Папярэдняя старонка: Палітыкі

Аўтар: Суднік Станіслаў,
Дадана: 26-10-2008,
Крыніца: Лідскі летапісец № 36, 37, 38.

Валер Антоні Урублеўскі ў паўстанні 1863-64 гг.

170 гадоў з дня нараджэння, 15.12.1836 - 5.8.1908

Дзеяч беларускага, польскага і міжнароднага рэвалюцыйнага руху. Нарадзіўся ў мяст. Жалудок Лідскага павету (цяпер гар. пасёлак у Шчучынскім раёне) у сям'і дробнага беларускага шляхціца Антона Войцаха Урублеўскага і Разаліі з роду Юравік (Юраўскіх). Бацька яго працаваў лесніком, потым скарбнікам у графа Тызенгаўза.

Калі ў 1846 годзе памёр бацька, сям'я Валерыя Урублеўскага перабралася ў Вільню, дзе Валерый пазнаёміўся з дзядзькам Яўстахам Урублеўскім, які прытрымліваўся рэвалюцыйных поглядаў. Арышт Яўстаха ў 1848 годзе і асуджэнне на 8 гадоў катаргі моцна паўплывалі на Валерыя. Гады навучання ў Віленскім шляхочым інстытуце (Віленскай гімназіі) яшчо больш абудзілі свабодалюбівыя пачуцці.

Скончыўшы ў 1853 Віленскую гімназію, Валер разам з братам Станіславам у 1854 г. паступіў у Пецярбургскі лясны інстытут. У час вучобы ўдзельнічаў у студэнцкім руху, быў членам нелегальнага рэвалюцыйнага гуртка, якім кіравалі польскія рэвалюцыянеры-дэмакраты З. Серакоўскі і Я. Дамброўскі. У 1859 г. Урублеўскі, паручнік рускай службы, накіраваны інспектарам лясной школы ў в. Саколка Гарадзенскай губ. (цяпер Польшча). У 1861-62 ён актыўна ўдзельнічаў у стварэнні нелегальнай рэвалюцыйнай арганізацыі на Гарадзеншчыне, вёў прапаганду сярод навучэнцаў школы. Разам з Кастусём Каліноўскім рэдагаваў, друкаваў і распаўсюджваў нелегальную рэвалюцыйна-дэмакратычную газету "Мужыцкая праўда". Дасканала валодаў беларускай мовай.

У час паўстання 1863-64 Урублеўскі кіраваў паўстанцкімі аддзеламі. Ён быў прыхільнікам левага крыла "чырвоных" - найбольш актыўных барацьбітоў, якія прытрымліваліся рэвалюцыйных поглядаў, - апоры на сялянскія масы, ліквідацыі памешчыцкага землеўладання, роўных правоў усіх народаў краю. За умелае кіраўніцтва баявымі дзеяннямі атрымаў годнасць палкоўніка. У час бою з казакамі 7.8.1864 Урублеўскі быў моцна пасечаны шаблямі. Казакі палічылі яго мёртвым.

Крыху падлячыўшыся ў маёнтку Ксаверыя Складоўскага, ён эміграваў у Францыю. У Парыжы кіраваў дэмакратычнымі арганізацыямі беларуска-польскіх эмігрантаў. Калі 18.3.1871 у Францыі адбылася рэвалюцыя і быў створаны першы ў гісторыі чалавецтва працоўны ўрад - Парыжская камуна, Урублеўскі, як і многія іншыя яго суайчыннікі, актыўна падтрымаў рэвалюцыйныя памкненні парыжан. Урублеўскі (палкоўнік) прапанаваў камунарам свае паслугі і план ваенных дзеянняў. Неўзабаве яму было прысвоена званне генерала, і ён узначаліў адну з трох рэвалюцыйных армій, якая абараняла паўднёвую частку Парыжа. У баях Урублеўскі паказаў сябе ўмелым, разважлівым і прадбачлівым палкаводцам і змагаўся на чале арміі да апошняга дня Парыжскай камуны. Версальцы завочна прыгаварылі яго да пакарання смерцю. З фальшывым пашпартам Урублеўскі пераехаў у Англію, дзе блізка пазнаёміўся з К. Марксам і Ф. Энгельсам. Гэта адзіны беларус, які быў не толькі асабіста знаёмы, а і супрацоўнічаў з класікамі марксізму. У гэты ж час здароўе яго ў выніку шматлікіх раненняў моцна пахіснулася, яму з цяжкасцю ўдалося пазбегнуць ампутацыі рукі.

Падлячыўшыся ў бальніцы Лонданскага універсітэта, Урублеўскі ўступіў у I Інтэрнацыянал. У кастрычніку 1871 яго выбралі членам Генеральнага савета 1 Інтэрнацыяналу, сакратаром-карэспандэнтам для Польшчы. Ідэі Інтэрнацыяналу Урублеўскі прапаведаваў у эмігранцкай арганізацыі "Люд польскі", створанай у Лондане па яго ініцыятыве. У 1871-72 У. быў старшынём судовай ("трацейскай") камісіі, якая разбірала канфлікты паміж членамі 1 Інтэрнацыяналу. Пасля распаду 1 Інтэрнацыяналу і арганізацыі "Люд польскі" (1876) Урублеўскі перабраўся ў Жэневу. У 1878 ён нелегальнапрыязджаў у Расію (Адэса, Пецярбург), сустракаўся з народнікамі-землявольцамі. Калі французскі ўрад абвясціў амністыю ўдзельнікам Парыжскай камуны, у 1885 Урублеўскі пераехаў у Францыю і пасяліўся ў г. Ніца. У 1901 французскі ўрад нават прызначыў яму пенсію. Апошнія гады жыцця ён правёў ва Уарвілі (каля Парыжа) у доме былога камунара Г. Геншынскага. Пахаваны ў Парыжы на могілках Пер-Лашэз, ля сцяны Камунараў. На магіле Валерыя Урублеўскага надпіс: "Удзельніку паўстання 1863 года, генералу Парыжскай камуны (18 сакавіка - 28 траўня 1871 г.). Гераічнаму сыну Польшчы - народ Парыжа".

У час росквіту камуністычнай ідэалогіі постаць Валерыя Урублеўскага згадвалася, але не вельмі афішавалася і прапагандавалася. Што ж, нават У. І. Ленін не быў асабіста знаёмы з К. Марксам і Ф. Энгельсам, а тут нейкі шляхціц з-пад Ліды.

Рэвалюцыйная сітуацыя, якая склалася ў Расіі на рубяжы 50-60-х гадоў XIX ст., захапіла і заходнюю ўскраіну Расійскай імперыі - Беларусь, Польшчу, Літву, Заходнюю Украіну. Найбольш востра рэвалюцыйны крызіс выявіўся ў Польшчы. Тут назіраўся ўздым нацыянальна-вызвольнага руху ў спалучэнні з усеагульнай незадаволенасцю аграрнай рэформай.

Землі Вялікага Княства традыцыйна адставалі. У каторы раз тут вырашалася ў многім супярэчлівая задача сумяшчэння выгады супольнай барацьбы супраць Расійскай імперыі з рэалізацыяй імкнення да нацыянальнага самавызначэння беларускай нацыі, якая выкрышталізоўвалася з ліцьвінскага кангламерату.

Калі Цэнтральны нацыянальны камітэт Польшчы на экстраным пасяджэнні вырашыў пачаць паўстанне да рэкруцкага набору і 10 студзеня 1863 г. выдаў маніфест і два аграрныя дэкрэты, Літоўскі правінцыйны камітэт (паўстанцкі ўрад на землях ВКЛ) падтрымаў палякаў, хаця ні беларускі, ні літоўскія землі да паўстання не былі гатовыя.

Першыя паўстанцкія аддзелы ў заходніх паветах Беларусі з'явіліся ў канцы студзеня 1863 г. з Царства Польскага. Некаторыя камандзіры, якія імкнуліся перанесці паўстанне на ўсход, спрабавалі прайсці праз Гарадзенскую і Менскую губерні і далей. Самым буйным аддзелам, які паспяхова рухаўся на ўсход, было злучэнне Р. Рагінскага. Спачатку Рагінскі удзельнічаў у баі пры Сямяцічах 25-26 студзеня 1863 года. Нягледзячы на тое што аддзел пераследавалі значныя сілы супраціўніка, ён здолеў з Польшчы праз Пружанскі павет дайсці да Менскай губерні, робячы смелыя рэйды па вёсках. На сваім шляху ён некалькі разоў сустракаўся з карнымі войскамі.

З афіцыйнай кронікі: "30 января. Дело у Королевскаго Моста, Пружанскаго у. Русский отряд состоял из 5 рот Псковскаго полка, 3-х рот. Ревельскаго полка с 85 казаками N24 Донского полка при 4 орудиях нарезной N5 батареи, под командою ф.-ад. гр. Ностица и подполк. Вимберга. Ранено 12 чел. Состав шайки не указан. Начальник ея Рогинский. Убито 12, утонуло 5, в плен взято 4 и на другой день 16."

12 лютага 1863 г. аддзел паўстанцаў з 200 чалавек, узброеных стрэльбамі, пісталетамі, кінжаламі захапіў мястэчка Шарашова. Закупіўшы паўкажушкі, боты і іншае адзенне і ўзяўшы ў Шарашоўскім сельскім праўленяі 93 рублі казённых грошай, яны на 15 фурманках сталі рухацца ў кірунку Пружан.

13 лютага Рагінскім былі ўзяты Пружаны. Паўстанцы забралі з цэйхгауза ўсю зброю, амуніцыю, 1720 патронаў, увесь порах, у казначэйстве ўзялі 10 808 руб., выпусцілі з турмы ўсіх вязняў і напалі на кватэру гараднічага. Жыхары горада спачувальна аднесліся да паўстанцаў, а гарадскія ўлады былі не ў стане даць ім адпор.

25 лютага аддзел быў разбіты пад Боркамі. Але толькі ў Слуцкім павеце царскія войскі здолелі канчаткова дагнаць аддзел Рагінскага і разбіць яго. Сам Рагінскі трапіў у палон. У Пружанах ад аддзела Рагінскага адзяліўся аддзел Станіслава Сангіна каб вярнуцца пад Сямяцічы, але Станіслаў Сангін загінуў у баі пад в. Рэчыца Пружанскага раёна.

З афіцыйнай хронікі:" 3 февраля. Дело при ферме Речице, Пружанскаго уезда. Русский отряд состоял из 2-ой стрелковой и 3 и 7 линейной рот Псковскаго полка с казаками, под командою подп. Вимберга. Убито 2, ранено 3. Состав шайки до 250 чел. Начальник ея Рыльский (он убит). Убито 83 чел., ранено 34, в плен взято 14."

Рэйды паказалі, што пакуль не паўстануць беларусы, палякі на беларускіх тэрыторыях нічога зрабіць не змогуць.

Першыя беларускія паўстанцкія аддзелы пачалі фармавацца на паўночнай Лідчыне. Аддзел Людвіка Нарбута выйшаў у лес 14 лютага 1863 года. Праз два тыдні ён налічваў ужо 80 чалавек. З сакавіка пачаліся баі.

Выступленне Гарадзеншчыны затрымлівалася. Першыя аддзелы ў Гарадзенскай губерні пачалі стварацца толькі ў сакавіку - красавіку 1863 г. Сігналам для выступлення з'яўляліся вусныя або пісьмовыя загады, якія перадавалі сябрам паўстанцкай арганізацыі. Пры гэтым звычайна ўказвалася месца і час збору. І тут асноўная роля была наканавана яшчэ аднаму лідзяніну - Валерыю Урублеўскаму.

Агульнае паўстанне на Гарадзеншчыне было прызначана на 12 (24) красавіка 1863 г. Калі ў гэты дзень Урублеўскі прыехаў на загадзя намечаны зборны пункт у лесе ля вёскі Каменка ў Белавежскай пушчы, то застаў там толькі аднаго паўстанца. Але паступова людзі пачалі падцягвацца. Прыбыло шэсць рэвалюцыйна настроеных афіцэраў Лібаўскага палка Беластоцкай залогі (браты Багуслаў і Юліян Эйтмантовічы, А. Баранцэвіч, А. Раман, П. Брандт, А. Міцэвіч) юнкер М. Ятаўт і сем дзесяткаў іншых дабраахвотнікаў з Беластока. Быў нават француз Сімана. Пазней падышоў аддзел на чале з Эдвардам Карсноўскім. Аснову зборнага аддзела складаў Сакольскі паўстанцкі аддзел, створаны начальнікам Сакольскай егерскай школы Валерыем Урублеўскім з вучняў гэтай школы і мясцовай варты Белавежскай пушчы. Зборны аддзел дасягнуў ліку каля 150 чалавек і вырушыў у бок Беластока. Па дарозе адна за адной далучаліся новыя групы з Бельска (130 чалавек), з Саколкі і Супраслі (30 чалавек начале з Вінцэнтам Гусцілам), са Свіслачы (50 чалавек).

Урублеўскі прыняў пасаду начальніка штаба ўсіх паўстанцкіх сіл, а камандуючым стаў Духінскі. На працягу некалькі дзён колькасць людзей у аддзеле павялічылася да 400 чалавек. Аддзел падзяляўся на дзве роты па 200 чалавек, якія ў сваю чаргу падзяляліся на дзесяткі. З усіх толькі 230 чалавек было ўзброена паляўнічымі стрэльбамі, а астатнія косамі. Коннай групай камандваў Кабылянскі.

Вялікую дапамогу паўстанцам аказвалі сяляне. Яны былі фуражырамі, выведнікамі, праважатымі для паўстанцаў. Асаблівую радушнасць адзначалі паплечнікі Урублеўскага сялян вёсак Лыскава, Мілавіды і Крынкі.

Супраць аддзелаў Урублеўскага дзейнічаў вайсковы рускі атрад генерала Манюкіна ў складзе 7 эскадронаў, 5 казачых соцень, 67 ротаў пры 38 гарматах.

« У р у б л е ў с к і, начальнік Сакольскай егерскай вучэльні, паручнік рускай службы. ..

