Герб горада Ліды, наданы 17 верасня 1590 г.
Неяк члены нашага літаратурна-краязнаўчага гуртка даведаліся, што чатырнаццаць гадоў жыцця вядомага польскага паэта, празаіка і публіцыста 
Ежы Путраманта звязаны з нашым краем.
Ежы Путрамант нарадзіўся ў 1910 годзе ў Мінску. 3 1925 года сям'я іх пражывала спачатку ў горадзе Лідзе, а потым на хутары Банева (недалёка ад вёскі Дакудава Лідскага раёна). Пасля заканчэння Лідскай гімназіі Путрамант паступіў на філалагічны факультэт Віленскага ўніверсітэта. У гэты час і пачалася яго літаратурная творчасць. Пісьменнік зблізіўся з маладымі рэвалюцыйна настроенымі пісьменнікамі, прагрэсіўнай моладдзю, што адыграла важную ролю ў яго далейшым жыцці і літаратурнай творчасці.
У гады Вялікай Айчыннай вайны Ежы Путрамант жыў у Савецкім Саюзе, супрацоўнічаў у польскім часопісе «Nowe Widnokregi» ("Новыя гарызонты") [1], прымаў актыўны ўдзел у арганізацыі польскай арміі, а з 1943 года як салдат 1-й дыізіі імя Тадэвуша Касцюшкі са зброяю ў руках змагаўся за вызваленне Польшчы.
У многіх сваіх раманах, аповесцях, такіх, як «Рэчаіснасць», «Верасень», «Паўвеку» і іншых Ежы Путрамант глыбока і праўдзіва апісаў рэвалюцыйную барацьбу ў Заходняй Беларусі ў 30-я гады.
У першым томе мемуараў «Паўвеку» пісьменнік расказвае пра сваё жыццё з ранняга дзяцінства да пачатку польска-нямецкай вайны ў 1939 годзе. У кнізе дадзены яскравы малюнак грамадскіх адносін у Заходняй Беларусі ў 20-30-я гады, паказаны шляхі пераходу перадавой часткі польскай моладзі на бок рэвалюцыі. Аўтар апісвае Ліду, Дакудава, Банева, Іўе, Наваградак, возера Свіцязь, рэкі Нёман і Дзітву і многа іншых мясцін, называе людзей, некаторыя з якіх жывуць і сёння.
У 1958 годзе наш літаратурна-краязнаўчы гурток наладзіў перапіску з Ежы Путрамантам. У адным са сваіх лістоў ён пісаў нам: «Я вельмі расчулены вашай памяццю. Сапраўды, я пражыў у Баневе каля 10 гадоў - з 1928 па 1939. Там пачаў сваю літаратурную дзейнасць, там засталіся ў час вайны і мая асабістая бібліятэка, і шэраг рукапісаў, і дзённік, і самыя лепшыя ўспаміны маладосці. Нейкі час я нават падпісваўся «Банеўскі»-гэта быў адзін з маіх псеўданімаў... Пасылаю фотакартачку. Калі атрымаеце - напішыце...»
У другім лісце Ежы Путрамант пісаў: «З беларускіх пісьменнікаў таго часу я добра знаёмы і сябрую з Максімам Танкам, з якім сустрэўся нядаўна ў Маскве на III з'ездзе ССП».
Гэта навяло нас на думку - перачытаць яго кнігі «Верасень», «Рэчаіснасць», «Паўвеку» і іншыя і летам наведаць мясціны, дзе жыў пісьменнік, сустрэцца з людзьмі, якія яго ведалі, пашукаць рукапісы, дзённік, сабраць дадатковыя матэрыялы пра яго грамадскую дзейнасць у нашым краі.
Паход наш быў камбінаваны. Адначасова з літаратурай мы вывучалі гісторыю і эканоміку роднага краю, наведалі музей шклозавода «Нёман» і Лідскі раённы краязнаўчы музей. Асноўную частку шляху мы ехалі аўтобусам, а па літаратурных мясцінах падарожнічалі пешшу.
Бярозаўка.
Аўтобус шпарка рухаецца на паўночны-захад. Мінаем Наваградак, вёску Лоўчыцы - некалі паляўнічую дачу польскага караля Стэфана Баторыя, прыгожыя дубровы і хвойныя бары. Перад намі раскрываецца панарама Бярозаўкі з высокімі фабрычнымі комінамі шклозавода «Нёман».
