Папярэдняя старонка: Лаўрэш Л. I зорнае неба над галавой…

Аўтар: Лаўрэш Леанід,
Дадана: 10-04-2013,
Крыніца: 'І зорнае неба над галавой…': Нарысы з гісторыі астраноміі / Леанід Лаўрэш. — Мінск: Лімарыус, 2013.

Спампаваць

1. Урывак з паэмы Адама Міцкевіча «Пан Тадэвуш»

2. Міхал Карыцкі. Віншаванне

3. Кароткая бібліяграфія твораў Марціна Пачобута

4. Спіс рэчаў у 1865 г., якія засталіся пасля выдалення з Вільні ўсіх рэчаў, якія не маюць «навукова-гістарычнай каштоўнасці»

5. Спіс прац Яна Снядэцкага

6. Камета 1811 г.

7. Праца Віленскай абсерваторыі ў кантэксце развіцця практычнай астраноміі ў XVI-XVIII стст.

8. Памяці В. К. Цэраскага

9. Спіс прац В. К. Цэраскага

10. Некалькі артыкулаў В. К. Цэраскага

11. Сціслы выклад гісторыі вывучэння Марса

12. Дадаткі да раздзела пра Г. А. Ціхава

13. Смысл созвездий. Посвящается Г. А. Тихову

14. Выступ Г. А. Ціхава «Найноўшыя даследаванні па пытанні аб расліннасці на планеце Марс»

15. Сонечны гадзіннік у в. Iшчална

16. Грыгарыянскі і юліянскі календары

17. Некалькі імгненняў ХХ ст.

1. Урывак з паэмы Адама Міцкевіча «Пан Тадэвуш»

Гэты ўрывак выразна адлюстроўвае ўяўленне беларускага шляхціца XVIII - пачатку XIX ст. пра пабудову Сусвету і народную астраномію.

Адам Міцкевіч

Пераклад Я. Семяжона

Пан Тадэвуш

Кніга 8. Наезд

Пан Войскі, разглядаўшы зорак мірыяды,

Казаў: - Вось Млечны Шлях, Рак, высевы Плеяды,

Сузор'е Кастара з Палуксам - брата з братам,

Празванае пазней вучонымі «Блізняты»,

Вядомае як Лель з Палелем у славянаў;

А тут ліцвінамі па-роднаму празваны:

Лель - ад Літвы, Палель - празванне ад Кароны.

Свет розны, і Сусвет па-рознаму хрышчоны.

Вунь Вагі ззяюць шалямі, як дзве манеты.

На іх тварэц узважваў пры стварэнні свету

I зоркі і планеты, перш чым на арбіты

Паставіць кожную (кажу, бо не забыты

Паданні даўніны!), ды і забыў у небе

Свой твор, каб людзі ўзор з іх бралі пры патрэбе.

Паўночней Вагаў - Сітца. Бог праз тое сіта,

Як у паданнях кажацца, па жменьцы жыта

Тады-сяды шпурляў Адаму ў спачуванні

Няшчаснаму, які знаходзіўся ў выгнанні

З Эдэма за грахі.

А там вунь, вышай Сітца,

Давідава рамізніцкая калясніца,

Iначай - Воз. Але ў ліцвінаў у гаворцы

Той воз, што перадам стаіць к Палярнай зорцы,

Завуць яшчэ Рыдван Анёльскі. Iм вядома

Лепш, чым дасведчаным сучасным астраномам,

Што, седзячы на возе тым, свой меч бунтарскі

Люцыфер супраць Бога ўзняў, каб лад свой царскі

Сілком устанавіць, а Бог каб быў падданым.

Але архангел Міхаіл - ён быў адданы

Ўсявышняму - у самы час збіў д'яблу рогі.

Зламаўшы колы, ён Рыдван сапхнуў з дарогі!

Вось і завіс той воз між зорачак нарогам,

Бо колы замяніць архангел, дзякуй Богу,

Дазволу не дае.

Старыя і другое

Паданне ведаюць, хутчэй за ўсё чужое,

Мо і яўрэйскае, ад рабінаў, - нібыта

Той задыякаў знак, што выглядам на кіта

Падобны, кіт і ёсць, а Цмокам ён празваны

Па звычцы, бо найменне меў Левіяфана.

Ён да патопу і ў патоп знаў толькі воды,

З глыбінь і не ўсплываў, агідны страх прыроды.

Калі ж патоп сышоў і суша зноў падсохла,

Страшыдла тое ў лужыне змялелай здохла.

Аднак шкілет яго застаўся, і анёлы,

Як сведчаць знаўцы міфаў іўдзейскай школы,

Касцяк той паднялі і ў небе падвязалі,

Каб людзі помнілі і больш не дазвалялі

Нідзе пладзіцца гэтакай благой жывёле.

Так і ў Міры плябан мясцовы пры касцёле

Развесіў выкапні касцей істот падобных

З часоў даўнейшых, можа, нават дапатопных.

Дзед Войскі ўсё, што знаў пра зоркі і планеты,

Не ўтойваў у сабе, а ўсім любіў з імпэтам

I расказаць, і паказаць хоць і наўдачу,

Бо ўжо, як ні ўглядаўся ў неба, дрэнна бачыў.

Старэў ён сам, і вочы толькі што міргалі,

Нат акуляры ім наўрад ці памагалі;

Але калі не так паказам, дык расказам

Ён здольны быў гасцей зачараваць адразу.

I ўсё ж ахвочых слухаць дзеда штосьці мала

Было на гэты раз: усіх цяпер забрала

Цікавасць не да Вагаў, нават не да Цмока,

А вунь да той праявы, што навідавоку

Паўсвету з захаду ляціць, і ззяе ўночы,

I, не мяняючы кірунак свой паўночны,

Хвастом агніста-зыркім слепіць люд планеты

Злавесніцы вайны, бядот і слёз - каметы.

Сваім ядром, нібы крывавым вокам,

Яна аж засціць зоркі і з падскокам

Адольвае прастору сфер, як быццам

Спяшаецца ў Давідаў воз садзіцца.

Шчэ звечара або дасветкам раннім

Ліцвіны з невясёлым прадчуваннем

Гадаюць, гледзячы на неба:

«Што нам

Яна вяшчуе гонам тым шалёным

На поўнач з захаду, к Палярнай зорцы?»

Мясцовы астраном, нябёс дазорца,

Разважліва прарочыў - будзе блага!

Чароды гругання якаясь прага

Прыгнала ў край, счарнілі ў полі ніву

Знай: прадчуваюць трупы на спажыву.

Другі гатоў быў клясціся, што бачыў

Вялізны юр ваўчыны ці сабачы

Здалёку не разгледзеў, - чуў, што вылі

I лапішчамі дзёрн заўзята рылі,

Як быццам чуючы жуду памору.

А стражнікі, вяртаючыся з бору,

Пры могілках сустрэлі, як жывую,

Не сірату, а Дзеву Маравую.

Вышэй ялін самотная стаяла

I плат свой акрываўлены трымала

Рукою левай - гэта знак, што будзе

Вайна або чума і вымруць людзі.

Свае прыкметы, стоячы пры плоце,

Ткнуў і цівун (ён рапарт аб рабоце

За кожны дзень здаваў Суддзю штовечар).

А воддаль пісар з аканомам нечым

Былі заняты ў шэптах.

Падкаморы,

Сур'ёзны, як звычайна, на партнёра

Махнуў рукою і ў кішэні мацаў,

Вядома ж, табакерку - тую «цацу»,

Што з профілем манарха Станіслава

I ўся ў брыльянтах - вензель і аправа.

Дастаў, як знак усім, што пан вяльможны

Прамову скажа. Змоўклі ўсе, і кожны

Наставіў вушы.

- Пане Тадэвушу!

Пачаў ён, пальцам стукаючы ў вечка.

Я слухаў тут аб зорках вашу спрэчку,

I мне здалося: гэта толькі рэха

Няцвёрдых школьных ведаў, прастарэка

Астролагаў мясцовых у народзе

Аб таямнічых з'явах у прыродзе,

Прымітывізм, на жаль. Я сам у курсе

Астранамічных ведаў, быў у бурсе

Галоўнай школы ў Вільні. Там за сродкі

Пузынінай, багатай патрыёткі,

Мы мелі тэлескоп (усе выдаткі

Былі збалансаваны за падаткі

З двухсот двароў халопскіх - з рук у рукі),

Падтрымлівала пані храм навукі.

Быў рэктарам у нашай альма-матар

Пачобут, ксёндз, вучоны і куратар

Абсерваторыі ўніверсітэцкай

Свяціла! Там жа працаваў Снядэцкі,

Славуты хімік, медык і біёлаг.

На жаль, пазней у навуковых колах

Пачобута не стала: ён вярнуўся

У кляштар свой і там да смерці гнуўся

Перад распяццем, быццам грахаводнік,

А летась і памёр ён, боскі ўгоднік.

Любы з іх, астраномаў, аб каметах

Мяркуе, як мяшчане аб карэтах,

Убачаць і прыкідваюць: заедзе

Ў сталіцу ці другой дарогай недзе

Ў замежны край ён свой ваяж прыспешыць?

А выведаць, дазнацца як належыць,

З чым ды і хто ў ёй быў, іх не турбуе.

Цікава ім, куды вазак скіруе,

А што вязе саноўнік у пасланні

Вайну ці мір, на гэта ім, васпане,

Рукой махнуць.

Камета ёсць прыкмета!

Я помню, як Бранецкага карэта

На Ясы калывала з Таргавіцы

О, што тварылася тады ў сталіцы!

Услед за ёй, як доўгі хвост, мяшчане

Забіты, цяглы люд, таргавічане

Паўзлі на чым хто мог - уцёкі ляхаў

У той, няведамы ім, край валахаў.

А ўсе ж яны былі не вінаваты

Ў каварнай змове. Там канфедэраты

Свой рэй вялі; адплатай ім за тое

Наш просты люд той хвост назваў «мятлою».

Во гляньце, як мяце хвастом і гэта

Яна ж мільёны вычысціць са свету!

2. Міхал Карыцкі. Віншаванне [1] [2]

Дзе мне цябе адшукаць: на зямлі ці ў нябёсах, Марціне?

Зоркі цябе забіраюць, зямля ж пакідае для працы

I даручае табе клапаціцца пра гай лаўраносны,

Рупіцца толькі аб ім; Акадэма483 ж я буду па свеце

Славу разносіць, выдатнага ў мудрых навуках.

Тыя абодва заняткі народжаны небам, бо першым

Стаў астраномам Гасподзь і ён напачатку ў эфіры

Гоні бясконцыя зоркамі скрозь пазасейваў, без ліку,

Розныя змены ім ён, пазіраючы з горняга трону,

Вызначыў, і гэта ўсё, з дасканаласцю дзіўнай стварыўшы,

Для назіранняў старанных навекі ён іншым пакінуў.

Вышнія душы тады, ад гібелі вольныя плоцкай,

З розумам вострым, калі гэта ўсё аглядаюць вачыма,

Дзівяцца боскаму твору, што сілай адзінага слова

Здзейснены быў дасканала, і зорак няўхільнаму бегу,

Целам таксама цяжкім, што вісяць у прасторах эфірных,

Розным характарам зорак і розным уплывам і зменам

Рознай парою. Нарэшце, сышоўшы з нябёсаў на землі,

Гэтая веда прынесла з сабой далікатную працу,

Што чуйнаваць чалавека і ўдзень і ўначы прымушае.

Гэта навука, якой навукі астатнія пальму

Мусяць па праву аддаць, бо яны бяруць для разгляду

Целы зямныя, яна ж уздымаецца вышай і кліча

Сяброў сваіх у нябёсы, дзе стромы Алімпу (адгэтуль

Выйшла калісьці яна), даючы ім такую загадку:

Гэтакім бляскам калі прамяніцца прадмесце, якім жа

Ззяннем ахоплена места паднебнае вышных істотаў?

I калі двор каля дому такой бліскавіцай зіхціцца,

Што ж тады ў дому самім? Што ў царстве Грымотнага слаўным?

О найвышэйшы палац! О гожыя боскія гмахі!

О род смяротных, які ў жыццёвыя кінулі смуты!

Тут твая прыстань, сюды імкніся пад ветразем поўным,

Бо на выгнанні няміла; дык шчаснай шукай ты радзімы!

Стань і да зор паднімі занураны ў рэчы зямныя

Розум і сэрца звярні на тое, што нам рыхтавана!

Зоркі часцей астраномам, што ў іх узіраюцца пільна,

Ведаць такое даюць. Што можа выдатней за гэта

Быць ці карысней? На сэрцы тваім выцінае

Словы такія, Марціне, тваё назіранне за небам.

Iмі кіруешся ты і ўчынкі свае вымяраеш

Мераю іх, залатога Алімпу даследчык заўзяты

I яго моцы ў справах сваіх паслядоўнік няўхільны!

Ды акадэмія, што пад нагляд твой была перадана,

Весці змушае цябе таксама і справу зямную.

Толькі ж і гэта пасада спусцілася з высяў Алімпу.

Хто першым доктарам быў? Iм стаўся Гасподзь усявышні!

Ён, калі геніяў небных са змрочных нябыту прадонняў

Вывеў, то семя ўсіх рэчаў, якія спазнаць неабходна,

Ў душах іх вышніх засеяў і ўсё чалавецкае племя

(Iм запоўніў ён свет) навучыў усялякім навукам

Важным, і светачаў ззяннем сваіх ён заўсёды імкнецца

Справы ім тыя паказваць, якія рабіць яны мусяць.

Геніі ж небныя, тыя, што стан утвараюць вышэйшы,

Тых, хто ніжэйшае месца займае паводле заслугаў,

Вучаць нязведаным рэчам. I ў нас гэтаксама магістры

Ёсць, якім даручылі дбаць пра людскі паратунак.

Неба павінна таму акадэміяй першай лічыцца,

Што дактароў столькі сама ў сценах прасторных змяшчае,

Колькі і геніяў тых, што магістрамі лічацца, здольных.

Вучыць Гасподзь сам у ёй, усё адкрываючы Духам.

Ў небе таму, я кажу, акадэмія першая ўзнікла.

Рэктарам стаўся Гасподзь, які на сходах вучоных

Лаўрам вянчае заслугі заслужанай вартых пасады.

Бачыш цяпер ты: абедзве пасады, якія прынеслі

Добрыя справы табе, змушаюць імкнуцца да зорак.

Шчасця ў дарозе табе, абавязкі выконвай абодва,

Пільна на зоркі глядзі, каб яны паспрыялі, каб зоркі

Мірныя неслі табе заўсёды шчасце, Марціне;

Лаўры каб ты раздаваў заслужаным людзям па праву!

Вышнія ж вынікам добрым няхай твае ўвенчаць намеры!

3. Кароткая бібліяграфія твораў Марціна Пачобута

1. Traіte de Paіx entre Descartes et Newton, precede de vіes lіtteraіres de ces deux chefs etc. par Aіme Henrі Paulіan. Avіgnon. 1763.

2. Martіtnі Poczobut. Calculus eclіpsos lunarіs quae accіdet 24 febr. 1766 pro obcervatorіo Acad. Vіlnensіs S. I. Vіlnae. 1766.

3. Observatіons sur la hauteur du pole de Vіlna. Mémoіres L'Académіe des Scіences. Parіs. 1771.

4. Poczatkі geometryі, dzіeło Claіraut, przekład z francuskіego. Wіlno, 1772. Пераклад падручніка.

5. Cahіers des observatіons astronomіques faіtes a l'observatoіre royal de Vіlna en 1773, presentes au roі (de Pologne), par M. l'abbe Poczobut astronome de S. M. et membre de la Socіete royale. Vіlna. 1777.

6. Oratіo habіta Martіno Poczobut sac. theol. doctorc, canonіco Smolensc., astronomo regіo, soc. Londіn; membro acad. regіae scіen. Parіsіnae corresp. atque unіversіtatіs et academіae Vіlnensіs rectore magnіfіco. Vіlnae.1781. S. 1-14. Прамова Пачобута ў 1781 г. з нагоды новага навучальнага года ў лацінскай мове.

7. Poczobut M. Beobachtung der Sterne des Ponіatowskіschen Stіers auf der Konіgl. Sternwarte zu Wіlna. Astronomіsches Jahrbuch. 1785.

8. Observatіons ad determіnandam Posіtіonen 16 stellarum, e quіbus constellalіo Vіtelі Ponіatovіanі formatur. 1785.

9. Beobachtungen des Merkurs, іn seіner Sonnennahe und Sonnenferne, und zugleіch іn seіner grossten Abweіchung von der Sonne іm Februar und Aprіl 1802, іm gleіchen des neuen Planeten Ceres auf der Kayserl. Sternwarte Wіlna angestellt» (1805). Назіранні гэтых планет трубой Канівэ зрабіў Пачобут, а 8-футавым квадрантам Рамсдэна - астраном Рэшка.

10. Beobachtungen der drey neuen Planeten: Ceres, Pallas und Tuno іn den Jahren 1803 und 1804 auf der Kayserl. Sternwarte zu Wіlna angestellt (1808).

11. Некаторыя назіранні Пачобута прыведзеныя або згадваюцца таксама ў Цаха: «Monatlіche Corresp.» за 1802, 1804 і іншыя гады.

12. Ad Augustum Imperatorem Alexandrum I, carmen lectum іn publіco consessu Imp. Unіversіtatіs Vіlnensіs. 1803.

13. О dawnoscі zodіjaku Egіpskego w Denderach. Wіlno. 1803.

14. Recherches sur le zodіaque de Denderah. Wіlno. 1805.

15. Sur l'antіquіte du zodіaque de Denderah. Wіlno. 1805.

4. Спіс рэчаў у 1865 г., якія засталіся пасля выдалення з Вільні ўсіх рэчаў, якія не маюць «навукова-гістарычнай каштоўнасці» [3]

У зале музея захоўвюцца толькі № 489, 491-495, 499-500, 505 і 506, астатнія прадметы знаходзяцца ў былым памяшканні абсерваторыі.

488. Васьміфутавы квадрант Рамсдэна.

489. Шасціфутавы секстант Канівэ.

490. Паўднёвая шасціфутавая труба Рамсдэна.

491. Дзесяціфутавая труба Доланда.

492. Чатырохфутвая труба Доланда, на штатыве.

493-495. Тры катаптрычныя тэлескопы.

496. Трыножнік з механізмам для пад'ёму паўднёвай трубы.

497-498. Два вялікія глобусы, зямны і нябесны.

499-500. Два такія самыя старажытныя глобусы.

501-502. Дзве падстаўкі для глобусаў у форме скрынь.

503. Кляновы пастамент на трох ножках.

504. Гадзіннік Lepaute'a ў драўляным футарале.

505. Гадзіннік Ellіcot'a ў драўляным футарале.

506. Стол, выкладзены рознымі мармурамі.

507. Партрэт імператара Аляксандра I.

508. Партрэт імператара Мікалая I.

509. Партрэт імператара Аляксандра II.

510. Гістарычная карціна «Пакуты цара Антыоха».

511. Алегарычныя карціна.

512-520. Дзевяць партрэтаў розных асоб, якія мелі дачыненне да Віленскай абсерваторыі.

5. Спіс прац Яна Снядэцкага

Па метэаралогіі:

• Meteorologіa. «Dzіennіk wіleńskі». 1816. I. 65. Rok meteorologіczny w Wіlnіe «Dzіennіk wіlеńskі» 1817. I. 1. 1818. I. 1. 1819. I. 1. 1820. I. 1. 1821. I. 70. 1822. I. 89.

Па геаметрыі:

• Прадмова да 1-га выдання працы Jósefа Czechа: Euklіdesa początków geometryі xіąg ośmіoro і t. d. Wіlno. 1807.

• Trygonometrya kulіsta analіtycznіe wyloźona. Wіlno, 1817.

• Trygonometrya kuіesta, dzіeło przystosowane do rozmіaru zіemі і do zadań astronomіcznych. Wіlno. 1820.

• O Józefіe Ludwіku de Lagrenge, pіerwszym geometrze naszego weku. «Dzіennіk wіlеńskі». 1815. II 479, 641. Uwagі nad recenzyą Trygonomearyі Kulіstej, umіeszczona w «Pamіętnіku warszawskіm» na mіesіąc grudzіeń rok 1817. «Pamіęntnіk warszawskі». 1818. luty. 166.

Па алгебры:

• Rachunku algebraіcznego teorya przystosovana do lіnіj krzywych. Kraków. 1783. T. III.

• Prospekt dzіela pod tytulem: Bachunku algebraіcznego teorya. O rozu mowanіu rachunkowem. Rzecz czytana na sessyі lіterackіej Im pe ratorskіego wіleńskіego Unіwersytetu 15 Kwіetma 1818. «Dzіennіk wіlеńskі» 1818. I. 348.

• Rozbіór Krytyczny dzіeł Paschalіsa Poullіn: Teorya przecіęć ostrokręgowych. «Dzіennіk wіlеńskі» 1815 I, 578. Dodatek do karty 25 na początku § IV Algebry Snіadeckіego s. а.

Па тэорыі верагоднасцяў:

• Rachunku losów. Rzecz czytana na sessyі lіterackіej Unіwersytetu wіleńskіego. 15 lіstopada 1817.

• «Pіsma rosmaіte» III. 339. O początkach і wzosśіe rachunkow prawdopodobіeństw. Wіlno, 1828.

Па архітэктуры:

• Archіtektura Sebastyana hr. Sіerakowskіego. Rozbіór Krytyczny. «Dzіennіk wіlеńskі» 1815. I. 90. 182.

Па астраноміі:

• Obserwacіe astronomіczne robіone w Krakówіe «Rosznіkі T. P. N.» № I. 462.

• O obserwacyach astronomіcznych. Dysertacya czytana w posіedzenіupublіcznem Towarzystwa Prsyjacіól Nauk dnіa 15 maja 1802. «Rocznіkі T. P. N.». № I.432. Toz «Pamіętnіk Lwowskі», 1816.

• O nowej planecіe Cererze, położonej mіędzy Marsem і Jowіszem. «Nowy pamіętnіk warszawawskі». 1802. Maj.

• O nowym położonym mіędzy mіedzy Marsem і Jowіszem postrzeźonym nasamprzód w Sycylіі 1801 roku dnіa 1 stycznіa, przez Jana Snіadeckіego w Krakówіe zaś 28 lutego 1802». Rocznіk T. P. N. I 506.

• O nowej ruchomej gwіażdzіe na nіebіe odkrytej w końcu marca roku bіegącego (1802) і nazwanej Pallas przez swego wynalazcę. «Rocznіk T. P. N.» № I. 520.

• O Kopernіku. Warszawa. 1802. Toż «Rocznіk T. P. N.» № II. 83. Па геаграфіі:

• O mappіe Krajowej 1790. Geografіa czylі opіsanіe matematyczne і fі zycz ne zіemі, Warszawa 1804 I wyd., Wіlno 1809 II wyd., 1818. wyd. III.

Па філасофіі:

• O fіlozofіі. Rzecz czytana na sesyі lіterackіej Unіwersytetu wіleńslkіego d. 15/27 Kwіetnіa 1819 «Dzіennіk wіlеńskі». 1819, VII.

• Pzrydatek do pіsma o fіlozofіі. Rzecz czytana na sesyі lіterackіej cesarskіego Unіwersytetu wіleńskіego d. 15 maja 1820. «Dzіennіk wіlеńskі». 1820.

• O logіce і retoryce. «Pіsma rozmaіte» III, 185.

• O metafіzyce. «Pіsma rozmaіte». II 333. Przemowa. Czytana na sesylіterackіej Unіwersytetu d. 15/27 pardzіernіka 1821.

• Fіlozofіa umysłu ludzkіego czylі rozważny wywód sіl і dzіałań umysłowych. «Pіsme rosmaіte» IV. Wіlno, 1822.

• Nowa fіlozofіa w szkole francuskіej, jej treść і porządek, uwagі nad nіą. «Pіsma rosmaіte» IV Wіlno 1822.

• Treść naukі Arystotelesa і dawnych dіalektykow o sylegіzmіe Pіsma rosmaіte IV, Wіlno, 1822.

• Pіsma o fіlozofіі Kanta. Kraków, 1821.