Шайка пад яго камандаю больш дзейнічала ў Беластоцкім, Ваўкавыскім і Пружанскім паветах, да самага рассеяння яе ў апошнім месцы, і ён з некалькімі рэшткамі, як кажуць, выйшаў у Берасцейскі павет... Яшчэ будучы ў егерскім вучылішчы, ён падгаварыў вучняў яго да паступлення ў шайку.

Нерухомая маёмасць яго знаходзіцца ў адным з паветаў Гарадзенскай губерні, а рухомая прададзена на выплату даўгоў па вучэльні».

17(29) красавіка, на пяты дзень узброенага выступлення, паўстанцы Урублеўскага ўжо ішлі ў бой. Гэта здарылася пад Пілатоўшчынай або Валіламі ў Сакольскай (Крынскай) пушчы. Для большасці, у тым ліку і для Валерыя, гэта быў першы бой у жыцці, і ён асабліва запомніўся.

Спачатку на дарозе перад пазіцыяй паўстанцаў паказаліся шэсць казакоў. Некаторыя пад трапнымі кулямі паўстанцаў пападалі з коней, іншыя ўцяклі. Потым Валер убачыў шчыльныя ланцугі пяхоты, тонкія джалы штыкоў. Лес напоўніўся дымам, грукатам, крыкамі, лаянкай... Толькі гадзіну неабучаныя толкам, слаба ўзброеныя паўстанцы здолелі стрымліваць карнікаў. Спачатку было збіта правае крыло аддзелу, потым левае трапіла пад перакрыжаваны агонь. Паўстанцы адкаціліся ў пушчу, пакінуўшы вазы, скарб, нават афіцыйную пячатку ваяводы Духінскага. 32 чалавекі, па звестках Арамовіча, былі забіты.

Аналізуючы бой, царскі генерал Манюкін быў вымушаны з трывогай адзначыць: «Мяцежнікі дзейнічалі правільнымі ланцугамі і калонамі і сыходзіліся ў густым лесе шмат разоў у рукапашную схватку». Але ў цэлым тон яго данясення пакуль што мажорны. У часе адной з паўстанцкіх контратак «былі перабіты іх начальнікі: Эйтмановіч і Урублеўскі»,- паведаміў ён у Вільню 22 красавіка.

Аднак дарэмна царскія ўлады радаваліся гібелі Урублеўскага. Адважны паўстанцкі камандзір быў жывы, як, дарэчы, і іншыя пералічаныя ў рапартах афіцэры. Мужнасць капітана Урублеўскага (такі быў тады яго паўстанцкі чын) у гэтым баі адзначыла віленская падпольная газета «Ведамасці" пра паўстанне на Літве». Першы бой вырашыў лёс Урублеўскага. Ён адчуў, што можа не губляць галавы пад кулямі, кіраваць людзьмі ў баявых умовах, аператыўна прымаць правільныя рашэнні. За ім ішлі, яму верылі людзі.

Два з паловай тыдні паўстанцы залечвалі раны ў глухім лясным урочышчы Будзіск.

«Няўдача Духінскага ў баі пад Сакалдою (так называе Каліноўскі бой пад Пілатоўшчынай або Валіламі, хаця адлегласць паміж сённяшнімі вёскамі Валілы і Сакалда даволі вялікая), хаця не такая страшная, як абвяшчалі афіцыйныя рускія паведамленні, дрэнна падзейнічала на навакольнае насельніцтва, аднак не спыніла яшчэ спачування да справы паўстання», - пісаў Кастусь Каліноўскі.

... Зноў прыбывалі падмацаванні. Аддзел вырас да 470 чалавек. Конная група пасылалася па навакольных вёсках чытаць паўстанцкі маніфест. Потым пад націскам карнікаў паўстанцы пакінулі абжытую мясціну ў пушчы і падаліся на ўсход у Пружанскі і Ваўкавысцкі паветы.

Побач, у Кобрынскім павеце ўзняў паўстанне Рамуальд Траўгут. Аддзелы Траўгута таксама заходзілі ў Ваўкавысцкі і Пружанскі паветы.

Касцяком першых паўстанскіх аддзелаў на Беларусі былі жыхары гарадоў - дробныя чыноўнікі, разначынная інтэлігенцыя, рамеснікі, навучэнцы. Яны былі найбольш падрыхтаванымі да выступлення, таму што сярод іх даўно вялася падрыхтоўчая работа членамі мясцовых рэвалюцыйных арганізацый, былі загадзя створаны падраздзяленні («дзесяткі» і «сотні»).

З сельскага насельніцтва да паўстання перш за ўсё далучыліся беззямельная і малазямельная шляхта, аднадворцы.

Памеснае дваранства пераважна было супраць узброенай барацьбы. Толькі дробныя памешчыкі, галоўным чынам іх сыны, ішлі ў паўстанцкія аддзелы. Разам з святарствам яны складалі каля 6% удзельнікаў паўстання. Памеснае дваранства дапамагала паўстанцам галоўным чынам матэрыяльна.

Ступень удзелу сялян у паўстанні была розная на ўсходзе і захадзе Беларусі. У Гарадзенскай губерні сярод паўстанцаў было шмат сялян, тут паўстанцкія аддзелы атрымлівалі шырокую падтрымку ад сельскага насельніцтва. На ўсходзе Беларусі сярод паўстанцаў было менш сялян . Сярод паўстанцаў сяляне складалі каля 18%. Галоўная прычына такіх адносін беларускага сялянства да паўстання тлумачыцца непаслядоўнасцю аграрнай праграмы, якая, хоць і знішчала выкупныя плацяжы, аднак не павялічвала сялянскіх надзелаў, захоўвала ў недатыкальнасці памешчыцкае землеўладанне.

Царызм настройваў сялян супраць паўстанцаў, тлумачыў, што паны паўсталі, каб вярнуць прыгоннае права. У сялянскім асяроддзі былі моцныя царысцкія ілюзіі.

Найбольш актыўна ў паўстанні ўдзельнічалі дзяржаўныя сяляне. К. Каліноўскі пісаў у час дазнання: «Склад аддзелаў у большасці выпадкаў быў з казённых сялян, дробнапамеснай шляхты і гарадскіх жыхароў, у якіх шайкі знаходзілі самую моцную падтрымку. На памешчыкаў і іх сялян я атрымліваў пастаянныя скаргі ад ваенных начальнікаў».

Сярод беларускіх губерняў у Гарадзенскай быў самы вялікі працэнт дзяржаўных сялян. У гэтым заключалася адна з прычын таго, што менавіта тут сярод паўстанцаў было шмат сялян (20%). На колькасць сялян у паўстанцкіх аддзелах Гарадзеншчыны ўплывала і агітацыйная дзейнасць паўстанцаў. Аддзел Урублеўскага, які бесперапынна манеўраваў, каб услізнуць ад карнікаў, праходзіў па вёсках, растлумачваў сялянам сэнс сваёй барацьбы і папаўняўся добраахвотнікамі з іх асяроддзя.

Аддзелы на сваім шляху знаёмілі сялян з маніфестам. Звычайна паўстанцы збіралі сялян навакольных вёсак, чыталі ім маніфест, пісалі акт аб перадачы зямлі ва ўласнасць сялян, прыводзілі іх да прысягі на вернасць рэвалюцыйнаму ўраду і толькі пасля гэтага рухаліся далей.

Пераследаванне аддзелаў царскімі войскамі вымушала паустанцаў абмяжоўвацца адной толькі аб'явай новых законаў. Ажьщцяўляць іх не было часу.

Віленскі генерал-губернатар, які баяўся масавага пераходу сялян на бок паўстання, загадваў губернатарам літоўскіх і беларускіх губерняў ужываць узброеную сілу для барацьбы з сялянскім рухам у выключных выпадках, калі ўсе іншыя сродкі ўздзеяння на сялян будуць вычарпаны.

Уся тэрыторыя, ахопленая паўстаннем, была падзелена на ваяводствы. На чале ваяводства стаяў цывільны рэвалюцыйны начальнік - ваяводскі. Як правіла, ваяводствы тэрытарыяльна супадалі з губернямі. Выключэннем з'яўлялася Гарадзенская губерня, якая была падзелена на ваяводствы - паўночнае і паўднёвае. З Менскай губерні быў вылучаны ў самастойную адзінку Наваградскі павет з падначаленнем яго Вільні.

У паўночных паветах Гарадзеншчыны ваяводскім быў назначаны Э. Заблоцкі - таварыш К. Каліноўскага, у паўднёвых - памешчык А. Гафмейстар. Ваяводскім Менскай губерні стаў памешчык К. Пялікша, а начальнікам Наваградскага павета - памешчык К. Кашыц.

На чале кожнага павета стаялі павятовыя. Яны выконвалі ў межах свайго павета функцыі ваяводскага. Паветы дзяліліся на акругі, на чале якіх стаялі акруговыя. Баявымі дзеяннямі ў ваяводствах кіравалі вайсковыя начальнікі. Адначасова вайсковыы начальнік камандаваў адным з найбольш буйных партызанскіх аддзелаў у губерні. У Гарадзенскай губерні гэту пасаду спачатку займаў Валер Урублеўскі.

17 траўня 1863 года аддзел паўстанцаў на чале з Урублеўскім уступіў у Свіслач. Паўстацы прачыталі жыхарам маніфест, атрымалі ад насельніцтва харчаванне, арыштавалі мясцовага прыстава. Адсюль Урублеўскі рушыў у Грынкі і навакольныя лясы. 21 траўня 36 паўстанцаў зноў прыбылі ў Свіслач. Да іх далучылася некалькі жыхароў мястэчка, у іх ліку студэнт прагімназіі У. Азярніцкі. Затым аддзел зноў адбыў у Грынкі. Тут іх сабралася каля 800 чалавек. З гэтага часу і да канца жніўня паўстанцы вялі цяжкія абарончыя баі ў Белавежскай пушчы. Тут іх наведаў К. Каліноўскі.

Ва ўпартых кровапралітных баях з пераважнымі сіламі карнікаў В. Урублеўскі праявіў сябе як выдатны ваеначальнік і адважны воін... Так, 26 траўня ў лесе пад Серадовым паўстанцы былі раптоўна атакаваны і рассечаны на дзве часткі Тады, перашыхтаваўшы шэрагі, Урублеўскі размясціў аддзел у зарасніках каля лясной ракі. Пад націскам ворага паўстанцы пачалі адступаць.Урублеўскі, узначаліўшы касінераў павёў іх у атаку. Тры разы займаў вораг зараснікі ля ракі, тры разы касінеры, наступаючы па рэдкалессі пад густым агнём, выбівалі яго з зараснікаў.

У большасці рэгіёнаў Беларусі паўстанцкія аддзелы на працягу некалькіх месяцаў былі разбітыя і расцярушаныя па лясах.

Толькі ў Гарадзенскай губерні паўстанцы працягвалі ўпарта супраціўляцца. У траўні адбылося больш, як 20 баёў. Тут дзейнічалі 5 паўстанцкіх аддзелаў, у якіх было амаль 1700 чалавек. Найбольш буйныя сутычкі адбыліся каля мястэчка Мілавіды Слонімскага павета. Тут да 20 траўня сабралася некалькі аддзелаў паўстанцаў - усяго каля 800 чалавек: ваўкавыскі пад кіраўніцтвам Млодака - 270 чалавек, наваградскі - Міладоўскага - 140 чалавек, пружанскі - Улодака - 50 чалавек, слонімскі - Юндзіла - 300 чалавек. Агульнае кіраўніцтва ажыццяўляў палкоўнік Ляндар.

Супраць мілавідскай групоўкі было накіравана 5 рот салдатаў з 4 гарматамі. Першая бітва пачалася 21 траўня, яна працягвалася некалькі гадзін. Царскія войскі не здолелі ўзяць лагер і былі вымушаны адступіць з вялікімі стратамі. На наступныя суткі, ноччу, паўстанцы непрыкметна пакінулі лагер. У гэтым жа месяцы адбылася сутычка паміж карнікамі і аддзелам Духінскага, якая таксама працягвалася некалькі гадзін. Калі сцямнела, паўстанцы адарваліся ад супраціўніка.

2 чэрвеня аддзелы Урублеўскага напалі на Ружаны, акружылі казарму з салдатамі і абяззброілі іх. Затым перайшлі ў Ваўкавыскі павет і злучыліся з аддзелам А. Лянкевіча (Ляндара), які прыйшоў з-пад Мілавідаў. Аднак тут неўзабаве злучаны сілы паўстанцаў усё-такі былі разбіты царскіімі войскамі.

У разгар паўстання на пасаду віленскага генерал-губернатара быў назначаны М. М. Мураўёў, які праславіўся сваёю жорсткасцю. Новы генерал-губернатар з надзвычайнымі паўнацтвамі прыехаў у Вільню 26 траўня 1863 г. з ухваленай царом праграмай деянняў.

Супраць некалькіх тысяч паўстанцаў на Беларусі і ў Літве было накіравана рэгулярнае войска - 318 рот салдатаў, 48 эскадронаў кавалерыі, 18 казацкіх соцень, 120 палявых гармат.

Улада на месцах фактычна перадавалася ў рукі вайсковых начальнікаў, насельніцтву не дазвалялася пакідаць месца свайго жыхарства. Уводзілася кругавая парука і ўзаемная адказнасць. Мураўёў нацкоўваў адны пласты насельніцтва на другія, караў смерцю і высылаў на катаргу ўдзельнікаў паўстанцкага руху; дзейнічаў подкупам і ашуканствам супраць тых, хто хістаўся і баяўся, хто не мог правільна разабрацца ў падзеях.

Дзесяткі шляхецкіх сядзібаў былі спалены, а іх жыхары выселены з краю за тое, што яны падазраваліся ва ўдзеле ў паўстанні. Урад, які баяўся ўплыву на мясцовае насельніцтва чыноўнікаў шляхецкага паходжання, імкнуўся вызваліцца ад іх, ён асабліва ўважліва сачыў, каб іх не было на пасадах ва ўстановах, што кіравалі сялянскімі справамі.