У ваколіцах цяперашняй Бярозаўкі існавалі яшчэ два заводы. Адзін з іх знаходзіўся ля вёскі Астроўна і называўся Старой Гутай. Калі гэты завод быў заснаваны - ніхто не памятае. Але большасць старажылаў мяркуе, што пасля адмены прыгоннага ладу. Старая Гута існавала да 1915 года і была спалена пры адступленні царскіх войск.
У апошняй чвэрці XIX стагоддзя за 5 кіламетраў ад Бярозаўкі купец Краеўскі пабудаваў другі шклозавод, які сталі называць Новая Гута. Каб наладзіць вытворчасць высакаякаснай прадукцыі, Краеўскі прывёз з Чэхаславакіі дасведчанага майстра - шклавара Юльяна Столе, які пазней стаў яго супольнікам.
У канцы XIX ст. два купцы Каплінскі і Трубовіч заснавалі трэці шклозавод у Бярозаўцы, які захаваўся да нашых дзён (Новая Гута была таксама спалена ў 1915 годзе). Паміж заводамі разгарэлася вострая канкурэнцыя. Каплінскі і Трубовіч пераманілі частку рабочых ад Краеўскага з Новай Гуты. Аднак апошні не застаўся ў даўгу, ён падкупіў былых сваіх рабочых, якія пачалі сістэматычна шкодзіць гаспадарам Бярозаўкі. Каплінскі і Трубовіч не вытрымалі канкурэнцыі і прадалі завод. Так Краеўскі і Столе сталі гаспадарамі Новай Гуты і шклозавода ў Бярозаўцы, які назвалі «Нёман».
Рабочыя тут жорстка эксплуатаваліся. У 20-30-я гады не раз успыхвалі забастоўкі, якія польскія ўлады душылі сілаю зброі, арыштамі, масавымі звальненнямі.
Мы наведваем завод, знаёмімся з тэхналогіяй, сустракаемся з выдатным умельцам - мастаком Чылекам Мікалаем і з іншымі рабочымі, якія паказваюць нам прыгожыя вазы з партрэтамі Максіма Горкага, Янкі Купалы, Якуба Коласа, выстаўку лепшых узораў розных вырабаў, расказваюць аб прадукцыі шклозавода «Нёман», якая вядома не толькі ў Савецкім Саюзе, але і ў многіх іншых краінах зямнога шара.
Чылек Мікалай паведаміў нам пра планы расшырэння вытворчасці, рост культурна-бытавога і жыллёвага будаўніцтва, пра арганізацыю адпачынку рабочых.
Пудзіна.
Назаўтра пешшу накіроўваемся праз вёску Пудзіна па мясцінах, дзе некалі жыў Ежы Путрамант. Навокал хвойнікі і бярэзнікі, ярка-зялёныя прыгожыя кусты ядлоўцу, многа маладых лесапасадак.
Пудзіна - маленькая вёска на ўзбярэжжы лясной рачулкі. Некалі тут была паляўнічая дача князёў Радзівілаў, закінутая ў непраходныя глухія лясы. Старажылы расказваюць, што і назва «Пудзіна» паходзіць ад слова «пудзіла» (страшыла), такая тут была бязлюдная глухмень. У 1939 годзе пасля ўз'яднання Заходняй Беларусі з БССР тут арганізаваўся першы ў Баранавіцкай вобласці калгас, а ў гады Вялікай Айчыннай вайны - першы партызанскі атрад у нашым краі на чале з рэвалюцыянерам-падпольшчыкам Радзецкім Міхаілам Раманавічам. У ваколіцах Пудзіна партызаны правялі некалькі жорсткіх баёў з акупантамі. За ўсё гэта ворагі люта помсцілі мірнаму насельніцтву, а восенню 1943 года вёску разбамбілі нямецкія самалёты; большасць жыхароў засталася без хлеба і жылля. Другі раз фашысты ўварваліся ў Пудзіна вясною 1944 года. Бязлітасна рабавалі насельніцтва, моладзь адпраўлялі на работы ў Германію, а мужчын, каго толькі злавілі, расстрэльвалі і ўсё палілі дашчэнту. Тыя, што засталіся жывымі, разбрыліся па навакольных вёсках Васілевічы, Бярозаўка, Дакудава і інш.
Старыя жанчыны проста, па-народнаму скупа ўспамінаюць цяжкія гады акупацыі, даўно перажытае гора і нястачы.
