Герб горада Ліды, наданы 17 верасня 1590 г.
Беларуская Манон Ляско
Жанчыны ў беларускай гісторыі і ў лідскай гісторыі адыгрывалі выключна важную ролю. Настолькі важную, што да энцыклапедыі "Вялікае Княства Літоўскае" ў двух тамах быў дададзены трэці том, у якім значнае месца было ўдзелена менавіта жанчынам. Вялі сябе нашыя жанчыны ў той гісторыі абсалютна парознаму і займалі ўсю этычную шкалу ад святой да куртызанкі. Пры гэтым кожная з іх мела сваю логіку, сваю волю або няволю паводзін.
Асобнае месца займаюць і дзве Кастравіцкія Мялання і Анжаліка . Іх лёс у нечым падобны, у нечым розны, але ў свой час яны былі гераінямі шматлікіх свецкіх скандалаў, размоў і плётак. Пры гэтым еўрапейцы проста заблыталіся, дзе ў іх Мялання, а дзе Анжаліка, і гісторыі, звязаныя з адной Кастравіцкай, прыпісвалі другой і наадварот
Kostrowicki h. Bajbuza (in. Baybuza, Вуж), rodzina litewska z Wilenszczyzny, bioronca nazwisko od dobr Kostrowicze. W XIX stuleciu ich renku znajdowaly sien majontki ziemskie: Orniany i Doroszkowicze w pow. Wilenskim, Ostrowiec i Mozejkow Maly w pow. Lidzkim.
Гэты даволі блытаны запіс аб'ядноўвае ўсіх Кастравіцкіх. Блытаны, бо Дарашковічы гэта Дзісненскі павет, а Астравец гэта Ашмянскі павет, і валодалі імі розныя лініі Кастравіцкіх, якія аднак усе былі дальшымі ці бліжэйшымі сваякамі.
Фальварак Малое Мажэйкава ў другой палове 18 ст. быў куплены Самуэлем Кастравіцкім. Кастравіцкаму перайшлі Скрыбаўцы, Лебяда, Паперня, Гасцілаўцы, Бешанкі, Шпількі, Алежкаўцы, Зенаўцы, Царкоўцы, Гардоўцы, Мураванка. Першае дакладнае ўпамінанне пра валоданне Кастравіцкімі Малым Мажэйкавым адносіцца да 1784 г. і знаходзіцца ў апісанні Ішчалнскай парафіі Лідскага дэканата.
Кастравіцкі Ігнат сын Самуэля лідскі дэлегат у Віленскай радзе паўстання, лідскі камісар, генерал ВКЛ 1792, уладальнік Ваверкі. Удзельнік напалеонаўскіх паходаў. На радзіму не вярнуўся, рэшту жыцця пасля 1813 г. дажываў у Вене.
Самуэль Ігнатавіч Кастравіцкі (17881859) пакінуў прыкметны след на Лідчыне. У Ваверцы на яго сродкі ў 1840 годзе быў пабудаваны адзін з лепшых мураваных касцёлаў з гіпсавымі скульптурамі на столі, дзве з якіх захаваліся і дагэтуль. Ён жа ў Паперні пабудаваў цудоўную канюшню з порцікам і каланадай, дзе трымаўся табун чыстакроўных арабскіх коней, атрыманых у пасаг яго жонкай Ганнай Залескай. Самуэль Кастравіцкі эміграваў у Вену, дзе ад бацькі застаўся палац, і заняўся выхаваннем і адукацыяй сваіх дачок Мяланні і Юліі ды сына Люцыяна.
Унучка генерала Мялання Самуэлеўна. Лёс Мяланні Кастравіцкай суперрамантычны: адукаваная, вывучаўшая гісторыю, літаратуру, музыку, жывапіс, валодаўшая класічнымі і еўрапейскімі мовамі, здольная мастачка была прынята пры аўстрыйскім двары, знайходзілася ў бліжнім атачэнні жонкі Напалеона Банапарта Марыі Людвікі (1791-1847). У 18 гадоў зацяжарыла, па легендах ад Напалеона II (1811-1832). Сына выхоўвалі прэлаты Ватыкана. Імя яго засталося невядомым.
Лёс Люцыяна Кастравіцкага (1816-1867) драматычна надломлены самадзяжаўнай волей. Калі ён вучыўся ў Парыжскай вайсковай акадэміі падчас візіту расейскага імператара Мікалая I яго прадставілі самадзержцу з найлепшымі пахваламі. Ці то Люцыян нагрубіў імператару, ці то быў прыняты за ўцекача, але па высачайшым загадзе пад аховай быў адпраўлены ў Расію пад нагляд без права выезду. Люцыян жыў у Паперні, жаніўся з Юзэфай Сіклюцкай. У іх нарадзілася трое сыноў і дачка. Меў велізарны масіў зямлі плошчаю ў 15750 гектараў: Паперня (3000 га), Ваверка (6000 га), Кавалі (3000 га), Касцянёва (3750 га), пазбягаў грамады і лічыўся дзіваком. Згодна з патрабаваннем жыўшага з Мяланняй ў Вене бацькі Люцыян спачатку прадаў Ваверку і Кавалі, затым каля 1860 г. прадаў Паперню за дзвесці тысяч рублёў золатам памешчыку Слізяню, праўда з правам выкупу на працягу ста гадоў. Сваім дзецям Люцыян пакінуў толькі Касцянёва.