Паводле афіцыйных дадзеных, у Літве і на Беларусі было пакарана смерцю 128, выслана на катаргу 853, адпраўлена ў Сібір на пасяленне 504 чалавекі і 825 чалавек выслана з пазбаўленнем усіх правоў. 320 удзельнікаў паўстання былі адпраўлены шараговымі ў армію, 767 - у арыштанцкія роты. Апрача таго, адміністрацыйным парадкам з краю было выслана 7836 чалавек. Усяго было выселена з краю 12 483 чалавекі.

Тым не менш 8 чэрвеня новага стылю паўстанцы зноў прынялі бой з царскімі войскамі над ракой Сцярцежай Ружанскай пушчы. Духінскі быў адразу ж адрэзаны ад асноўнай часткі аддзелу. Камандаваў Урублеўскі, які пад ураганным агнём царскіх салдат тры разы вадзіў у атаку касінераў і тры разы выбіваў карнікаў з гушчару. Духінскага ўдалося выратаваць.У гэты раз паўстанцы трымаліся добра і адышлі ў парадку забіраючы раненых.

Маёр фон Крэмер, які кіраваў у гэтым баі царскімі войскамі, быў вымушаны напісаць даволі блытаны рапарт:

«...Мы пачалі рабіць безупыннае наступленне... Бачачы поўную бескарыснасць пераследаваць частку разбітай шайкі, я палічыў патрэбным даць адпачынак, прывесці ў парадак свой атрад. Сабраўшы роты, ішлі 14 вёрстаў у мястэчка Ружаны, дзе заначаваў і з цырымоніяй аддаў зямлі забітых ніжніх чыноў...»

У сярэдзіне чэрвеня да галоўнага паўстанцкага аддзелу Гарадзенскага ваяводства зноў далучыўся ваўкавыска-гарадзенскі аддзел на чале з Аляксандрам Лянкевічам і Густавам Стравінскім.

Арамовіч падрабязна, са шчырым замілаваннем апісвае супольны паўстанцкі лагер у Пераездзіку над Цемрай. Было шумна і весела. Паўстанцы адпачывалі, парадкавалі зброю і вопратку, дзяліліся ўражаннямі аб баях і паходах. Даваліся прызначэнні, пісаліся рапарты і адозвы. Вечарамі над лагерам разносіліся беларускія паўстанцкія песні, якія ствараў агульны любімец Фелікс Ражанскі (ён прыбыў з ваўкавысцамі).

Урублеўскі пераходзіў ад вогнішча да вогнішча, прысаджваўся да паўстанцаў, адведваў кашы з дымком, кідаў вострае слоўца. Ён прыкметна узмужнеў, аброс ладнай чорнай бародкай. Там, дзе з'яўляўся шэф штабу, размовы і смех успыхвалі з новай сілай. Разам з усімі Урублеўскі спяваў:

Ах, ты, мая чорпабрыва,

Будзь здарова і шчасліва!

Люблю цябе, любіць буду

I ніколі пе забуду.

Ой, у хаце не астацца,

Калі трэба ісці драцца...

На ворага косы маем,

Загуляем, як здужаем...

Былі там словы пра «залатую вольнасць», пра Польшчу, пад якой паўстанцы-дэмакраты разумелі федэрацыю свабодных народаў.

З Пераездзіка Урублеўскі перайшоў ў Вялікі Кут. Высланы адсюль адважны камандзір Казімір Кабылінскі з конным аддзелам смелым нечаканым налётам захапіў Ружаны і абяззброіў там царскую вайсковую каманду.

Але хутка выстралы загрымелі каля самага паўстанскага лагера. Гэта па слядах Кабылінскага ў Вялікі Кут прыйшлі царскія войскі. Бой быў паспяховы для паўстанцаў. Карнікі адступілі, пакінуўшы на полі бою сваіх забітых, параненых і (мара кожнага паўстанца!) 29 дальнабойных штуцараў.

Тады якраз цвіла-адцвітала беларуская каліна. I вось пасля бою Урублеўскі нарваў ахапак каліны, зшыхтаваў аддзел і раздаў усыпаныя беласнежнымі пялёсткамі галінкі паўстанцам, якія найбольш добра паказалі сябе ў баі. Эпізод гэты малюе нашага героя вялікім рамантыкам. Ды і сам час быў узнёслы і рамантычны.

Шэф штабу Валер Урублеўскі, зазначае Арамовіч, быў «душою аддзелу» ва ўсіх радасцях і бедах. Менавіта такія людзі, як Урублеўскі, што выйшлі ваяваць у імя высокіх ідэалаў, карысталіся найбольшай папулярнасцю ў народзе, паўсюдна мелі падтрымку і дапамогу. У аддзеле панаваў строгі рэвалюцыйны парадак. У дзённіку Арамовіча падкрэсліваецца ўважлівае стаўленне паўстанцаў да народа - не дапускалася, як піша наш летапісец, ніводнага гвалту.

21 чэрвеня, збіўшы царскі заслон у Жаркоўшчыне, паблізу Дабраволі і Рудні, паўстанцы ўвайшлі ў Белавежскую пушчу. Велізарная спрадвечная пушча ахоўвала, але і дадавала цяжкасцяў. Недасведчанаму чалавеку складана было ў ёй арыентавацца, ён мог назаўсёды згубіцца ў зялёным паўзмроку. А Урублеўскі - ляснічы па прафесіі - быў у лясной глухамані, як рыба ў вадзе. Да таго ж ён загадзя абзавёўся адпаведнымі картамі. «Адзіным правадніком у маршах па гэтых глухіх нетрах,- піша Арамовіч, - быў шэф Урублеўскі з планам ляснічага, дзе былі ўказаны аддзелы, прасекі і іх нумары...»

У калоніі Попелеў вырашана было падзяліцца. Духінскі і Урублеўскі падзялілі аддзел на чатыры часткі. Першая (60 чалавек) на чале з Вашкевічам рушыла ў Бельскі павет, другая (60 чалавек) на чале з Талкінавым накіравалася ў Сакольскі павет, трэцяя (120 паўстанцаў) на чале з Засулічам - у паўднёвую частку Ваўкавыскага павету, а група са 120 інсургентаў Густава Стравінскага, з якой знаходзіўся і штаб Гарадзенскага ваяводства з Духінскім і Урублеўскім, рушыла ў паўночную частку Ваўкавыскага павету. Пераправіўшыся цераз раку Нараў, аддзел Стравінскага спыніўся ва ўрочышчы Масцішча ў Свіслацкай пушчы. Тут паўстанцы два тыдні адпачывалі. У гэты час аддзел наведаўз інспекцыяй Канстанцін Каліноўскі. Ён мог прызнацца сябру, што паўстанне і на Гарадзеншчыне згасае. Але ні Каліноўскі, ні Урублеўскі не збіраліся здавацца, яны гатовы былі змагацца да апошняга.

З Масцішча аддзел выступіў да вёскі Пашкоўскія Астраўкі ў Ваўкавыскім павеце, дзе злучыўся з групай Засуліча і пружанскім аддзелам Шчаснага Ўлодака. 9 жніўня 1863 г. да Пашкоўскіх Астраўкоў падышлі 3 роты пяхоты і эскадрон уланаў. Аддзел у Пашкоўскіх Астраўках падвергся нечаканаму нападу і паўстанцы, якія не мелі штыкоў, ухіліліся ад рукапашнай.

«Калі ў лесе з'явіліся ворагі, - натуе Арамовіч, - з нашай лініі быў адкрыты агонь, але партызаны ўжо ведалі пра няроўнасць сілаў... Таму пасля невялікай сутычкі нашы адступілі з лініі, за выключэннем 40 чалавек, пераважна кобрынцаў, якія з Урублеўскім яшчэ даволі доўга вялі бой на месцы і, цяснімыя царскімі салдатамі, пакрысе адступалі, увесь час адказваючы агнём...»

Не кожны вытрымае поўнае трывог і небяспекі жыццё паўстанца-партызана. 15 жніўня 1863 г. Духінскі, зусім знясілены цяжкімі партызанскімі паходамі, атрымаў адстаўку і выехаў за мяжу. Камандуючым усімі паўстанцкімі ўзброенымі сіламі Гарадзеншчыны цяпер зноў, ужо і афіцыйна, становіцца Валер Урублеўскі. Загад аб яго прызначэнні падпісаў Кастусь Каліноўскі, які да гэтага часу зноў узначаліў беларуска-літоўскі паўстанцкі цэнтр («Выканаўчы аддзел») у Вільні. «Палкоўнік Духінскі..., хаця і з дазволу Аддзелу выехаў, аднак выездам гэтым не Аддзел яму, а ён Аддзелу, а асабліва Гарадзенскаму ваяводству, вялікую ласку зрабіў»,- з палёгкай каменціраваў перамену на Гарадзеншчыне Каліноўскі ў лісце да свайго сябра Б. Длускага. Задавальненне Каліноўскага можна лёгка зразумець. Замест чалавека, што з самага пачатку толькі замінаў руху, губерню ўзначаліў нястомны працаўнік рэвалюцыі, якому Каліноўскі верыў як самому сабе.

Па парадзе Каліноўскага Урублеўскі змяніў тактыку барацьбы: разбіў аддзелы на невялікія групы па 20-30 чалавек, загадаў ім разгарнуць прапаганду сярод сялян, шырэй уцягваць іх у барацьбу. У паўночную частку Ваўкавыскага павету адправіўся «Янка з-пад Гародні», у паўднёвую - «Юзюк з Беластока», у Шэрашаў - «Марэль», у Белавежскую пушчу - «Галабурда». У інструкцыях камандзірам аддзелаў ён загадаў выкарыстоўваць любую магчымасць для абнародавання маніфеста Нацыянальнага ўраду на "русинском языке" і надзялення сялян зямлёй. Мера гэта была неабходная, але запозненая.

Два тыдні аддзел Урублеўскага стаяў лагерам каля в. Глыбокі Кут Бельскага павету. 30 жніўня паўстанцаў атакавалі 3 роты пяхоты і палова эскадрона ўланаў пад камандаваннем маёра Шульжэнкі. Паводле яго рэляцыі, расійскія войскі атрымалі перамогу без усялякіх страт са свайго боку, забілі 31 "мяцежніка". Паведамленне пра перамогу над аддзелам Урублеўскага ў баі 7 верасня каля в. Піёнткава Бельскага павету прыслаў і маёр Ганецкі, у якім гаварылася, што ён з паловай роты перамог "шайку" Урублеўскага, забіта 50 мяцежнікаў. Здзіўляе тое, што і Шульжэнка, і Ганецкі пісалі, што "шайка" Урублеўскага складалася з 300 "мяцежнікаў". "Бравыя" камандзіры перабольшвалі сілы аддзелу. У сапраўднасці ў аддзеле Урублеўскага мелася каля 180 паўстанцаў.

Аддзел Урублеўскага пад націскам расійскіх войскаў увесь час пераходзіў то ў Свіслацкую, то ў Белавежскую, то ў Пружанскую пушчы. Такая тактыка апраўдвала сябе. Царскія войскі ніяк не маглі разграміць аддзел. 12 верасня каля в. Рудня Ваўкавыскага павету паўстанцы Урублеўскага вырваліся з акружэння і рушылі ў кобрынскія лясы. "З чыста ваеннага пункту гледжання, калі адкінуць палітычны фактар, проста неверагодна, што паўстанцы так доўга пратрымаліся і нават выйгравалі баі", - адзначае расійскі гісторык Анатоль Смірноў. Але ў гэтым нічога дзіўнага не было. З Урублеўскім засталіся самыя мужныя і стойкія. Яны былі гатовы біцца да апошняга. Урублеўскі прапанаваў тым, хто ўпаў духам, пакінуць аддзел і здацца на міласць уладаў. Але такіх не знайшлося. Маладыя паўстанцы сталі сапраўднымі воінамі. "Гэта была храбрая моладзь, загартаванэя ў працяглых паходах. З красавіка 1863 года яна пераносіла без нараканняў цяжар паходнага жыцця. Кожны з іх памятаў пра баі з маскалямі і таму не баяўся сустрэцца з ворагам. Вяртанне да дамашніх агменяў ім не ўсміхалася, бо за ўдзел у паўстанні іх дамы былі знішчаны Мураўёвым Вешальнікам. Сумняваюся, ці думаў хто, каб пайсці з аддзелу і ўцячы за мяжу. Пачуццё гонару, абавязку ў адносінах да Айчыны, у імя якой яны ўзяліся за зброю, не дазваляла ім пакінуць лагер", - адзначаў у сваіх успамінах афіцэр аддзелу Урублеўскага Антоні Баранцэвіч.

Аднак даводзілася цяжка, надзвычай цяжка. Ад'ютант Урублеўскага Ігнат Арамовіч так апісвае адзін з эпізодаў жыцця атрада: "У нас не было чаго есці, але стомленым партызанам быў прыемны адпачынак і ў гушчары. Пастаянная небяспека, нястачы, голад для некаторых былі невыносныя, і начальнікі асобных аддзелаў, нягледзячы на тое, што гэтаму супраціўляўся Урублеўскі, кідалі сваіх партызан на волю лёсу, і самі ўцякалі за мяжу. Начальнік знаў мясціны і вёў нас. Пад вечар сядзелі мы сярод балот і прасек і дзяліліся кавалкам хлеба і крошкамі зялёнага тытуню. Сярод гушчароў, сярод дрыгвы немагчыма было ўбачыць дарогу. Камандзір сказаў, што трэба пачакаць світанку, бо наступіла ноч. Прылеглі мы на балоце. Кожны з нас шукаў больш зручнае месца каля кустоў, каб хоць галаву можна было пакласці трохі вышэй. На світанку нас разбудзілі нечыя воклічы. Гэта былі казакі, якія лавілі коней з начнога. Селянін, які прыйшоўда нас, расказаў, што тут у вёсцы стаяць тры роты маскоўскай пяхоты".