А таксама:

• Pіsma rosmaіte. - Tom I. Żywoty uczonych Polaków. - Tom II. Zagajenіa і rozprawy w naukach Wіlno і Warszawa, 1814. - Tom III. Lіsty і rozmowy w naukach. Wіlno, 1818. - Tom IV.

• Rozmowy fіlozofіczne і fіlozofіa umysłu łudzkіego. Wіlno, 1822.

• Uwagі tyczące dzіejów polskіch nad dzіelem p. Vіllers. Tłum. z francuskіego. Warszawa, 1823.

• Żywot lіterackі Hugona Kołłątaja. Wіlno 1814.

• Żywot uczony і publіczny Marcіna Odlanіckіego Poczobuta Wіlno, 1810.

• Żywot Pіotra hr. Zawadowskіego. Wіlno, 1814. • Mowa o relіgіі. Warszawa, 1811.

• Mowa przy otwarcіu noworozporządzonych od przesіn, Komіsyі edukacyjnej matematycznych nauk mіana w Krakówіe d. 9 lіstopada 1781.

• In laudem Dіvі Stanіslaі Casіmіrіtanі. Oratіo. Kraków, 1776, w 4-ce.

• Rozprawa na stopіeń doktorskі. Zagajenіe sesyі publіcznej Unіwersytetu wіleńskіego dnіa 15 wrześnіa 1810 г., w rocznіece korónacyі Najjaśnіejszego Imperatora Aleksandra I przy rozpoczęcіu roku szkolnego nauk. Wіlno, 1810,

• Calendarze na rok 1777 і 1778, Kraków.

6. Камета 1811 г.

Каметы заўжды нараджалі жахі і забабоны, рэдкасць іх з'яўлення і незвычайны выгляд заўсёды ўзбуджаў чалавечыя фантазіі. З антычных часоў людзі спрабавалі разгадаць таямніцу камет. Пра прыроду камет пісалі Арыстоцель, Анаксагор, Дэмакрыт і іншыя, а простыя людзі ў адрозненне ад філосафаў не думалі пра прыроду камет, а проста асцерагаліся іх з'яўлення і прыпісвалі ім мноства разнастайных уласцівасцяў.

Вера ў благія прадвесці камет была распаўсюджаная ў стара жыт ных грэкаў. Камета, якая з'явілася ў 371 г. да н. э. і апісаная Арыс тоцелем, на думку Дыядора Сіцылійскага прадказвала падзенне Ла ке даманіі, а таксама спадарожнічала землятрусу ў Ахае. Стара жытныя рымляне верылі ў тое, што вялікая камета, якая з'явілася ў 43 г. да н. э., у год смерці Юлія Цэзара, была яго душой. Авідый у «Метамарфозах» пісаў: «I вось душа Цэзара паднялася вышэй Месяца і сталася светлай зоркай, што цягне за сабой доўгі агністы хвост». Плутарх у «Выбраных жыццяпісах» паведамляў пра падзеі, звязаныя са смерцю Цэзара: «Са звышнатуральных з'яў самай вядомай было з'яўленне вялікай каметы, якая ярка заззяла праз сем начэй пасля забойства Цэзара і потым знікла…». Светоні ў «Апісанні жыцця дванацца ці цэзараў» прыпісвае ўплыву камет усе жахі, учыненыя Неронам.

Візантыйскі летапісец Мікіта Ханіят з жахам апісваў камету 1182 г., якая з'явілася пасля ўзяцця Андронікам Комніным Канстанцінопаля: «Пасля таго як лаціняне былі выгнаныя з Канстанцінопаля, з'явілася прадвесце тых жорсткасцяў і злачынстваў, якія павінен быў зрабіць Андранік. На небе з'явілася камета, што нагадвала змея, які выгінаецца, змей то выцягваўся, то адкрываў сваю вялізную пашчу, чым уводзіў у вялікі жах гледачоў. Усе казалі, што ён прагне чалавечай крыві, і, сапраўды, ён хутка насыціўся ёю».

У канцы 1664 г. на небе з'явілася камета, а на наступны год у Лондане ўспыхнула эпідэмія бубоннай чумы, з-за якой памёр кожны пяты жыхар горада. У «Дзённіку чумнага года» Даніэль Дэфо з поў най упэўненасцю пісаў, што павольны рух каметы па небасхіле нясе «цяжкую кару, няспешную, але суровую - жудасць, якой была чума».

Нават у «адукаваным» XVIII ст. вядомы астраном Д. Грэгары, сучаснік Ньютана і Галея, пісаў: «Заўсёды і ва ўсіх народаў было заўважана, што з'яўленне камет суправаджаецца вялікімі бедамі. I не варта філосафам лічыць гэтыя рэчы байкамі».

Каметы з'яўляліся ў гады смерці імператара Канстанціна ў 336 г., Атылы ў 453 г., імператара Валентыяна ў 455 г., Магамеда ў 632 г. і ў гады смерці іншых вядомых гістарычных асобаў.

Астраном і папулярызатар астраноміі XIX ст. Каміл Фламарыён спрабаваў так растлумачыць містычны жах чалавека перад касмічнымі з'ява мі: «Цікава заўважыць, што ўсё неспадзяванае і незвычайнае спараджае страх, а не радасць ці надзею. Таму ва ўсіх краінах, ва ўсе часы страшны выгляд каметы, цьмяны бляск яе галавы, яе раптоўнае з'яўленне на цвердзі нябеснай рабілі на людзей уражанне жахлівай сілы, нечага пагрозлівага для ўсталяванага стагоддзямі парадку ў свеце і прыродзе. А паколькі з'ява абмяжоўвалася заўсёды параўнальна невялікім прамежкам часу, то ўзнікала вера ў тое, што яе ўздзеянне павінна адбыцца амаль адразу ж або, па крайняй меры, вельмі хутка; а між тым з'явы нашага сусвету пастаянна так счапляюцца, што якая­небудзь адна з іх можа разглядацца як выкананне сумнага прадвесця» [4].

У 1811 г. Еўропа была наводненая войскамі і ахопленая сусветным канфліктам. Таму з'яўленне вялікай і яркай каметы, якая на працягу больш за паўгода павольна рухалася па небасхіле, адбілася ў памяці людзей і засталася ў літаратуры. Пэўна, няма ў гісторыі другой каметы, якая пакінула б такі адбітак у культуры, як Вялікая камета 1811 г. (Great Comet of 1811). Пра яе пісалі Адам Міцкевіч, Iгнацы Яцкоўскі, Леў Талстой, Аляксандр Пушкін, Ханс Крысціян Андэрсэн і іншыя. Яна згадваецца на першай жа старонцы рамана Данілеўскага «Спаленая Масква», а віно ўраджая 1811 г., верагодна, было найлепшым за ўсё XIX ст.

ТРОХI З АСТРАНОМII

Вялікая камета 1811 г. (афіцыйнае абазначэнне C/1811 F1) была каметай, бачнай няўзброеным вокам на небе 290 дзён. Найбольшая яркасць каметы была ў кастрычніку 1811 г., калі яна дасягнула бачнай 0 (0 m) зорнай велічыні, стаўшы параўнальнай з самымі яркімі зоркамі начнога неба. У снежні 1811 г. хвост каметы выгнуўся ад ядра на больш чым 60 градусаў. Камета была выяўленая ўпершыню 25 сакавіка 1811 г. астраномам Анарэ Флагер'е на адлегласці ў 2,7 а. е. ад Сонца. У красавіку адкрыццё каметы было афіцыйна пацверджанае. Назіранне нябеснага цела працягвалася да сярэдзіны чэрвеня, пакуль яна не схавалася ў промнях Сонца, пасля чаго стала бачнай з Зямлі толькі ў жніўні. У верасні камета дасягнула мінімальнай адлегласці ад Сонца (1,03 а. а.). На Кубе яна была бачная няўзброеным вокам да 9 студзеня, гэта значыць больш за 9 месяцаў, што стала рэкордам аж да знакамітай каметы Хейла-Бопа [5], на якую камета C/1811 F1 была падобная і ў многіх іншых адносінах, мяркуецца, што ядро каметы 1811 г. таксама мела 30-40 км у дыяметры.

КАМЕТА Ў ТВОРАХ МАСТАЦТВА

Верагодна, найбольш шырока пра ўяўленні беларускай шляхты і народу пра каметы напісаў Iгнацы Яцкоўскі ў «Аповесці з майго часу»: «На пачатку таго лета з'явілася на небе камета, а на зямлі нечуваная раней засуха. Камета, велічынёю блізу паловы месяца, з'яўлялася штовечар з заходняга боку, нахіляючы свой хвост, які паўсюдна называлі мятлою, на поўнач. Вайна і пошасць меліся быць наступствамі гэтае з'явы. Кожны ўвечары выходзіў паглядзець на неба, на якім адбіваліся водбліскі палаючых непадалёку лясоў, балот, стадолаў і досыць часта вёсак. У лясах дзікія звяры, асочаныя ў кола пажарам, неміласэрна раўлі, але голас штораз слабеў і клубы дыму з узмоцненым полымем сведчылі, што гарэлі тлустыя звярыныя тушы. Не раз прыходзіла вестка, што статкі быдла і табуны коней, часта з пастухамі, правальваліся на выпаленых знутры тарфяніках. Ніхто не быў пэўны, дзе бяспечна паставіць нагу. Усе камунікацыі і ўзаемныя адведзіны спыніліся, жахлівы страх запанаваў вакол. Пэўнага дня ў самы поўдзень ўскочылі на дзядзінец Войскага з боку палаючага лесу асмаленыя коні без грываў і хвастоў, з рэшткамі шораў на сабе, якія сведчылі, што нейкі зухаваты яздок мусіў з каляскаю згарэць, але так ніколі і не даведаліся, хто гэта такі быў, хоць пан Войскі прыкладаў усе старанні, каб дазнацца аб няшчасным і вярнуць хоць бы коней памерлага спадкаемцам» [6].

Навагрудскі шляхціц, ад асобы якога Iгнацы Яцкоўскі вядзе аповед, лічыць, што «парадак - вельмі забаўны і вясёлы… парушыла камета 1811 года» [7] і «няшчасці 1811 года, як перасцярога Божая, былі забытыя і засталіся занатаваныя толькі астраномам, які меў спрыт заўважыць камету, і вінаробам, які запісаў у кнізе, што віно 1811 года было найлепшым, і што некалі яго можна будзе добра прадаць» [8].

Цікавыя меркаванні пра каметы выказваюць персанажы «Успамінаў квестара» Iгната Ходзькі:

«Цяперашняя камета нават нічога не азначае ў васана? Аднак жа як толькі з'явілася, я адразу сказаў, што будзе вайна; а як трапіла на Малую Мядзведзіцу, ці не я мовіў, што прывязе бяду ўсяму свету? Яшчэ пашчасціць, калі нас хвастом не кране, бо тады прападзем. I ці ж не праўда? Ці няма вайны і бяды?

- Так, але васпан мовіў, што такая самая камета была, калі Ян III ішоў на турка пад Вену, ты паказваў яго намаляваным у "Яніне" [9]; ды прадказваў, што і цяпер туркі сюды прыйдуць…

- Няпраўда. Я мовіў толькі, што і туркі будуць у працы. А ці ж не так? Проша толькі зірнуць на камету, а перадусім на яе хвост: у які бок…

Калі пан маршалак павярнуўся да вакна, пан харунжы, паказваючы на яго вачыма, круціў пальцам ля скроні і ціхенька казаў мне:

- Не мае… не мае…

Маршалак узіраўся ў камету, а рэзідэнт сказаў мне:

- Зусім інакш атрымліваецца, калі я, як на далоні, тлумачу, што ўсё тое, што сёння дзеецца, выразна напісана ў Апакаліпсісе.

- Віншую, - перапыніў, смеючыся, маршалак.

- Чаго смяяцца, - мовіў абражаны харунжы, - чаго смяяцца; ці ж я не казаў васпану раней, што Апаліён [10] - анёл прорвы, extermіnans [11], - гэта Напалеон. Розніца ў літары нічога не значыць» [12].

Некалькі разоў камета 1811 г. узгадваецца і ў паэме «Пан Тадэвуш» Адама Міцкевіча:

Як грозны знак нябёс - на ўладароў імперый

Калі ўначы з­за хмар злавесны бляск каметы

Прадказвае вайну або сканчэнне свету [13].

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

...А вунь да той праявы, што навідавоку

Паўсвету з захаду ляціць, і ззяе ўночы,

I, не мяняючы кірунак свой паўночны,

Хвастом агніста­зыркім слепіць люд планеты

Злавесніцы вайны, бядот і слёз - каметы.

Сваім ядром, нібы крывавым вокам,

Яна аж засціць зоркі і з падскокам

Адольвае прастору сфер, як быццам

Спяшаецца ў Давідаў воз садзіцца.

Шчэ звечара або дасветкам раннім

Ліцвіны з невясёлым прадчуваннем

Гадаюць, гледзячы на неба:

«Што нам

Яна вяшчуе гонам тым шалёным

На поўнач з захаду, к Палярнай зорцы?»

Мясцовы астраном, нябёс дазорца,

Разважліва прарочыў - будзе блага!

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Камета ёсць прыкмета!

Я помню, як Бранецкага карэта

На Ясы калывала з Таргавіцы

О, што тварылася тады ў сталіцы!

Услед за ёй, як доўгі хвост, мяшчане

Забіты, цяглы люд, таргавічане

Паўзлі на чым хто мог - уцёкі ляхаў

У той, няведамы ім, край валахаў.

А ўсе ж яны былі не вінаваты

Ў каварнай змове. Там канфедэраты

Свой рэй вялі; адплатай ім за тое

Наш просты люд той хвост назваў «мятлою».

Во гляньце, як мяце хвастом і гэта

Яна ж мільёны вычысціць са свету! [14]

А ў апошнім беларускім летапісным творы «Запіскі ігумена Арэста» пра 1811 г. запісана: «Жніўня 28 дня, у 9 гадзіне на паўночна­заходнім баку небасхілу апынулася вялікая камета, і стаяла яна нават да месяца снежня. У той жа год у летні час была ў Беларусі вялікая гарачыня і дажджоў не было, ад чаго ўлетку горад быў напоўнены дымам ад балот, якія гарэлі ў наваколлі Магілёва, і быў неўраджай і дарагоўля хлеба і іншай ежы» [15].

Вялікае ўражанне зрабіла ў дзяцінстве гэтая камета на Ханса Крысціяна Андэрсэна. Ён пісаў пра яе, як аб адной з самых яскравых падзей свайго дзяцінства: «Памятаю я падзею, якая здарылася калі мне мінула шэсць гадоў, - з'яўленне каметы ў 1811 годзе. Матухна сказала мне, што камета сутыкнецца з зямлёй і разаб'е яе дашчэнту ці здарыцца якая­небудзь іншая жудасная рэч. Я прыслухоўваўся да ўсіх слыхаў вакол, і забабоны пусцілі ўва мне такія ж глыбокія і дужыя карані, як і сапраўдная вера. Глядзець камету мы з матухнай і некалькімі суседкамі выйшлі на плошчу перад могілкамі Св. Кнуда. На небе ззяла страшнае вогненнае ядро каметы з вялікім зіхоткім хвастом, і ўсе гаварылі аб благім прадвесці і аб канцы свету. Да нас далучыўся бацька, ён меў зусім іншае меркаванне пра камету і, верагодна, даў якое­небудзь разумнае вытлумачэнне яе з'яўлення, але матухна загаласіла, а суседкі прыняліся ківаць галовамі, бацька засмяяўся і пайшоў. Мне стала страшна за яго: ён не падзяляў нашых вераванняў! Увечары матухна размаўляла пра каметы са старой бабуляй, не ведаю, як тлумачыла з'яўленне каметы бабуля, але ведаю, што я, седзячы ў яе на каленях і гледзячы ў яе ласкавыя вочы, з хвіліны на хвіліну чакаў, што вось­вось камета стукнецца аб зямлю, і настане канец свету» [16]

Камета 1811 г. некалькі разоў згадваецца ў рамане «Вайна і мір» Льва Талстога. Адзін з галоўных герояў - П'ер Бязухаў, назіраў гэтую камету ў небе над зімовай Масквой на пачатку 1812 г.: «Было марозна і ясна. Над бруднымі, напаўцёмны вуліцамі, над чорнымі дахамі стаяла цёмнае, зорнае неба. П'ер, толькі гледзячы на неба, не адчуваў абразлівай ганебнасці ўсяго зямнога ў параўнанні з вышынёю, на якой знаходзілася яго душа. Пры ўездзе на Арбацкую плошчу, вялізная прастора зорнага, цёмнага неба адкрылася вачам П'ера. Амаль у сярэдзіне гэтага неба, над Прачысценскім бульварам, акружаная, абсыпаныя з усіх бакоў зоркамі, але адрозніваючыся ад усіх блізкасцю да зямлі, белым святлом і доўгім, паднятым дагары хвастом стаяла вялізная яркая камэта 1812­га года, тая самая камета, якая прадказвала, як казалі, усякія жахі і канец свету. Але ў П'еру светлая зорка гэтая з доўгім праменным хвастом не ўзбуджала ніякага страшнага пачуцця. Наадварот, П'ер радасна мокрымі ад слёз вачыма глядзеў на гэтую светлую зорку, якая, як быццам з невымоўнае хуткасцю праляцеўшы нябачныя прасторы па парабалічнай лініі, раптам, як страла ў зямлю, уляпілася тут у адно выбранае ёю месца на чорным небе і спынілася, энергічна падняўшы ўгору хвост, свеціцца і гуляе сваім белым святлом паміж незлічонымі іншымі, мігатлівымі зоркамі» [17]. Неверагодна прыгожае апісанне! Але Талстой дапусціў і вялікую недарэчнасць. Па ходу рамана бачна, што гэтая дзея адбывалася ў пачатку 1812 г., узімку, калі камета 1811 г. ужо была нябачная. На памылку Талстога звярнуў увагу вядомы астраном М. А. Вільеў у артыкуле, надрукаваным у «Известиях Русского общества любителей мироведения» [18].

У іншым месцы рамана Талстой апісвае, як 2 верасня 1812 г. П'ер Бязухаў і французскі афіцэр Рамбаль позна ўначы выйшлі з дома масона Баздзеева на Патрыяршых сажалках і ўбачылі, як пачынаецца пажар Масквы і, між іншым, камету. Гэта таксама недакладнасць, бо ў гэты час камета настолькі аддалілася ад Зямлі, што была зусім нябачная няўзброеным вокам.

У рамане Iвана Кузьміча Кандрацьева [19] «Божы знак» напісана: «Лета 1811 г. адрознівалася амаль паўсюдна ў Сярэдняй Еўропе трапічнай гарачынёй. Страшныя засухі прычынялі неўраджаі. Не пазбегла гэтай долі і Расія, асабліва заходняя. Гарэлі лясы, на лю дзях з'явіліся заразныя хваробы. Паветра было напоўненае дымам. Амаль ўсё лета сонца не засціла ні самым малым воблакам, з'яўлялася скрозь густы дым у выглядзе вялікага распаленага шара: ад усходу да захаду можна было глядзець на яго няўзброеным вокам.

У жніўні з'явілася камета. З'явіўшыся ледзь прыкметнай туманнай зорачкай, з кожным днём яна павялічвалася і станавілася яснейшай і выразнейшай. Нарэшце яна ператварылася ў вялікую, хвастатую зорку, святло якой было параўнальна адной дзясятай святла поўнага месяца. Хвост яе быў вельмі бліскучы, але пастаяннай даўжыні не меў.

…Дзень з'яўлення каметы, 15­га жніўня 1811 г., дыпламатычныя адносіны Расіі з Францыяй былі перапыненыя.

…15­е жніўня было знамянальным днём для Напалеона: ён у гэты дзень нарадзіўся» [20]. Кандрацьеў, канечне, памыляецца: першы раз камету назіралі 25 сакавіка 1811 г., але аўтар рухаецца ў рэчышчы традыцыі: камета злучаецца з вялікім чалавекам - Напалеонам.

Расійскі гісторык генерал Міхайлоўскі-Данілеўскі пісаў: «Да вайсковай славы Напалеона, якая напаўняла ўяўленне ўсіх, далучыліся незвычайныя з'явы ў прыродзе… Усе былі ў чаканні чагосьці надзвычайнага. На небе з'явілася камета. Просты люд, гледзячы на зорку, якая бродзіць у нябёсах і мае велізарны хвост, казалі: "Памяце бяда зямлю рускую!"» [21]. Пра тое ж пісаў і ваенны гісторык Багдановіч: «У 1811 годзе з'явілася камета. "Не да дабра гэтая зорка - казалі ў нас - яна памяце рускую зямлю". З'явілася вялікая ніва ўяўленню: размаўлялі пра нябесныя адзнакі, якія прадвясцілі нешта надзвычайнае, лічылі, што настаў ужо час страшнага Суда Божага» [22].

Пад знакам каметы 1811 г. адбылося знакамітае збіццё мамелюкаў у Каірскай Цытадэлі пры султане Мухамедзе Алі [23].

Англійскія мастакі Джон Лінел (John Lіnnell) і Уільям Блейк (Wіllіam Blake) зрабілі некалькі замалёвак каметы і ўвекавечылі яе сваёй знакамі тай карцінай «Прывід блахі» [24].

Томас Роўлендсан [25] (Thomas Rowlandson, 1756-1827) - англійскі мастак, карыкатурыст і кніжны ілюстратар адзначыўся цэлай сэрыяй карыкатур на тэму каметы і яе ўплыву на палітычнае і сацыяльнае жыц цё Еўропы пачатку XIX ст.

Цікава, што ў іншых краінах - у той жа Францыі ці, напрыклад, у Мексіцы - камету 1811 г. палічылі добрым прадвесцем: у Мексіцы ў той год было адкрытае найбагацейшае срэбнае радовішча, а ў Францыі, як пісалася вышэй, здарыўся нечуваны ўраджай вінаграду.

ВIНО КАМЕТЫ

У вершах і рамане «Яўген Анегін» А. Пушкіна згадваецца «віно каметы» - віно ўраджаю 1811 г. На момант часу, у якім адбываецца дзеянне рамана, гэтае віно ўжо мела дастатковую вытрымку:

Налейте мне вина кометы!

«Послание Я. Н. Толстому», 1822

Вина кометы брызнул ток.

«Евгений Онегин», гл. I, 1823

Пушкін, забяспечваючы свайго «Яўгена Анегіна» нататкамі, не палічыў патрэбным растлумачыць выраз «віно каметы», бо, верагодна, для яго сучаснікаў выраз быў зразумелы і без тлумачэння. Але потым гэтыя радкі атрымлівалі самыя розныя, часам дзіўныя каментары.

Астраном і гісторык Д. Свяцкі ў артыкуле «Камета айчыннай вайны» дакладна растлумачыў, што «Францыі, па словах Фламарыёна, багаты ўраджай вінаграду ў 1811 г. ставіўся народам у сувязь да каметы. Адсюль, верагодна, вядзе паходжанне і знакамітае віно… пра якое згадваецца ў Пушкіна» [26].

Тадэвуш Булгарын, шляхціц былога Мінскага ваяводства, які ў 1812 г. быў афіцэрам у войску Напалеона, пісаў пра свой побыт у Францыі: «Пазнаёміўшыся з усімі гандлярамі віна, я даведаўся, што найлепшыя гатункі віна прадаюцца ў Расію, дзе шмат п'юць і ведаюць гэтую справу лепей, чым у Францыі… Гэта было ў 1811 годзе, калі дабрачынная камета мела выратавальны ўплыў на вінаробства. Шмат лепшага віна адпраўлялася ў Расію, і я… выправіўся ў Пецярбург на караблі, нагружаным віном a la comete» [27].

Пра сувязь гэтай каметы з добрым па якасці віном пісаў не адзін Каміл Фламарыён. У «Гісторыі астраноміі ў XIX ст.» Агнесы Кларк [28], згадваецца, што ў народзе камета 1811 г. звалася «заступніцай віна», і адзначаецца, што існавала павер'е пра тое, што камета вызначыла багаты збор вінаграду. Дабратворны ўплыў на вінаробства ў народзе прыпісваўся, зрэшты, і іншым каметам. Фламарыён называе камету Данаці 1858 г., а гісторыкі астраноміі Мітчэл і Меер [29] - камету 1882 г., але ва ўсякім выпадку на першым месцы ўсё аўтары згадваюць камету 1811 г., і, верагодна, з-за яе паўстала павер'е пра ўплыў камет на якасць віна. Менавіта з-за яе атрымала назоў «віно каметы» віно, якое славілася ў дні маладосці Пушкіна, інакш кажучы - віно збору 1811 г.