Наступнай Кастравіцкай, якая з'явілася ў Еўропе была Анжаліка дачка Міхала Самуэлевіча Кастравіцкага, якому разам з братамі, сасланымі ў Сібір за паўстанне 1863 года, належалі Дарашковічы і Арняны. Адзін з гэтых братоў Карусь Самуэлевіч Кастравіцкі, яго сына Казіміра Кастравіцкага мы ведаем як беларускага паэта Каруся Каганца. Менавіта ў гэтай лініі Кастравіцкіх Дарошкавічы і Арняны былі канфіскаваны. Арняны дасталіся расейскаму афіцэру Карпаву, пра што добра ведала Анжаліка.
Анжаліка была далёкай сваячкай Мяланні, ведала пра яе, а еўрапейцы, як гаварылася, наогул іх блыталі, хаця Мялання была на пакаленне старэйшая за Анжаліку. Тым не менш рамантычны арэол з Мяланні распаўсюдзіўся на Анжаліку, і сын Анжалікі, слынны французкі паэт Гіём Апалінэр ахвотна падтрымліваў легенду, што той сын Напалеона ІІ і Кастравіцкай, імя якога невядома, гэта менавіта ён. Жартам ён падтрымліваў і легенду пра тое, што ён сын расейскага генерала, хаця каго ён меў на ўвазе, цяжка сказаць
Авантурны характар і лад жыцця Анжалікі Кастравіцкай і рамантычны лёс Мяланні Кастравіцкай перапляліся ў свядомасці, чутках і плётках прадстаўнікоў еўрапейскіх свецкіх грамад, і абодва іхнія лёсы былі сплецены ў адзін лёс лёс такой беларускай Манон Ляско, жанчыны, якая кіравалася больш пачуццямі і жарсцямі, чым розумам.
Невялікую інфармацыю пра Анжаліку Кастравіцкую можна выбраць з кнігі польскай даследчыцы Юліі Хартвіг "Апалінэр".
З кнігі Юліі Хартвіг "Апалінэр"
Мадам Кастравіцкая дзякуючы Апалінэру ператварылася проста ў фантастычную постаць. Ніводны з любоўных раманаў яе сына не займаў так біёграфаў, як незалежны і незразумелы для француза лад жыцця яго маці, мацярынскія пачуцці якой да не вельмі вось, па яе меркаванні, удачлівага сына хісталіся паміж паблажлівасцю і гневам. Яна лічыць яго хлапчуком, гультаяватым і недастаткова ўпартым там, дзе справа датычыцца жыццёвага становішча; як бы там ні было, у якасці банкаўскага службоўца Вільгельм менавіта так называе Гіёма маці не прасоўваецца і не выяўляе ніякіх здольнасцяў. Яго запал да пісьменніцтва мадам Кастравіцкая лічыць проста кепскай схільнасцю, тым больш, што адгэтуль выцякаюць яго падазроныя знаёмствы з людзьмі, якія нагадвалі часцяком чаго хаваць даволі цёмных суб'ектаў. Нуда па ўстойлівым становішчы, жаданне зацвердзіцца і забяспечыць будучыню зразумелыя ў пажылой жанчыны, ранняя маладосць якой пачалася з даволі скандальных прыгод. Зусім яшчэ дзяўчынкай Анжаліка Кастравіцкая пры даволі драматычных акалічнасцях была прывезена бацькамі, Міхалам Костравіцкім і Джульетай Фларыяні, з радавога маёнтка пад Наваградкам у Рым. За ўдзел у студзеньскім паўстанні (1863) браты Міхала былі сасланы ў Сібір, а іх маёмасць падлягала канфіскацыі. Міхал Кастравіцкі, жанаты на італьянцы Джульеце Фларыяні, пазбег высылкі толькі дзякуючы ўцёкам на радзіму жонкі, дзе і пасяліўся з ёю і малагадовай дачкой у Рыме. Сіньёр дэ Кастравіцкі атрымлівае ў Ватыкане выдатную пасаду cameriere d'onore di cappa e spada, без цяжкасці ўваходзіць у колы шляхетнага і вельмі высакароднага італьянскага дваранства і арыстакратыі, а дачка Анжаліка трапляе ў адзін з лепшых монастырскіх пансіёнаў у Рыме, у Сакрэ Кёр, дзе абавязковай мовай была французская. Анжаліка належыць да ліку самых непаслухмяных выхаванак гэтага элегантнага манастыра. Свавольная, дэспатычная і наравістая, яна даводзіць сясцёр да роспачы сваімі паводзінамі, так што яе неаднаразова імкнуліся выправадзіць і адправіць да бацькі. Калі ж нарэшце гэта ўдалося, бацькі вырашаюць як мага хутчэй вывесці маладзенькую, бурнага тэмпераменту дзяўчыну ў свет, на першы баль, знайсці ёй прыймальнага кавалера і збыць на яго рукі гэты цяжкі, хоць і не пазбаўлены свайго хараства груз. Нажаль, задума гэтая ўдалася нават занадта. Не атрымаўся толькі шчаслівы шлюб, пра які так марылі сужонцы Кастравіцкія. Дзяўчына з першага позірку закахалася ў прыгожага і дасведчанага сэрцаеда афіцэра Франчэска Флуджы д'Аспермона, які быў удвая старэй за яе, атожылка шляхетнага італьянскага роду, за бліскучай кар'ерай якога вось ужо гадамі сачылі дамы з дочкамі на выданне. Каханне канчаецца свецкім скандалам. Закаханая спадарычня дае сябе выкрасці свайму спакусніку і некалькі гадоў вядзе з ім вандроўнае жыццё, спыняючыся ў розных гарадах Італіі і паўднёвай Францыі. Сувязь гэтая так ніколі і не будзе змацавана шлюбам, хоць праз два гады, у 1880 годзе, Анжаліка нараджае сына з некалькімі імёнамі Вільгельм Альбер Уладзімір Аляксандр Апалінар, які будзе хрышчаны ў адной з рымскіх цэркваў і запісаны ў кнігу без указання імя бацькі. Праз два гады нарадзіўся яшчэ адзін сын, Альбер, хутчэй за ўсё, ад таго ж самага бацькі, хоць некаторыя даследчыкі кідаюць на гэта далікатнае пытанне цень сумневу. Становішча маладой дзяўчыны, цяжкае з першай жа хвіліны, становіцца яшчэ цяжэйшым пасля нараджэння дзяцей. Можна толькі гадаць, ці спрабавала Анжаліка схіліць Франчэска ўзаконіць іх сувязь ці ганарліва чакала згоды сям'і Флуджы, якая змовай маўчання ахінула сувязь спакуслівага афіцэра з рудавалосай іншаземкай. Здаецца, Франчэска спрабавалі паслаць у далёкае вандраванне, але ён паціху звярнуў у нейкі порт, дзе яго чакала нашая Манон. Сувязь, гэтых двух незалежных характараў павінна была быць поўная патэтычных сцэн і часамі пякельных скандалаў. Анжаліка бывала страшная ў гневе, якога так баяўся потым яе дарослы сын. Тупат, ляпанне дзвярамі, крык на некалькіх мовах, потым дні расстання і нуды. То яны цягнуліся адзін да аднаго, то расставаліся, каб ізноў вярнуцца, поўныя гневу і кахання; перш чым дайшло да канчатковага разрыву, сувязь гэта доўжылася доўгія гады.