Цяпер вёска адбудавалася: прыгожыя ўтульныя домікі, сады, агароды. Па-новаму сталі жыць людзі: у дамах электрычнае асвятленне, радыё, тэлевізары і інш.
Нам расказваюць, што тут не раз бываў у мясцовага настаўніка Ежы Путрамант, што ні то ў 1936, ні то ў 1937 годзе ён нават выступаў у Вільні па радыё і расказваў пра жыццё гэтай вёскі.
Банева.
Далейшы шлях наш ляжыць уніз па рэках Крамушаўка і Нёман. Духмяныя лугі, адзінокія магутныя дубы, кудзеркі хвойніку і алешніку, маляўнічы хутар Вязішча, пераправа праз Нёман - і мы ў Баневе.
Цудоўная мясцовасць на правым беразе Нёмана: прыгожыя дубровы, якія паступова пераходзяць на пясчаных узгорках у хваёвыя бары, бярэзнікі, густыя зараснікі арэшніку, вялізны пясчаны пляж на ўзбярэжжы ракі, заліты яркім ліпеньскім сонцам.
Вось як апісвае Е. Путрамант гэтыя мясціны: «Гушчар арэшніку, воўчага лыка, магутныя дубы, зараснікі маладой яшчэ ружовай асіны, бярэзнікі. Усё гэта расступаецца - абрыў, а ўнізе вада, за ёю буйныя лугі, як англійскія паркі, луг з прыгожа раскінутымі адзіночнымі дубамі вялізных памераў.
Гэта мясцовасць называлася Банева. Дастаткова было яго ўбачыць, каб улюбіцца. За лугам быў яшчэ Нёман, хуткі, свежы, з асляпляльна белымі пляжамі і мноствам старых дрэў на абрывах» [2].
Гэта тут пісьменнік напісаў свой першы зборнік вершаў, які назваў «Лясныя дарогі». Сустрэчныя людзі мала могуць нам чаго расказаць пра Ежы Путраманта, накіроўваюць у Дакудава.
Аднак ісці нам адсюль не хочацца. Мы яшчэ доўга купаемся ў Нёмане, загараем на ўгрэтым ліпеньскім сонцам пяску. Толькі самым адвячоркам адпраўляемся ў дарогу.
Дакудава.
Ідзём па Нёмане ўверх: кусты, хвойнік, поле, старыя дзоты і ўмацаванні з часоў Першай Сусветнай вайны, а пасля пыльны гасцінец, уздоўж якога растуць дзе-нідзе старыя пахілыя бярозы, і вёска на гарызонце.
Прыпамінаецца апісанне Е. Путраманта: «Выехаў на шырокі грунтовы гасцінец, які пралёг з Беліцы праз Ганчары ў Дакудава, больш-менш паралельна Нёману. Спачатку былі густыя кусты, злева тарфянікі з Месячнымі гарамі на гарызонце. Кусты кончыліся. Вялікі прастор палёў, перасечаны гасцінцам з рэдкімі старымі бярозамі, якія пахіліліся злева направа, з захаду на ўсход» [3]. Гэта ўсё захавалася па сённяшні дзень.
Мы ў Дакудаве. Гэта старажытная вёска, у якой цяпер налічваецца каля 400 двароў. У «Хроніцы Быхаўца» пры апісанні адной з усобных войн паміж Вялікім князем Літоўскім Вітаўтам і Наваградскім князем Карыбутам Альгердавічам сказана: «...Князь Карыбут Альгердавіч... пачаў збіраць войска і, сабраўшы, пайшоў супраць яго (Вітаўта.- У. У.) I сустрэліся войскі ў мясцовасці, што называецца Дакудава, і было разбіта войска Карыбута войскам Вітаўта, сам жа князь Карыбут уцёк у Навагрудак з княгіняю і дзецьмі. Князь жа вялікі Вітаўт, сабраўшы сваё войска, сам пайшоў к Наваградку і, узяўшы горад, князя Карыбута і княгіню яго з дзецьмі захапіў у палон» [4].
У 1705 годзе тут перапраўляўся праз Нёман са сваёю арміяй Карл XII і, па сцвярджэнню некаторых гісторыкаў, амаль не ўтапіўся.
Гутарым з жыхарамі Дакудава. Яны называюць дзесяткі людзей, якія не толькі помняць пісьменніка, але асабіста былі з ім знаёмыя.