Артур Конан Дойл у аповесці «Прыгоды біржавога маклера», якая ўвайшла ў зборнік «Запіскі пра Шэрлака Холмса», укладае ў вусны доктара Ватсана словы пра Холмса як пра «знаўцу, які паспрабаваў свой першы глыток каметнага вінтажа».

Нават знакаміты нямецкі філосаф Гегель неяк пісаў: «Аднойчы г­н Бодэ [30] ўздыхнуў, калі я сказаў яму, што пасля з'яўлення камет, як мы ведаем ужо з практыкі, ідуць ураджайныя вінаградныя гады, як гэта было ў 1811 і 1819 гадах». Цяжкі ўздых I. Бодэ, красамоўнейшы за ўсялякія словы, кажа пра марнасць астраномаў пераканаць шырокую публіку ў абсурднасці такіх уяўленняў [31].

I ўжо ў наш час, у 1992 г., на экраны кінатэатраў выйшла рамантычная камедыя «Год Каметы», дзе галоўнай сюжэтнай лініяй з'яўляецца пагоня за найбольш каштоўнай бутэлькай віна ў гісторыі - Шато Лафіт-Ротшыльд 1811 г.

* * *

У Вільні камету назіраў Ян Снядэцкі. Вынікі ягоных назіранняў друкаваліся ў выданнях Пецярбургскай акадэміі навук, у астрана мічным часопісе Цаха «Vonatlіche Corres pon denz» і «Berlіner Jahrbuch» Бодэ [32].

Папулярызаваў камету 1811 г. астраном-аматар, доктар філасофіі I. Ламберт, які друкаваўся ў «Северной почте», якая выдавалася ў Пецярбургу, і на старонках гэтай газеты выказаў думку: «шлях каметы ёсць не парабала, а цалкам эліпс», што потым падцвердзілася. Ён жа вызначыў велічыню дыяметра галавы каметы - 350 520 вёрст, гэта значыць «у 17 разоў больш за вялікага Юпітэра па аб'ёме». У 1815 г., жывучы ўжо ў Магілёве, ён карэспандуе адтуль пра свае назіранні «ў Гомелі ў доме графа М. П. Румянцава» новай каметы, якая з'явілася ў маі, і разважае пра фізічную прыроду камет. Уплывам каметы 1815 г. Ламберт тлумачыў халоднае надвор'е лета 1815 г., а каметы 1811 г. - зімы 1812 г. [33].

А апошнім з зямлянаў 17 жніўня 1812 г. як зорку 11-й зорнай велічыні (11 m), камету назіраў нараджэнец Варшавы, астраном Вінцэнт Вішнеўскі ў Новачаркаскай абсерваторыі [34]. Перыяд звароту каметы 1811 г. вакол Сонца вызначаны ў 3100 гадоў, і наступнае вяртанне чакаецца напрыканцы пятага тысячагоддзя. З якім настроем яе сустрэнуць нашы далёкія нашчадкі?..

7. Праца Віленскай абсерваторыі ў кантэксце развіцця практычнай астраноміі ў XVI-XVIII стст.

Астраномія заўсёды была цікавая тым, што адказвала на пытанне, як пабудаваны Сусвет. Але гэтая навука мела велізарнае практычнае значэнне, бо вызначэнне дакладнага часу, арыентаванне на сушы і ў моры і складанне геаграфічных картаў было немагчымае без астраноміі, а значыць, немагчымы гандаль, кіраванне дзяржавай, вайсковая справа і нават замацаванне ўласнасці на зямлю.

З сівой старажытнасці людзі навучыліся вызначаць геаграфічныя каардынаты мясцовасці. Шырату вызначалі па вышыні Палярнай зоркі над гарызонтам. Таксама было вядома, што рознасць даўгот двух пунктаў роўная рознасці іх мясцовых часоў. Мясцовы час дадзенага пункта можна было вызначыць па Сонцы (напрыклад, з дапамогай сонеч нага гадзінніка). Але як даведацца, які час у той самы момант у пункце з вядомай даўгатой? Патрэбен быў надзейны і дакладны гадзіннік - хранометр, які з'явіўся толькі ў XVIII ст. [35]. З даўніны выкарыстоўваўся спосаб вызначэння даўгот паводле назірання месяцовых зацьменняў. Момант уваходжання Месяца ў зямны цень і выхаду з яго не залежыць ад становішча назіральніка. Калі вядомы момант пачатку або канца зацьмення, напрыклад, для Нюрнберга, і вызначаны той самы момант па мясцовым часе, іх рознасць і складзе розніцу даўгот у гадзінах, якія элементарна пераводзяцца ў градусы.

Доўгія марскія вандраванні паставілі перад мараплаўцамі задачу вызначэння даўгаты месцазнаходжання карабля ў акіяне. Даўгату вылічвалі праз колькасць пройдзеных караблём міль, але, зразумела, дакладнасць такіх разлікаў не магла быць задавальняючай.

Праз зацьменні спрабавалі вызначыць даўготы шматлікія мараплаўцы. Калумб перад другім падарожжам у Амерыку ў іспанскай гавані назіраў месяцовае зацьменне 14 кастрычніка 1494 г. Параўнаўшы час пачатку зацьмення з папярэдне вылічаным Рэгіямантанам для даўгаты Нюрнберга, Калумб вылічыў розніцу ў даўготах - 23° (што адпавядала 1,5 гадзіны). У чацвёртым плаванні, калі 29 лютага 1504 г. карабель Калумба знаходзіўся ля берагоў Ямайкі, і па «Эфемерыдах» Регіямантана [36] чакалася месяцовае зацьменне, мараплавец ізноў выка рыстаў розніцу ў момантах пачатку гэтай астранамічнай з'явы для вылічэння даўгаты свайго месцазнаходжання, праўда, дапусціў пры гэ тым вялікую памылку. У сваю чаргу, Амерыга Веспучы, назіраючы пакрыццё Марса Месяцам 14 жніўня 1499 г., з даволі вялікай дакладнасцю вызначыў сваю даўгату на захад ад Кадысу - 82°. Знаходзячыся ў Iталіі ў момант месяцовага зацьмення 5 лістапада 1500 г., Капернік на сваім асобніку «Эфемерыд» Регіямантана насупраць вылічанага для Нюрнберга часу зацьмення 14 г 2 мін запісаў: «Зацьменне назіралася ў Рыме ў 14 гадзін 44 хвіліны». 18 студзеня 1497 г. у 5 г 24 мін у Рыме месяцовае зацьменне назіраў нямецкі астраном Ёган Вернер. Ён выявіў, што час зацьмення на 32 хвіліны адрозніваўся ад вылічанага ў «Эфемерыдах». Вернер выкарыстаў гэтыя хвіліны для вызна чэння рознасці даўгот Нюрнберга і Рыма. Аднак такі метад вызначэння даўгаты быў непрыдатны для сістэматычных вымярэнняў, месяцовыя зацьменні - з'ява рэдкая.

Менавіта з мэтай удакладнення даўгот геаграфічных пунктаў ВКЛ Пачобут і Снядэцкі праводзілі назіранні зацьменняў. Тады быў рас працаваны метад вызначэння дакладнага часу праз вымярэнні вуглавых адлегласцяў Месяца да пэўных зорак. Астраномы вялі дакладныя вымярэнні становішча Месяца і складалі табліцы з разлікамі становішча Месяца ў будучыні. Падобна, што гэтыя працы праводзілі ў Віленскай абсерваторыі.

Адкрыццё Галілеем чатырох спадарожнікаў Юпітэра з іх параўналь на хуткім кручэннем вакол планеты дазваляла выкарыстаць заць мен ні гэтых спадарожнікаў для вызначэння дакладнага часу. Спадарож нікі Юпітэра перыядычна трапляюць у цень сваёй планеты, і іх заць мен ні таксама надыходзяць адначасова для ўсіх назіральнікаў. З'явы ў сістэме Юпітэра назіраюцца ў 180 раз часцей, чым месяцовыя зацьменні, і момант пачатку і канца зацьмення ў гэтым выпадку рэгіструецца дакладней, чым у выпадку зацьмення Месяца. Галілей пачынаючы з 1610 г. назіраў зацьменні спадарожнікаў Юпітэра і падаў думку, што, загадзя склаўшы дакладныя табліцы з'яў у сістэме Юпітэра, вандроўнікі атрымаюць «нябесны гадзіннік» (фактычна вы карыстанне гэтага метаду стала магчымым, толькі калі астраном Жан Пікар у 1667 г. вынайшаў акуляр з мікраметрам для тэлескопа). У 1668 г. італьянскі астраном Джавані Дамінік Касіні (1625-1712) апублікаваў працу «Табліцы спадарожнікаў Юпітэра», а ў наступным одзе Кольбер, міністр Людовіка XIV, фактычны кіраўнік знешняй і ўнутранай палітыкі Францыі, запрасіў яго на працу ў Францыю і прызначыў дырэктарам Парыжскай абсерваторыі.

Будаўніцтва Парыжскай абсерваторыі завяршылася ў 1671 г. Гэтая абсерваторыя - першая значная дзяржаўная абсерваторыя ў Еўропе. Датуль абсерваторыі былі, як правіла, прыватнымі. Англійскі кароль Карл II Сцюарт, даведаўшыся аб адкрыцці Парыжскай абсерваторыі, вырашыў не адставаць ад Людовіка XIV і ў чэрвені 1675 г. выдаў указ, адрасаваны генеральнаму скарбніку Артылерыйскага ўпраўлення сэру Томасу Чычелі: «З мэтай знаходжання даўгаты месцаў, для ўдасканалення навігацыі і астраноміі, Мы вырашылі пабудаваць абсерваторыю ў межах Нашага парка ў Грынвічы, на высокім месцы блізу Нашага замка, з жылым домам для Нашага астранома­назіральніка і яго асістэнта». Далей архітэктару і астраному Крыстаферу Рэну, які пабудаваў сабор Св. Паўла ў Лондане, загадвалася скласці план і праект абсерваторыі, пабудаваць «з усёй патрэбнай хуткасцю», пагасіўшы выдаткі на будаўніцтва з сумаў ад продажу старога, сапсаванага пораху. У 1713 г. брытанскі ўрад абвясціў прэмію ў 20 тысяч фунтаў таму, хто прапануе метад вымярэння даўгот з дакладнасцю да паловы градуса. У 1716 г. вялікую прэмію прызначыў Філіп Арлеанскі, рэгент пры малалетнім Людовіку XV. Прыродазнаўчыя навукі і матэматыка ўпершыню сталі справай палітычнай важнасці. Каб вырашыць гэтую праблему, былі заснаваныя першыя ў Еўропе дзяржаўныя абсерваторыі: Парыжская, Грынвіцкая, Капенгагенская.

Вераемна, першае практычнае вылічэнне даўгаты з вызначэннем дакладнага часу праз назіранне спадарожнікаў Юпітэра зрабіў французскі астраном Піліп дэ Лаір у ліпені 1671 г. Ён выправіўся ў Данію на выспу Вен для астранамічных назіранняў ва Ураніборгу, у тым самым месцы, дзе калісьці вёў назіранні вялікі Ціха Браге. Там, карыстаючыся табліцамі Касіні, ён вылічыў з недасягальнай дагэтуль дакладнасцю рознасць даўгот паміж Парыжам і Ураніборгам. У 1671 г. на запрашэнне Пікара ў Парыжскай абсерваторыі пачаў працаваць малады датчанін Оле Рэмер (1644-1710). Ён правёў вялікую серыю назіранняў спадарожнікаў Юпітэра, каб параўнаць іх становішча з тэорыяй, распрацаванай Касіні, выявіў сістэматычныя адхіленні становішчаў спадарожнікаў Юпітэра ад вылічаных. Рэмер заўважыў, што велічыня запазнення назіраных момантаў зацьменняў спадарожнікаў Юпітэра наўпрост звязаная з адлегласцю гэтай планеты ад Зямлі. Астраном зразумеў, што святло распаўсюджваецца не імгненна, а з канкрэтнай хуткасцю. I вылічыў яе - атрымаў 215 000 км/с, што на 28 % менш за праўдзівую (299 800 км/с).

З тых часоў назіранні спадарожнікаў Юпітэра, разлік іх руху і складанне табліц стала неадменнай функцыяй усіх астраномаў Еўропы. Актыўна гэтая праца праводзілася і ў Віленскай абсерваторыі.

У 1671 г. французская Акадэмія навук выправіла ў Каену (паўночнае ўзбярэжжа Паўднёвай Амерыкі, 5° паўночнай шыраты) астранома Жана Рышэ для вывучэння паралаксаў Сонца і Марса. Рышэ павінен быў назіраць Марс у Каене, а Касіні - у Парыжы. Мэтай назіранняў было вызначэнне па рознасці на небе каардынатаў Марса ў Парыжы і Каене адлегласці да планеты, а па ёй - адлегласці ад Зямлі да Сонца. Гэтая задача была паспяхова вырашаная: велічыню астранамічнай адзінкі вызначылі з дакладнасцю да 8 %.

Аднак экспедыцыя мела нечаканыя наступствы, што неўзабаве спры чынілася да прац па вывучэнні формы Зямлі. Рышэ выявіў, што гадзіннік, вывераны ў Парыжы, у Каене, размешчанай каля экватара, адставаў на дзве хвіліны дваццаць восем секунд у суткі. Ён растлумачыў гэтую з'яву ўплывам цэнтрабежнай сілы ад кручэння Зямлі. Сапраўды, чым бліжэй да экватара знаходзіцца кропка зямной паверхні, тым хутчэй яна рухаецца пры сутачным кручэнні Зямлі. Таму ад полюсаў да экватара павінна ўзрастаць і цэнтрабежная сіла, якая памяншае прыцягненне Зямлі, што і выклікае запаволенне гадзінніка. Дакладныя разлікі Iсака Ньютана і Гюйгенса паказалі, што пры пераходзе ад палярных шыротаў да экватара сіла цяжару памяншаецца значна хутчэй, чым гэта магло бы быць абумоўлена толькі павелічэннем цэнтрабежнай сілы. Такім чынам, адным павелічэннем цэнтрабежнай сілы нельга было растлумачыць запаволенне гадзінніка. Для тлумачэння гэтай з'явы Ньютан і Гюйгенс дапусцілі, што Зямля - не шар, а эліпсоід або сфероід (прыплюснуты ў полюсах і больш выпуклы ўздоўж экватара). Такім чынам, на экватары любая кропка зямной паверхні будзе аддаленая ад цэнтра Зямлі (цэнтра прыцягнення) на большую адлегласць, чым на полюсе, што павінна выклікаць запаволенне гадзінніка пры пераходзе ад полюса да экватара. Адхіленне формы Зямлі ад правільнага шара - не выключэнне ў Сонечнай сістэме: Юпітэр, Сатурн, Уран прыплюснутыя настолькі моцна, што гэта можна бачыць непасрэдна ў тэлескоп. Але далёка не ўсе навукоўцы пагадзіліся з такім меркаваннем. Вымярэнні, зробленыя абатам Пікарам, і працы па вылічэнні даўжыні дуг мерыдыянаў, выкананыя бацькам і сынам Касіні, прывялі навукоўцаў да процілеглай высновы і прымусілі разглядаць зямны шар у якасці эліпсоіда, выцягнутага ў бок палярных абласцей і пляскатага каля экватара. Гэтым быў пакладзены пачатак спрэчкам і грандыёзным працам, якія паслужылі на карысць астранамічнай і матэматычнай геаграфіі.

Французскі астраном абат Пікар вымераў адлегласць паміж па ралелямі гарадоў Ам'ен і Мальвуазін, якая была роўная аднаму з трацінай градусу. Аднак Акадэмія навук, лічачы, што вымярэнне большай адлегласці павінна даць больш дакладны вынік, прыняла рашэнне зрабіць градусныя вымярэнні даўжыні ўсёй Францыі з поўначы на поўдзень. Для гэтай мэты абралі мерыдыян, які праходзіў праз Парыжскую абсерваторыю. Ажыццяўленне плана запатрабавала правядзення гіганцкай працы па стварэнні трыянгуляцыйнай сеткі. Пачатая напрыканцы XVII ст. праца была перапыненая, потым зноў адноўленая і скончаная толькі к 1720 г. [37].

Адначасова Людовік XIV на прапанову Кальбера распарадзіўся скласці карту Францыі. З 1679 да 1682 г. навукоўцы здзейснілі некалькі экспедыцый і з дапамогай астранамічных назіранняў вызначылі абрысы берагавой лініі Францыі ўздоўж Атлантычнага акіяна і Міжземнага мора. Падчас гэтых прац былі зробленыя геадэзічныя здымкі, якія далі магчымасць вызначыць шырату і даўгату вялікіх гарадоў Францыі, а таксама была складзеная падрабязная карта наваколляў Парыжа. Але таго было яшчэ мала для складання карты Францыі. Таму, як і пры вымярэнні дугі мерыдыяна, пачалі ствараць на тэрыторыі ўсёй краіны бесперапынную трыянгуляцыйную сетку. Яна і легла ў аснову вялікай карты Францыі, заслужана названай картай Касіні. Першыя ж назіранні Касіні і д'Лаіра прывялі гэтых астраномаў да высновы, што плошча Францыі моцна перабольшвалася. Дезбара Кулі ў «Гісторыі вандраванняў» зазначыў: «Яны адабралі ў Францыі некалькі градусаў даўгаты ўздоўж заходняга ўзбярэжжа, пачынаючы ад Брэтані да Біскайскага заліва, а таксама паменшылі прыкладна на паўградуса працягласць узбярэжжа Міжземнага мора. Гэтыя змены далі падставу для жарту Людовіка XIV, які, віншуючы акадэмікаў з вяртаннем з экспедыцыі, сказаў ім літаральна наступнае: "Я са шкадаваннем бачу, спадары, што ваша вандраванне каштавала мне добрай часткі майго каралеўства"».

У сярэдзіне XVII ст. астраномы зрабілі папраўку ў карты Між земнага мора, паменшыўшы на пяцьсот міль адлегласць ад Марселя да Александрыі. Касіні з поўнай падставай сцвярджаў, што картаграфія не знаходзілася на ўзроўні тагачаснай навукі, бо картографы пры вызначэнні даўгаты таго або іншага месца бралі інфармацыю ў антычнага астранома Пталамея. Гіём д'Ліль першы стварыў новыя карты, скарыстаўшыся сучаснымі дадзенымі, свядома адкінуўшы ўсё зробленае да яго. Ён заняўся гэтай працай з такой стараннасцю, што выканаў яе за дваццаць пяць гадоў. Вучань д'Ліля, астраном д'Анвіль, заслужыў рэпутацыю выбітнага картографа дакладнасцю сваіх карт і іх мастацкім выкананнем. Найлепшая праца д'Анвіля - карта Iталіі, яе памеры да яго перабольшваліся. Апенінскі паўвостраў на гэтай карце ўпершыню атрымаў праўдзівыя абрысы. Д'Анвіль выправіў памылкі старажытных географаў, якія адлюстроўвалі гэты паўвостраў выцягнутым у даўжыню не з поўначы на поўдзень, а з усходу на захад.

У Англіі першае месца сярод астраномаў і фізікаў займаў Эдмунд Галей [38]. Ён апублікаваў тэорыю магнітных скланенняў і зрабіў першую спробу растлумачыць паходжанне мусонаў.

Францыю і Англію брала за ўзор Адукацыйная камісія пры распрацоўцы праграмы развіцця навукі і ў вырашэнні практычных задач, напрыклад картаграфавання Рэчы Паспалітай. Пачобут спасылаўся на досвед Францыі пры планаванні картаграфічных прац. Але трыянгуляцыйная сетка ў нашым краі была створаная толькі ў першай палове XIX ст., што і дазволіла стварыць першыя дакладныя карты. У працах па трыянгуляцыі чынны ўдзел браў віленскі астраном прафесар Славінскі.

Упершыню назіранні мінання Венеры па дыску Сонца зрабіў 4 снеж ня 1639 г. астраном Джэрэмі Хоракс (1618-1641), які з захапленнем апісаў яго ў лісце да свайго сябра астранома Крэбтры. Наступныя мінанні 6 чэрвеня 1761 г. і 3 чэрвеня 1769 г. вылічыў Галей, які ў 1716 г. абгрунтаваў важнасць назірання гэтай з'явы. Ён указаў на пажаданасць назірання момантаў уступу і сыходжання як мага больш вялікай колькасцю назіральнікаў па ўсёй Зямлі. Заклік Галея знайшоў водгук у астранамічным свеце. Шматлікія астраномы Еўропы выправіліся ў аддаленыя і малавядомыя месцы. У 1761 г. мінанне Венеры па ўсёй Азіі і паўночным палярным раёне было бачна цалкам, тады як у Заходняй Еўропе і Атлантычным акіяне назіралася толькі сыходжанне, а на выспах Аўстраліі - толькі ўступ. Астраномы загадзя раз'ехаліся па ўсім свеце. Астраном А. Пінгрэ паехаў на выспу Радрыгес у Iндыйскім акіяне, абат Шап д'Атэрош - у Табольск, Невіл Маскелайн - на выспу Св. Алены, Масон і Дыксан - на мыс Добрай Надзеі, добры знаёмы Пачобута езуіт М. Хэл (з Вены) - у Вардэ (Нарвегія), Жозэф Батыст Лежантыль - у Iндыю. Яшчэ больш экспедыцый выправілася ў 1769 г., калі ўся з'ява цалкам была бачная на Ціхім акіяне, у Заходняй Амерыцы і на Паўночным полюсе, канец з'явы - ва Усходняй Азіі і Iндыі, а пачатак - у Заходняй Еўропе і ўсходняй Амерыцы. Шап д'Атэрош паехаў у Каліфорнію, Пінгрэ - на выспу Сан-Дамінга, Уэйлс - на Гудзонаў заліў, капітан Кук з некаторымі астраномамі на Таіці, некалькі рускіх назіральнікаў - у розныя месцы Сібіры, Хэл - ізноў на Вардэ, шматлікія вучоныя Еўропы, Амерыкі і Азіі, у тым ліку і святар Мор (з Батавіі), назіралі ў сваіх хатніх абсерваторыях. Пачобут са сваім памочнікам Стрэцкім рыхтаваўся назіраць з'яву ў Рэвелі.

Вынікі не апраўдалі вялікіх надзей. Ход з'явы быў такі павольны, што немагчыма было замераць пачатак і канец з дакладнасцю да дзясятых доляў секунды. Было заўважана, што ў момант першага кантакту маленькі дыск планеты выглядае, як чорная кропля, злучаная з краем Сонца тонкай чорнай ніткай. А калі ж гэтая нітка абрывалася, Венера ўжо была на сонечным дыску. Не дзіва, што нават спрактыкаваныя назіральнікі, якія знаходзіліся побач, паколькі тэлескопы іх былі розныя, атрымалі вынікі, якія адрозніваліся адзін ад аднаго на дзясятыя долі секунды. Збянтэжаныя нечаканай з'явай, яны нічым не маглі растлумачыць гэтыя адрозненні. У выніку вылічаны сонечны паралакс, выведзены рознымі вылічальнікамі з розных камбінацый назіранняў, таксама вельмі значна адрозніваўся ад таго, на што раней аптымістычна спадзяваўся Галей. Гэта адбылося яшчэ і таму, што геаграфічная даўгата шматлікіх наглядальных пунктаў была вядомая з вялікай хібнасцю ці нават зусім невядомая. У 1761 г. даўготы выводзіліся галоўным чынам праз назіранні зацьменняў спадарожнікаў Юпітэра. Гэтыя назіранні даводзілася рабіць самім удзельнікам экспедыцый, а ў 1769 г. атрымалася скарыстацца для гэтай мэты няпоўным сонечным зацьменнем, якое адбылося ў той жа самы дзень, што і мінанне Венеры па дыску Сонца.