Тым часам сыны падрасталі; прабыўшы некалькі гадоў у Італіі, дзе прайшло іх ранняе дзяцінства, яны трапляюць у манастырскую школу ў Манака, потым у Канах і Ніцы. Абодва хлопчыкі, асвоіўшыся з манастырскім рэжымам, які так ненавідзела іх маці, выносяць яго без бунту інтэрнат замяняе ім дом, якога ў іх няма, забяспечвае правільны лад жыцця, што першым чынам неабходна ў дзяцінстве. Залічыць хлопчыкаў у цяжкадаступны ліцэй марыянітаў дапамагае брат Франчэска Флуджы Дом Рамарына, генеральны абат ордэна бенедыктынаў, як кажуць, улюбёнец ранейшага папы, Пия IX; ён жа, падчас знаходжання хлопчыкаў у манастыры, берэ іх пад неафіцыйную апеку. Так ужо з ранняга дзяцінства Вільгельм Кастравіцкі і яго брат Альбер жывуць у атмасферы недамоўленасці, сямейныя адносіны іх акружаны непранікальнай таямніцай, але выгоды і добрыя манеры, якія пануюць у ліцэі, ствараюць такія ўмовы, што выключнасць іх становішча толькі надае ім арыгінальнасці і пахвальна вылучае з асяроддзя выхаванцаў. Падобнае становішча настолькі спадабалася Вільгельму, што ўжо юнаком, ды што там, нават цалкам сталым чалавекам, ён будзе ахіляць сваё паходжанне таямнічасцю, робячы розныя намёкі і не аспрэчваючы нават самыя фантастычныя здагадкі, што ў нейкай ступені будзе спрыяць яго паэтычнай славе Падтрымка царкоўнага вяльможы ў дзяцінстве кладзе пачатак легендзе пра бацькукардынала, нейкі час нават пагаворвалі, што Апалінэр (скарыстанае для псеўданіма апошняе імя, дадзенае пры хрышчэнні) незаконны сын манакскага прынца, якому цікаўны збег акалічнасцяў! належаў дом на бульвары СенЖэрмен, дзе жыў Апалінэр апошнія гады свайго жыцця. Калі пры ім загаворвалі пра яго паходжанне, ён маўчаў ці смяяўся смехам, ахоўным, скептычным, што дазваляе думаць усё і не пацвярджае нічога. У аповядах яго, паўднёвых, буйных, жартаўлівых, дзе эрудыцыя змешвалася з выдумкай, так што фантазію часта немагчыма было адрозніць ад сапраўдных фактаў, мноства магчымасцяў для ўсякіх здагадак, нярэдка вельмі пахвальных для іх аўтара. Як і ўсе гарачыя апавядальнікі, Апалінэр не любіць, каб яго папракалі ў разыходжанні з праўдай. Калі ў лекцыі пра маладых паэтаў літаратурны крытык Жан Руайер публічна заявіў, што Апалінэр любіць містыфікацыю, той гнеўна падняўся, крыкнуўшы: "Гэта вы ўсе містыфікатары! Толькі я адзін не!" на што Руайер са спакоем адказаў: "Так на так і выходзіць".
Да сямнаццаці гадоў, гэта значыць да канца ліцэя, Вільгельм Кастравіцкі знаходзіцца на поўдні Францыі, у Манака, Ніцы, а потым у Канах, у гарадах, дзе ўсе інтарэсы, любая здабыча, уся ўвага накіраваны па выгоды сезонных курортнікаў. Ніца зімовы салон Францыі, зіготкі золатам салон, аздоблены аднак не вельмі густоўна, у традыцыйным, жудасна пампезным стылі Другой імперыі. Сярод касмапалітычных насельнікаў раскошных гатэляў, размаўляўшых на ўсіх мовах свету і ўяўляўшых у зімовы перыяд усё самае элегантнае з ліку тытулаваных асоб і найбуйных міжнародных фінансавых тузоў, праходзіць выразная мяжа. Уся гэтая складаная гульня адасобленасці, непрыязнасці, пагарды да невысакароднага паходжання, з іншага ж боку, спробы пераадолець мяжу, якая адлучае імя і багацце ад збяднелага імені ці багацця без імені прычым лік камбінацый бясконцы гульня, якая знайшла сваё дакладнае адлюстраванне ў апісанні свецкага грамадства Бальбека ў Пруста, дыктуе і тут свае правілы.