Так Лабко Мікалай, Васілеўскі Іосіф расказалі нам пра некаторыя эпізоды з жыцця Е. Путраманта ў іх мясцовасці.
У 1936 годзе Ежы Путрамант з групай перадавой моладзі і пры актыўным удзеле Максіма Танка выдаваў у Вільні газету «Poprostuі» («Папросту»), а пасля «Каrtа» («Карта»). Газеты выступалі ў абарону інтарэсаў беларускага народа, часта канфіскаваліся і нарэшце былі закрыты. Праз год Ежы Путраманта і ўсіх супрацоўнікаў газет абвінавацілі ў рэвалюцыйнай прапагандзе і аддалі пад суд.
17 верасня 1939 года Ежы Путрамант першы, пачуўшы па радыё, што Чырвоная Армія перайшла польска-савецкую граніцу, акружаны натоўпам сялян, рушыў да гміны (польскае валасное праўленне), разбіў партрэты Ю. Пілсудскага і I. Масціцкага і абвясціў усім, што ад гэтага часу гаспадаром жыцця становіцца сам народ.
Старажылы расказваюць пра яго адносіны да сялян, дружбу з мясцовай інтэлігенцыяй. У суседзяў Ежы Путраманта распытваем пра бібліятэку пісьменніка, яго рукапісы, дзённік. Але дарэмна. У час Вялікай Айчыннай вайны былі знішчаны ўсе будынкі, мабыць, тады загінула і бібліятэка, і ўсе рэчы.
Вяртаючыся дамоў, мы зноў наведалі Банева. Адзін з блізкіх знаёмых Е. Путраманта паказаў нам пясчаныя ўзгоркі, якія пісьменнік называў Месячнымі гарамі, малое азярцо - Жабіны рай, Шведскі курган, гару Акудыш на левым беразе Нёмана (у народзе Высокі груд), выспу на Нёмане, зарослую лазою і алешнікам, дзе пісьменнік і яго сябры любілі праводзіць вольны час. Усе гэтыя мясціны з любоўю апісаны ў многіх творах Е. Путраманта.
Ліда.
3 Ганчароў у Ліду і з Ліды ў Валеўку едзем аўтобусам. Ліда - гэта адзін са старажытных гарадоў Беларусі. Тут захаваўся замак XIV стагоддзя. Гісторыя Ліды ў многім нагадвае гісторыю Наваградка: частыя войны, пажары, эпідэміі. У XV стагоддзі гэта быў вялікі гандлёвы і рамесніцкі дэнтр, у горадзе жыло тады каля 15 тысяч жыхароў. У 1795 годзе Ліда была далучана да Расіі, і хаця горад стаў павятовым, але ён страціў паступова сваё папярэдняе значэнне, рамёствы заняпалі, і к 1861 году тут засталося насельніцтва толькі 2,5 тысячы. Павелічэнне колькасці насельніцтва і развіццё прамысловасці пачынаецца толькі ў 80-х гадах XIX стагоддзя, пасля пабудовы чыгункі Баранавічы - Вільня.
У час Першай і Другой Сусветных войнаў горад (асабліва цэнтр) быў моцна разбураны. « Ліда выглядала страшна,- піша Е. Путрамант.- Плоская раўніна, брудны малы гарадок, уціснуты паміж трыма вялікімі балотамі, якія зараслі алешнікам, з мноствам крыклівых варон. Бедныя яўрэйскія крамы. Смурод ад тысячы вазоў і коней, якія забарыкадоўвалі ўвесь цэнтр горада ў кірмашовыя дні... Малая, здрадлівая Лідзейка, уся ў трысці, недаступная, бо вілася па імшарышчах, балоцістая і вельмі халодная» [5] .
Зараз нічога не засталося ад гэтага. Горад расце і прыгажэе з кожным годам: балоты асушваюцца, рэгулюецца цячэнне Лідзейкі, растуць жылыя кварталы ў горадзе, дзесяткі школ, тэхнікум, першы ў Беларусі лакафарбавы завод і інш.