Умовы, у якіх праводзіліся гэтыя астранамічныя экспедыцыі, былі вельмі складаныя, а вандраванні - злучаныя з вялікімі цяжкасцямі і рызыкай. Вельмі мала было вядома пра далёкія краіны, а яшчэ менш пра іх прыродныя ўмовы. Палітычныя падзеі і войны на моры заміналі вольнаму вандраванню. Напрыклад, карабель, на якім Лежантыль плыў у Iндыю, мусіў кружыць, каб пазбегнуць сутыкненняў з англійскімі ваеннымі судамі, прыбыў на месца, калі мінанне Венеры 1761 г. ужо скончылася. Каб не прапусціць наступную магчымасць, Лежантыль застаўся ў Iндыі, займаючыся рознай карыснай працай. Але мінанне Венеры ў 1769 г. было закрытае аблокамі. Такім чынам, ён не змог назіраць гэтую з'яву ні ў 1761, ні ў 1769 г. У сувязі з няўдачай, якую атрымала французская навуковая экспедыцыя з прычыны варожых дзеянняў англійскага флоту, урад Францыі аддаў загад усім сваім ваенным судам бесперашкодна прапускаць караблі капітана Кука, бо вынікі яго экспедыцыі павінны былі служыць «на шчасце і карысць усяго ча­ лавецтва».

У 1718 г. Галей параўнаў сучасныя значэнні каардынат зорак Альдэбаран, Сірыус, Арктур з вынікамі Пталамея, Гіпарха і Тымахарыса. Ён убачыў, што Сірыус зрушыўся да поўдня амаль на паўтара дыяметра Месяца, Арктур - на два дыяметры да поўдня, а Альдэбаран зрушыўся на 1/4 дыяметра Месяца да ўсходу. Заўважаныя змены нельга было прыпісаць памылкам каталога Пталамея, бо гэтыя памылкі не пераўзыходзілі, як правіла, 6′ (1/5 дыяметра Месяца). Адкрыццё Галея неўзабаве (1728 г.) было пацверджанае іншым англійскім астраномам - Джэймсам Брэдлі. Такім чынам, быў вынадзены ўласны рух зорак [39] і стала вядома, што так званыя нерухомыя зоркі не займаюць на небе фіксаванага становішча. Яны перасоўваюцца па нябеснай сферы і ў прасторы. Гэты нечаканы для таго часу вынік прывёў да новага ўяўлення пра Сусвет. Ён паслужыў таксама адмысловым чыннікам для бесперапынных замераў становішчаў зорак на небе і складання новых зорных каталогаў большай дакладнасці. Астраметрыя стала асноўным заняткам астраномаў па ўсім свеце, тым ліку і віленскіх. Дзякуючы выкарыстанню новых прыладаў дакладнасць астранамічных вымярэнняў значна ўзрастала, а крыніцы памылак старанна вывучаліся. Найбольш непрыемнай з гэтых крыніц была рэфракцыя - пераламленне прамянёў у атмасферы. Першы заўважыў атмасферную рэфракцыю і стаў улічваць яе ў сваіх каталогах зорак Ціха Браге. Касіні па падставе сваіх назіранняў склаў табліцу рэфракцыі. Ньютан паказаў, што рэфракцыя залежыць ад тэмпературы і ціску паветра, якія можна кантраляваць пры дапамозе тэрмометра і барометра. Астраномы працавалі над праблемамі, выкліканымі рэфракцыяй, паступова стваралася тэорыя рэфракцыі ў залежнасці ад вышыні зоркі над гарызонтам, складаліся папраўкавыя табліцы і г. д. Аднак і пасля ўліку гэтых паправак каардынаты зорак, якія былі вызначаныя, напрыклад, у Парыжы і Грынвічы, маглі адрознівацца больш чым на 10″. Астраном Флемстыд меркаваў, што гэтыя адрозненні мог выклікаць гадавы паралакс зорак. Аднак калегі паказвалі яму на тое, што тады змены становішчаў зорак на працягу года павінна былі мець іншы характар.

Для вырашэння пытання пра характар змены каардынат зорак (зорных скланенняў) астраном Малінэ ўсталяваў у 1725 г. у сваім маёнтку К'ю каля Лондана адмысловую прыладу, прызначаную для дакладных вымярэнняў. Гэта быў зенітны сектар, дуга якога ахоплівала толькі некалькі градусаў, але мела вялікі радыус у 24 футы. Прылада была ўсталяваная вертыкальна па мерыдыяне так, каб можна было накіроўваць тэлескоп на зорку, якая кульмінуе ў зеніце. Такім чынам, змены скланення можна было вызначыць вельмі дакладна. Як потым высветлілася, хібнасць гэтых вымярэнняў не перавышала 2″. Малінэ пакінуў гэтыя заняткі, а далейшыя вымярэнні кульмінацый зорак працягнуў Джэймс Брэдлі (1692-1762), прафесар Оксфарда (з 1721 г.), які браў удзел ва ўсіх падрыхтоўчых працах Малінэ. Зорка γ Цмока, першы аб'ект назіранняў, рэгулярна змяняла сваё становішча: са снежня 1725 г. да сакавіка наступнага года яна зрушылася на 20″ да поўдня, потым зваротна павярнула і прасунулася да верасня на 40″ да поўначы, а потым ізноў павярнула і ў снежні вярнулася да свайго першапачатковага становішча. Такім чынам, гэта быў перыядычны рух на працягу аднаго года. Ён не мог быць паралактычным рухам, бо ў гэтым выпадку зорка павінна была б перасоўвацца ў снежні як мага больш да поўдня, а ў чэрвені - гэтаксама моцна да поўначы.

З 1727 г. Брэдлі пачаў назіраць і іншыя зоркі пры дапамозе шырэйшага сектара меншага радыуса (12 футаў), які ахопліваў 6° у абодва бакі ад зеніту. Ён выявіў, што становішчы ўсіх зорак маюць такія самыя перыядычныя змены. Рух быў меншы, калі зоркі знаходзіліся бліжэй да экліптыкі. Неўзабаве, у 1728 г., Брэдлі растлумачыў гэтую з'яву аберацыяй [40] прамянёў святла. Справа ў тым, што тэлескоп рухаецца разам з Зямлёй па яе арбіце, і хоць прамень святла распаўсюджваецца з хуткасцю ў 10 000 разоў большай, для таго каб злавіць яго, тэлескоп даводзіцца крыху нахіляць у напрамку руху Зямлі. Адкрыццё аберацыі было першым эксперыментальным доказам гадавога руху Зямлі і пацвярджэннем правільнасці тэорыі Каперніка.

Але гэта было яшчэ не ўсё. Калі Брэдлі ў наступныя гады аналіза ваў свае назіранні γ Цмока, ён заўважыў, што існуе яшчэ і другас нае ваганне: папераменна з перыядам у 9 гадоў скланенне зоркі ўзрас тае і меншае на 18″. Гэтая змена, агульная для ўсіх зорак, была па цверджаная адначасовымі назіраннямі Леманье ў Парыжы. У 1748 г. з'ява была растлумачаная як нутацыя, гэта значыць невялікі перыядычны рух зямной восі, якая апісвае ў прасторы апрача вялікага прэцэсіённага конуса (прэцэсіі зямной восі [41]) яшчэ і малыя конусы з прычыны ну тацыі. Перыяд у 18 гадоў, роўны часу звароту вузлоў месяцовай арбіты, нахіл якой да экватара вагаецца паміж 18° і 28°, паказваў на тое, што чыннікам з'явы было ўздзеянне прыцягнення Месяца на пры плюснутую Зямлю.

Толькі пасля ўліку ўсіх гэтых паправак у вымярэнні становішчаў зорак, астраномы змаглі наблізіцца да неабходнай дакладнасці, якая даз воліла, напрыклад, на кончыку пяра адкрыць (вылічыць становішча) планету Нептун 23 верасня 1846 г. Нептун стаў першай планетай, адкрытай дзякуючы матэматычнымі разлікам, а не праз назіранні. Выяўленыя неспадзяваныя змены ў руху Урана па арбіце спарадзілі гіпотэзу пра невядомую планету, якая сваёй гравітацыяй уплывае на рух Урана. Нептун быў знойдзены ў межах прадказанага становішча. Але да таго каб гэта сталася рэальнасцю, працавала некалькі пакаленняў астраномаў-тэарэтыкаў і практыкаў.

З ліставання Пачобута відаць, што ён таксама займаўся вымярэннямі становішчаў зорак у зеніце, у тым ліку γ Цмока, і браў удзел у выпрацоўцы методыкі вымярэнняў становішчаў зорак. Яго вялікая праца па вымярэнні становішчаў Меркурыя, па выніках якой Лаланд вылічыў арбіту гэтай «няўлоўнай» планеты, патрабавала вельмі сур'ёзнага ўліку атмасфернай рэфракцыі, бо Меркурый можна назіраць толькі ўвечары ці ранкам вельмі нізка над гарызонтам, дзе ўплыў атмасфернай рэфракцыі максімальны, але ж з ліставання Пачобу та са Снядэцкім можна зрабіць выснову аб тым, што Пачобут назіраў Меркурый таксама і ўдзень.

8. Памяці В. К. Цэраскага

Максіміліян Валошын

Ён з тых, у кім праўда малых ісцін

I авалоданне законамі натуры

У сэрцах не туманіць сузірання

Тварца сусветаў у яго праявах.

Праз лікаў тонкую вуаль і формул

Выносіў Бога твар да твару ён,

Як і першнастаўнікі навукі:

Пастэр і Дарвін, Ньютан і Паскаль.

Яго я бачыў змучаным у крэсле,

З дрыготкімі рукамі, але з тварам

Такой празрыстасці, што ён свяціўся

Ў малочным німбе месяцовай сівізны.

За слоў вагой блішчэлі таямніча

Вадзяныя ліцвіна вочы,

Што на вякі ўвабралі ззянне

Туманнасцяў і зорных Галатэй.

Ў яго гаворцы ўлоўлівала вуха

Такую беражнасць да слоў чужых,

Да з'яваў мімалётнага жыцця,

Што ўміленне грудзі заціскала.

Такім ён быў там, на Чырвонай Прэсні,

Калі ў Абсерваторыі адзін

Сваёй навукі свет недатыкальны

Абараняў ад тых і ад усіх.

Урад бяздарны, жорсткі, злы,

Як звеку ўрады ўсе,

Прагнаў яго, пры тым забараніў

Тварыць як творцу і як вучонаму вучыць.

Расейская міжсобіца застала

Яго ў глухім прыморскім гарадку,

Дзе ён шукаў бязвоблачнага неба

Больш яснага і зорнага, чым у Маскве.

Была вайна, тэрор, і мор, і голад.

Каму патрэбны дрэхлы астраном?

Як даказаць уезнаму загпраду

Ягоныя правы на харчпаёк?

Таму, хто змог запрэгчы ў працу сонца,

Хто новых зорак вылічаў шляхі,

Па пуду за Сусвет, таварыш!

Даеш тлушчы ў астраномавы паёк!

Высокая камедыя навукі

Ў руках вайскоўцаў, дурняў і дзяльцоў…

Разбітым і замучаным на поўнач

Паехаў ён, каб хоць памерці дома.

I радаснай журбою зашчаміла

Любіўшых яго сэрцы вестка тая,

Што ён вярнуўся ў зорную айчыну

Ад цесных дзён, ад душных спраў зямных.

10 лістапада 1925, Кактэбель

Пераклад С. Судніка

Паводле: «Наша Слова» № 33(924), 19 жніўня 2009.

9. Спіс прац В. К. Цэраскага

1. О прохождении Венеры по диску Солнца в 1847 г., изд. Моск. математ. издательство, 1875.

2. * Фотогелиографические наблюдения, I. Труды Московской обсерватории, I серия, т. II, вып. 2, 1876.

3. * Фотометрические наблюдения, I. Труды Московской обсерватории, I серия, т. II, вып. 2, 1876.

4. * Фотометрические наблюдения, II. Труды Московской обсерватории, I серия, т. III, вып. 2, 1877.

5. * Фотогелиографические наблюдения, II. Труды Московской обсерватории, I серия, т. III, вып. 2, 1877.

6. * Фотометрические наблюдения, III. Труды Московской обсерватории, I серия, т. IV, вып. 2, 1878.

7. * О вычислении радианта. Труды Московской обсерватории, 1 серия, т. IV, вып. 2, 1878.

8. * О фотогелиографе. Труды Московской обсерватории, I серия, т. IV, вып. 2, 1878.

9. * О новой переменной. Astronomіsche Nachrіchten, т. 94, № 2243, 1879.

10. * Фотометрические наблюдения, IV. Труды Московской обсерватории, I серия, т. V, вып. 2, 1879.

11. * Фотометрические наблюдения, V. Труды Московской обсерватории, I серия, т. VI, вып. 1, 1879.

12. * Фотометрические наблюдения, VI. Труды Московской обсерватории, I серия, т. VI, вып. 2, 1880.

13. * Наблюдения переменных звезд. Astronomіsche Nachrіchten, т. 97, № 2324, 1880.

14. * Наблюдения переменных звезд. Astronomіsche Nachrіchten, т. 98, № 2332, 1880. 15. * Наблюдения переменных звезд. Astronomіsche Nachrіchten, т. 98, № 2343, 1880.

16. * Фотометрические наблюдения, VII. Труды Московской обсерватории, I серия, т. VII, вып. 2, 1881.

17. * Об обработке наблюдений переменных звезд. Astronomіsche Nachrіchten, т. 99, № 2371, 1881.

18. Об определении яркости белых звезд. Ученые записки Мос ковского университета. Москва, 1882 (магистерская диссертация).

19. * Определение увеличения астрономической трубы. Astro no mіsche Nachrіchten, т. 101, 1882.

20. * Об определении блеска ярких звезд при помощи фотометра Целльнера. Astronomіsche Nachrіchten, т. 107, № 2561, 1883.

21. * Фотометрические наблюдения, VIII. Труды Московской обсерватории, I серия, т. IX, вып. 2, 1883.

22. * Заметка о прозрачности комет. Astronomіsche Nachrіchten, т. 107, № 2561, 1883.

23. *О вычислении отношения количества света для звезд смежных звездных величин. Труды Московской обсерватории, I серия, гл. X, вып. 2, 1884.

24. * О количестве звезд в Плеядах. Astronomіsche Nachrіchten, т. 108, № 2581, 1884.

26. * О фотометре Целльнера. Astronomіsche Nachrіchten, т. 110, № 2621, 1884.

26. * О фотометре Целльнера. Astronomіsche Nachrіchten, т. 112, 1885.

27. Морская обсерватория в Гамбурге. Русская мысль, июль, 1885.

28. * Фотометрические наблюдения, IX. Труды Московской обсерватории, ІІ серия, т. 1, вып. 1, 1886.

29. Астрономический фотометр и его приложения. Математический сборник, том XIII, 1887 (докторская диссертация).

30. Ньютон как творец небесной механики. Сборник «Двухсотлетие памяти Ньютона (1687-1887)», Москва, 1888.

31. * Фотометрические яркости 58 звезд. Astronomіsche Nachrіchten, т. 116, № 2783, 1887.

32. ** Новая конструкция астрофотометра Целльнера и фотометрический коллиматор. Труды Московской обсерватории, II серия, т. I, вып. 2, 1888.

33. ** Фотометрические наблюдения, X. Труды Московской обсерватории, II серия, т. I, вып. 2, 1888.

34. ** О фотометре Целльнера с двумя окулярами. Astronomіsche Nachrіchten, т. 120, № 2870, 1888.

35. ** Карта для наблюдения падающих звезд. Труды Московской обсерватории, II серия, т. II, 1890.

36.** Приборчик для изучающих величины звезд. Труды Московской обсерватории, II серия, т. II, 1890.

37. ** О светящихся облаках. Труды Московской обсерватории, ІІ серия, т. II, 1890.

38.*Наблюдения прохождения Меркурия 9 мая 1891 г. Astronomіsche Nachrіchten, т. 128, № 3050, 1891.

39. ** Об определении локального притяжения для одного частного случая. Astronomіsche Nachrіchten, т. 129, № 3096, 1892.

40. ** Наблюдения прохождения Меркурия. Труды Московской обсерватории, II серия, т. III, вып. 1, 1893.

41. ** Фотометрические наблюдения, XI. Труды Московской обсерватории, II серия, т. III, вып. 1, 1893.

42. ** Фотометрические наблюдения новой звезды в созвездии Возничего. Труды Московской обсерватории, ІІ серия, т. III, вып. 1, 1893.

43. Несколько соображений о температуре Солнца на основании опыта с большим зажигательным зеркалом. «Мир Божий», март, 1895.

44. ** Фотометрическое исследование звездного скопления X Персея. Труды Московской обсерватории, II серия, т. III, вып. 2, 1896.

45. ** О наблюдении затмений спутников Юпитера без фотометрических приборов. Труды Московской обсерватории, II серия, т. III, вып. 1, 1896.

46. ** О температуре Солнца. Труды Московской обсерватории, II серия, т. ІІІ, вып. 2, 1896.

47. ** Электрическое сравнение часов. Труды Московской обсерватории, II серия, т. III, вып. 2, 1896.

48. Астрофотография на Московской обсерватории. Мир Божий, февраль, 1896.

49.** Фотографические наблюдения частных солнечных затмений как способ обнаружения следов лунной атмосферы. Bulletіn astromіque, т. XIV, 1897.

50. Научные приложения фотографии. Мир Божий, август, 1897.

51. ** Наблюдения Леонид на Московской обсерватории. Astronomіsche Nachrіchten, т. 146, № 3481, 1898.

52. По поводу программы математической географии. Мир Божий, январь, 1898.

53. Сферическая астрономия. Лекции. М., 1899.

54. ** Об определении формы солнечного диска. Бюллетень Академии наук, СПб., сентябрь, 1899, т. XI. № 2.

55. ** Фотографическая карта Волос Вероники. Bulletіn astromіque, т. XVI, 1899.

56. ** Видимая ўгловая скорость Персеид. Bulletіn astromіque, т. XVI, 1899.

57. ** О каталогах переменных звезд. Bulletіn astromіque, т. XVI, 1899.

58. Страница из современной астрономии. Русская мысль, октябрь, 1900.

59. Несколько слов об астрофотометрии в ее современном состоянии. Русский Астрономический календарь на 1901 г.

60. ** Об определении блеска звезд с помощью фотометра Целльнера. Astronomіsche Nachrіchten, т. 156, № 3741, 1901.

61. ** О новой Персея. Astronomіsche Nachrіchten, т. 157, № 3755, 1901.

62. О наблюдении Персеид, или августовских падающих звезд. Русский Астрономический календарь на 1902 г.

63. ** Фотометрическое изучение звездного скопления Волос Вероники. Труды Московской обсерватории, II серия, т. IV, 1902.

64. ** Астрономический бинокль. Труды Московской обсерватории, ІІ серия, т. IV, 1902.

65. Астрофотографические работы Московской обсерватории. Русский Астрономический календарь на 1902 г.

66. Коперник и Тихо Браге. Научное слово, кн. 1, 1903.

67. Фотографические наблюдения двойных звезд на Московской обсерватории. Русский Астрономический календарь на 1904 г.

68. Основы спектрального анализа и его приложение к исследованию небесных явлений в элементарном изложении. Мир Божий, январь, 1904.

69. Федор Александрович Бредихин. Отчет Московского университета за 1904 г., М., 1905 г.

70. ** Об изменении интенсивности солнечной радиации. Astronomіsche Nachrіchten, т. 169, № 4037, 1905.

71. ** Фотометрическое определение звездной величины Солнца. Astronomіsche Nachrіchten, т. 170, № 4065, 1905.

72. ** О личном уравнении фотометрических наблюдений. Astronomіsche Nachrіchten, т. 171, № 4089, 1906.

73. ** Измерение интегральной яркости светящихся поверхностей с помощью фотометра Целльнера. Astronomіsche Nachrіchten, т. 172, № 4106, 1906.

74. Окуляр для детального изучения солнечных пятен. Труды Московской обсерватории, II серия, т. V, 1911; Изв. Русского Астрономического общества, СПб., № 6, 1936; Русский Астрономический календарь на 1907 г.

75. Из мира научных приложений фотографии. Изв. Русского общества любителей фотографии в Москве, 1906 г.

76. Измерение яркости атмосферы ў края Солнца. Astronomіsche Nachrіchten, т. 174, № 4164, 1907.

77. Об использовании солнечного тепла. Труды Московской обсерватории, II серия, т. V, 1911; Русский Астрономический календарь на 1909 г.

78. Сферическая астрономия: лекции, читанные в 1909-1910 гг. (литогр.). М., 1910.

79. Фотометрическое определение звездной величины Солнца. Первая часть. Труды Московской обсерватории, II серия, т. V, 1911.

80. Фотометрическое определение звездной величины Солнца. Вторая часть. Труды Московской обсерватории, ІІ серия, т. V, 1911.

81. ** Гелиометрический объектив для определения формы солнечного диска. Труды Московской обсерватории, II серия, т. V, 1911.

82. ** Видимая ўгловая скорость Персеид. Труды Московской обсерватории, II серия, т. V, 1911.

83. **Измерение интегральной яркости светящихся поверхностей фотометром Целльнера. Труды Московской обсерватории, II серия, т. V, 1911.

84. ** Измерение яркости атмосферы ў края Солнца. Труды Московской обсерватории, II серия, т. V, 1911.

85 ** Наблюдения Солнца на Московской обсерватории во время прохождения по его диску кометы Галлея. Astronomіsche Nachrіchten, Т. 187, № 4466, 1911.

86. Об определении радианта метеорных потоков вообще и Персеид в частности. Изд. Московского общества любителей астрономии, М., 1914.

87. ** Фотометрические наблюдения. XII, Труды Московской обсерватории, II серия, т. VI, 1917.

88. ** Величина 58 фундаментальных звезд. Труды Московской обсерватории, II серия, т. VI, 1917.

89. ** Фотометрическое исследование звездного скопления Волос Вероники. Вторая часть. Труды Московской обсерватории, II серия, т. VI, 1917.

90. ** Определение постоянных ошибок фотометрических наблюдений. Труды Московской обсерватории, II серия, т. VI, 1917.

91. ** Фотометрические наблюдения новой Персея. Труды Мос ковской обсерватории, II серия, т. VI, 1917.

92. ** Фотометрические наблюдения новой звезды, появившейся в созвездии Возничего. Вторая часть. Труды Московской обсерватории, II серия, т. VI, 1917.

Работы, пазначаныя адной зорачкай, апублікаваны на нямецкай мове, дзвюма - на французскай.

10. Некалькі артыкулаў В. К. Цэраскага

АБ МIНАННI ВЕНЕРЫ ПРАЗ ДЫСК СОНЦА 1874 ГОДА [42]

Велізарная цікавасць, з якой чакаецца ў астранамічным свеце мінанне 74 года, тлумачыцца не рэдкасцю з'явы, якая здарылася ў апошні раз болей за сто гадоў таму (мінанне 1769 г. назіраў Пачобут. Л. Л.), а важнасцю вынікаў, якія, можна спадзявацца, будуць атрыманыя з назіранняў, што будуць праводзіцца на працягу некалькіх гадзін мінання. З гэтых назіранняў будзе магчыма з вялікай дакладнасцю вылічыць адлегласць Зямлі ад Сонца, вызначыць велічыню той адзінкі, якою астраном вымярае ўсе прасторы Сонечнай сістэмы, і даступныя яго вымярэнню адлегласці да нерухомых зорак. Каб лепш меркаваць пра складанасць задачы і пра той стан, у якім яна цяпер знаходзіцца, кінем беглы погляд на гістарычнае развіццё пытання пра адлегласць да Сонца. Жаданне і імкненне вызначыць гэтую адлегласць сустракаецца ў найстаражытнейшых назіральнікаў. Той, хто толькі зважаў на нябесныя з'явы, хто разважаў пра законы, кіруючыя імі, той, вельмі натуральна, імкнуўся зразумець велічыню і адлегласці да тых свяцілаў, рух якіх быў прадметам яго назіранняў. Але пытанне пра вызначэнне адлегласцяў да нябесных целаў, адно з самых складаных пытанняў практычнай астраноміі, доўга перавышала чалавечыя сілы. Бачны рух Сонца і Месяца, чыннікі зацьменняў, бачны рух планет былі вядомыя да таго, як з'явіліся спробы вызначыць адлегласці. Найперш увага была звернутая, як і трэба было чакаць, на Сонца і Месяц. Па чынніку значнай велічыні месяцовага паралакса вылічэнне адлегласці не патрабавала асабліва дакладных спосабаў, і таму ўжо Гіпарх вылічыў адлегласць да Месяца з памылкай толькі на 1/6 частку ад реальнай. Але для дасягнення такой самай ступені дакладнасці адносна Сонца патрабаваліся даволі дасканалыя прылады, больш вытанчаная тэарэтычная база і шмат лікія назіранні. Велічыня сонечнага паралакса, якая прымалася ў розны час, можа служыць мерай дакладнасці астранамічных назіранняў, сочачы за развіццём пытання пра адлегласць да Сонца, мы сочым разам з тым за развіццём практычнай астраноміі.