І ў Манака, і ў Ніцы асноўную цікавасць выклікаюць казіно. Яны нібы тэатр з яго запалам, фарсавымі самагубствамі, нажаль незваротнымі па сваіх наступствах, роспаччу пасля страты маёмасці, сатысфакцыямі, абавязкамі, растратамі і пабочнымі кулуарнымі эпізодамі, які разыгрываюцца дробнымі камбінатарамі і ўсякага роду авантурнікамі і вынаходнікамі "найнадзейнейшай сістэмы гульні". Да ліку асобаў, якія рызыкоўна гуляюць у казіно як Манака, так і Ніцы, адносіцца маладая элегантная дама не то руская, не то полька, дакладна не вядома, якая валодае бездакорна французскай мовай, з завадовым, драпежным тварам, рудымі валасамі, вузкім ротам, буйным носам і рашучым паглядам. Даму гэтую завуць Анжаліка Кастравіцкая. Яе маленькая, але прыгожая постаць, багатыя туалеты і энергічныя рухі звяртаюць увагу заўсёднікаў, дырэкцыя казіно асцярожна наводзіць даведкі ў гатэлі, дзе спынілася маладая іншаземка. Сабраная інфармацыя дае мала. Прыбыла з Італіі, шмат падарожнічае, адкуль берэ грошы не вядома, але гэтак жа невядома і паходжанне сродкаў, на якія гуляюць сама меней тры чвэрці наведвальнікаў казіно. Стаўкі гэтая асоба робіць увогуле ж умераныя, гуляе без рызыкі, насцярожвае толькі яе настойлівасць і апантанасць, гуляе яна ўвесь час, заахвоціўшыся, усе вечары да позняй ночы праводзіць за зялёным сталом з рулеткай. Вяртаецца сюды рэгулярна кожны сезон, нібы клапатлівая экзатычная птушка. Праходзяць гады, і мадам Кастравіцкая, ужо вядомая зараз усім парцье, гардэробшчыкам і круп'е казіно Манака і МонтэКарла, неўзаметку, але ўсё няўхільней набывае адпаведную рэпутацыю. Аднойчы, невядома дакладна, як гэта здарылася і па якой прычыне, хтосьці сказаў пра яе: "Гэта прыгожая авантурніца", і ад гэтага эпітэта ўжо нельга было пазбавіцца. Ва ўсякім разе, калі сыны, выйшаўшы з ліцэя, з'язджаюць з Ніцы цягніком са старамодным паравозам з высокай трубой, маці іх, вытанчана, мабыць, нават занадта вытанчана, апранутая дама, у шэраперламутравым вэлюме і дарожным гарнітуры, прадставіць ім перад ад'ездам незнаёмага дагэтуль дзядзьку, які будзе аказваць ёй, як па прыездзе ў Парыж, так і некалькі наступных гадоў, клопат і ўвагу зусім не братэрскага характару. Новы дзядзечка носіць імя Вейль, гэта невысокі цёмнавалосы спадар з манерамі былога афіцэра, куды маладзей за мадам Кастравіцкую, заможны, ва ўсякім разе з сям'і, злучанай з біржай і банкамі, відавочна закаханы ў маці двух амаль дарослых сыноў. Менавіта дзякуючы спадару Вейлю некаторыя скурпулёзныя даследнікі прыпісваюць Апалінэру паўсеміцкае паходжанне, мяркуючы, што Вейль з'яўляецца яго бацькам. Здагадка гэта аспрэчваецца простым падлікам, з якога відаць, што ўяўнаму бацьку ў момант нараджэння сына было няпоўных дванаццаць гадоў. Але нішто не можа здзівіць таго, хто ў 1950 годзе пачуў у розных кафэ на СенЖермен, тых самых, дзе бываў Апалінэр перад Першай Сусветнай вайной і пасля вяртання з фронту, як там шэптам і з жахам распавядалі новы варыянт паходжання паэта: нібы ўстаноўлена, што ён ні больш ні менш усяго толькі сын свайго дзеда, які, пасля доўгай адсутнасці вярнуўшыся з Сібіры, страціўшы галаву ад прыгажосці ўласнай дачкі, здзейсніў страшны грэх крывезмяшання. Плёнам граху і быў Вільгельм Кастравіцкі, гэта значыць Апалінэр. У сваю чаргу адзін з польскіх пісьменнікаў вывеў выразную генеалогію Апалінэра ад Напалеона "Арляняці". Як бачым, апалінэраўская легенда ўсё яшчэ жывая і дае глебу для ўсё новых гіпотэз, нажаль, ва ўсіх у іх той недахоп, што іх немагчыма праверыць, затое найвялікая добрая якасць у іх маляўнічасці і падтрыманні цікавасці да біяграфіі паэта, які дапушчаў усе магчымыя варыянты, якія тычацца яго паходжання, пры ўмове, каб бацька, які прыпісваецца яму, быў асобай высокапастаўленай, адгэтуль добразычлівая згода нават на бацькукардынала. Можна падазраваць, што варыянт з бацькамдзедам пусцілі разам з клубамі чорнага дыму сюррэалісты, збіўшыся вакол століка ўжо пастарэлага, але Вельмі ўжо гэта нагадвае атмасферу тых гадоў. Верагодна, надакучыў ім афіцыйны глянец апалінэраўскай славы, яго пасмяротная акадэмізацыя і рахманае стаўленне крытыкаў да яго творчасці, вось яны і вырашылі пужнуць публіку анекдотамі з яго жыцця, каб выратаваць сюррэалістычны "гонар" аднаго са сваіх патронаў.