Урублеўскі вырашыў аб'яднаць гарадзенскія, берасцейскія і падлесскія аддзелы для зімоўкі на Падлессі, каб захаваць сілы і прадоўжыць змаганне вясной наступнага года. 18 верасня ў Ружанскай пушчы, ва ўрочышчы Туроса Урублеўскі яшчэ раз падзяліў аддзел на групы па 10-30 чалавек і сам застаўся з чатырма дзесяткамі людзей, якія не жадалі спыняць барацьбу.

Нацыянальны ўрад адобрыў план Урублеўскага, прысвоіў яму званне палкоўніка і прызначыў ваенным начальнікам Падлесся, даў паўнамоцтвы фармаваць новыя аддзелы.

Імя няўлоўнага, таленавітага паўстанцкага камандзіра Урублеўскага грымела па ўсёй Беларусі і Літве. Каман­дуючы царскімі войскамі ў Гарадзенскай губерні генерал-маёр Ганецкі, які змяніў Манюкіна, у сваім данясенні ад 2 верасня 1863 года пісаў у Вільню:

«...у Пружанскім і Ваўкавыскім паветах блукалі ў апошнія часы чатыры шайкі: Улодэка, Млотэка-Стравінскага, Юндзіла і Урублеўскага, які лічыўся прадвадзіцелем усіх іх...»

Паўстанцы смела ўступалі ва ўзброеныя сутычкі з царскімі войскамі. Адзін з такіх баёў быў каля вёскі Ласасіна. У рапарце «Аб адшуканні паўстанцкіх аддзелаў і бітвах з імі» пружанскі ваенны начальнік маёр Крэмер пісаў камандуючаму войска­мі ў Гарадзенскай губерні З. С. Манюкіну:

«Прайшоўшы без адпачынку каля 30 вёрст у 3 з паловай гадзіны папоўдні дагнаў шайку Слонімскага павету ў Ружанскай казённай дачы, ва ўчастку Пагарэлае, дзе быў пастаўлены паўстанцамі конны пікет, з якога адзін быў схоплены, а за 3 вярсты ў палосах дрыгвы, у гразкіх непраходных месцах, за невялікім ручайком у густой засені лісцевых дрэў выстаўлены паўстанцамі стралковы ланцуг, некаторыя стралкі сядзелі на дрэвах. Паслаўшы наперад 3-ю стралковую роту ланцуг з трыма паўзвязамі рэзервы 9-й роты, пачаў наступленне. Стралкі, падышлі да варожага ланцуга на адлегласць 50 крокаў, сустрэты былі густой стральбой, а асабліва пры падбадзёрванні паўстанцаў кіраўнікамі шайкі, каб адступаць, між якімі чуваць былі галас: «Панове, храбрэй, іх бардза мала, рота стральцоў, мы іх вшыстка паб'ем." З намерам выманіць варожых стралкоў, з густога лесу я загадаў свайму ланцугу адступаць. Інсургенты, падбадзёраныя і тым, кінуліся наперад, але былі спынены трапнымі стрэламі нашых стралкоў варожы ланцуг заняў першапачатковую пазіцыю. Не маючы магчымасці выбіць выстраламі іх з пазіцый, я загадаў ісці ў атаку, і стралкі з лютасцю кінуліся ў гушчыню лесу, адкінулі варожы ланцуг, і ён адступаючы бягом, заняў іншую пазіцыю за невялікай палянкай, дзе касінеры спрабавалі спыніць нашых стралкоў, але былі сустрэты трапнымі стрэламі, спяшаючыся, адступілі за свой ланцуг. Раптам пачуліся бакавыя стрэлы, і казацкі ўраднік, падляцеўшы да мяне, заявіў, што вораг робіць абход з левага боку. Умацаваўшы абодва флангі рэзервамі 9-й роты, падаў сігнал наступлення, і паўстанцы пры адступленні рабілі спробы 8 разоў кідацца наперад з крыкамі «ўра», але кожны раз агонь стралкоў і часткі 9-й роты прымушалі іх уцякаць і хавацца ў густым, лесе, а мы пачалі бесперапыннае наступленне.

...У 7 гадзін паўстанцы ў беспарадку малымі часткамі ад 3 да 5 чалавек і паасобку пачалі разбягацца ва ўсе бакі, ужо не адказваючы на наш агонь і кідаючы зброю, зусім схаваліся ў непраходнай дрыгве, якая прымыкала з левага боку да возера, за 4 вярсты ад вёскі Ласасіна, таксама і кіраўнікі шайкі паасобку выратаваліся ўцёкамі. Убачыўшы, што зусім дарэмна пераследаваць часткі разбітай шайкі, я палічыў патрэбным даць адпачынак і прывесці ў парадак аддзел. Сабраўшы роты, прайшоў 14 вёрст у м. Ружаны, дзе пераначаваў і пахаваў з цырымоніяй забітых ніжніх чыноў...

...Страты паўстанцаў павінны быць значнымі, на адным левым крыле налічылі казакі 127 трупаў, сярод забітых - вайсковы лекар Каліноўскі і многія іншыя асобы, якія па выгляду і вопратцы не з простага звання. У паўстанцаў узяты ў палон беластоцкі памешчык Рафаіл Карыцкі. Аддзел гэты каля 700 чалавек пешых і 40 коннікаў складаўся з памешчыкаў, шляхты, чыноўнікаў, мяшчан, гімназістаў Беластоцкай, Гарадзенскай і Свіслацкай гімназій, адстаўных салдат і часткова з дзяржаўных сялян, меў правільную арганізацыю, г. зн. разлічаны на роты. Галоўны кіраўнік інсургентаў і камісар ваяводства Гарадзенскай губерні эмігрант Ануфры Духінскі, адстаўны палкоўнік, які прыбыў з Парыжа»

Сам Мураўёў-вешальнік непасрэдна сачыў за карнымі аперацыямі па знішчэнні паўстанцкіх аддзелаў на Гарадзешчыне і загадаў стварыць у Белавежскай пушчы з лясных аб'ездчыкаў спецыяльную групу для пошукаў Урублеўскага. Мураўёў пагражаў лясной варце, якая даўно была на падазрэнні ў царскіх улад, вялікімі карамі, Нягледзячы на гэта, варта не вельмі шчыравала.

Яшчэ 24 красавіка, калі ўладам не было вядома, куды знік начальнік егерскай вучэльні, быў падпісаны загад аб яго звальненні са службы. Калі ж стала вядома пра яго ўдзел у паўстанні, Гарадзенскі ваенны суд завочна 22 жніўня вынес Урублеўскаму смяротны прысуд. "Былога начальніка Сакольскай вучэльні Валерыяна Урублеўскага, які цяпер хаваецца, за бытнасць спачатку рэвалюцыйным начальнікам Сакольскага павету, а пасля начальнікам шайкі на падставе высачайша зацверджаных правіл 11 траўня 1863 г. і 561-га артыкула і V часткі 1-й кнігі Ваенна-крымінальнага кодэкса - пакараць смерцю праз расстрэл" - гаварылася ў прысудзе. Аднак улады не ведалі, дзе ў сапраўднасці знаходзіцца Урублеўскі, лічылі, што ён уцёк за мяжу або забіты. У дакладзе Мураўёву гарадзенскага губернатара Бабрынскага ад 30 снежня 1863 г. адзначалася:

"Урублеўскі, начальнік Сакольскай егерскай вучэльні, паручнік рускай службы. Шайка пад яго камандаю больш дзейнічала ў Беластоцкім, Ваўкавыскім і Пружанскім паветах да самага рассеяння яе ў апошнім, і ён з некалькімі рэшткамі, як кажуць, выйшаў у Берасцейскі павет. Па яго загаду былі здзейснены зладзействы ў Шэрашаве і ў Белавежскай пушчы. Яшчэ будучы ў егерскай вучэльні, ён падгаварыў яго вучняў паступіць у шайку".

У той час, як некаторыя камандзіры паўстанцаў (Густаў Стравінскі, Ян Калупайла і іншыя) уцяклі за мяжу, Урублеўскі працягваў змаганне. "Магчымасць уцячы нават не прыходзіла яму ў галаву. I ў баях, дзе храбрасць значыла ўсё, Валер Урублеўскі быў выдатным камандзірам", - пісаў гісторык паўстання, адзін з яго ўдзельнікаў Браніслаў Ліманоўскі.

Але паўстанне ішло на спад. Летам яшчэ актыўна дзейнічалі аддзелы ў Польшчы. Але паўстанцкі рух у Літве і заходняй Беларусі перажываў свой заняпад. Не маючы сіл дзейнічаць вялікімі аддзеламі, паўстанцы летам 1863 г. пачалі ствараць невялікія конныя групы. Іх мэта і задачы вызначыла спецыяльная інструкцыя. Аддзелы павінны былі весці выведку, знішчаць невялікія падраздзяленні царскіх войск, сродкі сувязі, а таксама «сачыць за аховай грамадскай бяспекі ў акрузе і, у выпадку неабходнасці, быць дапамогай цывільным уладам». Падпарадкоўваліся такія аддзелы мясцовым цывільным уладам.

Нешматлікія конныя аддзелы не былі пагрозай для буйных злучэнняў рускіх войск. У канцы лета Нацыянальны ўрад прызнаў, што працягваць паўстанцкія дзеянні ў заходніх губернях з'яўляецца немэтазгодным. Выканаўчы аддзел атрымаў загад ад 28 жніўня 1863 г. спыніць ваенныя дзеянні дзеля таго, каб падрыхтаваць новае паўстанне вясною наступнага года. Частка паўстанцаў разбілася на невялікія групы, перайшла бліжэй да мяжы і там працягвала змагацца. Але большасць партызан прывілеяванага саслоўя не асмелілася пакінуць родныя мясціны. Яны вярталіся ў свае вёскі і мястэчкі.

Восенню арганізаваная ўзброеная барацьба на тэрыторыі беларускіх паветаў Гарадзенскай губерні спынілася.

Апошні бой Урублеўскага у Гарадзенскай губерні адбыўся 28 кастрычніка, пасля чаго, адцяснены пераважнымі сіламі карнікаў, ён перавёў свае аддзелы ў Люблінскую губерню. Пад кіраўніцтвам К. Каліноўскага і В. Урублеўскага паўстанцы правялі на тэрыторыі Гара­дзенскай губерні 58 баёў з карнікамі.

Стаяла восень, не за гарамі ўжо была цяжкая для партызанскай вайны зіма. Трэба было агледзецца, абдумаць перспектывы далейшай барацьбы.

Нечакана Урублеўскі пакінуў пушчу, каб бліжэй пазнаёміцца са становішчам спраў у ваяводстве, і потым пад чужым іменем выехаў у Варшаву. У яго ўзнік план зімовай канцэнтрацыі ўсіх уцалелых беларускіх груп і аддзелаў за Бугам - у Каралеўстве Польскім. План падтрымаў Каліноўскі. Трэба было захаваць кадры, каб вясной распачаць новыя дзеянні на Беларусі.

Да зімы як на Беларусі, так і ў Літве паўстанне было задушана. Царскі ўрад, задушыўшы паўстанне, працягваў праводзіць на Беларусі палітыку рэпрэсій і нацыянальнага прыгнёту.

Так, у верасні 1863 года царскімі ўладамі была знішчана в. Піняжкі. У прысутнасці мясцовых жыхароў быў прачытаны загад гарадзенскага губернатара аб знішчэнні вёскі і высяленні сялян у расійскія губерніі. Потым вёска была падпалена з усіх бакоў, а яе землі былі перададзены Сухапольскай сялянскай абшчыне.

У навучальных і іншых установах дазвалялася толькі руская мова. Католікам забаранялася на Беларусі і ў Літве набываць маёнткі. На Беларусь накіроўваліся рускія чыноўнікі і памешчыкі. Мясцовыя ўлады рабілі захады, каб абмежаваць уплыў на Беларусі каталіцкага касцёла. Большая частка грошай, атрыманых у Літве і на Беларусі ў выглядзе штрафаў і кантрыбуцый, ішла на будаўніцтва цэркваў і ўтрыманне праваслаўнага духавенства.

Аднак рэвалюцыйная арганізацыя яшчэ існавала. Сваёй галоўнай задачай яна лічыла падрыхтоўку новага паўстання вясною 1864 г.

Для канцэнтрацыі беларускіх паўстанцаў Урублеўскі аблюбаваў Ліпняк на Падлессі - некалькі хат сярод балот і лясоў. Мясціна глухая. Да Беларусі - рукой падаць. I народ тут русіны - амаль такі ж самы, як дзе-небудзь пад Ваўкавыскам і Лідай.

Галоўная думка Урублеускага, піша Арамовіч, - «аб'яднанне ўсіх літоўскіх (беларускіх) аддзелаў для прадстаўніцтва Літвы ў Кангрэсоўцы (Каралеўстве Польскім) у часе зімовага руху». Гэта павінна было сведчыць, што Беларусь працягвае змаганне.

Адпаведны загад ляціць у паўстанцкія групы, што яшчэ трымаліся на Гарадзеншчыне, а таксама тым беларускім паўстанцам, якія ўжо раней перайшлі ў Польшчу.

Прадстаўнік Берасцейскага аддзелу Ягмін, які адправіўся ў новы лагер, успамінаў пазней, што «сустрэў там мноства незнаёмых асоб, сярод якіх малады чалавек гадоў дваццаці васьмі, дужы брунет сярэдняга росту і моцнага складу, аказаўся самім ваяводам». «Што складала яго славу,- піша Ягмін пра Урублеўскага,- гэта майстэрства валодаць зброяй і асабліва трапная стральба... яго партыя (аддзел) асабліва адзначалася трапнасцю стральбы».

Фармаванне беларускіх паўстанцаў у Ліпняку прыкрываў палкоўнік Крысінскі. Хутка тут утварыўся аддзел пяхоты з 200 чалавек. Камандаванне, па распараджэнні Урублеўскага, прыняў былы афіцэр Багуслаў Эйтмановіч.