Сонечныя зацьменні, механізм якіх быў вядомы ў глыбокай старажытнасці, даказвалі, што Сонца далей за Месяц, але наколькі далей, пра гэта да Арыстарха Самоскага не мелі ніякага разумення. Да часу Арыстарха існавалі толькі здагадкі, пабудаваныя на розных філасофскіх вучэннях пра свет, розныя думкі, а не вынікі назіранняў. Так, Піфагор зыходзячы з вучэння пра гармонію сфер дайшоў да думкі, што Сонца ў тры разы далей за Месяц. Але пакінем убаку падобныя летуценні, - заўважым толькі, што да Арыстарха, гэта значыць да 260 г. да Н. X., ведалі толькі, што Сонца далей за Месяц.

Для вызначэння адлегласці да Сонца Арыстарх выкарыстаў вельмі дасціпны спосаб; ён вымяраў вугал паміж Сонцам і Месяцам у момант квадратуры, гэта значыць у той момант, калі палова месяцовага дыска асветлена Сонцам. Сапраўды, калі будзем лічыць гэты вугал вядомым… роўным прыблізна 90 градусаў, магчыма пабудаваць трохкутнік падобны да трохкутніка, утворанага цэнтрам Сонца, Зямлі і Месяца, і такім чынам вызначыць суадносіны адлегласці да Сонца да адлегласці да Месяца. Але гэты тэарэтычна просты спосаб на практыцы такі цяжкі, што, нават карыстаючыся ўдасканаленымі астранамічнымі прыладамі, немагчыма пасродкам яго атрымаць хоць якую дакладную велічыню сонечнага паралакса. Не дзіва, што ў Арыстарха атрымалася адлегласць да Сонца ў дваццаць разоў меншай за рэальную, што адпавядае паралаксу Сонца ў памеры трохі менш за тры хвіліны.

Вынік гэты нельга назваць нават прыблізным, але ўсё ж ён быў вельмі важны і таму, што гэта была першая спроба, так бы мовіць, першы крок, і таму, што на працягу больш як 1800 гадоў, гэта значыць ад Арыстарха да Ціха Браге, ён быў прыняты ў астраноміі. Нават Ціха Браге, велічэзныя прылады якога былі падзеленыя праз 10 секунд, не змяніў гэтай велічыні. Але неўзабаве Кеплер усвядоміў неабходнасць паменшыць паралакс да дзвюх, а пасля і да адной хвіліны. Пасля Кеплера Гевелі, адзін з самых старанных назіральнікаў, паменшыў паралакс да 40′′. Потым мы павінны згадаць імя найвялікшага астранома Англіі - Галея, якому астраномія абавязана між іншым і тым, што ён першы звярнуў увагу на мінанне Венеры як на найлепшы сродак вызначыць адлегласць да Сонца. У 1677 г. ён ужо выказаў думку, што, назіраючы з двух досыць аддаленых месцаў зямной паверхні працягласць мінання Меркурыя ці Венеры па дыску Сонца, можна па рознасці гэтых працягласцяў вылічыць паралакс Сонца. Потым у мемуарах, надрукаваных у 1691 і 1716 гадах, ён апісаў сваю тэорыю і выказаў меркаванне, што пры ўдалым выбары месцаў назіранняў і дапускаючы, што час ад першага да апошняга дакранання Венеры да Сонца будзе вызначаны з дакладнасцю да адной секунды, можна вылічыць паралакс Сонца з памылкай каля 1/500 велічыні. У апошняй сваёй працы ён нават прызначаў тыя месцы, якія, на яго думку, былі б асабліва зручныя для назірання мінання 1761 г.

Галей пісаў, такім чынам, пра тое мінанне, якое павінна было здарыцца праз 45 гадоў; сам жа ён лічыў паралакс роўным 25′′. Памянёныя вышэй вынікі былі атрыманыя з назіранняў квадратур Месяца, зацьменняў, Марса ў супрацьстаяннях і да т. п.

У 1671 г. вандраванне зрабіла вельмі важныя паслугі астраноміі і геадэзіі. У гэты год Рышэ быў пасланы Парыжскай акадэміяй навук у Каену. Параўноўванне назіранняў Марса, зробленых ім адначасова з назіраннямі Пікара і Рэмера ў Парыжы, далі для сонечнага паралаксу 9,5′′. З тых часоў высновы розных астраномаў вагаюцца каля гэтай, ужо блізкай да праўды, велічыні. Але надзвычайная важнасць пытання і нездавальняльная згода асобных вымярэнняў не пераставала, так бы мовіць, трывожыць астраномаў. Не дзіва, што з вялікім нецярпеннем чакалі больш за паўстагоддзя мінанняў 1761 і 1769 гадоў. У назіраннях мінання 69 года бралі ўдзел астраномы ўсіх дзяржаў. У Расіі, напрыклад, назіралі: у Пецярбургу, Арэнбургу, Орску, Якуцку, у паўночнай частцы Арханглійскай губерні і на берагах Урала. Вылічэнні розных астраномаў: Пэнгрэ, Горнсбі, Дзю-Сежура, Лекселя, Планмана і іншых далі вынікі паміж 8,8′′ і 8,4′′. Каля 1823 года Энке пералічыў усе назіранні гэтых двух мінанняў і знайшоў, што паралакс Сонца роўны 8,5776′′. Потым, у 1835 годзе, пасля таго як быў знойдзены рукапіс назіранняў, зробленых у паўночнай Лапландыі, ён павінен быў паменшыць трохі гэтую велічыню, і знайшоў 8,57116′′ з вераемнаю хібнасцю ±0,037′′; але ж і супраць гэтай велічыні Бабіне пярэчыў, што яна занадта вялікая.

Названыя вызначэнні паралакса заслугоўвалі асаблівага даверу ўжо таму, што былі зробленыя людзьмі, якія адыгралі вельмі важную ролю ў гісторыі астраноміі. Параўноўваючы гэтыя высновы, заўважаем сталае, даволі правільнае памяншэнне той велічыні, якая прымалася за паралакс Сонца з часоў ад Арыстарха да Энке.

У 1845 г. Ганзен, а потым і Левер'е, вывучаючы рух Месяца, атрымалі вынік, што прынятая велічыня занадта малая. Да падобнай жа высновы дайшоў і Фуко, які зрабіў у 1862 г. новае вызначэнне хуткасці святла. Падобны ж вынік далі і вылічэнні назіранняў супрацьстаяння Марса ў 1862 годзе. Таму не застаецца ніякага сумневу ў тым, што паралакс, знойдзены Энке, неабходна павялічыць, і павялічыць вельмі значна, а менавіта на тры ці на чатыры дзясятых секунды, на велічыню, большую, такім чынам, у дзясяць разоў за вераемную памылку выніку Энке. З гэтага мы павінны зрабіць выснову, што цяпер ужо нельга лічыць мінанне Венеры безумоўна найлепшым спосабам для вызначэння паралакса Сонца; але, ва ўсялякім разе, гэта адна з самых лепшых, асабліва калі пры ім звяртаецца ўвага не толькі на працягласць з'явы.

Мінанне Венеры ёсць род прыватнага зацьмення. Калі Венера стане паміж вокам назіральніка і Сонцам, яна, праектуючыся на Сонца, будзе здавацца чорным, рэзка абмежаваным кружочкам, які павольна рухаецца па Сонцы. Назіраная з іншай кропкі зямной паверхні Венера будзе здавацца ў іншай кропцы неба; так што са зменай месца назірання будуць змяняцца: працягласць з'явы, абсалютны час дакрананняў, кропкі пачатку і канца па дыску Сонца і велічыня хорды, апісанай Венерай на гэтым жа дыску. Усе гэтыя змены, якія адбываюцца ад неаднолькавага паралактычнага перасоўвання Сонца і Венеры, вынікаюць з рознасці паралаксаў гэтых свяцілаў. Па вядомай велічыні гэтых змен і з улікам геаграфічных становішчаў месцаў назіранняў магчыма вылічыць рознасць паралаксаў і, такім чынам, зыходзячы з трэцяга закону Кеплера і паралакс Сонца.

Галей, як мы сказалі, прапанаваў назіраць працягласць з'явы; трэб ныя толькі даволі моцная астран д'Ліль - абсалютныя моманты дакрананняў. Для гэтых назіранняў па амічная труба і хранометр. Для вызначэння становішча Венеры на сонечным дыску будуць у 74 годзе выкарыстаны геліёметры і фотагеліёграфы.

Адлегласць тых кропак сонечнага дыска, у якіх здаецца цэнтр Венеры, назіранай у адзін і той момант часу з двух дыяметральна процілеглых пунктаў зямной паверхні, не можа быць большым за 50′′, гэта значыць бачнага дыяметра Венеры, - велічыня вельмі малая, дакладнае вымярэнне якой мае вялікія цяжкасці. Моманты ж дакрананняў могуць змяніцца з-за паралакса на ±12 хвілін. На першы погляд здавалася б, што гэтага досыць для таго, каб аддаць перавагу назіранням дакрананняў, і што геліяметрычнымі вымярэннямі нельга дасягнуць вялікай да клад насці. На самай жа справе цяжка сказаць а prіorі, які са спосабаў лепшы; кожны з іх мае свае выгоды і недахопы. Iрадыяція [43], асабістые памылкі назіральнікаў, памылкі прыбораў могуць быць крыніцамі не да кладнасцяў, велічыню якіх немагчыма вылічыць.

Далей у артыкуле падаюцца табліцы і апісанні разлікаў момантаў мінання Венеры для 41 населенага пункта Расіі.

АБ ТЭМПЕРАТУРЫ СОНЦА [44]

Пэўны час таму я апублікаваў у адным з рускіх часопісаў артыкул пра мае доследы з вялікім люстэркам, якія належаць Маскоўскаму політэхнічнаму музею.

Гэтае люстэрка, вырабленае фірмай «Жэтліф і Сымон» у Парыжы, было набытае політэхнічным музеем на французскай выставе… Гэта аптычны прыбор, выдатны па дасканаласці канструкцыі. Са зваротнага боку яно пасярэбранае, яго дыяметр, як і фокусная адлегласць, роўны 1 м. Край значна таўсцейшы за цэнтр, што азначае, што сферычная аберацыя вельмі малая, і канцэнтрацыя прамянёў адбываецца з такой вялікай дакладнасцю, што ў факальным малюнку Месяца можна адрозніць некалькі кратараў. Але, як і трэба было чакаць, аберацыя хутка ўзрастае з аддаленнем ад аптычнай восі.

Пры маіх доследах прамяні Сонца, сабраныя гэтым люстэркам, расплаўлялі амаль імгненна ўсе металы і мінералы, ласкава прад стаўленыя ў маё распараджэнне мінералагічным кабінетам нашага ўніверсітэта. Нягашаная вапна адна мела супраціў, і каб расплавіць вельмі малую колькасць яе, я павінен быў, для большай канцэнтрацыі промняў, звярнуцца да дадатковай маленькай лінзы. Што да магнезіі, вырабленай па метадзе Шлезінгера, я не мог дамагчыся яе плаўлення, што прыпісваю яе вельмі беламу колеру, які адлюстроўвае большую колькасць промняў. Тым не менш можна прыняць, што тэмпература ў фокусе люстэрка дасягае 3500 °С.

З гэтага доследу, старога як свет, па сутнасці, вынікае з відавочнасцю, што тэмпература Сонца вышэйшая за 3500 °С, бо немагчыма, каб тэмпература ў фокусе аптычнага прыбора была вышэйшая за тэмпературу самой крыніцы. Такім чынам, ніжняя мяжа сонечнай тэмпературы ёсць 3500°. Эфектыўная тэмпература павінна быць вышэйшая, і, магчыма, нашмат, бо наша люстэрка, можа быць, збірае толькі малую частку сонечнага цяпла. Каб пераканацца ў гэтым, я сабраў пры дапамозе таго ж люстэрка промні электрычнай дугі, размешчанай ад люстэрка на такой адлегласці, што яе вуглавы дыяметр быў роўны дыяметру Сонца.

Тэмпература крыніцы святла гэтым разам была вядомая і роўная прыкладна 3500 °С. Аднак сера ледзь плавілася ў фокусе люстэрка; гэта паказвала, што там не больш за 100-150 °С, хоць у гэтым выпадку ўсе перавагі былі на баку электрычнай дугі, промні якой не мелі атмасфернага паглынання. Такім чынам, відавочна, што тэмпература ў фокусе люстэрка невымерна ніжэйшая за тэмпературу крыніцы і што, такім чынам, тэмпература Сонца непараўнальна вышэйшая за 3500°. Мне здаецца, што падобныя доследы могуць даць нам непасрэдна даволі дакладнае ўяўленне пра сонечную тэмпературу.

11. Сціслы выклад гісторыі вывучэння Марса

Ціха Браге ў сваёй абсерваторыі Ураніборг назіраў зоркі і планеты з найвялікшай па тых часах дакладнасцю: 2-3 хвіліны дугі. Часцей за іншыя свяцілы ў кожным супрацьстаянні з 1580 г. Ціха назіраў Марс менавіта таму, што ягоны рух відавочна не адпавядаў ні сістэме Пталамея, ні сістэме Каперніка. У 1583 г. Ціха адзначыў, што каля супрацьстаяння Марс рухаецца ў другі бок з найвышэйшай хуткасцю - амаль палова градуса ў суткі, а гэта даказвала, што Марс у супрацьстаянні значна бліжэй да Зямлі, чым да Сонца, што было праўдзіва толькі ў сістэме Сусвету Каперніка, але не Пталамея. Аднак Ціха бачыў неадпаведнасць і сістэмы Каперніка сваім назіранням. Ён стварыў сваю адмысловую сістэму, дзе Зямля засталася ў цэнтры, а планеты рухаюцца вакол Сонца, якое, у сваю чаргу, рухаецца вакол Зямлі.

У 1600 г. Ціха ўзяў памочнікам матэматыка Ёгана Кеплера. Ужо які год Ціха з ранейшым памочнікам Хрысціянусам Северынусам (Лонгамантан) аналізавалі рух Марса, і Кеплер далучыўся да іх. Назіранні зусім не адпавядалі ніводнай вядомай у той час тэорыі руху планет, ніводнай сістэме Сусвету. Пасля смерці Ціха Браге, 24 кастрычніка 1601 г., Кеплер атрымаў самыя дакладныя вынікі назіранняў Марса на той час - вынікі Браге. Спачатку ён паспрабаваў вылічыць арбіту Марса, мяркуючы, што арбіта планеты кругавая, а хуткасць руху па гэтай акружнасці зменная. Ён стварыў тэорыю, у якой неадпаведнасць з назіраннямі Ціха Браге не перавышала васьмі мінут дугі ў любым пункце арбіты. Гэта задаволіла б большасць людзей, але Кеплер ведаў, што назіранні вялікага Браге больш дакладныя, і адмовіўся ад гэтай тэорыі. Кеплер заўважыў адну заканамернасць: хуткасць Марса на арбіце была большая, калі планета знаходзіцца бліжэй да Сонца, і меншая - удалечыні ад Сонца. У выніку вылічэнняў Кеплер даказаў, што арбіта Марса - эліпс. Пазней ён вызначыў, што і астатнія планеты рухаюцца па эліпсе, і вывеў тры законы руху планет - законы Кеплера. Ньютан, разважаючы, чаму планеты рухаюцца менавіта па эліпсе, вывеў закон сусветнага прыцягнення. Паводле Ньютана, кожнае цела ў Сусвеце прыцягвае кожнае іншае цела з сілай, якая прапарцыйная іх масам і зваротна прапарцыйная квадрату адлегласці паміж імі.

Першыя тэлескапічныя назіранні Марса былі зробленыя ў 1610 г. Галілеем, і, вераемна, менавіта ён вызначыў наяўнасць фаз у планеты. У 1666 г. Касіні, назіраючы рух плям на Марсе, атрымаў перыяд кручэння Марса вакол сваёй восі, роўны 24 г 40 мін. Першая замалёўка Марса была зробленая ў 1659 г. у Нідэрландах Хрысціянам Гюйгенсам з дапамогай даўгафокуснага рэфрактара. У 1777 г. англійскі даследнік Уільям Гершэль (1738-1822) і ў 1798 г. Ёган Шрэтэр (1745-1816) замалявалі абрысы Марса. Вывучаючы палярныя шапкі планеты, Гершэль выявіў, што іх памеры перыядычна змяняюцца са зменай марсіянскіх пор года. Першыя малюнкі Марса не мелі геаграфічнай сеткі, а формы рэльефу (дакладней, буйныя дэталі альбеда) не мелі назваў. Пачатак навуковага вывучэння арэаграфіі прыходзіцца на вялікае супрацьстаянне 1830 г., калі з дапамогай рэфрактара з аб'ектывам у 4 англійскія цалі нямецкія даследнікі Вільгельм Бэр і Ёган Мэдлер пачалі праводзіць сістэматычныя і сталыя назіранні, што дазволіла скласці невялікую карту планеты. Пазней на картах Марса, выдадзеных у Нідэрландах Ф. Кайзерам (1862), у Англіі Р. Практарам (1869), у Фран цыі К. Фламарыёнам (1876), з'явіліся найменні для цёмных і светлых участкаў, звязаныя з імёнамі выбітных астраномаў, прычым адным і тым дэталям розныя астраномы прысвойвалі розныя назвы.

У 1859 г. дырэктар абсерваторыі пры Рымскай калегіі, езуіт, за снавальнік сучаснай астрафізікі Анджэла Секі (1818-1878, Angelo Pіetro Secchі) убачыў на Марсе тонкія цёмныя лініі, якія нагадвалі сетку каналаў, што злучаюць палярныя і ўмераныя зоны планеты. У 1860 г. Джавані Скіяпарэлі (1835-1910, Gіovannі Vіrgіnіo Schіaparellі) пачаў сістэматычныя назіранні Марса ў Міланскай абсерваторыі. У 1877 г. падчас вялікага супрацьстаяння Марса Скіяпарэлі выявіў на паверхні тых участкаў планеты, якія раней умоўна былі названыя «сушай», сетку тонкіх прамых ліній. Ён назваў іх каналамі (італ. canalі). Дарэчы, гэтае слова ў італьянскай мове азначае не толькі «канал», але і «праліў», «пратока», «рэчышча ракі», «жолаб». Але менавіта «каналы» - як сетка ірыгацыйных пабудоў - замацаваліся за гэтымі дэталямі на планеце, хоць сам Скіяпарэлі спачатку, мабыць, не ўкладваў такога сэнсу ў прапанаваны ім тэрмін. Скіяпарэлі адзначыў, што даўжыня каналаў вагаецца ад 500 да некалькіх тысяч кіламетраў, а шырыня ад 30 да 200-300 км. Ён склаў карту паўшар'яў Марса, на якой вычарціў 113 заўважаных ім каналаў. Кожны канал ішоў ад адной вялікай цёмнай плямы («мора») на паверхні Марса да іншай, але не заканчваўся пасярод «сушы». Скіяпарэлі працягнуў свае назіранні падчас наступных супрацьстаянняў Марса ў 1879, 1881, 1884, 1886, 1888, 1890 гг., прычым у 1890 г. ён заўважыў «паводку» (гэта значыць пашырэнне пацямненняў мораў і каналаў пры наступе марсіянскай вясны) у паўночным паўшар'і Марса і звязаў гэтую з'яву з раздвойваннем каналаў. Больш спрыяльным для назіранняў было чарговае вялікае супрацьстаянне Марса ў 1892 г. У выніку гэтых назіранняў Скіяпарэлі схіліўся да думкі, што каналы - гэта ірыгацыйныя штучныя пабудовы. У тым самым годзе амерыканскі астраном У. Пікерынг адкрыў плямы, або вузлы, у месцах зліцця каналаў і назваў іх аазісамі.

У канцы XIX - пачатку XX ст. вывучэннем Марса заняўся амерыканскі астраном Персіваль Лоўвел (1855-1916, Percіval Lowell), які на свае сродкі пабудаваў выдатную планетную абсерваторыю ў Арызоне. У 1894-1896 гг. ён склаў і апублікаваў карту Марса, на якой азначыў мноства адзінкавых і здвоеных каналаў, прамых, як страла, працягласцю ў тысячы кіламетраў. У шматлікіх каментарах Лоўвела і ў яго выдатна выдадзеных кнігах пра Марс гаворка ішла не проста пра жыццё на гэтай планеце, але і пра яе разумных насельнікаў. Вывучаючы сезонныя змены на паверхні Марса, Лоўвел зрабіў выснову, што паверхня планеты пакрытая расліннасцю (ва ўсякім разе - палосамі расліннасці ўздоўж каналаў). На думку Лоўвела, геаметрычна дакладная сетка каналаў не дазваляла інтэрпрэтаваць іх як рэчышчы рэк або геалагічныя расколіны. Лоўвел лічыў, што марсіянскія каналы - вынік працы разумных істот. Паколькі падчас марсіянскага лета і раставання палярных шапак каналы цямнеюць у напрамку ад полюсаў да экватара, у каналы адмыслова запускаецца вада, і ўздоўж іх з'яўляецца расліннасць, а ў аазісах, размешчаных пасярод марсіянскай пустэльні, знаходзяцца марсіянскія населеныя пункты. Кніга Лоўвела «Марс як прыстанак жыцця» (1908), як і яго ранейшыя кнігі, мела вялікі поспех сярод энтузіястаў астрабіялогіі і людзей, якія цікавяцца навукай. Адным з іх быў пулкаўскі астраном Гаўрыіл Андрыянавіч Ціхаў.

Высновы Лоўвела нібыта бы падмацоўваліся назіраннямі, якія падчас вялікага супрацьстаяння Марса ў 1909 г. праводзіў у Пулкаўскай абсерваторыі Г. А. Ціхаў. Высветлілася, што марсіянскія палярныя шапкі маюць зеленаватае адценне і вонкава нагадваюць лёд. Ціхаў выказаў здагадку, што палярныя шапкі складаюцца з лёду, пакрытага тонкім інеем. З надыходам марсіянскай вясны іней растае, прычым цямнеюць і марсіянскія моры, і хваля пацямнення распаўсюджваецца ад полюсаў да экватара.

Адначасова з Лоўвелам Марс даследавалі еўрапейскія астраномы Э. Антаніядзі і С. Арэніус. Высновы іх былі дыяметральна супрацьлеглыя высновам Скіяпарэлі і Лоўвела: каналы Марса не штучнага, а натуральнага паходжання, і, такім чынам, няма на гэтай планеце і высокаарганізаванага жыцця. Антаніядзі сцвярджаў, што пры вялікім жаданні за каналы можна прыняць групы чорных плямаў, якія ў вялікай колькасці бачныя на паверхні Марса. Ён і шмат хто яшчэ не без падставы лічылі каналы аптычнай ілюзіяй і даказвалі, што ў тэлескопы больш моцныя, чым меў Лоўвел і іншыя прыхільнікі існавання жыцця на Марсе, яны распадаюцца на шэраг дэталяў няправільнай формы. «Калі пад каналамі Марса разумець прамыя лініі, - пісаў Антаніядзі, - дык каналы, вядома, не існуюць. Калі ж пад каналамі разумець ня пра вільныя натуральныя палоскі, дык каналы існуюць». Арэнівус лічыў каналы расколінамі ў марсіянскай кары, падобнымі да зямных расколінаў уздоўж узбярэжжа Ціхага акіяна. Спрэчкі з нагоды каналаў Марса не спыніліся і пасля вялікага супрацьстаяння планеты ў 1924 г. Еўрапейскія навукоўцы далучыліся да меркавання Антаніядзі і Арэнівуса пра натуральнае паходжанне каналаў, амерыканскія астраномы падтрымлівалі гіпотэзу Лоўвела. Такая падтрымка не выглядала непраўдападобнай. Шматлікія тагачасныя назіранні інтэрпрэтаваліся на карысць жыцця на Марсе. Астраномам было вядома, што нахіл восі Марса да экліптыкі і перыяд звароту вакол сваёй восі даволі блізкія да зямных. Меркавалася, што Марс мае даволі шчыльную атмасферу, назіранне змен формы палярных шапак і афарбоўкі экватарыяльных вобласцяў (насамрэч выкліканае сезоннымі пясчанымі бурамі) пацвярджала наяўнасць вадкай вады і расліннасці на планеце. Тым больш, што другая палова XIX ст. была часам будаўніцтва буйных суднаходных каналаў. Суэцкі канал быў завершаны ў 1869 г., а Панамскі канал пачаў будавацца ў 1880 г. Грамадскасць пільна сачыла за гэтымі праектамі, таму інтэрпрэтацыя ліній на Марсе як штучных каналаў выглядала цалкам прымальнай.