Дзяцінства і юнацтва, праведзеныя на Сяродземнаморскім узбярэжжы, сфармавалі Апалінэра тыповым паўднёўцам, нават у тыпе яго прыгажосці ёсць штосьці паўднёвае. Злучаны з Італіяй сувяззю крыві прымем гэтую тэзу, паколькі яе пацвярджаюць традыцыі, якія захоўваюцца ў родзе д'Аспермонаў, і дакументы, сабраныя Марсэлем Адэма успрымальны, уражлівы да атачаўшага яго пейзажу, фарбаў, пахаў ( "у мяне вельмі добры нюх і нюхальная памяць, часам воблака паху нагадвае мне вельмі аддаленыя рэчы, пра якія я б не памятаў, калі б іх не ўваскрэсіў раптам у маіх мазгах пах"); ён пачуваўся як дома ўсюды, куды заносіў яго лёс. Так, у спелым узросце ён лічыў сябе парыжанінам, пра што нярэдка з гонарам заяўляў, але паколькі поўдзень быў яго калыскай, там ён упершыню спазнаў жыццё і прыроду. З поўдня вынес Апалінэр паганскі, натуральны падыход да кахання, волю мовы, запал да бадзяжніцтва, шматлікія забабоны, цікавасць да вулічных спектакляў і цягу да выдатнага слова, цягу да канкрэтнасці разам з нудой па класічнасці, гэтак характэрныя для ўсёй яго паэзіі і для самых спелых тэарэтычных выказванняў. Славянскі пачатак паглыбіў у ім не адну з гэтых асаблівасцей, якія педанты маюць звычай называць недахопамі: нежаданне лічыцца з часам, абвостранае пачуццё гонару, ганарыстасць. Адгэтуль і паўночны сум, гэтая чорная нітка, якая цягнецца праз жыццё, і хісткі рытм роспачы, гэтак незвычайны ў гэтага дзіцяці са шчаслівым характарам, шчодра адоранага добрымі феямі дабрадзейнасцю даверу і перакананасцю ў сваёй удачлівай зорцы, перакананасцю, якая пасля бурных, але параўнальна кароткіх бур дазваляла яму кожны раз падымацца з дзіўнай сілай псіхічнага здароўя. "Хто ты, прыгнаны да нас вятрамі Скіфіі..."
Назаўжды засталася ў яго і прыхільнасць да італьянскай кухні. Праславутае яго абжорства найсімпатычным чынам спалучалася з кулінарнымі спазнаннямі, якія знаходзяць належную ацэнку ў такой краіне, гэтак патрабавальнай у пытаннях, звязаных са страўнікам, як Францыя. Пацешная слабасць гэта патрабуе адмысловай увагі, гэтулькі крыецца ў ёй нечаканасцей і магчымасцей, ад варварскага пажырання апельсінаў з лупінай да ўмення адрозніваць ледзь улоўныя адценні ў соўсе, які рыхтуецца. Ён ведае ўсе выбітныя кухні свету і лепшай лічыць італьянскую, але адразу ж за ёю ставіць французскую, польскую, рускую і габрэйскую. Не выносіць ангельскай з яе крывавымі біфштэксамі і мятнымі соўсамі, зза гэтага ў яго нярэдка ўзнікаюць пацешныя сутычкі з Андрэ Біі, дбайным англаманам. Але да італьянскай кухні ў яго непаўторнае пачуццё: пры асабліва ўражлівых, інтымных кулінарных аказіях ён успамінае італьянскія ласункі, у якіх яму відавочна не адмаўлялі ў дзяцінстве, ды схільнасць да салодкага не пакінула яго і пазней, знаёмыя часта бачаць яго, як ён вяртаецца ў сваю кватэру на СенЖэрмен, нагружаны ласункамі, за якія прымаецца яшчэ па дарозе, надрываючы пакеты і кулёчкі. Але ўжо няма ў гэтых пакуначках былых анісавых цукерак, ад якіх адтапырваліся калісьці кішэні яго школьнай курткі, ні цудоўнай лапшы з мятай, ружай, цытрынай і ананасам, няма ні аладачак з персікамі, ні начыненых дуль, няма арэхаў у мёдзе і пахучага айвовага жэле. І ён пакорліва ўздыхае, аплаквае мінуўшчыну, хоць жыве яшчэ ў Францыі з бездакорнымі кулінарнымі традыцыямі, калі міндальныя пірожныя з Экса, монтэлімарская нуга і нармандскія пірожныя з садавіной у параўнанні з цяперашнімі былі проста на недасягальнай вышыні.
Мадам Кастравіцкая выяўляе сапраўды матчыну ўвагу да гэтага боку характару старэйшага сына. З таго моманту, калі яна пасяляецца ў Везінэ, старыя абшарніцкія традыцыі, успадкаваныя ёю па мужчынскай лініі, бяруць сваё. Дабраўшыся да сваёй гаспадаркі, яна пануе ў ёй, як панавалі яе энергічныя бабкі па бацьку на беларускіх землях, рондалем і шумоўкай заваёўваючы ўладу над домам, забіваючы пышнай правізіяй прасторныя каморы, скляпы і гарышчы. Эксцэнтрычны лад жыцця ані не замінае ёй удасканальвацца ў хатніх дабрадзейнасцях. Праўда, яна паліць, як стары драгун, п'е пагусарску, усё яшчэ неабыякавая да туалетаў і багатых убораў, але гэта ані не замінае варыць велізарнымі місамі варэнне, рыхтаваць батарэі марынадаў і сістэматычна пячы хатнія тарты. Так што, з'язджаючы з Везінэ, Апалінэр звычайна прыхоплівае з сабой некалькі слоікаў з любімым варэннем.
