Герб горада Ліды, наданы 17 верасня 1590 г.
Хрысціна Лялько: «Жыццё чалавека - гэта вялікая таямніца…»
Памятаю, як падчас першай сустрэчы з Хрысцінай Лялько мяне вельмі ўразіў яе глыбокі, задумлівы позірк. Здавалася, яе глыбокія цёмныя вочы сваімі чыстымі прамянямі пранікаюць у душу і клічуць да адкрытасці, шчырасці... Гэткае ж уражанне пакідаюць паэзія і проза маёй таленавітай зямлячкі, бо з творамі - як з людзьмі: адны чытаеш і прымаеш блізка да душы, іншыя нічым не кранаюць, не ўзварушваюць...
Агульнаю рысаю ўсёй творчасці Хрысціны Лялько з'яўляецца праўдзівасць. Рыса гэтая, на маю думку, заключаецца нават не ў тым, наколькі глыбока і шырока пісьменнік раскрыў «праўду жыцця» - праўда гэта невычэрпная, і нават вядомыя ісціны кожны з нас «адкрывае» на працягу ўсяго свайго жыцця ў нейкіх новых драбніцах і праявах. Рыса гэтая заключаецца ва ўменні пісьменніка гаварыць з чытачом душою і сэрцам, гаварыць без непатрэбнай прыўкрасы, без імкнення здзівіць або паманернічаць, інакш кажучы, ва ўменні шчыра спавядацца з адчутага і спазнанага. Рыгор Шкраба ў рэцэнзіі на першую кнігу Хрысціны Лялько «Дарога пад гару» адзначыў, што пісьменніца вельмі патрабавальна ставіцца да свайго мастацкага слова, дзякуючы імкненню да дакладнасці ў яе ніводная дэталь не ўжытая проста так, без патрэбы: «Што асабліва радуе ў апавяданнях Х. Лялько, дык гэта свежыя дэталі, падгледжаныя ў жыцці. Пісьменніца імкнецца, каб яны не толькі расказвалі, але і малявалі, каб праз іх чалавечая душа раскрывалася як мага паўней. Клапоціцца, каб чытач адчуваў эфект прысутнасці - няхай гэта падзея, чалавечае перажыванне ці пейзаж. <...> Пісьменніца імкнецца захоўваць пачуццё меры».
У чым крыніцы гэтай праўдзівасці? Найперш у адвазе расказваць пра асабістае, інтымнае. «Трэба адрэзаць па-жывому кавалак сэрца і кінуць у агонь, каб зацвіў верш», - піша Данута Бічэль у прадмове да кнігі вершаў Хрысціны Лялько «На далонях любові». Амаль кожны пісьменнік бярэ матэрыял для творчасці з уласнага жыцця, але не кожны адважыцца на такую безабароннасць перад чытачом, як аповед жыцця сваёй душы. У той жа час менавіта гэта і выклікае ў чытача давер да прозы і паэзіі Хрысціны Лялько. Трэба падкрэсліць, што героі яе прозы маюць абсалютна розны ўзрост (гэта і маленькая Юлька з апавядання «Юлька і сонца», і малады Андрэй Багунец з аповесці «Лес», і старая Гэлька з апавядання «Лёгкі хлеб»), іх характары паказваюцца ў розных жыццёвых сітуацыях (і праца, і каханне, і смерць), але кожны твор Хрысціны Лялько ўспрымаецца як аўтэнтычны, і зусім цяжка паверыць, што першыя творы пісаліся Хрысцінай Лялько ў зусім яшчэ маладым узросце - настолькі яны выяўляюць важкі жыццёвы досвед пісьменніцы і яе ўменне бачыць душу іншага чалавека.
Такім чынам, праўдзівасць і аўтэнтычнасць - гэта найважнейшыя прынцыпы, на якіх пабудавана ўся творчасць Хрысціны Лялько. Цяпер больш канкрэтна разгледзім, як гэтыя прынцыпы праяўляюцца ў яе прозе і паэзіі.