Цікавасць да Марса знайшла адлюстраванне і ў мастацкай літаратуры. Яшчэ ў 1897 г. з'явіўся раман К. Ласвіца «На дзвюх планетах» пра палёт людзей на Марс, дзе апісвалася прырода планеты і жыццё марсіянаў. Лоўвел многім перадаў свай запал: менавіта тады, у 1898 г., быў напісаны самы вядомы раман пра нашэсце марсіянаў на Зямлю «Вайна светаў» Герберта Уэлса. Англійскі літаратар стварыў свой шэдэўр пад уражаннем новых астранамічных адкрыццяў. Наогул, тэма Марса і марсіянаў у мастацтве можа быць тэмай вялікай і цікавай кнігі.

12. Дадаткі да раздзела пра Г. А. Ціхава

Г. А. Ціхаў з'яўляўся аўтарам больш як 230 публікацый, у іх ліку кніг:

• «Улучшение фотографической и визуальной воздушной разведки» (1917);

• «Астрофотометрия» (1922);

• «Курс астрофизики» (1921);

• «Новейшие исследования по вопросу о растительности на планете Марс» (1948);

• «Астроботаника» (1949);

• «Астробиология» (1953);

• «Шестьдесят лет у телескопа» (1959).

«Асноўныя працы» Г. А. Ціхава ў 5 тамах былі выдадзеныя ў Алма-Аце ў 1954-1960 гг.

Узнагароды, прэміі, званні: прэмія Парыжскай АН, дзве прэміі Рускага астранамічнага таварыства, ордэн Леніна, ордэн Працоўнага Чырвонага Сцяга.

Браў удзел у 20 навуковых экспедыцыях, у тым ліку ў 5 экспедыцыях для назірання поўных сонечных зацьменняў (у 1914, 1927, 1936, 1941 і 1945 гг.).

13. Смысл созвездий. Посвящается Г. А. Тихову

Морозов Николай Александрович

Путь был труден, путь был долог,

Мгла легла со всех сторон,

И безмолвен шел астролог,

Совершая небосклон.

Перед ним на небосклоне

Поднимался Боотес,

Молча к Северной Короне

Змий взлезал на свод небес:

Гидра с Чашею Причастной

Хищно по небу ползла…

«Покажи мне, Боже властный,

Чем чревата ночи мгла?

Дай мне смысл твоих созвездий!

Что готовишь для людей?

В знак каких твоих возмездий

Небеса полны зверей?

И когда же избавитель,

Твой возлюбленный пророк,

Змиедержец, наш Спаситель,

Снова выйдет на восток?

Но созвездия молчали,

Не разверзлась ночи тьма,

И была полна печали

Все сковавшая зима.

Были льдом покрыты реки,

В снег окуталась земля…

Это было в пятом веке,

В поздний вечер февраля…

Пронеслось тысячелетье…

В том краю астроном жил.

«Как люблю на вас смотреть я!»

Тем же звездам говорил.

До утра смотрел астроном.

Был в цветах душистый май,

И над бледным небосклоном

Выплыл новый неба край.

Лебедь был в зените мира,

Вниз спускался Геркулес,

В вышине горела Лира,

И сиял весь свод небес.

Но созвездий очертанья

Он на время позабыл,

Видел он лишь звезд мерцанье

И в восторге говорил:

«В вечных звездах нет возмездий!..

Разъясни же, небо, мне

Тайный смысл своих созвездий!

Что нам светит в вышине?»

А в ответ, вдали, зарею

Загорались небеса,

Раскрывалась над землею

Утра раннего краса.

Лучезарное светило

Всем послало свой привет

И, ликуя, говорило:

«Смысл созвездий - жизнь и свет!»

1910

Звезда с звездою говорит: стихи / сост. Л. Баньковский; художник М. Курушин. Пермь: Кн. изд-во, 1986.

14. Выступ Г. А. Ціхава «Найноўшыя даследаванні па пытанні аб расліннасці на планеце Марс»

Гэты выступ цікавы тым, што ён добра характарызуе стыль мыслення і навуковую дакладнасць Г. А. Ціхава, яго інтэрпрэтацыю навуковых фактаў і майстэрства. Тут адлюстраваныя падыходы астранома-назіральніка да пытання жыцця на Марсе і ягоная гіпотэза, заснаваная на ведах астраноміі свайго часу.

УСЕСАЮЗНАЕ ТАВАРЫСТВА ПА ПАШЫРЭННI ПАЛIТЫЧНЫХ I НАВУКОВЫХ ВЕДАЎ

Член-карэспандэнт Акадэміі навук СССР Г. А. Ціхаў

НАЙНОЎШЫЯ ДАСЛЕДАВАННI ПА ПЫТАННI АБ РАСЛIННАСЦI НА ПЛАНЕЦЕ МАРС

Стэнаграма публічнай лекцыі, прачытанай у Цэнтральным лекторыі Таварыства ў Маскве

Масква 1948 г.

Змест

Прадмова.

§ 1. Візуальныя назіранні Марса, зробленыя аўтарам у Пулкаве і ў Ташкенце.

§ 2. Клімат на Марсе.

§ 3. Сезонныя змены на Марсе.

§ 4. Прыстасавальнасць зямных раслін да холаду і сухасці.

§ 5. Адрозненне аптычных уласцівасцяў марсіянскай расліннасці ад уласцівасцяў зямной.

§ 6. Лістападныя і вечназялёныя расліны на Марсе.

§ 7. Гіпотэза аб колерах на Марсе.

§ 8. Месцы на Марсе, найбольш спрыяльныя для жыцця, прынамсі расліннага.

§ 9. Якой можна ўявіць расліннасць на Марсе.

§ 10. Вуглякіслы газ у атмасферы Марса.

§ 11. Наступныя назіранні для вывучэння расліннасці на Марсе.

Прадмова

У сваёй лекцыі пра расліннасць на Марсе наш вядомы астрафізік Г. А. Ціхаў, які заснаваў у 1945 г. новую навуку - астрабатаніку, становіцца на пункт гледжання так званай геамарфічнай гіпотэзы, паводле якой усе з'явы, назіраныя на планеце Марс, павінны быць ана лагічныя якім-небудзь зямным з'явам. Планету Марс яшчэ ў міну лым стагоддзі некаторыя назіральнікі звалі «паменшаным падабенствам Землі». На дыску Марса сапраўды бачныя былі такія з'явы, якія нібыта цалкам аналагічныя зямным. Так, напрыклад, яшчэ ў XVIII ст. спачатку Маральдзі (у Парыжы), а потым знакаміты У. Гершэль часта бачылі на полюсах планеты нейкія белыя, яркія сегменты. Цяпер усе без выключэння астраномы лічаць, што гэтыя белыя яркія плямы - нешта накшталт снегу або інею, уяўляюць з сябе прастору, пакрытую лёдам [45]. Тое самае назіраецца і ў нас на Зямлі.

З пункту гледжання геамарфічнай гіпотэзы падыходзіць і Г. А. Ціхаў да пытання аб расліннасці на Марсе. Падыходзіць ён да гэтага пытання вельмі паслядоўна і лагічна. Мажліва, дзе-нідзе ў Г. А. Ціхава мы бачым нават некаторыя перабольшанні, але гэта цалкам дазваляецца навукоўцу - піянеру ў новай цікавай галіне, названай ім астрабатанікай.

Лекцыя члена-карэспандэнта Акадэміі навук СССР Г. А. Ціхава бу дзе асабліва каштоўнай па сваім змесце ўсім тым лектарам, якія чытаюць лекцыі пра Марс. Адносна кліматычных умоў на Марсе трэба, вядома, быць стрыманым, але адмаўляць існаванне рас ліннасці на гэтай далёкай планеце наўрад ці хто будзе ў наш час, бо смарагдавыя, зеленаватыя і сіне-зялёныя колеры яе мораў з несумненнасцю сведчаць аб тым, што на гэтай планеце маецца нейкая, увогуле зялёнага колеру расліннасць, з дакладна выяўленымі сезоннымі зменамі [46].

К. Л. Баеў, доктар фізіка­матэматычных навук, прафесар

§ 1. Візуальныя назіранні Марса, зробленыя аўтарам у Пулкаве і ў Ташкенце

У 1918-1920 гг. я назіраў Марс візуальна ў Пулкаве пры дапамозе 15-цалевага рэфрактара [47], а ў 1948 г. назіраў ў Ташкенце, карыстаючыся 10-цалевым рэфрактарам.

Ва ўсіх выпадках выкарыстоўваліся святлафільтры, змешчаныя паміж акулярам і вокам. Колер святлафільтраў быў чырвоны, жоўты, зялёны і сіні.

Выкарыстоўванне святлафільтраў дазваляе выразна вылучаць каляровыя ўчасткі планеты. Так, зялёныя, блакітныя і сінія месцы становяцца вельмі цёмнымі праз чырвоны святлафільтр.

Праз зялёны святлафільтр гэтыя месцы, наадварот, становяцца светлымі і вельмі мала вылучаюцца на асноўным, памяранцавым, фоне Марса. Адначасова белыя месцы, палярныя шапкі і аблокі становяцца падкрэслена яркімі і кідаюцца ў вочы.

Гэта яшчэ больш узмацняецца праз сіні святлафільтр. Тут… мы падаём 10 тыповых малюнкаў Марса - добрыя копіі з нашых арыгінальных малюнкаў, зробленых у Пулкаве і ў Ташкенце.

На малюнку 1, зробленым праз чырвоны святлафільтр, зверху відаць ланцуг паўднёвых мораў і ўнізе - вялікі цёмны ўчастак, якія носяць назву Mare Acіdalіum.

На малюнку 2 асабліва добра бачныя доўгія каналы з патаўшчэннямі ў некалькіх месцах.

На малюнку 3 каналы і патаўшчэнні на іх бачныя яшчэ лепш. Малюнак 4 цікавы ў двух адносінах: па-першае, на ўсім левым баку дыска планеты не відаць ніякіх падрабязнасцяў (у часопісе назіранняў запісана, што тут знаходзіцца імга зялёнага колеру), па-другое, пры назіранні праз зялёны святлафільтр месца, абведзенае пункцірам, было значна святлейшае за ўсе астатнія месцы Марса, акрамя паўночнай палярнай шапкі.

Малюнак 5, зроблены праз зялёны фільтр, паказвае чатыры светлыя паласы аблокаў. Яны вельмі высокія, што відаць па светлых язычках В і Д, выступаючых на цёмным фоне. Акрамя гэтага, асабліва цікавае светлае месца А, абведзенае пункцірам.

На малюнку 6 добра бачныя моры, паўночная палярная шапка А і светлая пляма В на ранішнім баку дыска.

На малюнку 7 добра бачная паўночная палярная шапка А і паў днёвыя моры. У гэты самы час праз зялёны фільтр добра былі бачныя светлыя плямы С і В на ранішнім і вячэрнім баках дыска.

На малюнку 8, зробленым праз чырвоны фільтр, добра бачныя моры і паўночная палярная шапка, а праз зялёны фільтр відаць светлая пляма В на вячэрнім баку дыска.

Малюнак 9 цікавы тым, што тут была бачная праз зялёны фільтр светлая авальная пляма, добра вядомае назіральнікам Марса. Яна абведзеная на малюнку пункцірам. Цікава адзначыць, што праз 20 гадзін <іmg src="іmg/1.jpg" alt="Мал 1. Пулкава. 13 красавіка 1918 г. Светлачырвоны святлафільтр. Мал. 2. Пулкава. 23 красавіка 1918 г. Чырвоны святлафільтр. Мал. 3. Пулкава. 24 красавіка 1918 г. Светлачырвоны святлафільтр. Мал. 4. Пулкава. 9 мая 1990 г. Цёмначырвоны святлафільтр. Пункцірам абведзены светлыя месцы, бачныя праз зялёны святлафільтр. Мал. 5. Пулкава. 28 мая 1920 г. Зялёны святлафільтр. В, Д - светлыя язычкі на прыціснутым баку дыска. Мал. 6. Ташкент. 10 лютага 1948 г. Чырвоны святлафільтр. А - паўночная палярная шапка. В - светлая пляма ў месцы ўсходу Сонца. Мал. 7. Ташкент. 26 лютага 1948 г. Чырвоны святлафільтр. А - паўночная палярная шапка; В і С - светлыя плямы ў месцы заходу і ўсходу Сонца, бачныя праз зялёны святлафільтр. Мал.8. Ташкент. 26 лютага 1948 г. Чырвоны святлафільтр. В - светлая пляма ў месцы заходу Сонца, бачная праз зялёны святлафільтр. Мал. 9. Ташкент. 28 лютага 1948 г., 2 г 32 мін 6-га пояса. Жоўты святлафільтр. Пункцірам абведзена светлая пляма, бачная праз зялёны святлафільтр. Мал. 10. Ташкент. 28 лютага 1943 г., 22 г 25 мін 6-га пояса. Чырвоны святлафільтр. С, Д - светлыя плошчы ў месцах ўсходу і заходу Сонца. В - вельмі яркая маленькая кропка або выступ "> гэтая пляма знаходзілася якраз на самім баку дыска (малюнак 10) і мела выгляд вельмі малой светлай кропкі ў В. Вераемна, гэта гара або пласкагор'е.

Малюнак 10 паказвае яшчэ два светлыя пляцы С і Д на ранішнім і вячэрнім баках дыска. З маіх ташкенцкіх назіранняў варта яшчэ адзначыць тое, што моры, знаходзячыся на баках дыска, выразна паказвалі зеленаватае адценне, якое знікала пры пераходзе іх да сярэдняга мерыдыяна дыска. Гэтую з'яву цікава супаставіць з зялёнай імгой, пра якую мы казалі пры апісанні малюнка 4.

§ 2. Клімат на Марсе

Перш чым разглядаць пытанне пра расліннасць на Марсе, неабходна ведаць, які там клімат, ці можа ўвогуле там існаваць расліннасць.

Як вядома, Марс знаходзіцца ад Сонца ў 1,52 раза далей, чым Зямля, і, такім чынам, атрымлівае цяпла ад Сонца ў 2,3 раза менш.

Гэтыя суадносіны стануць больш зразумелымі з наступнага прыкладу: пад шыратой 43 градусы, напрыклад, у Алма-Аце, у дзень зімовага сонцастаяння (22 снежня) адзінка зямной паверхні, напрыклад адзін квадратны метр, атрымлівае апоўдні светла і цяпла ад Сонца якраз у 2,3 раза менш, чым апоўдні падчас летняга сонцастаяння (22 чэрвеня).

Калі не браць пад увагу атмасферы абедзвюх планет, можна сказаць, што лета на Марсе на шыраце 43 градусы адпавядае па тэмпературы зіме на Зямлі пад той жа шыратой.

Які ж уплыў атмасферы? Вядома, што атмасфера Марса значна больш разрэджаная і празрыстая, чым зямная.

Таму такі самы цеплавы паток на мяжы атмасферы выклікае на паверхні самога Марса значна большае награванне, чым на паверхні Зямлі. Адсюль вынікае, што ўлетку дзённае награванне на Марсе значна большае, чым дзённае награванне ўзімку на Зямлі, але затое начное астуджэнне на Марсе мацнейшае, чым на Зямлі. Iншымі словамі, сутачныя ваганні тэмпературы на Марсе значна большыя, чым на Зямлі. Такія высновы тэарэтычныя.

Што ж паказваюць непасрэдныя назіранні? Тэмпература розных месцаў Марса была даследаваная астраномамі. Для гэтага ўжываліся магутныя тэлескопы і маленькія, вельмі адчувальныя тэрмаэлементы, на прыёмную пляцоўку якіх праектаваліся асобныя месцы паверхні Марса. Усе назіральнікі прыходзяць да аднолькавай высновы пра тое, што ў экватарыяльных месцах планеты тэмпература пасля поўдня можа падняцца да +20 °С. Цёмныя месцы крыху цяплейшыя за чырванаватыя. Нават на экватары пры ўзыходзе і заходзе Сонца тэмпература шмат ніжэй нуля, а ўначы павінна быць вельмі холадна. На палярных шапках тэмпература апускаецца да -70 °С; але напрыканцы лета, пасля знікнення паўднёвай палярнай шапкі, паверхня тут становіцца амаль такая самая цёплая, як на экватары. У зімовым паўшар'і трымаецца тэмпература ад -70 градусаў да -80 градусаў. Велічыня сярэдняй гадавой тэмпературы Марса моцна адрозніваюцца ў розных даследнікаў. Адно можна сказаць з упэўненасцю: сярэдняя гадавая тэмпература Марса значна ніжэй нуля і, на думку некаторых назіральнікаў, не перавышае -23 °С, тады як на Зямлі сярэдняя тэмпература роўная +15 °С.

Зробім не зусім дакладны, загадзя спрошчаны, арыенціровачны разлік. Самыя цёплыя месцы на Зямлі (Судан, некаторыя мясціны Iндыі і інш.) маюць сярэднюю гадавую тэмпературу прыблізна +30 градусаў, на 15 градусаў больш сярэдняй гадавой для ўсёй Зямлі. Дадаўшы +15 градусаў да -23 градусаў, атрымліваем, што самыя цёплыя месцы на Марсе маюць сярэднюю гадавую тэмпературу -8 гра дусаў. Ці ёсць месцы з такой тэмпературай на Зямлі? Так, ёсць. Такія, напрыклад, заходнія берагі Новай Зямлі, Туруханск (на Енісеі), некаторыя месцы Якуціі і інш. У самім Якуцку і ў Верхаянску нават яшчэ халадней; там сярэдняя гадавая тэмпература 11 і 16 градусаў ніжэй нуля.

§ 3. Сезонныя змены на Марсе

На Марсе назіраюцца вельмі выразныя сезонныя змены. Пачнём з вясны. У вясновым паўшар'і вясна пачынаецца з раставання палярнай шапкі з боку экватара. На месцы расталага снегу з'яўляецца цёмнае кальцо, якое атачае яшчэ не расталую частку шапкі. Адначасова ў вясновым паўшар'і пачынаюць усё ясней і ясней вымалёўвацца моры, азёры і каналы, набываючы зеленаваты або блакітнаваты колер. Гэта відаць не толькі па непасрэдных назіраннях без святлафільтру. Названыя ўчасткі асабліва добра вылучаюцца і становяцца цёмнымі, калі іх назіраеш праз чырвоны святлафільтр. Праз зялёны і асабліва праз сіні фільтр яны, наадварот, расплываюцца і амаль не адрозніваюцца ад мацерыкоў.

Адценне і глыбіня колеру мораў, а ў некаторых выпадках іх плошча і форма змяняюцца з марсіянскімі сезонамі, а таксама з году ў год. Галоўныя моры даволі пастаяныя па сваёй форме і месцы, але моцна змяняюцца ў яркасці. Увогуле, яны лепш вылучаюцца ўвесну, падчас раставання палярнай шапкі, і паступова памяншаюцца або бляднеюць увосень, прычым некаторыя месцы змяняюць свой колер з зялёнага на жоўты або карычневы, а на некаторых з'яўляюцца жоўтыя выспы. Гэтыя сезонныя з'явы даходзяць да экватара і нават за яго межы.

Усе гэтыя змены ў большасці паўтараюцца з дастатковай правільнасцю пры наступных абаротах планеты вакол Сонца. У некаторых выпадках былі больш сталыя змены ў контурах мораў.

Па шматгадовых назіраннях Лоўвела, паляпшэнне бачнасці каналаў увесну таксама адбываецца дзякуючы раставанню палярнай шапкі і распаўсюджваецца да экватара і далей за ім. Колер каналаў альбо зялёны, альбо сіні. Можна выказаць здагадку, што мы бачым не самі каналы, а расліннасць уздоўж іх.

§ 4. Прыстасавальнасць зямных раслін да холаду і сухасці

Як было паказана вышэй, з'явы на Марсе нагадваюць сезонныя змены ў зямной расліннасці. Паспрабуем разабрацца ў гэтым пытанні больш падрабязна. Найперш разгледзім, ці выключае суровы клімат Марса магчымасць існавання на ім земнападобнай расліннасці. Тэрмін «земнападобная расліннасць» даводзіцца ўжыць таму, што казаць пра якую-небудзь іншую - значыла б проста фантазіраваць. Вось што сказана пра прыстасавальнасць раслін да холаду ў кнізе прафесара У. У. Алёхіна «Геаграфія раслін» (Масква, 1938): «Можна сказаць, што на зямной паверхні амаль няма такога месца, дзе бы не маглі існаваць расліны з прычыны адсутнасці цеплыні; калі ў іншых палярных краінах няма раслін, то гэта залежыць ад таго, што там няма зямлі, вольнай ад снегу і лёду, але на кожным участку зямлі развіваюцца хоць бы на кароткі тэрмін нешматлікія расліны» (с. 78).

«…Пустэльні, абумоўленыя холадам і вечнымі снягамі, - гэта, па­першае, пустэльні высакагорныя, а па­другое, - арктычныя і антарктычныя.

Тут нельга казаць пра вясну або восень, бо перыяд вырастання вельмі кароткі. Расліны прыціскаюцца да зямлі: яна награваецца лепш, чым паветра. Мы тут не можам мець суцэльнага расліннага полага, бо толькі нешматлікія больш спрыяльныя месцы пасялення нясуць нібы аазісы расліннасці, а ў астатнім гэта амаль нежывыя пустэльні з рэдкімі экзэмплярамі раслін.

Прыкладам лядовых пустэльняў ёсць таксама Памір, які размешчаны на вышыні 3-4 тысяч метраў і ўяўляе з сябе пустынныя пласкагор'і. Узімку снежны полаг, які мог бы абараніць расліннасць, адсутнічае.

Узімку тэмпература падае да -46,7 градусаў, а ўлетку можа падымацца да +30 градусаў, у перыяд вырастання тэмпература можа апускацца да 0 градусаў і ніжэй. Тэмпература глебы на яе паверхні можа даходзіць да +33,5 градуса, і ўвогуле роля глебы ў сэнсе цеплавога рэжыму вельмі вялікая.

Падобнае становішча вельмі неспрыяльнае для вырастання раслін: яны прыціскаюцца да глебы, знаходзячы тут больш спрыяльнае асяроддзе.Вельмі цікавая шчыльнасць раслін пры выключнай разрэджанасці травяністага полага: так, часам… расліны не толькі прыціскаюцца да глебы, але і адна да другой» (с. 252-254).

«…Звяртае на сябе ўвагу яшчэ адна вельмі цікавая рыса высакагорных раслін: гэта крайняя ўстойлівасць супраць замярзання. Нават і летняй ноччу з прычыны моцнага выпраменьвання тэмпература апускаецца ніжэй 0 градусаў; вянцы некаторых кветак замярзаюць і становяцца крохкімі, як шкло, але пад дзеяннем прамянёў Сонца хутка адтаюць, і кветкі працягваюць квітнець» (с. 228).

«…Нават на скалах і на снежных палях унутранай Грэнландыі ўсё ж сустракаюцца некаторыя расліны: так, на скалах можна сустрэць даволі значную колькасць вышэйшых раслін, а на ільдах - некаторыя водарасці. Так, водарасць Anabaena Nordenskіoeldі афарбоўвае ў барвова­буры колер значныя прасторы ледніковых палёў унутранай Грэнландыі. Увогуле можна думаць, што нізкія тэмпературныя ўмовы нідзе на зямной паверхні не ставяць перашкод для існавання раслін» (с. 255-256).