З Ліпніка Урублеўскі павёў свае аддзелы ў Люблінскае ваяводства, дзе змагаліся паўстанцы генерала Крука (Міхала Гаўка-Босака). Зноў маршы, пераходы, кароткія адпачынкі, зноў баі з царскімі войскамі. "Дзеянні Урублеўскага, як магу зразумець, заключаліся ў тым, каб то маршамі, то контрмаршамі адцягнуць увагу рускіх войск і ў выпадку патрэбы дапамагчы Крысінскаму. Таму Урублеўскі быў у пастаянным руху", - тлумачыў яго тактыку афіцэр аддзелу Апалінар Радавіцкі.

Урублеўскі стараўся пазбягаць кровапралітных баёў з царскімі войскамі, але гэта не атрымлівалася. Аддзелы Эйтмановіча і Крысінскага 17 лістапада 1863 г. уступілі ў бой з атрадам маёра Грынявіцкага паміж вёскамі Расоша і Ламзана ў Бельскім павеце. Паўстанцы выкарысталі досвед партызанскай барацьбы. Падманлівым адступленнем яны заманілі карнікаў у засаду пад агонь штуцараў. Другая частка паўстанцаў абышла непрыяцеля, ударыла па флангу і вымусіла яго да ўцёкаў. Паўстанцы страцілі 9 чалавек забітымі, а карнікі - 15.

На другі дзень Урублеўскі на чале 200 коннікаў прыбыў да в. Каляны, дзе спыніліся Эйтмановіч і Крысінскі. "Толькі нашы злезлі з коней, як выведнікі паведамілі, што паказалася маскоўская конніца (на чале з падпалкоўнікам Квяцінскім). Палкоўнік Урублеўскі наперадзе, а за ім увесь конны літоўскі (беларускі) аддзел рушылі да пікетаў; адразу ж разгарнуліся перад лесам у ланцуг. Непрыяцель, маючы артылерыю, пачаў сыпаць карцеччу па лесе і адначасова рушыў сваю пяхоту на нашых. Літоўскія коннікі сустрэлі салдат агнём і, адступаючы ў парадку, адстрэльваючыся, павялі салдат за сабой. Польскі і літоўскі пешыя аддзелы стаялі на ўскраіне лесу ў засадзе. Заманіўшы салдат у самую глыб засады, літоўскі конны аддзел адышоў убок, і салдаты апынуліся пад агнём штуцараў нашых пешых аддзелаў. Калі салдаты адступілі, і ўслед рушылі касінеры, на дапамогу сваім падышлі свежыя маскоўскія роты. Таму палкоўнік Крысінскі зняў з пазіцыі ўсю пяхоту і загадаў адступаць, а палкоўнік Урублеўскі з усёй конніцай разгарнуў ціральерскую лінію і прыкрыў адступленне. У парадку наша пяхота павольна адступала па полі, а конніца, разгорнутая ў ціральерскую лінію, ідучы з тылу, беглым агнём стрымлівала непрыяцеля". Гэта апісанне бою, зробленае яго ўдзельнікам Арамовічам, сведчыць, што паўстанцы авалодалі прыёмамі не толькі партызанскай, але і армейскай тактыкі. Гэта была не шайка, як называлі аддзелы паўстанцаў царскія ўлады, а баяздольная вайсковая сіла, якая на роўных вяла бой з рэгулярнымі царскімі войскамі і нават у некаторых перамагала. Прынамсі, царскі гісторык паўстання Мікалай Берг адзначаў, што баі пад Ламзанамі і Калянамі "канчаліся на карысць паўстанцаў". У гэтых баях карнікі страцілі 60 чалавек забітымі, 16 было ўзята ў палон, а паўстанцаў было 13 забітых і 14 параненых. У той жа вечар Урублеўскі выслаў два эскадроны да в. Кадзенца, дзе яны ўступілі ў перастрэлку з шасцю ротамі царскай пяхоты і казакамі, а пасля вярнуліся на стаянку ў в. Харыстыца. Каб адарвацца ад пераследавання, паўстанцы ў ноч з 19 на 20 лістапада здзейснілі марш пад Лоўчу. Але і там іх, знясіленых, чакаў новы бой. Карнікі напалі на стаянку аддзелаў Эйтмановіча і Крысінскага і агнём загналі паўстанцаў у лес. Давялося выкарыстаць правераны прыём: падзяліцца на групы і дзейнічаць самастойна. Урублеўскі рушыў да Старасціна. Пад Гарбовам 26 лістапада яго аддзел сутыкнуўся з двума эскадронамі конніцы і атрадам пяхоты. I на гэты раз Урублеўскі ўзяў на сябе самае небяспечнае - прыкрываў адыход асноўных сіл аддзелу.

Так з баямі Урублеўскі прывёў аддзел у Люблінскае ваяводства, дзе злучыўся з украінскім аддзелам 70-гадовага графа Панінскага. Аб'яднаны аддзел пад камандаваннем Урублеўскага налічваў 400 паўстанцаў. Была ўжо глыбокая восень. Іх даймалі голад і холад. Ды і вораг быў побач. Ноччу паўстанцы не разводзілі вогнішчаў, асцерагаючыся прыцягнуць увагу казачых раз'ездаў.

Кружачы вакол Любліна, конны аддзел Урублеўскага з'яўляўся ў Немцах, Завепшыцах і Ленчнай, сустракаючыся з коннікамі паўстанцкіх генералаў Крука і Валігурскага.

30 снежня - у перадапошні дзень гераічнага 1863 года - аддзел Валерыя пасля цяжкага маршу марознай парой прыбыў у Малую Букову. Здарожаныя, перамёрзлыя коннікі спешыліся і былі гасцінна прыняты ў сядзібе. Нехта сеў за фартэпіяна. Пачуліся гукі мазуркі. Усю ноч не гаслі агні, над ваколіцай не моўклі паўстанцкія песні. Пелі, напэўна, і тую, беларускую - «Ой, у хаце не астацца...»

На золку 31 снежня 1863 г. наляцелі драгуны на чале з падпалкоўнікам Генсам. Нягледзячы на вялікую колькасную перавагу карнікаў, трэба было прымаць бой, каб выратаваць пешы беларускі аддзел, які знаходзіўся паблізу. Урублеўскі каб выратаваць аддзел Эйтмановіча са 146 коннікамі уступіў у бой з непрыяцельскім авангардам. Сярод заснежанага лесу закіпеў бой, які доўжыўся з 6 гадзін раніцы да 4 гадзін дня. Паўстанцы не кінуліся наўцёкі. Яны змагаліся з адчаем асуджаных, здавалася, што яны ў гэтым баі шукаюць геройскай смерці, якая славай пакрые іх імёны. Сутычка была жорсткай. Конніца секлася з конніцай. Пяхота Эйтмановіча ў парадку пасоўвалася да Жыліна, конніца з боем адыходзіла да Волі Верашчынскай. Пасля бою паўстанцы не далічыліся 18 таварышаў, але задача была выканана.

Сілы паўстанцаў убывалі. Урублеўскі разумеў, што паўстанне згасне, але не бачыў для сябе іншага выйсця, як змагацца за свабоду. Яго падтрымлівала ў гэты час ужо не вера ў перамогу, а ўласцівая яму палкая рамантычнасць рыцара свабоды. Здавалася, ён гатовы быў на немагчымае. У той час, калі многія паўстанцкія камандзіры распусцілі свае аддзелы і эмігравалі, калі сам ваенны начальнік Люблінскага і Падляшскага ваяводстваў генерал Крук, спаслаўшыся на хваробу, выехаў за мяжу, "Урублеўскі працуе над падтрыманнем баявога духу і дысцыпліны ў невялікім сваім аддзеле, іншыя робяць, што ім падабаецца", - адзначаў дыктатар паўстання Рамуальд Траўгут. Ён прызначыў Урублеўскага ваенным начальнікам Люблінскага і Падлесскага ваяводстваў, але гэта яго не радавала. "Трагічна выглядае гэта намінацыя ў хвіліну, калі правадыр сам на чале абадраных і галодных аддзелаў шукае ўжо толькі смерці ў баі", - прызнаўся Урублеўскі. Трэба было змагацца, хоць сіл заставалася мала. Загінуў Багуслаў Эйтмановіч, пакінуў свой аддзел Крысінскі, былі разбіты аддзелы Панінскага і Эйтмановіча.

Урублеўскі накіраваў на Падлессе і ў Замойскі павет сваіх камісараў збіраць паўстанцаў з разбітых аддзелаў і фармаваць новыя. Сам з невялікім аддзелам кружыў па Люблінскім ваяводстве. Паўстанцы знаходзілі спачуванне і падтрымку ў мясцовага населыніцтва. "На працягу шасці месяцаў мы знаходзіліся на Любліншчыне і ўсюды бачылі толькі прыклады самай шчырай зычлівасці і садзейнічання ўсёй народнасці русінскай, а таксама і святарства, і мне не давялося пачуць хоць бы пра адзін выпадак здрады з іх боку", - адзначаў Баранцэвіч. У гэтай народнай падтрымцы Урублеўскі чэрпаў сілы для прадаўжэння барацьбы.

I ўсё ж праз шэсць дзён пасля бою пад Малой Буковай галоўная частка беларускай пяхоты была пасечана ў Ядлянцы пад Усцімавым, склаў галаву і яе камандзір Эйтмановіч.

Пасля ад'езду за мяжу хворага Крука камандаванне ўзброенымі сіламі паўстання ў Люблінскім і Падлесскім ваяводствах было даручана палкоўніку Урублеўскаму, але ўжо нічога нельга было зрабіць. Гэта былі апошнія іскры былога пажару.

Паляванне карнікаў на невялікі адзел Урублеўскага працягвалася. 15 студзеня 1864 г. яны напалі на двор Лубак, дзе спыніліся паўстанцы. Урублеўскі вывеў з двара частку аддзелу праз адну браму, а праз другую выйшаў Панінскі са сваімі коннікамі. Карнікі ўварваліся ў двор і ўзяліся рабаваць яго. Гэта выкарысталі паўстанцы, каб адарвацца ад ворага. Панінскі павёў свой аддзел да аўстрыйскай мяжы, а Урублеўскі з аддзелам у 45 коннікаў спыніўся ў Войцахаве. Раніцай сюды наляцеў атрад кубанскіх казакаў на чале з падпалкоўнікам Зянкісавым. Зноў закіпеў бой. Паўстанцы атакавалі казакаў, і тыя, кінуўшы палонных, былі вымушаны адступіць. Урублеўскі выкарыстаў гэта і адвёў аддзел за раку Вепш. Яшчэ тры дні аддзел блукаў па Любліншчыне. Начавалі паўстанцы ў маёнтках, а днём былі ў дарозе. Мароз даймаў так, што людзі думалі толькі пра тое, як уратавацца ад яго. Некаторыя злазілі з коней, ішлі пешшу, каб сагрэцца. 19 студзеня каля в. Руды Карыбутаўскія аддзел Урублеўскага дагналі кубанскія казакі Зянкісава, знішчылі ар'ергард, а пасля расправіліся з параненымі, якіх паўстанцы везлі на санях. Урублеўскі, як звычайна, прыкрываў адступленне асноўных сіл свайго аддзелу. З некалькімі паўстанцамі ён сустрэў ворага. Казакі наляцелі на яго. Востры клінок рассек Валерыю правае плячо, два шабельныя ўдары па галаве пазбавілі яго прытомнасці. Урублеўскі ўпаў з каня...

На гэтым канчаецца дзённік Арамовіча.

Пра смерць Урублеўскага ў гэтай сутычцы паведаміла польская газета «Глос вольны», якая выходзіла ў Лондане. Яго імя ёсць у зборніку паўстанцкіх некралогаў «Памятка для польскіх сем'яў» З. Калюмны (кніга выйшла ў Кракаве ў 1868 г.).

Але Урублеўскі не загінуў. Лёс зноў убярог гэтага бясстрашнага чалавека. Беспрытомнага Урублеўскага казакі палічылі забітым. Пасля заканчэння бою яго падабраў мясцовы селянін і перанёс у гумно, ноччу Урублеўскага пераправілі ў маёнтак Завепша, які арандаваў Ксаверы Складоўскі, дзядзька Марыі Складоўскай-Кюры. Там Валерыя схавалі і зрабілі ўсё, каб вырваць яго з лап смерці. Моцны арганізм перамог, хаця да поўнай папраўкі было яшчэ далёка. Навокал гойсалі карнікі, якія дорага б далі за галаву славутага камандзіра. Заставацца ў маёнтку было нсбяспечна, ды і сам Урублеўскі не хацеў наклікаць бяду на людзей, што прытулілі яго. Калі крыху ачуняў, узнік план пераправіць яго ў Галіцыю, якая ўваходзіла тады ў склад Аўстрыі.

За выкананне плана ўзялася маладая сваячка гаспадара Баляслава Складоўская, цётка будучага сусветна вядомага фізіка Марыі Кюры-Складоўскай. Гэта была смелая дзяўчына, якая не раз памагала паўстанцам і лічылася «кур'еркай» (сувязной) паўстанцкай арганізацыі.

Баляслава пераапранула Урублеўскага ў жаночае адзенне і везла яго ў карэце як сваю эканомку. Небяспечная дарога ішла праз усю Любліншчыну да аўстрыйскай мяжы. Ужо ў самым пачатку адбыўся эпізод, які потым часта ўспамінаў Урублеўскі.

Каб выехаць з павета, трэба было атрымаць пропуск ад царскага вайсковага начальніка. Для гэтага Складоўская з бацькам і пераапранутым Урублеўскім адправілася ў вайсковы лагер. Пакуль бацька афармляў паперы, Баляслава са сваёй занадта рослай, але прыгожай «эканомкай» заставалася ў карэце. Вядома, яны прыцягнулі ўвагу маладых афіцэраў, якія акружылі карэту. Спачатку ішлі звычайныя ў такіх выпадках заляцанні і жарты, потым аднаму з афіцэраў «эканомка» падалася падазронай і ён пачаў яе распытваць. Хвіля была вельмі трывожная. «Я стаў шукаць свой пісталет, - расказваў праз шмат гадоў Урублеўскі,- каб для апошняга свайго суцяшэння размажджэрыць яму лоб, але не мог намацаць кішэні пад спадніцай». На шчасце, у гэты момант пад'ехаў старшы афіцэр, які адагнаў сваіх маладых таварышаў і, нахіліўшыся да паўстанца, шапнуў: «Прывядзіце ў парадак свой твар». Складоўская зірнула на свайго суседа і абмерла: па ягонай шчацэ з незагоенай яшчэ толкам раны цёк тоненькі струменьчык крыві. Да канца жыцця Урублеўскі так і не ведаў, хто быў гэты высакародны афіцэр. «Ці быў гэта паляк або рускі? I ўсё ж я схільны думаць, што гэта быў рускі...» - раздумваў ён пазней.