* * *
Хрысціна Лялько - аўтар дзвюх кніг прозы: «Дарога пад гару» (1985) і «Світанак над бярозамі» (1989). Аднак папулярнасць да пісьменніцы прыйшла яшчэ задоўга да выхаду яе першай кнігі. Маладая пісьменніца зачаравала сваіх калегаў па пяры і крытыкаў менавіта тымі рысамі
творчасці, пра якія мы пісалі вышэй, а таксама сакавітаю народнаю моваю, па словах Яна Скрыгана - «праўдзіва-блізкаю, простаю». У гісторыі сучаснай айчыннай літаратуры Хрысціну Лялько называюць пераемніцай традыцый самога Яна Скрыгана, Янкі Брыля, Івана Пташнікава, Анатоля Кудраўца, Віктара Казько - лепшых прадстаўнікоў беларускай прозы. Але творчасць Хрысціны Лялько не з'яўляецца толькі сінтэзам літаратурных традыцый яе папярэднікаў, гэта самастойная, самабытная з'ява, якая мае свае адметнасці і непаўторныя рысы.
Аналіз празаічнай творчасці пісьменніцы хацелася б распачаць з хранатопу яе апавяданняў і аповесці «Лес», таму што ў адрозненне ад лірыкі Хрысціны Лялько ў прозе гэты складнік праяўляецца больш канкрэтна і мае ідэйна важную функцыю. З мастацкай прасторай вызначыцца прасцей: гэта беларуская вёска з яе жывым і багатым прыродным асяроддзем (прычым прырода ў творчасці Хрысціны Лялько з'яўляецца праблемавызначальным элементам мастацкай прасторы), з крыху меншай запоўненасцю, насычанасцю, паказана прастора беларускай сталіцы (таму што, напрыклад, у аповесці «Лес» пры разгортванні падзей у Менску асаблівы акцэнт робіцца на ўнутраным дзеянні - перажываннях галоўнага героя Андрэя Багунца). Што ж датычыць мастацкага часу, то псіхалагічны стан герояў прозы Хрысціны Лялько вельмі часта звязаны з мінулым, таму ключавую ролю набывае катэгорыя памяці: памяць пра нешта важнае з'яўляецца нават тым, што вызначае ход дзеянняў у творы. Так, Андрэю Багунцу не дае спакою раптам абуджаная памяць пра дзеда Паўлюка, які стаў сніцца яму ўначы; яго таксама чамусьці раздражніў ліст ад былога настаўніка Тамашэвіча, які нагадаў пра высечаны лес на родным хутары Андрэя. Пра што б ён ні думаў, «думкі ўпарта вярталіся да Тамашэвіча, да ягонага ліста, да гэтых нечаканых старых здымкаў дзедавага лесу. Хацелася з некім гаварыць, спрачацца, але побач нікога не было». Непакоіць Андрэя і тое, што ён забыўся радкі са свайго ўласнага верша пра той дзедаў лес: «Забыў, хоць плач. <...> Зноў і зноў ён пачынаў ліхаманкава шаптаць-паўтараць свой даўні дзіцячы верш, але даходзіў да апошняга радка і аніяк, хоць забі, не мог прыпомніць таго адзінага слова, якім ён канчаўся: "Ты будзь са мною, я..." На гэтым "я" ўсё абрывалася. Хто - я? Што - я?» Вакол гэтага пытання «раскручваецца» праблематыка аповесці «Лес». Хто я на гэтай зямлі (гаспадар ці раб)? Што я магу зрабіць, каб нешта змяніць?