Мы наведалі абутковую фабрыку і ЦЭЦ, пабывалі ў краязнаўчым музеі, агледзелі руіны сярэдневяковага замка Гедзіміна, адпачылі ў прыгожым, цяністым парку. Стары чыгуначнік-пенсіянер Надашкевіч расказаў нам пра спатканне ў 1940 годзе з Янкам Купалам, які прыязджаў на сустрэчу з жыхарамі Ліды, што вылучылі яго кандыдатам у Вярхоўны Савет БССР. Тут доўгі час жыла паэтэса, наша зямлячка, Ніна Тарас, а таксама Валянцін Таўлай.
У гады Вялікай Айчыннай вайны, у цяжкія дні акупацыі Ніна Тарас пісала:
Слоў няма, каб цяпер гаварыць,-
Яны анямелі.
Слёз няма, каб наўзрыд праліць,-
Яны скамянелі.
На руінах стаю адна
У суровым маўчанні.
А навокал вайна, вайна,
Папялішчы ды камні.
Я спыталася паўшых байцоў:
- Што рабіць мне, скажыце, героі?
I здаецца, шапнулі слаўцо:
«Да зброі! Да зброі!»
Асабліва вялікае ўражанне на юных падарожнікаў зрабіла сустрэча з Кацярынай Міхайлаўнай Клімко, маці юнага героя Лідскага камсамольскага падполля Аляксандра Клімко. Гэтая сціплая жанчына доўга расказвала нам, як яе шаснаццацігадовы Шурык стварыў падпольную камсамольскую арганізацыю, як юныя героі сыпалі пясок у буксы, у цыліндравае масла, расклейвалі партызанскія лістоўкі па горадзе, дастаўлялі партызанам зброю, узарвалі ў дэпо паваротны механізм, электрастанцыю, атруцілі групу нямецкіх афіцэраў... Шурык, яго бацька і іншыя падпольшчыкі загінулі напярэдадні вызвалення горада ў 1944 годзе.
...Слухаюць юныя падарожнікі гэтую сівую жанчыну, і яе расказ, як і апавяданні пра зверствы фашыстаў у Пудзіне, Дакудаве, стварае жудасны малюнак бесчалавечнасці фашызму, паказвае мужнасць, нязломнасць, гераізм народа ў барацьбе за сваё шчасце і незалежнасць.
Начуем у школе-інтэрнаце, што размешчана ў будынку былой польскай гімназіі, якую канчаў Ежы Путрамант.
Пасля паходу мы аб усім напісалі Е. Путраманту. У адказ атрымалі вялікую пасылку кніг, у якіх апісана Ліда, Навагрудак, Іўе, Дакудава і вучоба пісьменніка ў Лідскай гімназіі і Віленскім універсітэце.
Усё тое, пра што нам удалося даведацца і што мы запісалі ў час паходу, мае пэўную каштоўнасць і цікавасць у вучэбна-выхаваўчай рабоце.
(Паводле У.А. Урбановіч. Шляхамі паэтаў і герояў. З вопыту краязнаўчай работы па беларускай літаратуры. Выдавецтва "Народная асвета", Мінск, 1970 г. Стар. 144 - 153.)
(100 год з дня нараджэння)
Ежы (у дзяцінстве Юрак) ПУТРАМАНТ, ПУТРАМЕНТ (польск.: Jerzy Putrament; 14 лістапада 1910, Менск - 23 чэрвеня 1986, Варшава) - польскі пісьменнік і грамадскі дзеяч. Лаўрэат Дзяржаўнай прэміі ПНР (1953, 1955, 1964). Кавалер ордэна "Будаўнік Народнай Польшчы" (1974).
З сям'і асадніка, які з 1920-х трымаў фальварак Банева ў ваколіцах Дакудава Лідскага павету. Скончыў Дзяржаўную гiмназiю iмя Караля Хадкевiча ў Лідзе (1929, вучыўся з 1925), філалагічны факультэт Універсітэта Стэфана Баторыя (1934) ў Вільні. Падчас навучання ва ўніверсітэце (1931-1934) чалец паэтычнай групы - Жагары; удзельнік ідэйнага руху віленскай акадэмічнай лявіцы. Сурадактар выданняў "Папросту" і "Карта", абвінавачаны ў 1937 годзе падчас палітычнага працэсу над групай Г. Дэмбінскага. У 1939-41 гг. быў у Львове, пазней у Кіеве, Маскве, Саратаве, Куйбышаве, Сяльцах, У часы 2-й Сусветнай вайны (1939-1945) - адзін з арганізатараў Саюза польскіх патрыётаў у СССР і 1-ай арміі Войска Польскага. Чалец рэдакцыі "Новых гарызонтаў", афіцэр-палітработнік І дывізіі імя Т. Касцюшкі. З 1944 чалец Польскай рабочай партыі, з 1948 чалец ПОРП, з 1964 чалец ЦК ПОРП. Быў паслом ПНР у Швейцарыі (1945-1947) і Францыі (1947-1950). У 1952-56 - пасол (дэпутат) на Сейм. Генеральны сакратар Саюза польскіх пісьменнікаў (1950-56), віца-старшыня СПП з 1959 г.