Урублеўскі гадаў, хто быў той афіцэр. А нашыя гісторыкі гадаюць, хто быў сам Урублеўскі: паляк ці беларус? Можна гадаць, кім быў самы блізкі і давераны паплечнік і сябар Кастуся Каліноўскага, цывільны і вайсковы начальнік Гарадзенскай губерні, які нарадзіўся ў Беларусі, гаварыў і пісаў па беларуску, які нават на тэрыторыі Польшчы камандаваў выключна літоўскімі (беларускімі) аддзеламі і абапіраўся на русінскае (зноў жа беларускае) тутэйшае насельніцтва, але які і ўзначальваў арганізацыю "Люд польскі", і кіраваў польскай секцыяй І Інтэрнацыяналу. Можна гадаць, ці называў Урублеўскі сябе беларусам тады, калі беларусам сябе не называў яшчэ ніхто, калі да прарочых словаў Францішка Багушэвіча: "Не пакідайце ж мовы нашай беларускай, каб не ўмёрлі", - было яшчэ 30 гадоў. Можна гадаць, кім ён сябе лічыў сам, але відавочна адно: Урублеўскі быў Змагар, а змагацца яму выпала менавіта за Беларусь, прынамсі ў паўстанні 1863-64 гадоў.

Валеры Антоні Ўрублеўскі - генерал Парыжскай камуны 1871 г.

Як і калі Ўрублеўскі стаў Валерыем

У мінулым нумары "Лідскага летапісца" адносна імені Валерыя Антонія Ўрублеўскага была зроблена заўвага (у хрышчэнні Валяр'ян, Waleryan), якая выклікала пэўныя пытанні.

У распараджэнні рэдакцыі маецца фотакопія запісу ў метрычнай кнізе Жалудокскага парафіяльнага касцёла, які быў зроблены 22 снежня 1836 года, праз тыдзень пасля нараджэння. Польскі тэкст запісу на фотакопіі чытаецца даволі цяжка (падобна, Walerya ), а вось рускі пераклад дастаткова выразны. Імя ахрышчанага Урублеўскага падаецца як "Валерiянъ: Антоній" . Невялікае мястэчка Жалудок, у тыя гады налічвала ўсяго 130 хат і 674 жыхары; галоўнай яго славутасцю з'яўлялася капліца-магільны склеп, пабудаваная для літоўскага падскарбія Антонія Тызенгаўза яго спадчыннікамі. Два млыны шумелі на Жалудзянцы, касцёл быў адзін, запіс тычыцца дакладна будучага паўстанцкага камандзіра. У расейскіх дакументах часоў вучобы ў Лясным інстытуце Урублеўскі праходзіць пад імем Валеріанъ. Пад гэтым жа імем Урублеўскі праходзіць у данясеннях расійскіх афіцэраў падчас паўстання 1863 года. А вось ліст да Энгельса за 1878 год, напісаны на французскай мове, Урублеўскі падпісвае Walery Wrvblevsci. Такім чынам трэба думаць, што, менавіта зыходзячы з гэтага французскага напісання, пазнейшыя рускія, літоўскія і беларускія даследчыкі пачалі выкарыстоўваць імя Валерий (Валеры). Польская Wielka encyklopedia powszechna PWN 1969 года падае таксама французкі варыянт напісання імені Ўрублеўскага Walery Antoni. Сёння можна толькі здагадвацца, як называлі Ўрублеўскага сябры і землякі. Магчыма, што прыродная форма Валяр'ян у Францыі зусім сышла з ужытку і ўжывалася толькі французская форма, асабліва калі размаўлялі па-французску. А вось калі мы гаворым пра Ўрублеўскага часоў паўстання 1863 года, то больш правамерна ўсё-такі ўжываць імя Валяр'ян , хаця ўсе прывыклі да Валерыя .

Урублеўскі ў Парыжы

Праз кароткі прамежак часу пасля выезду з Польшчы Урублеўскі дабраўся да Парыжа і тварам да твару сустрэўся з тымі цяжкасцямі, што цярпелі шматлікія яго суайчыннікі і паплечнікі па паўстанцкай барацьбе, якія апынуліся ў эміграцыі. Рука, якая амаль не рухалася пасля ранення, вельмі абмяжоўвала магчымасці Урублеўскага пры пошуку заробку: ён змог уладкавацца толькі ліхтаршчыкам. Яго абавязкі не складаныя: сачыць за спраўнасцю газавых ліхтароў у некалькіх кварталах, увечар запальваць іх, а рана раніцай тушыць. Дрэнна тое, што ён павінен быў рабіць усё гэта ў любое надвор'е - у спякоту і мароз, у дождж і ў снег; цяжка было насіць на зраненых плячах цяжкую лесвіцу, няёмка караскацца на яе і важдацца з ліхтаром, калі дзейнічае толькі адна рука.

Але самае горшае ў тым, што заработная плата не можа забяспечыць яго вельмі сціплых патрэбнасцяў: яму няма чым плаціць за пакойчык, у якім ён пасяліўся, даводзілася нярэдка сядзець без кавалка хлеба. Аднак ён ніколі не жаліўся і ні ад каго не прымаў дапамогі.

Першы час усе зацікаўленні Урублеўскага былі звязаныя з тым, што адбывалася ў Царстве Польскім і ва ўсёй Расійскай імперыі. Як і многія іншыя, ён яшчэ верыў у магчымасць новага ўзброенага выступу ў бліжэйшы час, стараўся ўсталяваць кантакты з тымі, хто застаўся на радзіме, шукаў спосабаў самому вярнуцца туды. Паступова ён зразумеў, што царызму ўдалося задушыць рэвалюцыйны рух у Польшчы, а без гэтага было чаго думаць аб новых баях. Улетку 1865 года да Ўрублеўскага дайшлі звесткі аб рускіх і польскіх падпольных арганізацыях, прывезеныя З. Минейкам і Я. Дамброўскім. Аднак гаворка ішла аб рускіх гарадах, аб месцах, дзе засяроджваліся рэпрэсаваныя ўдзельнікі польскага і беларускага нацыянальна-вызвольнага руху, але не аб землях Рэчы Паспалітай. У 1866 годзе да Парыжа дайшлі чуткі аб жорсткім задушэнні паўстання ссыльных у Забайкаллі. Задуманае як шырокая сумесная акцыя польскіх, беларускіх і рускіх рэвалюцыянераў, яно ў выніку правалаў і няўдач вылілася ў акт адчаю, які ў лепшым выпадку мог скончыцца толькі ўцёкамі некалькіх соцень палітычных зняволеных.

Сваімі надзеямі і расчараваннямі Ўрублеўскі заўсёды дзяліўся з Дамброўскім. Да моманту іх сустрэчы ў Парыжы прайшло нямногім больш шасці гадоў з тых часоў, як яны пазнаёміліся ў Пецярбурзе. Час і цяжкія раны, атрыманыя падчас паўстання, моцна змянілі аблічча Ўрублеўскага. У худым, трохі сутулым, немаладым на выгляд мужчыне з высокім ілбом і доўгімі павойнымі валасамі Дамброўскі ні зашто не пазнаў бы Ўрублеўскага, калі б сустрэў яго на вуліцы. Дамброўскі змяніўся значна менш, і Ўрублеўскі пазнаў яго адразу. Пасля сходу, на якім адбылася сустрэча, Дамброўскі запрасіў Врублевского да сабе, пазнаёміў яго з жонкай, паказаў дзіця, якое нарадзілася нядаўна. Некалькі гадзін яны прысвяцілі ўспамінам.

Што тычыцца эмігранцкіх спраў, то галоўным тут Урублеўскі лічыў згуртаванне сіл вакол паслядоўна дэмакратычных мэтаў барацьбы. Тыя спробы аб'яднання эмігрантаў, з якімі Урублеўскі і Дамброўскі сутыкнуліся адразу ж па прыездзе ў Францыю, не задаволілі іх першым чынам з-за хібнасці меркаванай палітычнай платформы. Дамброўскі выказаў сваё адмоўнае стаўленне да праграмы, якая прапаноўвалася ў адкрытым лісце, які датуецца лістападам 1865 года.

Ліст пачынаецца з заявы аб тым, што адразу ж пасля ўцёкаў з турмы Дамброўскі ўсталяваў сувязі з тымі рэвалюцыянерамі, якія, застаючыся ў Польшчы і на тэрыторыі Расійскай імперыі, мелі мужнасць працягваць барацьбу. "Кантакт з імі, - піша Дамброўскі, - дазволіў мне вызначыць для сябе сталы кірунак дзейнасці ў эміграцыі". Спасылаючыся на грамадскую думку краіны, ён выказвае перакананне, што менавіта так і павінен паступаць кожны палітычны эмігрант, паколькі эміграцыя з'яўляецца толькі прадстаўніцай нацыі, але ніколі не можа і не павінна дыктаваць ёй свае рашэнні. "Таму, - заяўляе Дамброўскі, - я рашуча асуджаю спробы стварыць у эміграцыі палітычны орган, які прэтэндаваў бы на тое, каб кіраваць краінай у яе рэвалюцыйных дзеяннях". Пратэст Дамброўскага выклікалі не толькі гэтыя неабгрунтаваныя прэтэнзіі эміграцыі на вырашальнае слова, але асноўныя праграмныя палажэнні для меркаванага аб'яднання: першым чынам ён паказваў на неразуменне значэння сацыяльных задач і, у прыватнасці, сялянскага пытання, на нежаданне адмовіцца ад нацыяналізму, які названы ў лісце "эгаістычным". Ліст Дамброўскага заканчаецца адмовай ад удзелу ў любой арганізацыі, якая падобным чынам разумее ролю эміграцыі і стаіць на такога роду палітычнай праграме.

Аднак усё гэта зусім не значыла, што Дамброўскі быў праціўнікам стварэння арганізацыі з рэвалюцыянераў, якія апынуліся за мяжой. "Эміграцыі, - гаварыў ён, - патрэбна арганічнае адзінства і дзейнасць". Але, заяўляючы так, Дамброўскі рабіў вельмі істотную агаворку: "Пад адзінствам я разумею не аб'яднанне ўсёй эміграцыі, а арганізацыю ўсіх яе дэмакратычных элементаў". Над стварэннем такога роду арганізацыі Урублеўскі і Дамброўскі нястомна працавалі разам з групай найболей радыкальных па сваіх палітычных пазіцыях эмігранцкіх дзеячаў.

У 1866 году паўстала "Аб'яднанне польскай эміграцыі", і якое ўвайшлі дэмакратычныя сілы той "маладой эміграцыі", якая ўтварылася пасля разгрому паўстання 1863-1864 гадоў. Кіраўнічы орган "Аб'яднання" - камітэт - абіраўся ўсеагульным галасаваннем (сваю волю чальцы арганізацыі выяўлялі ў лістах, дасыланых з розных гарадоў і розных краін). Дамброўскі і Ўрублеўскі былі ў ліку тых, хто прайшоў у камітэт, маючы значны лік пададзеных за іх галасоў. Чальцамі камітэта сталі таксама Станіслаў Ярмунд, Юзаф Такужэвіч, Аляксандр Вярніцкі. Пачаўся перыяд актыўнай працы Ўрублеўскага і Дамброўскага ў "Аб'яднанні" і газеце "Непадлегласць" ("Незалежнасць"), якая з'яўлялася друкаваным органам арганізацыі.

Гэта быў час, калі рэакцыйным сілам удалося амаль поўнасцю падушыць вызваленчы рух у Польшчы. Шматлікія яго ўдзельнікі, адмовіўшыся ад надзеі на заваёву дэмакратычных свабодаў і незалежнасці, уключыліся ў так .званую "арганічную працу": абвясцілі "патрыятычнай" справай пагоню за багаццем і чынамі, выступалі за супрацоўніцтва з царызмам у эканамічнай і культурнай сферах. У "маладой эміграцыі", а тым больш у "Аб'яднанні" прыхільнікі "арганічнай працы" не маглі разлічваць на разуменне і падтрымку. Але ідэйных рознагалоссяў тут было звышдастаткова. Таму Ўрублеўскі і Дамброўскі засяродзілі высілкі першым чынам на тым, каб накіраваць думкі і дзеянні сваіх таварышаў на той шлях, які яны лічылі правільным.

Зыходным пунктам ледзь ці не ўсіх узнікалых спрэчак з'яўлялася ацэнка нядаўняга паўстання - ці было яно непазбежным і неабходным, у чым прычыны яго паразы, ці варта паўтараць спробу ўзброенай барацьбы. Гэтыя і шматлікія іншыя больш прыватныя пытанні стала дыскутаваліся ў эмігранцкім асяроддзі. Урублеўскі і Дамброўскі не менш за іншых адчувалі гаркату паразы, але яны ніколі не згаджаліся з тымі, хто гаварыў, што не трэба было выступаць, што панесеныя ахвяры былі марнымі. Дамброўскі ў 1865 годзе пісаў: "Апошняе паўстанне адчыніла нам шлях, па якім мы павінны надалей ісці", яно "усклала на нас усіх абавязак выкарыстаць час нашага выгнання на самавыхаванне, каб мы больш паспяхова маглі выканаць сваю місію, калі краіна ізноў закліча нас да дзеяння". У звароце да ўсёй аб'яднанай польскай дэмакратыі Ўрублеўскі ў 1869 годзе выказваў упэўненасць, што "абломкі пакалення,якое самаахвярнасцю адной ночы 22 студзеня паднялося да ўзроўню гераічнасці, не рассеяліся па зямлі толькі для таго, каб стаць сярод чужых народаў як б помнікамі польскіх няшчасцяў", што "пакуты, перанесеныя эміграцыяй, не высмакталі з нашых душ пачуццяў, не заглушылі энергіі ў нашых грудзях".