Памяць, як свайго роду абарона ад прадчуванага зла, як тое адзінае добрае, што было ў жыцці, насяляе свет нават старога сабакі з апавядання «Мурза». Праз увесь твор праходзіць гэтая нітачка памяці пра маці Мурзы, якой ужо даўно няма, - «высокую, худую, брудна-шэрай масці». Успамін старога сабакі пра ласку маці ў далёкім маленстве дадае кантрасту ў апісанні жорсткасці гаспадара: толькі ад маці ён бачыў на гэтым свеце штосьці добрае і прыгожае, што ніколі больш не паўтарылася за ўвесь час службы ў гаспадара. Памяць пра яе прыходзіць да Мурзы і падчас канання: кроплі крыві на снезе здаліся яму «тымі куточкамі-кропелькамі матчыных вачэй». Такім чынам, у гэтым апавяданні мінулы час, успамін пра яго становіцца своеасаблівым духоўным фонам, на якім разгортваецца ўсё дзеянне твора.
Ключавую ролю катэгорыя памяці адыгрывае і ў апавяданні «Канваліі». З яе дапамогаю пабудавана нават кампазіцыя твора, якая нагадвае мантаж з урыўкаў-успамінаў. Ужо першы сказ апавядання вядзе чытача ў светлыя закуткі памяці: «Помню тую вясну. Першую гарадскую вясну ў сваім жыцці». У творы неаднаразова будзе паўтарацца прыметнік «першы», які таксама звязаны з памяццю пра штосьці важнае, асноўнае, сутнаснае, глыбіннае: «як збавення чакае горад першага вясновага дожджыку»; «здаецца, я ўпершыню была так моцна захоплена, зачаравана мастацтвам. То была мая першая сустрэча з сапраўдным майстрам. Так, так, першая». На гэтыя ўспаміны гераіню апавядання наводзіць мастацкая выстава, а дакладней, адлюстраваныя на карцінах партрэты сялян, аглядаючы якія яна «як усё роўна ступала па распаленых камянях мінулага». З гэтага моманту ўвесь далейшы ход аўтарскага аповеду звернуты менавіта ў мінулае. Мэту такога павароту дапамагае зразумець своеасаблівае азарэнне гераіні: «І было такое дзіўнае адчуванне, што ты калісьці ўжо жыў у гэтым свеце, бачыў і любіў гэтых людзей, але здарылася нейкая непапраўная бяда з тваёю душою, з тваёю памяццю (вылучана мною. - Г. С. ), і ты надоўга забыў гэта ўсё, не думаў, не ўспамінаў яго, жыў з дня ў дзень дробным і мітуслівым жыццём, думаючы, што так і трэба, што гэта і ёсць тое тваё прызначэнне, дзеля якога ты і народжаны на белы свет». Гэтая непапраўная бяда з нашай памяццю - асноўны боль гераіні апавядання, што прымушае яе зрабіць некалькі эскізаў да партрэта «свае» кабеты - пажылой жанчыны-сялянкі, якая ўвасобіла ў сабе ўсё самае лепшае, што можа быць у чалавеку, што мы перанялі ад нашых маці, але так баімся
паказваць людзям. Таму відавочна, што ў гэтым апавяданні катэгорыя памяці адыгрывае ўжо не толькі кампазіцыйную ролю, але і ідэйную: час мінулы і час цяперашні ўступаюць у моцную лучнасць, ад захавання якой залежыць стан нашай душы і нашай чалавечнасці.