"Не забудзься вярнуць слоікі!" нагадвае маці ў лісце. Калі ж здараецца прывезці з сабой госця, то і той пакідае хату, адораны харчамі "на дарогу". Гэты звычай выклікае ўсеагульнае здзіўленне сярод гасцей Апалінэра, тым больш, што нядзельная бяседа звычайна зацягваецца да самага ад'езду запрошаных. Толькі вось Апалінэр рэдка прыхоплівае з сабой сяброў. Ён асцерагаецца, што тыя не спадабаюцца маці, бо ўвогуле асцярогі гэтыя не пазбаўлены падстаў, паколькі маці неаднаразова перажывала зза яго кепскіх знаёмстваў, кепскага таварыства. Варта ўявіць сабе ў мадам Кастравіцкай хоць бы Альфрэда Жары! Ды тая выгнала б яго палкай за благія манеры (пра яе кажуць, што яна з палкай бегае за прыслугай, якую ўвесь час змяняе), абурылася б на яго за адно грэбаванне гастранамічнымі абрадамі, у яе з ежаю не жартуюць, ежа гэта рэч святая! Акрамя таго, запрашэнне сяброў у Везінэ мела той ценявы бок, што сямейная легенда ў нейкай меры падрывалася, сутыкнуўшыся з рэчаіснасцю. Да шчасця, рэчаіснасць гэтая была гэтак незвычайная і самабытная, што ўяўляла сабою сапраўдную выспу цудаў для агаламошанага госця. Апалінэр побач са сваёй грознай маці змяншаўся і прытухаў, паспешна рэціраваўся, яна ж, ва ўсёй велічы гаспадыні дома, апекавала ўсіх сабраных, карміла, паіла і забаўляла гутаркай.
У адным з лістоў да Мадлен Пажэс з фронту (Апалінэру ўжо тады было за трыццаць) ён так апіша сваё стаўленне да маці: "Увогуле то я вельмі люблю маму, і яна мяне, але славянскія рысы характару развіты ў ёй да такой ступені, што яна заўсёды будзе раўнаваць да кожнага, каго яе сын пакахае... Ты змушаеш мяне спехам, што амаль няветліва ў адносінах да мамы, растлумачыць факты, якія цяжка зразумець таму, хто не славянін, і якія паўтараюцца ва ўсіх славянскіх сем'ях... Я кажу табе гэта таму, што, пры ўсёй поўнасці сыноўскай любові і абсалютнай любові матчынай, маці мая не прымае ніякага ўдзелу ў маім жыцці, і добра ведае пра гэта: гэта выцякае з яе і майго характару, таму што, хоць у ёй няма ніякай цягі да літаратуры, асабліва да той, якой займаюся я, мы ўсё ж падобныя адно на аднаго, галоўным чынам зза нашага гонару, толькі яна неўтаймоўная, абсалютна неўтаймоўная, як гэта бывае толькі ў жанчын славянскага паходжання (чытай Дастоеўскага), і я магу жыць толькі ўдалечыні ад яе, а калі мы разам, яна абыходзіцца са мной як з дзевяцігадовым хлапчуком, пры аказіі яна магла б нават даць мне аплявуху, што я прыняў бы без супраціву, бо ні завошта на свеце не захацеў бы яе крыўдзіць, але я гэтак жа незалежны, як яна, так што не мог бы жыць разам з ёю. Яна занадта мяне любіць, а я гэтак жа люблю яе. Больш строгі характар майго брата дазваляе яму жыць з ёю пад адным дахам, ды і, паколькі ён не літаратар, маці яго паважае куды больш. Але маці мая, сама не падазраючы пра тое, паэт, як і я, і многае напісанае мной зыходзіць ад яе, ад таго, што яна кажа, нават, што думае".
Як бачна, стаўленне Апалінэра да маці вырастае ў яго жыцці да памераў праблемы, і такой, з якой нельга не лічыцца.
Не шмат было абраннікаў, якія маглі переступіць парог дома ў Везінэ: Андрэ Сальман, Рэнэ Нікасія, адзіны калі верыць яго словам каму Апалінэр паказаў фатаграфію італьянскага афіцэра, сказаўшы: "Гэта мой бацька". Раз былі там нават Пікасо і Макс Жакоб (валасы ўстаюць дуба пры думцы пра гэта) і багаты юнак з залатой моладзі, прадстаўнік дацкага музея Петар Мадсен, якому ўдалося заваяваць адмысловую сімпатыю мадам Кастравіцкай. Тут адпаведную ролю мог адыграць яго непадробны, хоць і вельмі малады баронскі тытул! Ён жа і пакінуў кароткую, але пышную характарыстыку маці Апалінэра, якая робіць гонар як лапідарнасці яго пяра, так і бліскучай назіральнасці.