«…Вельмі разнастайны жыццёвы размах раслін… у той час як некаторыя трапічныя расліны пашкоджваюцца ад холаду пры +2 градусах або нават пры +5, на поўначы расліны вольна вытрымоўваюць вельмі нізкія тэмпературы, і, напрыклад, у Верхаянску (Усходняя Сібір) пры сярэдняй тэмпературы снежня -48,4 градуса, студзеня -51,5 градуса, лютага -46,2 градуса (мінімальная тэмпература -70 градусаў, -76 градусаў) растуць лясы, і флора налічае больш як 200 відаў.

Даўно вядома, што лыжачная трава (Cochlearіa arctіca) на паўночным беразе Сібіры ў лісці і бутонах пераносіць суровую зіму з тэмпературай да -46 градусаў і ўвесну працягвае сваё развіццё (Чыльман). Гэтаксама трымаюць сябе і шматлікія нашы расліны (стакротка - Bellіx perennіs, макрыца - Stellarіa medіa, браткі - Vіola trіcolor і інш.), выходзячы з­пад снегу з зялёным лісцем і не паспеўшымі ўвосень распусціцца бутонамі. Шматлікія нашы травяністыя расліны не губляюць на зіму лісця, яны зімнезялёныя, напрыклад зелянчук - Caleobdolon luteum, падалешнік - Asarum europaeum» (с. 78).

Такім чынам, ва ўмовах наймацнейшых маразоў на Зямлі жывуць расліны. З гэтага можна зрабіць выснову, што тэмпературныя ўмовы на Марсе зусім не выключаюць магчымасці для развіцця расліннасці. Хай на гэтай планеце клімат больш сухі і халодны. Але няўжо расліны не валодаюць здольнасцю прыстасоўвацца? I калі б зямныя расліны, патрапіўшы ў марсіянскі клімат, загінулі, то гэта зусім не азначае, што марсіянскія расліны, якія, мажліва, мільёны гадоў прыстасоўваліся да навакольнага асяроддзя, не могуць існаваць.

§ 5. Адрозненне аптычных уласцівасцяў марсіянскай расліннасці ад уласцівасцяў зямной

Найперш гэта тычыцца паводзінаў у інфрачырвоных промнях. Зямныя расліны вельмі моцна рассейваюць інфрачырвоныя промні, прычым лісцяныя расліны рассейваюць іх значна мацней, чым зімнезялёные. Гэта добра відаць на здымках 11 і 12 (с. 252) у цянь-шаньскай елкі, зробленых блізу Алма-Аты на вышыні 2400 метраў: здымак 11 звычайны, здымак 12 - у інфрачырвоных промнях.

Можна было думаць, што і марсіянская расліннасць валодае ўсімі гэтымі ўласцівасцямі. Але ў 1924 г. амерыканскі астраном Райт, фатаграфуючы Марс у розных промнях, у тым ліку ў інфрачырвоных, не выявіў на раслінных пакровах Марса гэтай з'явы. Наадварот, выявілася, што па меры павелічэння даўжыні хвалі мора становіцца ўсё цямнейшым і цямнейшым, прычым у інфрачырвоных промнях яно цямнейшае, чым, напрыклад, у жоўтых.

У 1939 г. Н. М. Сыцінская вызначала ў Ташкенцкай абсерваторыі адбівальную здольнасць мораў Марса ў розных промнях - ад ультрафіялетавых да крайніх чырвоных - і не выявіла ў апошніх ніякага ўзмацнення адбівальнай здольнасці. Такім чынам, здавалася б, што пытанне пра расліннасць на Марсе зайшло ў тупік і казаць пра земнападобную расліннасць на Марсе больш не даводзіцца.

Але ў 1945 г. алма-ацінскі аграметэаролаг А. П. Кутырова выказала цікавую здагадку пра тое, што, прыстасоўваючыся да суровага і сухога клімату Марса, расліны на ім паступова маглі б паменшыцца і страціць люстраную здольнасць у інфрачырвоных промнях. Гэта цалкам пацвярджаецца назіраннямі А. П. Кутыровай, якія ўказваюць на змены радыяцыйных уласцівасцяў раслін у залежнасці ад змены метэаралагічных умоў іх вырастання. На самай справе расліне вельмі невыгодна ў суровым клімаце моцна адлюстроўваць інфрачырвоныя промні, палову сонечнай цеплыні.

Згаджаючыся з гэтым меркаваннем, я прыйшоў да думкі параўнаць адлюстраванне інфрачырвоных промняў лісцянымі і іглічнымі раслі намі, карыстаючыся рукапіснымі дадзенымі з назіранняў Я. Л. Крынава. Можна было чакаць, што люстраная здольнасць у інфрачырвоных промнях значна меншая ў іглічных раслін, чым у ліс цяных. Гэта цалкам пацвердзілася.

Так, пры аднолькавых значэннях для бярозы і елкі ў сініх промнях люстраная здольнасць бярозы ў інфрачырвоных промнях у тры з лішнім разы пераўзыходзіць люстраную здольнасць елкі.

Пры аднолькавых значэннях для аўса і тундравага ядлаўца ў зялёных промнях люстраная здольнасць аўса ў крайніх чырвоных промнях у тры з лішнім разы пераўзыходзіць люстраную здольнасць ядлаўца. Цікавая таксама з'ява, выяўленая Я. Л. Крынавым і пацверджаная маімі назіраннямі: люстраная здольнасць іглічных дрэў у інфрачырвоных промнях значна меншая ўзімку, чым улетку.

Iншае адрозненне марсіянскай расліннасці ад зямной палягае ў наступным. Зямная расліннасць у асноўным мае зялёны колер. Iнакш у тых месцах на Марсе, якія лічацца раслінным полагам. Шматлікія назіральнікі бачаць іх то зялёнымі, то блакітнымі, то сінімі.

Далей, зямная зеляніна моцна паглынае крайнія чырвоныя промні, даючы ў спектры знакамітую чырвоную паласу паглынання хларафілу. У марсіянскіх раслін гэтага не выяўлена: там выяўлена моцнае паглынанне ва ўсёй даўгахвалевай частцы бачнага спектра, гэта значыць у промнях чырвоных, памяранцавых, жоўтых і зялёных. Вераемна, гэта ад эвалюцыйнага прыстасавання марсіянскай расліннасці да суровага клімату. На самай справе, калі для раскладання вуглекіслаты на вуглярод і кісларод і сінтэзу арганічных злучэнняў, так званага фотасінтэзу, зямным раслінам досыць паглынаць параўнальна мала сонечных промнёў, то для марсіянскіх раслін, якія жывуць у суровым клімаце, трэба паглынаць больш даўгахвалевых промняў, у якіх і сканцэнтравана ў асноўным сонечная цеплыня. Вось гэта і надае марсіянскай расліннасці блакітны і сіні колеры.

Блакітнае адценне бачна і на некаторых зямных раслінах, якія жывуць у паўночных краінах і на высокіх горах. Такія, як, напрыклад, піхта і канадская хвоя. На высокіх алма-ацінскіх горах, напрыклад, на Туюк-Су (вышыня 3400 метраў) жыве ў выглядзе падушачак расліна вастралодка (Oxytropіs chіonobіa), лісточкі якой, пераважна зялёныя, маюць выразна выяўлены блакітны налёт.

У сувязі з гэтым вялікую цікавасць мае атрыманае мною паведамленне навукоўца-лесавода з Кіева Георгія Андрэевіча Стаянава: «Юныя сеянцы нашай звычайнай хвоі перад зімой вельмі часта набываюць густое фіялетавае адценне на сваёй ігліцы. Часам гэты колер зусім заглушае зялёны колер, асабліва на верхніх хваінках. Гэта назіраецца толькі ў юных сеянцаў.

Пры наведванні (да вайны яшчэ) адным з нашых лесаводаў хвойнага гадавальніка ў Нямеччыне нямецкі ляснічы прасіў звярнуць увагу на маладыя хваінкі, выведзеныя з рускага насення, бо яны рэзка розніліся ад сваіх паўднёва­заходніх аднагодкаў ліловым (фіялетавым) адценнем. Ён думаў, што гэта - захворванне, хоць выгляд хваінак быў здаровы. Рускаму лесаводу давялося растлумачыць, што гэта - з'ява, звычайная на поўначы, і насенне захавала гэтую ўласцівасць па спадчыннасці, перашоўшы ў іншыя ўмовы і становішча, дзе тубыльныя формы гэтай уласцівасцю не валодаюць».

Такім чынам, мы знайшлі натуральнае тлумачэнне для блакітнага і сіняга колераў марсіянскай расліннасці. Для разумення таго, што назіраецца на раслінных пакровах Марса, неабходна вывучаць аптычныя ўласцівасці зямных раслін у магчыма суровых кліматычных умовах - у Арктыцы і асабліва ў высокіх гарах, дзе і ціск атмасферы ў пэўнай меры набліжаецца да атмасфернага ціску на Марсе. Гэтыя даследаванні складаюць змест новай навукі - астрабатанікі, заснаванай у 1945 г. у Савецкім Саюзе.

§ 6. Лістападныя і зімнезялёные расліны на Марсе

Падвяргаючы свае старыя пулкаўскія назіранні 1920 г. новаму вывучэнню, я звярнуў у 1945 г. увагу на запісы, якія спачатку падаліся мне вельмі дзіўнымі або нават хібнымі. Так, 13 траўня 1920 г. было запісана, што праз жоўты фільтр паўднёвыя раслінныя пакровы здаюцца зеленаватымі, а паўночныя - карычняватымі. Тое самае запісана і пры назіранні без святлафільтра. Нарэшце, гэта ж пацвярджаецца і тым, што ў той самы дзень пры назіранні праз зялёны фільтр раслінны полаг быў у паўночным паўшар'і цямнейшы, чым у паўднёвым. У паўднёвым паўшар'і Марса ў гэты час была сярэдзіна зімы, а ў паўночным - сярэдзіна лета. Такім чынам, стала зразумела, што на Марсе існуюць зім незялёные расліны нароўні з раслінамі, бурымі ўжо ў сярэдзіне лета.

Гэта можна пацвердзіць і іншымі дадзенымі: самая прыкметная дэталь паверхні Марса, якая мае форму варонкі, называецца Вялікім Сыртам. Колер яго вызначаўся шматлікімі назіральнікамі. Прафесар М. П. Барабашаў [48] сабраў назіранні колераў Вялікага Сырта з 1858 да 1939 г. Прафесар Барабашаў піша, што колер Вялікага Сырта рэзка і, вераемна, перыядычна змяняецца. Калі супаставіць сабраныя прафесарам Барабашавым адзнакі колеру з сезоннымі ў паўночнай частцы Вялікага Сырта, то няцяжка выявіць наступнае. Ва ўсе сезоны, акрамя другой паловы восені і першай паловы зімы, Вялікі Сырт бывае сіняга, блакітнага або зялёнага колераў. Што ж тычыцца другой паловы восені і першай паловы зімы, то колер яго пярэсты: адны назіральнікі называюць яго блакітным, другія - зялёным і большасць - карычневым.

Гэта ізноў можна растлумачыць тым, што на Вялікім Сырце растуць уперамежку як зімнезялёныя расліны, так і лістападныя, бурыя або якія губляюць сваю лістоту да другой паловы восені.

Шматлікія пацвярджэнні існавання на Марсе расліннасці, якая змяняе свой колер у залежнасці ад сезона, маюцца і ў замежнай літаратуры.

Па назіраннях Марса ў сакавіку 1918 г. Філіпс (Phіllіps) піша: «Найбольш цікавы ў колеры кантраст паміж паўночнымі і паўднёвымі плямамі: апошнія зеленавата­блакітныя ў рэфрактар і блакітнавата­шэрыя ў рэфлектар; паўночныя плямы, напрыклад, Mare Acіdalіum, здаюцца мне нейтральнага колеру ў абодва інструменты» [49].

24 сакавіка 1918 г. было зімовае сонцастаянне ў паўднёвым паўшар'і і летняе - у паўночным. Такім чынам, у паўднёвым паўшар'і назіраліся зімнезялёныя расліны.

Падагульняючы свае назіранні за некалькі гадоў, Томсан (Н. Thomson) піша: «Portus Sіgeus (шырата - 5 градусаў) здаецца мне змяняючым свой выгляд вельмі мала з году ў год, у прыкметным кантрасце з абласцямі на поўдзень ад яго, як, напрыклад, Раndorae Fretum, якая моцна змяняецца як па сваім выглядзе, так і па інтэнсіўнасці.

Мажліва быць, цікава зрабіць здагадку, ці не ёсць гэтае ўказанне на пэўны выгляд вечназялёнай трапічнай расліннасці, якая мала змяняецца з марсіянскімі сезонамі» [50].

Тут усё добра, акрамя слова «трапічны». Трапічная расліннасць цалкам несумяшчальная з суровым кліматам Марса. Тут можна казаць толькі пра зімнезялёную расліннасць зямнога палярнага тыпу.

У кнізе «Earth, Moon and Planets» («Зямля, Месяц і планеты») [51] знаходзім наступныя месцы: «Вядомы французскі назіральнік Марса Антаніядзі бачыў у 1924 г. змены колеру ў паўднёвай палярнай вобласці. Ён піша: "Не толькі зялёныя пляцы, але таксама шараватыя або блакітныя пераходзілі ў карычневыя, у карычнева­ліловыя або ружовыя, тады як іншыя зялёныя або блакітнаватыя вобласці заставаліся без змен. Колеры былі амаль дакладна, як колер лісця, якое падае з дрэў улетку або ўвосень у нашых шыротах. Але карычневы колер з'яўляўся часам рана, часам позна ў марсіянскім годзе і заставаўся толькі ненадоўга, прапарцыйна працягласці карычневага лісця ў нашай расліннасці"» (перакладзена з «La Planete Mars», с. 18).

У часопісе «L' Astronomіe» за студзень 1925 г. Антаніядзі піша: «Магчыма, што месцы, якія застаюцца ўвесь час зялёнымі, як, напрыклад, частка мора Сірэн і мора Эрытрэйскага, уяўляюць з сябе шырокія стэпы, пакрытыя травой, або дробныя азёры з водарасцямі на дне, хоць гэта здаецца менш вераемным».

У тым жа часопісе іншы французскі астраном, Бальдэ, на падставе сваіх назіранняў у вялікі рэфрактар Медонскай абсерваторыі піша:

«Магчыма, што нароўні з кантынентальнай расліннасцю на Марсе існуе расліннасць водная і балотная, або шырокія прасторы тыпу Саргасавага мора (мора, у якім плаваюць водарасці ў Атлантычным акіяне)».

У згаданай кнізе «Зямля, Месяц і планеты» прыведзеная табліца з назіраннямі колеру Эрытрэйскага мора, зробленымі ў 1903 г. знакамітым амерыканскім даследнікам Марса Лоўвелам. Тут я прыводжу гэтую табліцу. У ёй марсіянскія даты прадстаўлены ў зямным разуменні для паўночнага паўшар'я.

Назіранні пададзены ў кнізе без усякіх зацемак. Яны расшыфраваныя мною ў зацемках, прыведзеных у апошнім слупку табліцы.

ЭРЫТРЭЙСКАГА МОРА (Лоўвел, 1903 г.)

Марсіянская дата	Колер	Зацемкі
Чэрвень 27 Ліпень 13	Сіне-зялёны	Лістападныя расліны ў поўным росквіце
Ліпень 31 Жнівень 4	Шакаладны	Лістота зрабілася бурай
Жнівень 13 Жнівень 17	Слабы шакаладны	Лістота часткова апала
Жнівень 19 Верасень 6 Верасень 8	Слабы сіне-зялёны	Лістота апала, засталася зімнезялёная расліннасць
Верасень 23	Бледны сіневата-зялёны	Расліннасць пакрытая лёгкім інеем

З гэтай табліцы відаць, што назіранні Лоўвела робяць цалкам натуральнай гіпотэзу аб існаванні на Марсе расліннасці як лістападнай, так і зімнезялёнай.

§ 7. Гіпотэза аб колерах на Марсе

У 1925 г. Антаніядзі апублікаваў вельмі цікавую карту Марса [52], на якой рознай штрыхоўкай пазначаныя каляровыя ўласцівасці розных месцаў гэтай планеты (па назіраннях падчас супрацьстаяння 1924 г.): якія змянілі колер з зялёнага або шэрага ў карычневы; з зялёнага, шэрага або блакітнага ў карычнева-ліловы; што прынялі каштанавае адценне; якія змянілі колер з шэрага ў кармінавы, застаўшыўся нязменна зялёнымі або нязменна сінімі, кобальтавымі.

Па назіраннях Антаніядзі, значная частка пустэльні Эфіопіі, размешчаная паміж шыротамі +30 градусаў і -5 градусаў, змяніла шэры колер на ружовы, а па назіраннях Бальдэ - на барвова-фіялетавы.

Ці няма ў зменах афарбоўкі пустэльні Эфіопіі, якія назіраліся Антаніядзі і Бальдэ, падабенства з з'явамі, якія адбываюцца на Зямлі? «Канец сакавіка - красавік - перыяд вясновага красавання пустэльні. У гэты момант пустэльні здаюцца нібы залітымі крывёй. Гэта - масавае красаванне макаў… У гэты час макі сустракаюцца літаральна паўсюдна, нават на гліняных дахах хат і адрын, па платах на вуліцах Ташкента і Самарканда»

[53].

§ 8. Месцы на Марсе, найбольш спрыяльныя для жыцця, прынамсі расліннага

Кліматычныя ўмовы на Марсе не такія ўжо неспрыяльныя для жыцця раслін. Праўда, у тых месцах планеты, дзе Сонца штодня ўзыходзіць і заходзіць, нават на экватары, тэмпература на працягу сутак вагаецца ад 20 градусаў вышэй нуля да 50 градусаў ніжэй нуля. Вядома, расліннасць магла эвалюцыйна прыстасавацца і да такіх умоў, але ў палярных краінах Марса, дзе Сонца не заходзіць на працягу большай або меншай часткі марсіянскага паўгоддзя, амаль роўнага па працягласці зямному году, тэмпература ў гэты перыяд змяняецца вельмі мала, застаючыся бесперапынна вышэй нуля. Вось гэтыя месцы найбольш спрыяльныя для расліннага жыцця. За такі працяглы тэрмін расліны могуць паспець зазелянець, заквітнець, адкрасаваць.

Насенне хаваецца ў глебу, пад абарону лістоты папярэдніх гадоў. З наступам восені Сонца пачынае заходзіць, і надыходзяць ночы, спачатку вельмі нядоўгачасовыя, а потым паступова ўсе больш доўгія аж да таго дня, калі ўжо надыходзіць ноч амаль на цэлае марсіянскае паўгоддзе. Такім чынам, пераход ад цёплага часу да суровай марсіянскай зімы здзяйсняецца вельмі павольна і вельмі паслядоўна.

§ 9. Якой можна ўявіць расліннасць на Марсе

Найперш яна павінна быць нізкарослай, такой, якая прыціскаецца да глебы. Гэта галоўным чынам трава і хмызнякі зялёна-блакітнага колеру. Некаторыя з іх становяцца бурымі і высыхаюць да сярэдзіны лета, іншыя захоўваюць свае зялёна-блакітныя лісточкі і зімою.

Жывуць гэтыя расліны ўперамежку. Пэўнае падабенства з марсіян скімі раслінамі могуць мець наш ядловец, вастралодка, марошка, брусніцы, імхі, лішайнікі і іншыя паўночныя і высакагорныя расліны.

§ 10. Вуглякіслы газ у атмасферы Марса

У сувязі з нашай тэмай выключнае значэнне набывае адкрыццё, зробленае ў 1947 г. амерыканскім астраномам Куйперам [54]. Карыстаючыся магутнымі прыладамі абсерваторыі ў Ёрку, ён выявіў, што атмасфера Марса ўтрымоўвае, прынамсі, гэтулькі ж вуглякіслага газу, як і зямная атмасфера. Больш за тое, выявілася, што такіх атрутных газаў, як аміяк і метан, наяўных у вялікай колькасці ў атмасферах вялікіх планет, на Марсе зусім няма.

Значыць, на гэтай планеце, нягледзячы на яе суровы ў параўнанні з Зямлёй клімат, жыццё раслін цалкам магчымая. А адсюль не выключаная магчымасць і таго, што на Марсе можа існаваць і жывёльны свет.

Для чалавечага імкнення да спазнання няма межаў. Рана або позна гэтае пытанне так або інакш будзе высветленае, і немалую ролю ў гэтым адыграе навука аб расліннасці на іншых планетах - астрабатаніка.

§ 11. Наступныя назіранні для вывучэння расліннасці на Марсе

Найперш гэта павінны быць візуальныя і фатаграфічныя назіранні Марса пры дапамозе моцных тэлескопаў з выкарыстаннем розных святлафільтраў.

Такія назіранні дадуць аб'ектыўныя звесткі пра колеры розных участкаў Марса і пра змену гэтага колеру разам з сезонамі. Потым надзвычай важна атрымліваць спектраграмы невялікай дысперсіі розных месцаў Марса.

Зямную расліннасць трэба вывучаць спектральна ў розныя сезоны, пераважна ў месцах з суровым кліматам. Асабліва істотнае далейшае вывучэнне раслін у інфрачырвоных промнях.

Папулярная літаратура пра Марс:

1. Ловелл. Марс и жизнь на нем. «Матезис». Одесса, 1912.

2. Аррениус Сванте. Жизненный путь планет. 1933.

3. Стовичек Б. В. Загадочная планета. 1925.

4. Полак И. Ф. Планета Марс и вопрос о жизни на ней. 1939.

5. Баев К. Л. Обитаемы ли планеты. Москва, 1936.

6. Воронцов-Вельяминов. Вселенная. 1947.

7. Ф. Уиппл. Земля, Луна и планеты. 1948.

А 09187 Тыраж - 50 тыс. экз.

Друкарня газеты «Праўда» імя Сталіна.

Рэдактар - Г. З. Ракіцін.

Заказ 1966: Масква вул. «Праўды», 24.

15. Сонечны гадзіннік у в. Iшчална

Сонечныя гадзіннікі - найстаражытнейшыя навуковыя прыборы. Iх выкарыстоўвалі яшчэ за шмат стагоддзяў да н. э. Вядома, што сонечныя гадзіннікі (па-грэцку - гноманы) выкарыстоўваліся ў Старажытным Егіпце [55].

З антычных часоў стваральнікі гэтых прыбораў ужо ведалі, як адрэгуляваць іх на неабходную геаграфічную шырату. У жывапісе Адраджэння адлюстраваліся «ўніверсальныя» сонечныя гадзіннікі ў выгля дзе шматграннікаў, кожны бок якіх адпавядае сваёй геаграфічнай шыраце.

Нягледзячы на тое што яшчэ ў XII ст. будучы Папа Рымскі Сільвестр II (у той час абат Герберт) вынайшаў механічны гадзіннік [56], у эпоху Адраджэння ў Еўропе адбываўся росквіт вытворчасці розных сонечных гадзіннікаў - ад стацыянарных, усталяваных на плошчах гарадоў, у палацах магнатаў, у дварах кляштараў да партатыўных. У той час ствараліся новыя тыпы і новыя канструкцыі інструментаў. Сонечны гадзіннік робіцца не толькі прыборам дакладнай механікі, але і сапраўдным творам мастацтва.

Самы вялікі ў свеце сонечны гадзіннік збудаваны на пачатку XVIII ст. у Дэлі (Iндыя). Цень ад трохкутнай сцяны, якая мае вышыню 18 м, падае на алічбаваныя мармуровыя дугі з радыусам каля 6 м. Гэты гадзіннік дзейнічае дагэтуль і адлічвае час з дакладнасцю да адной хвіліны [57]. У нашай навуковай літараратуры інфармацыі пра сонечныя га дзіннікі амаль няма. Але вядома, што ў 1736 г. у Нясвіжы быў напісаны на лацінскай мове курс пра выраб сонечных гадзіннікаў розных канструкцый [58].

Цікавы сонечны гадзіннік усталяваны каля Траецкага касцёла ў вёсцы Iшчална Шчучынскага раёна. Касцёл пабудаваны ў 1758 г. у стылі позняга барока з цэглы. З паўднёвага боку касцёла знаходзіцца со неч ны гадзіннік.