Яшчэ адной цікавай з пункту гледжання мастацкага часу рэччу з'яўляюцца празаічныя «Маленькія таямніцы» Хрысціны Лялько, апублікаваныя ў часопісе «Наша вера» (№ 1, 2006). Гэта невялікія замалёўкі з мінулага. Мастацкі час гэтых замалёвак, з аднаго боку, вельмі канкрэтны, а з другога - умоўны, абстрактны, таму што тыя «таямніцы жыцця», якія захоўваюць у сабе апісаныя ўспаміны, самі па сабе з'яўляюцца пазачасавымі. «Жыццё чалавечае - вялікая таямніца, складзеная з мноства маленькіх...» - піша Хрысціна Лялько ў невялічкім уступе да гэтых замалёвак. Далей жа пісьменніца невыпадкова падкрэслівае, у чым заключаецца каштоўнасць гэтых успамінаў: «Згадка пра іх - гэта не толькі жаданне зноў перажыць і асэнсаваць тое, што назаўсёды адклалася ў памяці і ўзрушыла сэрца; гэта імкненне хоць трохі наблізіцца да таямніцы жыцця, аднойчы падараванага Богам». Пра «пазачасавасць», універсальнасць з'яваў, якія сталі сутнасцю апісаных успамінаў, сведчаць нават назвы асобных замалёвак: «Радасць», «Шчасце», «Любоў», «Пра вечнасць». Такім чынам пісьменніца абірае за ядро свайго аповеду пэўную жыццёвую з'яву, загадку, таямніцу і нібы закладае гэтае ядро ў абалонку свайго ўласнага перажытага досведу - досведу спасціжэння «маленькіх таямніц» жыцця.
Як бачым, у моцнай узаемасувязі мінулага і сучаснасці заключаецца своеасаблівасць мастацкага свету Хрысціны Лялько. Цяпер больш падрабязна засяродзімся на праблематыцы яе твораў, якая разгледжана менавіта ў такім святле. Прычыны «непапраўнай бяды» з чалавечай душою і памяццю пісьменніца шукае ў канкрэтным гістарычным матэрыяле - многія яе апавяданні аб'ядноўвае тэма жыцця беларускай вёскі падчас і пасля калектывізацыі. Адным з адмоўных бакоў гэтай з'явы, як падкрэслівае пісьменніца, было тое, што чалавек паступова пераставаў быць гаспадаром на сваёй зямлі, а ў якасці «гаспадароў» прысылаліся тыя, хто не ведаў гэтай зямлі і быў да яе абыякавым. Вуснамі героя аповесці «Лес» Хрысціна Лялько ставіць важнае анталагічнае і сацыяльнае пытанне: «Усё на нейкага дзядзьку спадзяёмся, указаў зверху чакаем. Чужыя мы і гэтай зямлі, і ўсяму гэтаму... Я знаю, адчуваю ўсё, а паняць, чаму так - не магу. Чаму так сталася, што нават жывучы тут, на зямлі, працуючы на ёй, людзі абыякавыя да яе зрабіліся?» Над гэтай жа праблемай задумваецца герой апавядання «Светлая рунь» стары Міхал, які страціў жонку і застаўся адзін, бо сыны, «як толькі сталі на ногі, дык і ў белы свет» падаліся: «І зямля гэтая, хай самая найлепшая, не трымае яна чалавека так, як раней». Не ў якасці галоўнай, але таксама важнай выступае гэтая праблема ў апавяданні «Белыя брады», дзе «гаспадары» ў самы разгар касавіцы штодня п'юць, з чым ніяк не можа прымірыцца герой апавядання Сашка.
З праблемаю гаспадарлівасці людзей на гэтай зямлі непарыўна звязаны паказаныя пісьменніцаю ўзаемаадносіны чалавека з прыродаю. І важнаю ў гэтым сэнсе мастацкаю дэталлю, а дакладней, дэталлю-сімвалам, з'яўляецца вобраз елкі ў аповесці «Лес»: яна сімвалізуе сабою ўсё спрадвечнае, устойлівае, сапраўднае, яна з'яўляецца і паўнапраўным героем твора: Паўлюк Багунец марыць, што елка будзе калыхаць дзяцей; елка гамоніць з Паўлюковаю хатаю і з Анютаю. Гэтая елка адыгрывае ролю пэўнага духоўнага арыенціру ў мастацкім адлюстраванні дзеянняў персанажаў, толькі не ўсе яны здольныя чуць яе «трывожны і глухі» шум, а елка тым часам так жыва рэагуе на ўсе змены, якія адбываюцца ў навакольным асяроддзі: яна то напружана шуміць, то маўчыць, то чуе, як трымціць яе нутро, аж «пайшоў высока, у самую верхавіну, нецяпліва-радасны гуд...»