Андрэ Сальман, запрошаны Апалінэрам за горад, з першай хвіліны быў падступна ўцягнуты ў падстроеную яму пастку. Паэт правёў яго ў вілу, ветліва прадставіў маці, пасля чаго, жалячыся на лютую мігрэнь, на цэлы дзень заваліўся ў пасцель, замкнуўшыся ў адным з пакояў. Злёгку агаломшаны, але як заўсёды ветлівы Сальман, заплюшчыўшы на імгненне вочы і ўручыўшы сябе добрым багам, увайшоў у клетку грознай, але пры добрай гаспадарцы ільвіцы, якая, кормячы і спяваючы, пратрымала яго ў гэтым бесперапынным стане гасціннасці амаль дванаццаць гадзін. Толькі познім вечарам ён, не атрымаўшы аўдыенцыі ва ўсё яшчэ хворага прыяцеля, адбыў, зразумела з традыцыйным скруткам пад пахай. Найвялікае ўражанне зрабіў на яго раскінуты ў адным з пакояў ханскі шацёр, пад якім падаваліся кава, тытунь і лікёры.
Плётак пра мадам Костровіцкую захавалася за паўстагоддзя без ліку. Уладальнік вілы, якая здавалася ў Везінэ, скардзіўся, што яна самавольна ссекла дуб, які зацяняў нейкі з яе пакояў, і асушыла сажалку, асцерагаючыся вільготнасці. З жахам распавядаў ён, што яна піла чысты ром і віскі, ледзьледзь разведзены гарбатай. (Заўважце гарбатай!) Ён нават адважваўся сцвярджаць, што яна біла беднага Вейля, які неяк адкрыў яму дзверы ўвесь падрапаны, растлумачыўшы свой выгляд злым характарам малпачкі, якая жыла ў Везінэ. (У іх была яшчэ і малпа!) Уладальнік, абыходзячы вілу, са здзіўленнем убачыў у сталовай велізарны більярд і раскрытыя ламберные столікі, мэблю, даволі незвычайную для дробнабуржуазнога інтэр'еру. Як бачна, рызыка не пакідала мадам Кастравіцкую да старэчага ўзросту, з часам знікла толькі вонкавая пышнасць, элегантныя казіно змяніліся ігральнымі памяшканнямі паменш. Ужо падчас знаходжання ў Бельгіі, куды мадам Кастравіцкая вывезла сыноў на першыя вакацыі, забраўшы іх са школы, ёй па дакладна не ўстаноўленых прычынах было адмоўлена ў допуску ў клуб замежнікаў пры казіно ў Спа. Гэта было першая перасцярога, якая павінна была прымусіць мадам Кастравіцкую своечасова сысці са згубнага шляху рызыкі.
Вакацыі, праведзеныя ў Бельгіі, у невялікім городке Стаўло, адзін з самых зыркіх перыядаў у жыцці Апалінэра. Ён і яго брат Альбер жылі спачатку пад апекай дзядзькі Вейля, потым адны. Неаднаразова наведвалі яны маці ў Спа і Остэндзе, яна ж ніколі да іх не рвалася, захоўваючы для атачальных сваё матчынае інкогніта. Інкогніта вельмі спатрэбіцца па вяртанні хлопчыкаў у Парыж, дзе будзе ўзбуджана судовая справа супраць мадам Кастравіцкай, якая назвалася Вольгай Карпавай (цікава, што яна ўзяла імя рускага, якому царскі ўрад перадаў канфіскаваны ў Кастравіцкіх радавы маёнтак Арняны), зза неаплачанага рахунка за пражыванне яе непаўнагадовых сыноў, Вільгельма і Альбера, у пансіянаце ў Стаўло. Справа гэтая не пазбаўлена пікантнасці. Абодва хлопчыкі лічыліся ў Парыжы кузенамі мадам Карпавай, што тлумачыцца, відавочна, пытаннямі прыстойнасці (прысутнасць мсье Вейля!) і асцярогай перад бельгійскімі крэдыторамі.
Справа скончыцца нічым, але ўвесь гэты прыкры інцыдэнт сведчыць аб сталых фінансавых цяжкасцях мадам Кастравіцкай і адсутнасці ў яе комплексаў там, дзе гаворка ідзе пра паўсядзённыя жыццёвыя абавязкі.
У Стаўло Вільгельм, ужо юнак, яму дзевятнаццаць, ён спрабуе заляцацца да дзяўчат і адмысловай увагай атачае прыгожую дачку тамтэйшага рэстаратара Мірэйр, самую прыгожую дзяўчыну ў горадзе. Вучнёўскія вершаваныя распачынанні (ён ужо адрукаваў адзін верш у Ніцы) становяцца тут сапраўднай паэзіяй, ствараецца цэлы цыкл вельмі неблагіх вершаў, прысвечаных Мірэйр, насычаных тонкім пачуццём і тым пышным адчуваннем атмасферы горада, якое будзе характэрна для будучыні Апалінэра. Мірэйр відавочна імпануюць заляцанні маладога замежніка, які славіцца ў Стаўло comte russo, рускім графам, старанна захоўвае яго вершы, і захавае, перавязаныя ружовай стужачкай, на ўсё жыццё, канец якога рамантычна і кранальна супадзе са смерцю паэта.