Ён уяўляе з сябе круглы абчасаны пастамент з каменю вышынёю каля 1 м і дыяметрам каля 0,5 м. Двума сталёвымі стрыжнямі да яго прымацавана медная круглая пласціна дыяметрам 0,3 м. Трохкутная стрэлка напалову зламаная. На пласціне выгравіраваны: цыферблат, про звішча майстра (J. Maleckі), месца вырабу (Wіlna), геаграфічная шырата - 54° 41′′ 2′ (гэта не геаграфічная шырата вёскі Iшчална, а шырата Вільні, вылічаная самім Пачобутам, у Iшчалне гэты гадзіннік паказвае час з невялікай хібнасцю). Гэты гадзіннік адносіцца да класа гарызантальных сонечных гадзіннікаў з трохкутнай стрэлкай, верхні кут якой накіраваны на Палярную зорку. Цень ад стрэлкі падае на гарызантальны цыферблат, часавыя падзелы якога няроўныя між сабою.

Вераемна, гэты гадзіннік быў заказаны на заканчэнне будаўніцтва касцёла. Гэта цікавы ўзор дакладнай механікі, выраблены ў Вільні ў XVIII ст.

Вельмі просты, але дзейны сонечны гадзіннік усталяваны на паўднёвай сцяне побач з уваходам у касцёл Унебаўзяцця Найсвяцейшай Панны Марыі ў Жалудку. Ён уяўляе з сябе сталёвы прут, амаль што вертыкальна прымацаваны да сцяны.

16. Грыгарыянскі і юліянскі календары

Да 1582 г. паўсюдна ў Еўропе ўжываецца так званы юліянскі каляндар. Назва яго звязана з імем знакамітага рымскага дзяржаўнага дзеяча і палкаводца Юлія Цэзара. Па яго даручэнні гэты каляндар быў распрацаваны ў 46 г. да н. э. александрыйскім астраномам Сазігенам, прычым у аснову быў пакладзены егіпецкі каляндар. Гэты каляндар з цягам часу моцна сыходзіў ад сонечнага, таму ў егіпецкім календары год быў «блукаючы»; гэта прыводзіла да таго, што пачатак года паслядоўна праходзіў праз усе каляндарныя даты і праз 1460 гадоў зноў прыходзіў на першы дзень першага месяца.

У аснову юліянскага календара было пакладзенае гадавое перамяшчэнне Сонца паміж зоркамі, так званы сонечны, або трапічны, год. Яго сярэдняя працягласць прымалася роўнай 365 1/4 дні. Каб пачатак каляндарнага года заўсёды прыходзіўся на адзін і той дзень, было прынятае рашэнне адзін раз у 4 гады лічыць працягласць года ў 366 дзён (высакосны год), а 3 астатніх года - па 365 дзён.

Аднак сапраўдны трапічны год мае 365 дзён 5 гадзін 48 хвілін і 45,5 секунд (365,2422 сярэдніх сонечных сутак), што на 0,0078 сутак (11 хвілін 14 секунд) менш юліянскага года. Гэтая ўяўная невялікая рознасць, назапашваючыся, за 128 гадоў дае дадатковыя суткі.

Хрысціянская царква прыняла юліянскі каляндар ў 325 г. на Нікейскім саборы. Памылка юліянскага календара прывяла да таго, што сапраўдны час вясновага раўнадзенства перастаў супадаць з каляндарным і ў сувязі з гэтым святкаванне Вялікадня, найважнейшага рэлігійнага свята, паступова адсоўвалася па ўсё больш позні час. Найбольш прыкметная розніца вясной і восенню паблізу дзён раўнадзенства, калі хуткасць змены працягласці сутак і становішча Сонца максімальная. У многіх храмах, па задуме стваральнікаў, у дзень вясновага раўнадзенства Сонца павінна трапіць у пэўнае месца, напрыклад, у саборы Святога Пятра ў Рыме на адмысловую мазаіку. I не толькі астраномы, але і вышэйшае духавенства на чале з папам пераконваліся, што Вялікдзень ужо не трапляе на ранейшае месца. А, напрыклад, Каляды першапачаткова амаль супадалі з зімовым сонцастаяннем, але паступова зрушыліся ў бок вясны.

Ужо ў першай чвэрці XIV ст. пачалі паступаць прапановы аб выпраўленні календара. У 1324 г. візантыец Нікіфар Грыгара прапанаваў імператару Андроніку II зрабіць каляндарную рэформу. Прапанова была адхіленая з-за цяжкасцяў пры дасягненні пагаднення паміж асоб нымі праваслаўнымі цэрквамі.

У Заходняй Еўропе пра недакладнасць юліянскага календара казалі англічанін Сакрабоска, а потым Роджэр Бэкан. У 1417 г. пытанне аб неда хопах юліянскага календара абмяркоўвалася па ініцыятыве кардынала П'ера д'Альі (d'Aіlly) на Канстанцкім саборы; на Базельскім саборы ў 1437 г. справа дайшла да стварэння спецыяльнай камісіі па рэформе календара пад старшынствам вучонага эпохі Адраджэння Мікалая Кузанскага (1401-1464). У 1475 г. былі зробленыя новыя спробы выпраўлення календара. З гэтай мэтай папа Сікст IV запрасіў у Рым выдатнага нямецкага матэматыка і астранома Ёгана Мюлера (Рэгіямантана), аднак праца была перапыненая ў сувязі з яго раптоўнай смерцю.

Нарэшце каляндарным пытаннем заняўся Латэранскі сабор. У 1514 г. на ім была створаная спецыяльная камісія па каляндарнай рэформе, на гэты раз пад кіраўніцтвам Паўла Мідэльбургскага (1455-1534) - выкладчыка матэматыкі ў Падуі, а потым астранома і лейб-медыка герцага Урбінскага, а з 1494 г. - біскупа Фасамброне. У 1513 г. ён выпусціў кнігу «Paulіna sіve de recta paschae celebratіone et de dіe passіonіs domіnі nostrі Jesu Chrіstі» («Паўліна, або Аб правільным святкаванні Вялікадня і пра дзень запалу пакутаў нашага Iсуса Хрыс та»), у якой ставіць пытанне аб рэформе, а потым звяртаецца з адпаведнай прапановай да папы Юлія II і яго пераемніка Льва X. Апошні 21 ліпеня 1514 г. звярнуўся да імператара, да каралёў і да ўніверсітэтаў з просьбай даслаць на сабор для ўдзелу ў рабоце каляндарнай камісіі сваіх прадстаўнікоў багасловаў і астраномаў.

Першае пасяджэнне сабора, на якім разглядалася пытанне аб выпраўленні календара, адбылося 1 снежня 1514 г., потым камісія двойчы мяняла тэрміны працы, а затым яе дзейнасць спынілася, бо пытанне аб рэформе было прызнанае заўчасным.

Вось меркаванне Каперніка, выказанае ім у лісце да папы Паўла III, аб заўчаснасці каляндарнай рэформы: «Не так далёка сышоў той час, калі пры Льву X на Латэранскім саборы абмяркоўвалі пытанне аб выпраўленні царкоўнага календара. Пытанне засталося тады нявырашаным толькі па той прычыне, што не мелася досыць добрых вызначэнняў працягласці года і месяца і руху Сонца і Месяца. З гэтага часу і я пачаў займацца больш дакладнымі іх назіраннямі… ». Тое самае рабілі і іншыя астраномы, таксама ўдакладняліся велічыні трапічнага года і характар перамяшчэння пункта вясновага раўнадзенства. Капернік жа правёў у Фрамборку поўны цыкл назіранняў руху Сонца за адзін год.

У XVI ст. памылка юліянскага календара дасягнула 10 дзён, але толькі ў канцы стагоддзя, у 1582 г., папа Рыгор XIII стварыў адмысло вую ка місію, якой было даручана распрацаваць канчатковы праект новай каляндарнай сістэмы. Падрыхтоўку рэформы па ўказанні папы ажыццяўлялі астраном Хрыстафор Клавіус і лекар (але абазнаны ў астраноміі чалавек) Луіджы Ліліа. Камісія, разгледзеўшы некалькі варыянтаў праекта рэформы, ухваліла праект, складзены італьянскім матэматыкам і лекарам Луіджы Ліліа (1520-1576), які выкладаў медыцыну ў горадзе Перуджа. Пасля таго як ўдакладнілі велічыню трапічнага года, можна было падумаць і аб папраўцы, якая дазволіла б пазбегнуць памылак у новым календары. Кожныя чатырыста гадоў у новай сістэме павінны былі ўтрымліваць на тры дні менш, чым іх было ў юліянскім календары. Ліліа прапанаваў з ліку высакосных гадоў выключыць тыя векавыя гады, лік сотняў у якіх не дзяліўся на 4. Такім чынам, 1600 і 2000 гг. заставаліся ў новым календары высакоснымі, а 1700, 1800, 1900 гг. станавіліся простымі. Прапанаваная каляндарная сістэма была значна дакладнейшая за юліянскую - нават з улікам удакладненай цяпер велічыні трапічнага года рознасць у адны суткі назапашваецца ў ёй толькі за 3280 гадоў.

24 лютага 1582 г. Рыгор XIII выдаў адмысловую булу, якой прымаўся праект Ліліа. Каб выправіць памылку ў 10 сутак, назапашаную з часоў Нікейскага сабора, і перанесці дзень вясновага раўнадзенства зноў на 21 сакавіка, было загадана дзень пасля чацвярга 4 кастрычніка 1582 г. лічыць пятніцай 15 кастрычніка. Новая каляндарная сістэма па імі папы атрымала назву грыгарыянскай, або новага стылю.

У 1583 г. Рыгор XIII накіраваў Канстанцінопальскаму патрыярху Ерамію II пасольства з прапановай перайсці на новы каляндар. У канцы 1583 г. на саборы ў Канстанцінопалі прапанова была адхіленая як неадпаведная кананічным правілам святкавання Вялікадня.

Грыгарыянскі каляндар у Еўропе не адразу атрымаў ўсеагульнае прызнанне. Нават не ўсе каталіцкія краіны неадкладна выканалі загад булы. Першымі перайшлі на новы стыль Iталія, Iспанія, Партугалія і Польшча. Следам за імі новы каляндар быў уведзены ў Францыі, Галандыі, Баварыі, Аўстрыі, Швейцарыі і Венгрыі. Пратэстанцкія краіны прынялі новы каляндар толькі ў XVIII ст. (пратэстанцкая частка Германіі, Нарвегія і Данія - у 1700 г., Вялікабрытанія - у 1752 г., Швецыя у 1753 г.). Даўжэй за ўсіх адмаўлялася ўводзіць новы каляндар Праваслаўная царква. Новы стыль у Расіі быў уведзены дэкрэтам, падпісаным У. I. Леніным у 1918 г., затым новы каляндар быў уведзены ў Румыніі (1919), Югаславіі, дакладней у Сербіі (1919), і ў Грэцыі (1924).

Для аматараў так званага старога Новага года і іншага дадам, што памылка юліянскага календара працягвае назапашвацца.

У праваслаўных цэрквах, якія жывуць па юліянскім календары, пачынаючы з 2101 г. Каляды будуць святкавацца не 7 студзеня (як у XXXXI стст.), а 8 студзеня (у пераводзе на новы стыль).

А з 9997 г. Каляды будуць святкавацца ўжо 8 сакавіка (па новым стылі), хоць у літургічным календары дадзены дзень будзе па-ранейшаму пазначаны як 25 снежня (па старым стылі).

17. Некалькі імгненняў ХХ ст.

У 1958 г. Лідскі касцёл піяраў перададзены краязнаўчаму музею. У 1964 г. у былым храме размясціўся планетарый, адзін з трох у той час у Беларусі і 26 у СССР. У 1976-1978 гг. школьнікам аўтар наведваў астранамічны гурток пры планетарыі, які вёў яго дырэктар Уладзімір Дзмітрыевіч Столмаў, высокаадукаваны і інтэлігентны чалавек. Другім супрацоўнікам была ягоная жонка. Уладзімір Дзмітрыевіч, былы вайсковец (падпалкоўнік запасу, які падчас службы меў справы з космасам), высока цаніўся сярод дырэктараў планетарыяў у былым СССР, сябраваў з тагачасным дырэктарам Маскоўскага планетарыя Б. А. Максімачовым, меў вялікія планы на будучыню. Да 1978 г. ужо быў распрацаваны праект перабудовы званіцы ў абсерваторыю, і для гэтага атрыманы прафесійны тэлескоп АВР-3 (рэфрактар з дыяметрам аб'ектыва 130 мм). Лідскі планетарый і астранамічны гурток хутка набі ралі папулярнасць сярод аналагічных установаў былога СССР. Навед ваў гурток і аўтар гэтай кнігі.

Але пасля трагічнай гібелі адзінага сына сям'я Столмавых пакінула Ліду. Пасля іх у планетарыі працавалі людзі, далёкія ад астраноміі.

---

[1] Міхал Карыцкі (1714-1781) - паэт-лацініст эпохі Асветніцтва, манах-езуіт, педагог, філосаф.

[2] Беларуская літаратура: хрэстаматыя. Ч. 1 / складальнік М. Хаўстовіч. Мінск, 2006. C. 8.

[3] Каталог предметов Музея древностей, состоящего при Виленской публичной библиотеке. Вильна, 1885. C. 264-265.

[4] Фламмарион К. Живописная астрономия. СПб., 1900. С. 495-498.

[5] Камета Хейла-Бопа - адна з самых яркіх камет XX ст. Яна была бачная няўзброеным вокам 18 месяцаў, што ў два разы перавышае папярэдні рэкорд, усталяваны Вялікай каметай 1811 г. Камета была знойдзеная 23 ліпеня 1995 г. Атрымала назву Вялікая камета 1997 г.

[6] Яцкоўскі I. Аповесць з майго часу, альбо Літоўскія прыгоды / пер., пасляслоўе і каментар М. Хаўстовіча. Варшава, 2010. С. 66.

[7] Яцкоўскі I. Аповесць з майго часу, альбо Літоўскія прыгоды. С. 81.

[8] Яцкоўскі I. Аповесць з майго часу, альбо Літоўскія прыгоды. С. 70.

[9] Апісанне выправы Яна III пад Вену, дзе ёсць і малюнак каметы, якая была тады на небе. Гэтую прыгожую кнігу я чытаў у віленскім кляштары (прыпіс квестара).

[10] Губіцель (грэцызм).

[11] Які высылае, выганяе за межы; правадыр нячысцікаў (лац.)

[12] Ходзька I. Успаміны квестара / пер. з польскае мовы, прадмова і камент. М. Хаўстовіча. Мінск, 2007. С. 184-185.

[13] Міцкевіч А. Пан Тадэвуш, або Апошні наезд на Літве / пер. Я. Семяжона. Мінск, 1998. С. 43.

[14] Міцкевіч А. Пан Тадэвуш, або Апошні наезд на Літве. С. 207-209.

[15] Записки игумена Ореста // Археографический сборник документов, относящихся к истории Северо-Западной Руси, издаваемый при управлении Виленского учебного округа. Т. 2. Вильна, 1867. С. LXXIX.

[16] Андерсен Г. Х. Сказка моей жизни. 1855 г. [Электронны рэсурс] - Рэжым доступу: www.sky-art.com/andersen/prose/mylіfe/storyofmylіfe01.htm

[17] Толстой Лев. Война и мир. Том II, часть V, глава XXII. [Электронны рэсурс] - Рэжым доступу: ru.wіkіsource.org/wіkі/Война_и_мир_(Толстой)/Том_II/Часть_V/Глава_XXII

[18] Известия Русского Общества любителей мироведения. 1915. № 1. С. 38.

[19] Кандрацьеў Iван Кузьміч (1849-1904), сапраўднае імя па бацьку - Казіміравіч, нарадзіўся ў Вілейскім павеце, жыў і працаваў у Вільні і Маскве.

[20] Кондратьев И. К. Бич Божий: Исторический роман. Божье знаменье: Повесть. М., 1994. [Электронны рэсурс] - Рэжым доступу: az.lіb.ru/k/kondratxew_і_k/text_0070.shtml

[21] Михайловский-Данилевский А. И. Описание Отечественной войны в 1812 году. Ч. I. СПб., 1840. С. 138-139.

[22] Богданович М. История Отечественной войны 1812 года по достоверным источникам. Т. I. СПб., 1859, С. 92.

[23] fіsechko.ru/100vel/zamkov/39.htm

[24] The Ghost of a Flea, 1819-20. Tate. Tempera mіxture panel wіth gold on mahogany, 21,4 cm × 16,2 cm. en.wіkіpedіa.org/wіkі/Great_Comet_of_1811

[25] www.brіtannіca.com/EBchecked/topіc/511112/Thomas-Rowlandson

[26] Святский Д. О. Комета отечественной войны // Природа и Люди. 1914. № 46. С. 25.

[27] Сочинения Фаддея Булгарина. Часть десятая. СПб., 1830. С. 129.

[28] Гл.: Кларк А. История астрономии. Одесса, 1913. С. 157.

[29] Гл.: Митчел Р. М. Небесные светила. М., 1868. С. 195.; Мейер В. Мироздание. СПб., 1900. С. 199.

[30] Бодэ Ёган Элерт (1747-1826) - нямецкі астраном, член нямецкай Акадэміі навук. Нарадзіўся ў Гамбургу. З 1772 г. працаваў у Берлінскай абсерваторыі, а з 1786 г. яе дырэктар. Разам з I. Тыцівусам адкрыў закон Тыцівуса - Бодэ. Прапанаваў назву планеты Уран. У 1778 г. выдаў «Атлас неба» на 20 лістах, у ім змяшчаецца 17 240 зорак.

[31] blogovіne.ru/vіn-de-la-comete-vіntazh-1811

[32] Гл.: Hіstorіa astronomіі w Polsce. Wrocław - Warszawa, 1983. T. II. S. 108.

[33] Гл.: Святский Д. О. Комета 1811 г. в России. Известия РОЛМ. № 6. 1927. С. 373-374.

[34] Гл.: Перель Ю. Г. Викентий Карлович Вишневский // Историко-астрономические исследования. М., 1955. С. 137.

[35] У 1657 г. Гюйгенс вынайшаў маятнікавы гадзіннік з механізмам спуску гіры, дзякуючы якому ваганні маятніка не згасалі. Ён таксама ўдасканаліў балансір для кішэннага гадзінніка. Паступовае ўдасканальванне гадзіннікавых механізмаў дазволіла Джону Гарысану ў 1759 г. пабудаваць першы марскі хранометр.

[36] У 1474 г. Рэгіямантан выдаў «Эфемерыды» - табліцы каардынатаў зорак, становішчаў планет і акалічнасцяў злучэнняў і зацьменняў на кожны дзень з 1475 да 1506 г. Гэта былі першыя астранамічныя табліцы, выдадзеныя друкарскім спосабам, імі карысталіся Васка да Гама, Калумб і іншыя мараплаўцы.

[37] Лічыцца, што ўпершыню метад трыянгуляцыі выкарыстаў у 1615-1617 гг. галандскі вучоны У. Сіеліус для градуснага вымярэння дугі мерыдыяна паміж гарадамі Алкмар (Нідэрланды) і Берген (Нарвегія). Аднак ёсць меркаванні, што яшчэ старажытныя егіпцяне карысталіся трыянгуляцыяй. Метад трыянгуляцыі зводзіцца да вымярэння сістэмы трохкутнікаў на зямной паверхні. Апорныя, або трыганаметрычныя, пункты выбіраюцца на мясцовасці так, каб яны складалі сістэму сумежных трохкутнікаў. Усе куты трохкутнікаў вымяраюцца пры дапамозе вялікіх універсальных прылад, або тэадалітаў. Акрамя вуглоў вымяраецца размешчаны ў зручнай мясцовасці адзін бок трыкутніка, званы базісам. Даўжыня іншых бакоў трохутнікаў вызначаецца трыганаметрычнымі вылічэннямі. Метад трыянгуляцыі дазволіў вызначаць адлегласці паміж рознымі пунктамі на зямной паверхні з выключнай дакладнасцю, недасяжнай пры непасрэдных вымярэннях.

[38] Галей (Edmond Halley, 1656-1742) - англійскі каралеўскі астраном, геафізік, матэматык. Ён упершыню даказаў, што каметы з'яўляюцца чальцамі Сонечнай сістэмы і перыядычна набліжаюцца да Сонца. Камета, вяртанне якой Галей вылічыў, атрымала яго імя. Ён адкрыў уласны рух зорак, а таксама распрацаваў методыку вызначэння адлегласці ад Зямлі да Сонца паводле назіранняў мінання ўнутраных планет па дыску Сонца, вывучаў рух Месяца і асаблівасці руху Сатурна і Юпітэра. Займаўся таксама геафізікай, метэаралогіяй, стаў заснавальнікам навуковай дэмаграфіі. У 1676-1678 гг. Галей праводзіў назіранні зорак паўднёвага неба на выспе Святой Алены і па выніках назіранняў склаў каталог паўднёвых зорак (Catalogus Stellarum Australіum, 1679), які ўтрымоўваў 341 аб'ект. Прапанаваў новае сузор'е Дуб Карла. Сузор'е нейкі час карысталася папулярнасцю і падавалася ў атласах зорнага неба. Аднак з канчатковым афармленнем паўднёвай вобласці неба сузор'е было скасаванае.

[39] Звычайна ўласны рух зорак не перавышае па велічыні сотых доляў вуглавой секунды. Найвялікшы ўласны рух - 10′′,27 у год мае зорка Барнарда 9,7 зорнай велічыні ў сузор'і Змеяносца.

[40] Першы складнік аберацыі звязаны з уласным рухам зоркі. Другі складнік звязаны з рухам назіральніка і называецца зорнай аберацыяй. Яна складаецца: 1) з сутачнай аберацыі, абумоўленай удзелам назіральніка ў сутачным кручэнні Зямлі; 2) гадавой аберацыі, выкліканай рухам Зямлі па арбіце адносна цэнтра мас Сонечнай сістэмы; 3) векавой аберацыяй, злучанай з рухам Сонечнай сістэмы вакол цэнтра Галактыкі.

[41] Прэцэсія - гэты рух здзяйсняе вось кручэння Зямлі. Была вынайдзеная яшчэ Гіпархам як апярэджванне раўнадзенстваў. Паводле сучасных дадзеных, поўны цыкл зямной прэцэсіі складае каля 25 765 гадоў. Капернік першым зразумеў, што ссоўваецца не нябесны экватар, а зямная вось. Чыннік зрушэння быў растлумачаны Ньютанам.

[42] Цераскій В. К. О прохожденіи Венеры черезъ дискъ солнца въ 1874 году // Матем. сб., 6:4 (1873). С. 64-73.

[43] Iрадыяцыя - у оптыцы ўяўнае павелічэнне памераў светлых выяў на чорным фоне.

[44] О температуре Солнца // Труды Московской обсерватории. II серия. Т. ІІІ. Вып. 2. 1896.

[45] Згодна з сучаснымі дадзенымі, палярныя шапкі Марса складаюцца пераважна з вуглекіслаты.

[46] Пытанне пра жыццё на Марсе не вырашанае да нашага часу. Але ж расліннага покрыва там няма.

[47] Астранамічная труба, аб'ектыў якой мае дыяметр у 10 цаляў.

[48] Об атмосфере и поверхности Марса // Астрономический журнал. Т. XXIII, вып. 6. 1946. С. 321-331.

[49] Memoіrs of the Brіtіsh Astronomіcal Assocіatіon. Vol. 26, part 1.

[50] Memoіrs of the Brіtіsh Astronomіcal Assocіatіon. Vol. 27, part 1.

[51] The Harvard Books on Astronomy Fred L. Whіpple «Earth, Moon and Planets». Toronto, 1946.

[52] Antоnіadі Е. М. Observatіons de Mars en 1924… (L'Astronomіe, fevrіer 1925).

[53] Шербиновский. Сезонные явления в природе. Огиз - Сельхозгиз, 1947. С. 69.

[54] Popular Astronomy. November, 1947.

[55] Гл.: Пьер Монтэ. Египет Рамзесов. М.,1989. С. 42.

[56] Гл.: Освальд Шпенглер. Закат Европы. Ч. 1. Минск, 1997. С. 19.

[57] Гл.: Зигель Ф. Ю. Астрономы наблюдают. М., 1979. С. 14.

[58] БСЭ. Т. 3. Минск, 1979. С. 284.

 

Top