Вобразам елкі аповесць пачынаецца і заканчваецца. З яго дапамогаю пісьменніца стварае кантраснае супрацьпастаўленне розных тыпаў адносінаў чалавека да свайго ж навакольнага асяроддзя: «Колькі яна перажыла за свой век, колькі ўсяго бачыла і помніла, - гаворыць апавядальніца пра елку. - Яшчэ з тае свае ярка-зялёнай маладосці помніла. Яшчэ дотык цёплай Паўлюковай далоні. Шчаслівы то быў час, і быў у яліны адзіны сапраўдны Гаспадар.
А зусім нядаўна адчула яна халодны нежывы дотык металу. Як дотык смерці. І здрыганулася ўся, зашумела, шырока і цяжка махаючы амшэлым вечназялёным голлем...» Антытэза «цёплага дотыку далоні» і «халоднага нежывога дотыку металу», а таксама нямое, бездапаможнае пярэчанне «вечна-зялёнай» яліны перад гэтым дотыкам смерці надае аповесці глыбокі драматызм.
Падобную ролю адыгрывае і вобраз бэзу - «бацькавай памяці» ў апавяданні «Шыкуны». Яго герой Зміцер спілаваў бэз з-за таго, што той засланяў ад вуліцы новапабудаваны гараж - старому ж так не цярплівілася пахваліцца перад вяскоўцамі сваім гаражом, не бяда, што машыны няма. «Прыпомніў, як сядзеў тут, на гэтай лаўцы, калісьці даўно з Зінкаю, і яна, маладая, сарамлівая, шукала ў бэзавай гронцы «шчасце» - кветку на пяць пялёсткаў. "Калі знайду, то буду шчаслівая за табою..." Не мог цяпер успомніць, ці знайшла». Вось і зноў перад намі сімвал духоўнага бяспамяцтва.
Як для аповесці «Лес», так і для іншых празаічных твораў Хрысціны Лялько характэрна не толькі апісаная праблематыка. Яна ўвогуле ахоплівае вельмі шырокі спектр пытанняў, звязаных і з канкрэтна-гістарычным адлюстраваннем жыцця чалавека, і з універсальнымі катэгорыямі яго існавання: гэта адносіны паміж бацькамі і дзецьмі, любоў і зайздрасць, чалавечая адзінота, смерць і вечнасць і інш.
Супрацьстаянне дабра і зла ў творчасці пісьменніцы набывае вельмі адметную спецыфіку. Яно не мае нічога агульнага з авантурнасцю, адкрытай барацьбой аднаго з другім, яно - у ціхім цярпенні чалавека. Любоў у жыцці герояў Хрысціны Лялько заўсёды выяўляецца як знешне алагічная з'ява, як штосьці незразумелае і непатрэбнае ў гэтым свеце. Напрыклад, старая Ульяна з апавядання «Пах мурагу» бярэ нядаўна атрыманыя грошы за карову і ідзе зноў да Мазюка, каб вярнуць сваю Саколку - нягледзячы на тое, што не змагла ў тое лета насенаваць на яе і ведае, што жывёлу не будзе чым карміць. Робіць жа гэта Ульяна па той прычыне, што разам з продажам Саколкі адчула, нібы нешта разарвался ў яе жыцці, нешта парушыла тую еднасць, якая была ў аснове яе існавання: «Адчула, як становіцца рахрыстана-пустой і халоднай душа, бы гэта вялікая загарада».