Творчасць.
Выступаў у друку з 1932. Пачаў з паэзіі, пісаў крытычныя творы, публіцыстыку. Станаўленне як празаіка адбылося ўжо ў гады вайны, і першая кніга навэлаў "Святая куля" выйшла адразу пасля вайны, у 1946 годзе. Паступова перайшоў да буйных формаў: аповесці і раманы. Яму належыць кніга ўспамінаў "Паўвеку" (Pol wieku т. 1-4, 1961-1970), у т.л. пра Ліду 1930-х i Лідскую гiмназiю. Для творчасці Ежы Путраманта характэрныя вастрыня праблематыкі, драматызм канфліктаў і дынамічнасць падзей, схільнасць да палемічнай завостранасці.
Быў знаёмы з М. Танкам, высока ацаніў творчасць Ежы Путраманта Чэслаў Мілаш.
Творы.
Паэзія:
1934 - "Wczoraj powrot" ("Вяртанне ва ўчора");
1937 - "Droga lesna" ("Лясная дарога");
1944 - "Wojna i wiosna" ("Вайна і вясна");
1951 - "Wiersze wybrane" ("Выбраныя вершы").
Проза:
1936 - "Struktura nowel Prusa" ("Структура навелаў Пруса";
1946 - "Swieta kulа" ("Святая куля");
1947 - "Rzeczywistosc" (Рэчаіснасць);
1951 - "Wrzesien" ("Верасень");
1952 - "Notatnik chinski" ("Кітайскі нататнік");
1953 - "Od Wolgi do Wisly" ("Ад Волгі да Віслы");
1953 - Na literackim froncie
1954 - "Rozstaje" ("Ростані");
1955 - "Trzy powroty" ("Тры павароты");
1956 - "Notatki polemiczne" ("Палемічныя нататкі");
1956 - "Dwa lyki Ameryki" ("Два глыткі Амерыкі");
1956 - "Wakacje" ("Канікулы");
1957 - "Wypadek w Krasnymstawie" ("Выпадак у Чырвонаставе");
1957 - "Trzynasty z Wesolka" ("Трынаццаты з Вясёлкі");
1958 - "Strachy w Biesalu" ("Страхі ў Бесалі");
1959 - "Kronika obyczajow" ("Кроніка звычаяў");
1959 - "Fiolki w Neapolu" ("Фіялкі з Неапаля");
1961 - "Arka Noego" ("Ноеў каўчэг");
1961 - "Arkadia" ("Аркадзія");
1961 - "Chinszczyzna" ("Кітайская грамата");
1961 - "Pol wieku", t. I ("Паўвеку", т. І);
1961 - "Pol wieku", t. II ("Паўвеку", т. ІІ);
1963 - "Cztery strony swiata" ("Чатыры бакі свету");
1963 - "Pasierbowie" ("Пасынкі");
1964 - "Odyniec" ("Адзінец", "Дзік-адзінец");
1964 - "Kacik laika" ("Куточак дылетанта");
1965 - "Czarne sosny" ("Чорныя сосны");
1965 - "Pol wieku", t. IІІ ("Паўвеку", т. ІІІ);
1966 - "Puszcza" ("Пушча");
1967 - "Malowierni" ("Малаверныя");
1969 - "Boldyn" ("Болдын");
1971 - "Pol wieku", t. IV ("Паўвеку", т. ІV).
[1] «Новыя гарызонты» - літаратурны штомесячнік на польскай мове, які з восені 1940 года ў Маскве выходзіў пад рэдакцыяй Ванды Васілеўскай.
[2] Jerzy Pytrament. Pol Wieku, Warszawa, 1961, стар. 81.
[3] Там жа, стар. 113.
[4] «Хроника Быховца». М., Академия наук СССР. 1966, стар. 72.
[5] Jerzy Pytrament. Pol Wieku, Warszawa, 1961, стар. 51.