Выступаючы за аб'яднанне сілаў польскай эміграцыі, Урублеўскі заўсёды падкрэсліваў, што яно немагчыма без адзінства поглядаў на мэты, якія стаяць перад ёй і шляхі да іх ажыццяўлення. "Што тычыцца перакананняў, - заяўляў ён у толькі што цытаваным звароце, - я дэмакрат у лагічным сэнсе гэтага слова. У іншую Польшчу, чым тая, якую ўваскрэсіць з дамавіны наш народ сваімі працоўнымі рукамі, я не веру; іншай Польшчы, чым тая, якая, захоўваючы ў цэласці свае гістарычныя межы, надзеліць грамадзянскімі правамі ўсіх сваіх сыноў, не жадаю; для іншай Польшчы, чым тая, дзе панаванне чалавека над чалавекам саступіць месца царству волі, розуму і права, дзе невуцтва знікне ў прамянях усеагульнай асветы, а галеча -- у добрасумленным размеркаванні агульных выгод, для іншай Польшчы, я не магу ні жыць, ні паміраць". У сваю чаргу, Дамброўскі ў палітычным, крэда, абвешчаным у чацвёртую гадавіну пачатку паўстання 22 студзеня 1867 года, заявіў: "Веру ў уваскрашэнне Польшчы дэмакратычнай, а значыць, вольнай, шчаслівай, магутнай".

Будучая барацьба, па меркаванні Ўрублеўскага, Дамброўскага і іх аднадумцаў, павінна была весціся не вузкім колам змоўшчыкаў, а шырокімі масамі. "Усё для народа і праз народ", - заяўляў Урублеўскі і дадаваў: "У гэтым лозунгу я знаходжу не толькі палітычны ідэал нашай айчыны, але і сродкі для яго ажыццяўлення". "Усё праз народ,- развіваў сваю думку Ўрублеўскі, - гэта значыць: паўстанне ўласнымі сіламі, накіраванае супраць усякага чужацкага і ўнутранага прыгнёту, супраць чужацкага і айчыннага рабства, гэта значыць не больш і не менш як рэвалюцыя мас, якая ставіць сабе мэтай і маральны, і матэрыяльны дабрабыт, што пераадольвае ўсе перашкоды, якія ставяцца дыпламатычнымі, урадавымі, шляхецкімі, езуіцкімі і ўсякімі іншымі камбінацыямі на шляху яе развіцця".

З такой ж пэўнасцю выказваўся Дамброўскі. "Я лічу, - пісаў ён у "Крэда", - што ніякія палітычныя камбінацыі не ў сілах стварыць тое, што не мае ўласных сілаў для існавання... Адзіным сродкам вызвалення, адпаведным нацыянальнай годнасці, што дае гарантыю волі і незалежнасці, прызнаю ўзброенае народнае паўстанне". Адгэтуль і выцякала ў яго азначэнне будучых задач: "Адзінай нашай мэтай павінна быць паўстанне, адзінай дзейнасцю - падрыхтоўка паўстання".

Прыхільнікі мірнай асветніцкай дзейнасці, якія ўздымалі галаву і ў краіне, і ў эміграцыі; сустракалі рэзкі адпор дзеячаў левага крыла польскай эміграцыі. Прыкладам тут могуць служыць выступы Урублеўскага. "Я, - заяўляў ён, - дэмакрат па паняццях, па прынцыпах, па духу, рэвалюцыйны радыкал па крыві, па сваім мінулым, па дзейнасці яшчэ да паўстання. У краіне, якая гібее пад цяжарам ганебнага ярма чужацкага гвалту, я не прызнаю так званай арганічнай працы, гэта значыць легальнай, гэта значыць кампраміснай, гэта значыць таргавіцкай . Я бачу адзін толькі шлях збавення Польшчы, шлях цяжкі, пакутніцкі, ад падножжа да вяршыні заліты крывёй, шлях апостальскай пропаведзі словам, пісьмом, справай сярод простага народа пры дапамозе адданай справе моладзі..."

Магчымасць поспеху і прычыны паразы паўстання Ўрублеўскі і Дамброўскі вызначалі, зыходзячы з свайго разумення гістарычнага прагрэсу. "Прагрэсам, - заяўляў Дамброўскі, - я заву ўсё большае развіццё справядлівасці як у вобласці палітычнай волі і роўнасці, так і ў стаўленні ўдзелу ў выкарыстанні матэрыяльных выгод. Каб наша справа не загінула, яна павінна заўсёды адпавядаць развіццю прагрэсу, а наша нацыянальнае паўстанне толькі ў тым выпадку будзе мець поспех, калі сваёй праграмай яно ахопіць нараўне з незалежнасцю ўвядзенне ў жыццё ўжо прызнаных палітычных ісцін. Абуджэнне ў людзях усведамлення правоў чалавека і грамадзяніна, прызнанне роўнасці гэтых правоў для кожнага без выключэння чалавека, распаўсюджванне правоў, прызнаных за асобным чалавекам, на народы, незалежна ад расы, нарэшце, выхаванне ўсведамлення братэрства і салідарнасці нацый - вось маральныя асновы нашай дзейнасці". З тых ж палажэнняў зыходзілі Дамброўскі і Ўрублеўскі у ацэнцы агульных і прыватныў урокаў, скончанай нядаўна ўзброенай барацьбы.

Найважная прычына паразы паўстанцаў 1863 года была ў адноснай вузкасці сацыяльнай базы паўстання, у няздольнасці паўстанцкага кіраўніцтва паслядоўна вырашыць сялянскае пытанне, прыцягнуць на свой бок працаўнікоў вёскі і горада. Урублеўскі, Дамброўскі і яго таварышы з левага рэвалюцыйна-дэмакратычнага крыла польскай эміграцыі, якія збольшага ўсвядомілі гэта яшчэ падчас падзей, значна выразней ацанілі сітуацыю пасля разгрому паўстання. Дамброўскі, напрыклад, у сваіх вусных і друкаваных выступах не раз кранаўся гэтага боку справы. Польшча, пісаў ён у лістападзе 1865 года, рэальнымі дзеяннямі "дэкларавала [...], што зараз яна імкнецца не толькі да незалежнасці, але яе праграма ўключае ў сябе поўнае вырашэнне сялянскага пытання на аснове абсалютнай справядлівасці, роўнасці правоў ўсіх станаў і веравызнанняў і, нарэшце, заклік усіх да ўдзелу ў гміна-ўладным кіраванні краінай". "Мой дэвіз: праз волю да незалежнасці", - заяўляў Дамброўскі ў 1867 годзе. Значыць, адзіным шляхам узнаўлення незалежнай Польскай дзяржавы ён лічыў той, які вядзе праз сацыяльныя пераўтварэнні, праз ліквідацыю феадальна-прыгонніцкіх парадкаў і першым чынам праз паслядоўна-дэмакратычнае вырашэнне сялянскага пытання.

Далёка не ўсе кіраўнічыя дзеячы чырвоных прызнавалі і адстойвалі ідэю поўнага самавызначэння ўкраінскага, беларускага, літоўскага народаў падчас паўстання. Пасля яго разгрому некаторыя з застаўшыхся ў жывых прасунуліся ў гэтых адносінах значна наперад, сталі значна больш прынцыповымі і паслядоўнымі. Найболей характэрныя ў гэтых адносінах погляды Дамброўскага. Шматлікія яго выступы па дадзеным коле пытанняў вылучаюцца непрымірымасцю да нацыяналістычных хітрыкаў у любой іх форме, выразнасцю фармулёвак і вялікай уражлівай сілай. Гэтыя выступы паслужылі ўмацаванню ідэйных пазіцый дэмакратычнай эміграцыі і выклікалі зласлівае выццё са боку заражаных нацыяналізмам умераных элементаў, не гаворачы ўжо аб асабліва рэакцыйнай частцы эміграцыі.

"Польская нацыя, якая змагаецца за незалежнасць,- пісаў Дамброўскі дэпутату галіцыйскага сойму ў 1866 годзе, - выдатна зразумела, што не можа адмовіць у незалежнасці ні адной народнасці, не ўзбройваючы супраць сябе ўсіх тых, каму б яна адмаўляла ў гэтым праве, не зракаючыся ад ідэі, напісанай на паднятым ёю сцягу, не здзяйсняючы самагубствы". Яшчэ больш рэзка і выразна сфармуляваў Дамброўскі сваю пазіцыю ў нашумелым "Адкрытым лісце грамадзяніну Беднарчыку і яго палітычным сябрам" (1867). "Па маім меркаванні, - гаварылася ў лісце,- права вырашаць аб сабе мае толькі сама нацыя, і пры гэтым кожная нацыя". Адносіны паміж Польшчай і Ўкраінай Дамброўскі меркаваў вызначаць "дамовай паміж абедзвюма нацыямі"; ён быў упэўнены, што "будучы саюз, узніклы на аснове волі", звязаў б іх "не толькі палітычнай сувяззю, але і пачуццём падзякі і братэрствы".

У вывучэнні і ацэнцы досведу паўстання была яшчэ адна вобласць, якая вельмі цікавіла былых кіраўнікоў паўстанцаў 1863 года. Узбраенне, арганізацыя і тактыка паўстанцкіх сілаў, аналіз усяго ходу ваенных дзеянняў, вывучэнне асобных кампаній і баёў, асаблівасці партызанскай вайны і суадносіны яе з дзеяннямі рэгулярных войскаў - вось пералік далёка не ўсіх пытанняў, якія вельмі цікавілі іх як рэвалюцыянераў, а ў шэрагу выпадкаў і як вайсковых адмыслоўцаў. Урублеўскі не толькі сам быў у ліку вольных слухачоў вышэйшай вайсковай школы ў Парыжы, але і шмат сіл затрачваў на арганізацыю матэрыяльнай дапамогі эмігрантам, жадаючым атрымаць вайсковую адукацыю або папоўніць свае веды ў вайсковай справе. Буйным вайсковым адмыслоўцам стаў у эміграцыі Ю. Гаўке-Босак.

Самым вялікім знаўцам і прызнаным аўтарытэтам у гэтай вобласці быў, аднак, Дамброўскі. Ён шмат думаў над гэтымі пытаннямі, перабіраючы ў розуме памятныя яму падзеі 1863-1864 гадоў, супастаўляючы свае думкі з навінкамі ваенна-гістарычнай і ваенна-тэарэтычнай літаратуры. У чыста адмысловым стаўленні яго высновы і назіранні не толькі былі на ўзроўні сучаснага яму стану вайсковай справы, а па шмат у чым пераўзыходзілі яго. Для Дамброўскага як вайскоўца-мысляра вельмі характэрна прызнанне вялікага значэння маральнага фактару наогул і першым чынам у рэвалюцыйных войнах. Маральная перавага, па меркаванні Дамброўскага, аказваецца ў такога роду войнах заўсёды па баку тых, хто ўяўляе прагрэсіўныя сілы. Ён заяўляў: "...Вінтоўкі або косы, старое вымуштраванае войска або паўстанцкія аддзелы - прылады днолькава страшныя, калі яны закліканыя ўяўляць прагрэс, а толькі ён можа натхняць той духоўнай моцай, перад якой цмянеюць матэрыяльныя перашкоды".

Сваім баявым мінулым, радыкальнасцю палітычных перакананняў, актыўным удзелам у грамадскім жыцці Урублеўскі набыў вялікую вядомасць сярод суайчыннікаў, якія знаходзіліся ўдалечыні ад радзімы. Падчас выбараў камітэта "Аб'яднання польскай эміграцыі", ён нязменна быў у ліку тых, хто атрымліваў найбольшы лік галасоў. Польскія эмігранцкія арганізацыі ў розных мясцовасцях Заходняй Еўропы (іх таксама звалі гмінамі, гэта значыць грамадамі) давалі вельмі высокую ацэнку Урублеўскаму. Цурыхская гміна, напрыклад, пісала: "Любімы правадыр літоўцаў (беларусаў) заваяваў сярод эмігрантаў заслужаную папулярнасць і давер".

У водгуку адной з іншых гмін гаварылася, што ў Урублеўскага "сярод паўстанцаў многа сяброў, якія ведаюць яго патрыятызм і здольнасці".

Быўшы інтэрнацыяналістам, Урублеўскі, як і большасць іншых дзеячоў дэмакратычнай эміграцыі, актыўна ўдзельнічаў у палітычным жыцці Францыі, падтрымліваў сувязі з арганізацыямі парыжскіх працоўных, якія прымыкалі да I Інтэрнацыяналу. Асабліва трывалымі сталі гэтыя сувязі пасля таго, як, вывучыўшы працу друкара, ён з 1869 года пачаў працаваць у друкарні "Руж". Калі па наступны год Урублеўскі захварэў воспай, то яго таварышы па працы, як французы, так і эмігранты, не пакідалі хворага ні на адну хвіліну, даглядалі яго, рыхтавалі яму ежу. Адзін з іх пры гэтым заразіўся і праз некаторы час памёр.

Франка - пруская вайна і Парыжская камуна

Калі пачалася франка-пруская вайна, "Аб'яднанне польскай эміграцыі" вырашыла прыняць удзел у абароне Францыі. Урублеўскі быў актыўным удзельнікам камісіі, якая ад імя "Аб'яднання" вяла перамовы з урадам нацыянальнай абароны. Баючыся дэмаршаў са боку царскай Расіі, не жадаючы збіраць разам вядомых сваёй рэвалюцыйнасцю польскіх эмігрантаў, генерал Трашу не пагадзіўся на стварэнне польскіх вайсковых фармаванняў, а толькі дазволіў ахвочым уступаць у створаныя па тэрытарыяльнай прыкмеце батальёны Нацыянальнай гвардыі. Урублеўскі быў у ліку першых палякаў, якія ўступілі ў Нацыянальную гвардыю, ён добрасумленна нёс службу на працягу чатырохмесячнай аблогі Парыжа. Не быўшы нават французскімі падданымі, ён і яго таварышы рабілі для абароны рэспублікі значна больш, чым шматлікія французскія буржуа, гучна крычаўшыя аб сваім патрыятызме.