Міхал з апавядання «Светлая рунь» пасля смерці жонкі Стэфкі паддаўся-такі на ўгаворы сына паехаць жыць да яго «за блізкі свет», ужо нават сваю хату прадаў і ў дарогу сабраўся, але, ідучы на развітанне да Стэфкі на магілу, нібы наўмысна не спяшаўся… Стары прапусціў цягнік, бо логіка яго дзеянняў была падпарадкавана ўнутранаму болю ад таго, што, па-першае, ён страціў усё, чым жыў дагэтуль, а па-другое, яно аказалася не патрэбным нікому, нават яго сынам: «Баліць у Міхала душа, і часта ён думае, што і сам вінаваты ў нечым. Не змог утрымаць сваіх хлопцаў каля сябе, каля зямлі. Не змог…»
Пісьменніца не распавядае пра тое, што чакала старога, адзінокага і ўжо бяздомнага Міхала ў вёсцы пасля гэтага спазнення на цягнік, не распавядае і пра тое, як спраўлялася Ульяна са сваёй Саколкаю ўсю зіму без сена, таму што гэта ўжо не мае асноўнага значэння ў мастацкай задуме. Чытач можа толькі здагадвацца пра далейшыя лёсы герояў твораў Хрысціны Лялько, але яму паказана галоўнае: герой пайшоў супраць гнятлівага цячэння падзей, хоць знешне яго сітуацыя стала яшчэ больш складаная.
Як бачым, разарванасць паміж вечным, сваім, сапраўдным, і тым, куды вядзе чалавека сучаснае жыццё, - адзін з асноўных канфліктаў у творчасці пісьменніцы. Яе гераіня з апавядання «Канваліі», збіраючыся пасля побыту ў матчынай хаце ад'язджаць у горад, разважае: «Тады я яшчэ не здагадвалася, што так будзе кожны раз. Што душа мая, сама таго не жадаючы, як бы распалавінілася, раздвоілася, і мне суджана гэтак ірвацца заўсёды. І што менавіта гэта будзе найболей і найгорай мяне мучыць усё жыццё».
Такім чынам, празаічная творчасць Хрысціны Лялько вельмі адметная па сваіх мастацкіх асаблівасцях. Пісьменніцу хвалююць як канкрэтна-гістарычныя, так і вечныя праблемы існавання чалавека ў свеце. У кожным выпадку пры вырашэнні гэтых праблем аўтарка звяртаецца да першаасноваў таго, што дазваляе чалавеку жыць у еднасці з прыродаю і з іншымі людзьмі, да духоўнай і гістарычнай памяці, якая прапісана ў сэрцы кожнага, але загрувашчаная драбязой патрэбных і непатрэбных клопатаў: зайздрасць, пыха і нядобразычлівасць трымаюць гэты друз, а любоў змятае яго, агаляючы ўсю недарэчнасць, якая ў мітусні нашых спраў і пачуццяў уваходзіць у нашае жыццё.
* * *
Паэтычная творчасць Хрысціны Лялько вельмі моцна звязана з празаічнай сваёй настраёвасцю, пафасам і нават праблематыкай, хоць лірыка сама па сабе патрабуе большай інтымнасці, пачуццёвасці, ствараецца ад пэўнага душэўнага імпульсу, у той час як эпас заўсёды з'яўляецца плёнам заглыбленасці ў многія сферы чалавечага існавання, у прычынна-выніковыя сувязі быцця.
Трывожны сон ці прыпамін -
мае бярозы каля хаты.
У белай квецені язмін,
яшчэ ў жыцці ніводнай страты.
Нельга не заўважыць, як гэтыя радкі з верша «Трывожны сон» (1978) перагукваюцца з нечаканымі снамі і трывогаю Андрэя Багунца («Лес»), са здымкамі ягонага лесу, якія сталі яго чамусьці так непакоіць. «Мае бярозы…» - піша Хрысціна Лялько, уводзячы гэтыя бярозы ў верш як кагосьці роднага і адначасова прызнаючыся ў сваёй любові да іх і адказнасці за іх. Таму невыпадкова адзін з блізкіх да гэтага па часе напісання вершаў мае назву «Боль» (1979):
Трухлеюць пні на могілках лясных, -
шчымлівы напамінак аб бярозах.