Стаўло гэта першае сутыкненне Вільгельма Кастравіцкага з паўночнікамі. Востры, так добра знаёмы яму па Ніцы, пах часныку і аліўкавага алею саступае месца з'едліваму дыму, які цягнецца па рана адзначаных восенню наваколлях, цёмнавалосыя агнявыя дзяўчаты поўдня сплываюць удалячынь на барках памяці, на танцавальных вечарах у Стаўло яму працягваюць рукі светлыя, буйныя дзяўчаты, адны ружовыя, пульхныя фламандкі, якія пастаянна хіхікаюць, другія гнуткія і меланхалічныя, з блакітным затуманеным паглядам. Ён танчыць з імі, жартуе і лічыцца адным з самых элегантных юнакоў у горадзе. Па вечарах п'е са сталымі мужчынамі ў карчме піва і закусвае хрумсткай бульбай, у якой тут зусім іншы смак, чым на вузкіх вулічках старой Ніцы. Па грубіянскіх жартах, непатрабавальных анекдотах вучыцца ён новаму стылю захаплення жыццём старэчага ўзросту Тыляў Уленшпігеляў, якія выраслі на цяжкіх мучных стравах сярод халодных вятроў з паўночнага мора.
Праходзіць лета, знаходжанне юнакоў у Стаўло зацягваецца да позняй восені. Уладальнік пансіяната цярпліва чакае платы за стравы, якіх не шкадуе для маладых людзей з выдатным апетытам, нават не падазраючы, што за іх ніколі не заплацяць. Аднойчы Вільгельм атрымлівае ад маці ліст з наказам паскладаць самыя каштоўныя рэчы і, не папярэдзіўшы гаспадара, выслізнуць з братам са Стаўло. Заданне адказнае і рызыкоўнае. Што скажа шаноўны ўладальнік пансіяната, мсье Канстан, як зловіць іх з валізкамі ў калідоры, калі яны будуць красціся да дзвярэй, яшчэ да таго як світанак зазірне ў вокны? З якім выглядам прыйдзецца вяртацца ад станцыі, дзе іх ведаюць усе і дзе з недаверам паставяцца да гэтага нечаканага рашэння з'ехаць адным, без дарослых? Пры думцы пра гэта ў юнакоў мурашкі прабягаюць па спіне. План, аднак, удаўся цудоўна. Браты пакідаюць дом незаўважанымі, пасля чаго, валакучы цяжкі багаж, цягнуцца да наступнай станцыі, адкуль без вялікіх цяжкасцяў перасякаюць на цягніку бельгійскафранцузскую мяжу. Але шаноўны мсье Канстан, уражаны такімі неджэнтльменскімі адносінамі, пачынае шукаць маладых уцекачоў, прыцягвае апекуноў да суда і выйграе справу, хоць грошай так і не атрымлівае.
Бельгійскі паэт Робер Гофен, які сабраў шмат матэрыялу пра бельгійскі перыяд і перыяд, звязаны з Ані, у біяграфіі Апалінэра, паспрабаваў завязаць перапіску з былымі ўладальнікамі пансіяната, дзе летам 1899 гады жылі браты Кастравіцкія. Уладальніка, якому было накіравана ліст, ужо не было ў жывых, адказаў яго сын Жан Канстан, які, як відаць па тоне ліста, успадкаваў ад бацькі ўсё яшчэ не ўцішаны сямейны гнеў і абурэнне ашуканцамі, якія не толькі пазбавілі старога Канстана належных яму грошай, але яшчэ і зрабілі пасмешышчам у вачах жыхароў мястэчка.
Адразу ж пасля Другой Сусветнай вайны бельгійскія прыхільнікі паэта павесілі ў памяць пра знаходжанне Апалінэра ў Стаўло дошку з надпісам: "Досвіткам 5 кастрычніка 1899 года паэт Гіём Апалінэр пакінуў гэты дом, дзе пражыў частку сваёй маладосці". Як бачна, некаторыя дэталі, якія кампраметуюць паэта, затушаваны, а павагі цалкам досыць. Можна ўявіць, што сын Канстана не быў задаволены гэтымі ўшанаваннямі і не раз, сербануўшы піва, пагражаў палкай мемарыяльнай дошцы, якую ўмацавалі тут, ані не думаючы пра пацярпелых, а толькі шануючы крыўдніка, даўжніка і ўцекача. Няма справядлівасці на гэтым свеце! Дык вось, гэты мсье Канстан малодшы, зрэшты ўжо не вельмі малады, у адказ на ліст Робера Гафена выліўся наступнай эпісталой:
"З жалем апавяшчаю Вас, што адзіная інфармацыя, якую я магу прадставіць пра шаноўнага мсье Апалінэра, абмяжоўваецца фактам, што гэтая ганебная асоба пасля трох месяцаў знаходжання ў маіх бацькоў знікла аднойчы ўначы на ангельскі манер, не заплаціўшы, што прымусіла маю бедную маці праліваць горкія слёзы. Вы толькі ўявіце: па меншай меры сто франкаў у 1899 годзе!
Вось Вам аблічча гэтага спадара, пра якога Вы збіраеце звесткі: самы звычайны ашуканец, і нічога больш! Тады як маецца гэтулькі прыстойных, сумленных бельгійцаў, якімі ніхто не думае пацікавіцца. Што да адрасу маёй сястры, то я не бачу падстаў давать яго, а перасылаю ёй Ваш ліст.
Ж. Канстан."
Цяжка адмовіць у рацыі добрапрыстойнаму бельгійцу, выпадак быў даволі непрыемны. Малады паэт узяў гэта здарэнне за аснову літаратурнага твора, для юнацкай штучкі пад назвай "A la cloche de bois" [1] якая, як той казаў, ніколі не ўбачыла агнёў рампы.
Прыехаўшы са Стаўло ў Парыж, браты Кастравіцкія пасяліліся з маці ў невялікай кватэры на вуліцы Амстэрдам, жывучы сціпла, нават часам залішне сціпла...
Матэрыял скампанаваў, да беларускай мовы адаптаваў і да друку падрыхтаваў Станіслаў Суднік.
[1] Употай, цішком (франц.).