І тут, як і ў прозе Хрысціны Лялько, стан прыроды выступае ў якасці знешняга сімптому «струхлеласці» чалавецтва. Боль лірычнай гераіні абумоўлены не столькі стратаю любімых дрэўцаў, колькі стратаю еднасці з самой прыродаю, якая «светла верыць: нехта не даруе», і глядзіць з надзеяй на чалавека.
У белай квецені язмін,
і хтосьці зноў кагось чакае.
Так заканчваецца верш «Трывожны сон», і гэтыя радкі таксама гучаць як выказаная прыродаю надзея на чалавека: язмін зноў цвіце - нібы запрашае да любавання, любові, клопату, цвет гэты - нібы яшчэ адзін шанец чалавеку, толькі ці скарыстае ён яго?
Памяць выяўляецца як наймацнейшая сіла і ў паэзіі Хрысціны Лялько, толькі з крыху іншай спецыфікай, чым у прозе. У аповесці і апавяданнях пісьменніцы памяць - тое, што чалавек усё больш страчвае, але што так неабходнае для яго выратавання, ацалення душы. У вершах жа Хрысціны Лялько лірычная гераіня валодае гэтай моцнаю памяццю і адначасова пакутуе ад яе, часам трапляе ў стан разгубленасці:
Цяпер успамінаю і сумую:
нас раздзяляюць вёрсты, дні і межы,
і не паўторыш нават хвілю тую,
што так душу пакутліва мярэжыць.
(«Успамін»)
«Мярэжыць» душу гераіні і ўспамін, які навейвае здымак, зроблены на старым Віленскім шляху («Здымак»), і чаканая, выпадкова-невыпадковая сустрэча («Сустрэча»), і многія іншыя дзеі ўласнага лёсу («***Так, гады за плячыма. І час - незваротны»; «Водар язміну»).
Яшчэ адной катэгорыяй, якая часта ляжыць у аснове вершаў Хрысціны Лялько і вызначае спецыфіку іх паэтыкі, з'яўляецца сон або мара, ілюзія. Можна сказаць, у пэўнай ступені гэта праява эскапізму лірычнай гераіні, што мае багатую традыцыю не толькі ў беларускай літаратуры, але і ў сусветнай.
Мне сніўся сон - а ява рагатала
і здзек хавала над наівам тым.
І баязліўка мара уцякала,
а я блукала горадам пустым.
(«Наіў»)
Выкарыстанне аўтаркай такога прыёму вымагае тая мастацкая сітуацыя, у якой часта апынаецца лірычная гераіня, - сітуацыя нязбытнасці, няспраўджанасці. Яна напаўняе шматлікія дэталі вершаў Хрысціны Лялько, стварае настальгічны настрой, выяўляе ціхі боль гераіні, часам атаясамліваецца з жыццёвым тупіком і вядзе гераіню да пошукаў выйсця, урэшце, зноў і зноў актывізуе яе памяць. Адсюль у вершах паэткі столькі метафар, якія служаць супрацьпастаўленню мроі і явы: «Маленькія кавярні пахнуць кавай // і сумам па няспраўджанай сустрэчы» («Успамін»); «Адчуць сябе на міг зусім шчаслівай // сябе на міг шчасліва падмануць» («Прысвячэнне»). Адсюль таксама паходзіць метафара маўчання або нявыказанасці, ці, дакладней, немагчымасці выказацца ( «на розных мовах гаворым - яднае маўчанне»; «у думках пра цябе, ў маім маўчанні, у дзіўных снах, што адлятуць уранні»). Насамрэч жа гэтае маўчанне толькі ўзмацняе эмацыйны эфект ад успрымання верша, яно яшчэ больш красамоўнае, чым самыя выразныя словы пра чалавечы боль:
Буду кахаць цябе моўчкі,
свет не пачуе ні слова.
Сумею схаваць адмыслова
пачуццяў сваіх вугалёчкі.
Іх не раздзьмухае вецер
у вогнішча полымнай страсці.
Стаю на саменькім краёчку,
малюся, каб толькі не ўпасці.
(«***Буду кахаць цябе моўчкі»)
Гэтак жа, як сон, мара, ілюзія стаяць на адным полюсе той нязбытнасці, пра якую мы пісалі ў дачыненні да лірычнай гераіні, так малітва стаіць на другім полюсе. Малітва - гэта, можна сказаць, супрацьлегласць эскапізму, вяртанне да рэальнасці і адначасова паратунак ад болю («Дазволь», «***Спляліся у адно: любоў і смерць», «Надзея»).
Застаецца дадаць, што і проза, і паэзія Хрысціны Лялько маюць глыбока хрысціянскую скіраванасць. Калі ўся проза пісьменніцы - гэта аповед пра вяртанне чалавека да спадчыны сваіх бацькоў, да прыроды і тым самым да сваёй уласнай душы, то паэзія Хрысціны Лялько - гэта гісторыя пра крочанне чалавека па шляхах любові і вяртанне «блуднага сына» да Айца. Знакавым у гэтым сэнсе творам з'яўляецца верш «Час вяртання», прысвечаны хрысціянскаму адраджэнню ў беларускім народзе:
Ён вярнуўся. Гэтулькі гадоў
жыў ён і служыў камусь чужому.
І шукаў загубленых слядоў,
што калісьці адвялі ад Дому…
Гэтыя вершаваныя словы пра «блуднага сына» можна вынесці ў эпіграф не толькі да паэзіі, але і да ўсёй прозы Хрысціны Лялько, настолькі яны перадаюць тую ідэю і мэту, рэалізацыі якой служыць сама пісьменніца.
* * *
Міхась Скобла неяк вельмі трапна адзначыў: «Вядомае жыццёвае правіла: кожны чалавек павінен збудаваць дом, нарадзіць сына і пасадзіць дрэва. Да гэтага правіла, сыходзячы з нашай беларускай сітуацыі, можна дапісаць дадатак: і выдаць кнігу. Але можна дадаць і да дадатку: выдаць яшчэ і чужую кнігу». Добрым прыкладам да гэтага выказвання з'яўляецца творчая дзейнасць Хрысціны Лялько. Калі працягваць раней закранутую тэму вяртання, то пісьменніца праз пераклад з іншых моваў вяртае, прыносіць беларускаму чытачу і духоўныя набыткі нашага народа, і скарбы сусветнай філасофска-тэалагічнай думкі. Сваю перакладчыцкую дзейнасць яна распачала з даволі складанага твора - нарыса «Мінск» Уладзіслава Сыракомлі. На працягу апошніх двух дзесяцігоддзяў Хрысціна Лялько займалася перакладам кніг дабраслаўлёнага Яна Паўла ІІ: «Пераступіць парог надзеі», «Дар і Таямніца», «Устаньце, хадзем!», «Памяць і самасвядомасць»... Дзякуючы ёй беларускі чытач таксама можа пазнаёміцца з духоўнай паэзіяй іншых народаў, найперш польскага - творамі кс. Вацлава Бурылы (кніга «Павінен быць хтосьці»), кс. Яна Твардоўскага, кс. Ежы Шыміка, Яна Палыгі SAC, Антоні Габрыэля SDB і інш.
Пра перакладчыцкую працу пісьменніцы Данута Бічэль вельмі паэтычна сказала: «Гэта другая палова Хрысцінінага чыстага сэрца…» Вельмі добра, калі чалавек умее чуць тонкія рухі чужога сэрца і рабіць іх другой паловай свайго. У пісьменніцкай справе такі ўзаемаўплыў уласнай творчасці і перакладчыцкай дадае шмат жыцця і прыгажосці адной і другой.
Трэба спадзявацца, што шматгранная творчасць Хрысціны Лялько не пакіне абыякавым і сэрцы чытачоў, захапіўшы іх у палон сваёй шчырасці і праўдзівасці.