Стала нарастаўшая барацьба працоўных Францыі супраць своекарыслівай, здрадлівай палітыкі ўраду Ц'ера да вясны 1871 года дасягнула велізарнай напругі. 18 сакавіка пралетарыят Парыжа паўстаў, скінуў уладу буржуазіі і стварыў рэвалюцыйны працоўны ўрад - Парыжскую камуну. Яна з'явілася хоць і няпоўным, нетрывалым, але першым у гісторыі чалавецтва рэальным увасабленнем у жыццё дыктатуры пралетарыяту, непазбежнасць якой была тэарэтычна абгрунтаваная ў працах Маркса і Энгельса. Кіраўніцтва Парыжскай камунай, урачыста абвешчанай 28 сакавіка, і якая праіснавала да 28 траўня 1871 года, дзялілася на "большасць", што складалася галоўным чынам з бланкістаў і "меншасць", якая складалася пераважна з паслядоўнікаў Прудона. Адгэтуль тыя буйныя палітычныя памылкі ў дзеяннях Камуны, якія ў значнай меры абумовілі яе паразу, тыя ўнутраныя супярэчнасці, якія былі характэрныя, як для адміністрацыйных, так і для вайсковых органаў парыжскага пралетарыяту. Сярод кіраўнічых дзеячоў Камуны і сярод радавых камунараў было нямала ўдзельнікаў Міжнароднага таварыства працоўных - I Інтэрнацыяналу. Гэта аказала адпаведны станоўчы ўплыў на ход падзей.

Урублеўскі, Дамброўскі і многія з іх суайчыннікаў горача спагадалі вызваленчым імкненням французскіх працоўных, мелі сяброў і палітычных аднадумцаў сярод актыўных рэвалюцыйных дзеячоў Парыжа. Акрамя гэтага, яны выдатна разумелі, што перамога дэмакратычнай і сацыяльнай рэвалюцыі ў Францыі палепшыць умовы для вызвалення Польшчы, тады як параза паўсталых парыжан абавязкова іх пагоршыць. Вось чаму не прыходзіцца дзівіцца таму, што многія з іх без ваганняў апынуліся ў шэрагах камунараў. Акрамя Ўрублеўскага і Дамброўскага, на боку Камуны ваявала каля шасцісот былых удзельнікаў паўстання 1863 года. Сярод іх былі: былы чалец Літоўскага правінцыйнага камітэта, паплечнік Каліноўскага Ахіл Банольдзі, віленскі падпольшчык, паплечнік З. Серакоўскага і брат яго жонкі Кастусь Далеўскі, літоўскі селянін Адамас Біціс, які камандаваў некалі паўстанцкім аддзелам, паўстанцкія афіцэры Ю. Розвадоўскі, К. Свідзінскі, У. Ражалоўскі і многія, многія іншыя. Па саслоўнай прыналежнасці каля адной трэці ўдзельнікаў Камуны - палякаў і беларусаў (ліцьвінаў) былі выхадцы са шляхты, але толькі 10 чалавек з іх паходзілі з абшарніцкіх сямей. Каля 45% польскіх і беларускіх удзельнікаў Камуны зараблялі на эміграцыі на жыццё фізічнай працай (шаўцы, краўцы, сталяры, слесары, дукарскія рабочыя, цырульнікі, ліхтаршчыкі).

Дзеячы правага крыла польскай эміграцыі, якія рабілі стаўку на саюз з Версальскім урадам, усяляк стараліся абгаварыць тых палякаў, якія падтрымалі Камуну. Князь Чартарыскі накіраваў у Вярсаль адмысловы ліст, у якім насуперак ісціне заяўляў, што "за выключэннем, можа быць, аднаго Дамброўскага, які быў больш рускім, чым палякам, і з даўніх пор звязаны з рускімі сацыялістамі, іншыя палякі, якія служылі Камуне, былі чужыя ідэям Камуны [...], гэта былі проста кандаццеры - вайскоўцы-найміты, якія прадалі свае паслугі Камуне за тытулы і плату". У рэчаіснасці лік палякаў і беларусаў, якія змагаліся на боку Камуны з ідэйных меркаванняў, дасягала некалькіх сот чалавек. Ад іх імя некалькі пазней Теафіль Дамброўскі пісаў: "Нашай мэтай было не толькі стварэнне кіравання Камуны для Парыжа, але і перамога сацыяльнай рэвалюцыі, што, як я лічу, для нас неабыякава". "Першай нашай думкай і пытаннем, - заяўляў ён у той жа час, - заўсёды было - якую карысць гэта можа прынесці Польшчы? І вось, далучаючыся да парыжскай рэвалюцыі, мы бачылі ў ёй сацыяльную рэвалюцыю, якая ў выпадку поспеху можа перавярнуць парадак рэчаў, існы ў Еўропе. Ці магла пры гэтым Польшча штосьці страціць? Не! А выйграць? Усё! Гэтая думка была стымулам для ўсіх палякаў, якія змагаліся пад рэвалюцыйным штандарам".

Дамброўскі быў вядомы ў Парыжы. не прайшло і некалькі дзён, як Дамроўскага запрасілі на вайсковую раду ў Цэнтральны Камітэт Нацыянальнай гвардыі для абмеркавання пытання аб задачах Узброеных сілаў Камуны. Дамброўскі выказаўся за неадкладны наступ на Вярсаль. яго прапанова не была прынятая. Праз некаторы час камунары ўсё ж пайшлі на Вярсаль, аднак час быў упушчаны, наступ быў няўдачным.

Перад няўдачным наступам Дамброўскі ўступіў у Нацыянальную гвардыю. Ён адразу ж быў прызначаны камандуючым легіёна, які фармаваў свае батальёны ў ХІ акрузе Парыжа.

У адрозненне ад Дамброўскага Ўрублеўскі ў адносінах даКамуны займаў некаторы час пазіцыю чакання і вагаўся. Толькі праз два-тры тыдні ён прыняў канчатковае рашэнне.

Пачатак дзейнасці Ўрублеўскага ва ўзброеных сілах Камуны звязана з цікаўным кур'ёзам, аб якім распавядаецца ва ўспамінах удзельніка падзей Э. Лісагарэ. Адзін з чальцоў Камуны, знаёмы з ім да гэтага, адшукаў Урублеўскага, прывёў у вайсковую камісію і прадставіў як чалавека адданага, і які валодае вялікімі статэгічнымі, здольнасцямі. Калі падчас гутаркі Урублеўскі выказаў свой план дзеянняў, слухачы з здзіўленнем выявілі, што ён слова ў слова супадае з тым, што нядаўна прапанаваў у камісіі Ф. Піа. У адказ на просьбу растлумачыць, у чым справа, Урублеўскі сказаў: "Я некалькі дзён таму назад паслаў Феліксу Піа свой даклад". Спачатку Ўрублеўскаму не паверылі. Але пасля таго як у кабінеце Піа быў сапраўды выяўлены ліст Урублеўскага, яго аўтарытэт сярод тых, хто не ведаў яго раней, падняўся вельмі высока.

Яшчэ падчас паўстання 1863 года Урублеўскі выявіў сябе выдатным ваенаначальнікам. Але толькі падчас Парыжскай камуны ва ўсю шырыню разгарнуліся яго вайсковыя здольнасці.

Урублеўскі дзейнічаў увесь час у паўднёвым сектары абароны Парыжа, лявей Дамброўскага, які змагаўся ў заходнім сектары (з поўначы і ўсходу знаходзіліся прускія войскі, якія заявілі аб сваім нейтралітэце, але фактычна дапамагалі вярсальцам). У канцы красавіка, калі ўзброеныя сілы Камуны былі падзеленыя на дзве арміі, камандуючым першай з іх, якая займае заходні фронт абароны, аказаўся Дамброўскі, а камандуючым другой, якая дзейнічала на поўдні, - Урублеўскі. Адзін з актыўных дзеячоў радыкальнай польскай эміграцыі Ю. Такажэвіч пісаў у гэты час з Парыжа свайму знаёмаму: "Урублеўскі вельмі энергічны. Дамброўскі - галоўнакамандуючы. Кіраўніцтва ў руках палякаў. Дамброўскі вельмі папулярны ў камунараў: дзе б ён ні аказаўся, раздаюцца крыкі: "Жыве Польшча!"

Стараючыся намаляваць для чытача жывую выяву генералаў Камуны і дзеля гэтага сям-там яўна згушчаючы фарбы, Такажэвіч пісаў: "...Дамброўскі худы, нізкі, бледны, меў мянушку Лакотка; Урублеўскі на цэлую галаву вышэй за яго, пра яго не раз чуліся замілаваныя галасы жанчын: "Вельмі прыгожы і складзены, як Апалон" [...]. Першы - светлы бландзін з шэрымі жывымі, з вачыма, якія нястомна рухаюцца, а другі - цёмны брунет з пранізліва вострым і ганарлівым паглядам..." Далей Такажэвіч спрабаваў даць параўнальную характарыстыку асаблівасцяў вайсковых талентаў Дамброўскага і Урублеўскага. "У вайсковым мастацтве,- пісаў ён,- прызначэннем і стыхіяй з'яўляецца для першага абарона, для другога - наступ. Адзін сумее спакойна памерці на апошняй барыкадзе, другі павінен перамагчы ў першай жа шальной утычцы або памерці. Адзін - увасабленне добра адпрацаваных абарончых прыёмаў, машына найскладаных стратэгічных задум; другі - (скарыстаемся тут са слоў! Мерослаўскага)-"полымя найрэдкага розуму, што ахінае меч прыроджанай мужнасці"

Актыўны ўдзельнік падзей і гісторык Камуны Л. Дзюбрэйль адзываўся пра Урублеўскага, як пра дасведчанага і адважнага афіцэра, аднаго з тых, якія змянілі стан спраў у Нацыянальнай гвардыі. Ён пісаў: "Урублеўскі атрымаў камандаванне паўднёвымі фартамі... Урублеўскі, які належыў да той жа нацыянальнасці, як і Дамброўскія [браты Яраслаў і Тэафіль], так жа, як і яны, прымаў удзел у польскім паўстанні і быў дасведчаным і адважным афіцэрам [...]. З гэтымі новымі афіцэрамі Нацыянальная гвардыя, прынамсі, не трапляла ў нечаканасці і авантуры, за якія дагэтуль ёй пдаводзілася расплачвацца тысячамі забітых і трапіўшых у палон. Новыя камандзіры ўмеюць прадбачыць небяспеку, камбінуюць, манеўруюць, самі вядуць наступленне, і салдаты могуць ваяваць, не ставячы без карысці сваё жыццё пад пагрозу". Дзюбрэйль падкрэсліваў, што Дамброўскі і Ўрублеўскі дзейнічалі, маючы вельмі абмежаваныя сілы: "Дамброўскі, Урублеўскі і іх памочнікі ў найважнейшыя дні мелі ў сваім веданні не больш 30-35 тысяч байцоў: 12-15 тысяч на поўдні і 15-20 тысяч на паўночным захадзе. Пад нeпасрэдным камандаваннем Дамброўскага бывала часам да 6 тысяч байцоў, і, нягледзячы на няспынныя звароты да Камуны, больш значных сілаў ён ніякім чынам не сабраў". Дзейнічаючы на розных баявых участках, Я. Дамброўскі і В. Урублеўскі захаваліся ў памяці камунараў побач, бо былі аднолькава адданымі справе рэвалюцыі, таленавітымі ваенаначальнікамі, камандзірамі новага тыпу, таго тыпу, які нараджаецца толькі ў народных войсках.

Ваенныя дзеянні разгортваліся ў цэлым няўдала для камунараў. Першы момант, калі можна было, прытрымліваючыся актыўнай наступальнай тактыкі, нанесці рашучы выт па Вярсалю, быў прапушчаны. Дамброўскі, які (насуперак характарыстыцы Такажэвіча) настойваў на наступе, не атрымаў дастатковых сілаў і атрымаў толькі гераічную, але прыватную перамогу пад Аньярэ, дзе ён асабіста ўзначаліў начную атаку двух батальёнаў Нацыянальнай гвардыі. Маючы пераважную перавагу ва ўзбраенні і колькасці, вярсальцы перахапілі ініцыятыву і ўсё больш узмацнялі націск на пазіцыі камунараў.

12 красавіка на ўчастку Дамброўскага, дзе абараняліся прыкладна 1300 камунараў, рушыў ў атаку цэлы вайсковы корпус, які налічваў да 10 тыс. чалавек. Батальёны нацыянальных гвардзейцаў утрымлівалі свае пазіцыі, наносілі адчувальныя контрвыты на асобных участках. 16 красавіка, напрыклад, Дамброўскі данёс, што ў Неі камунары авалодалі некалькімі барыкадамі, захапіўшы ў якасці трафеяў баявыя сцягі. Аднак пры амаль дзесяціразовай перавазе супраціўніка гэта не магло працягвацца доўга, тым больш што адрасаваныя вайсковаму дэлегату Клюзярэ просьбы аб падмацаванні заставаліся безвыніковымі. 19 красавіка вярсальцы нечаканым нападам пацяснілі батальёны Дамброўскага, і толькі адважная контратака дазволіла аднавіць становішча. "Пасля крывавай барацьбы,- даносіў у гэты дзень Дамброўскі,- мы вярнуліся на свае пазіцыі. Левы фланг, які прасунуўся наперад, захапіў непрыяцельскі прадуктовы склад, у якім аказалася 69 бочак вяндліны, сыру і саланіны. Баі працягваюцца. Непрыяцульская артылерыя з вышынь Курбевуа закідвае нас снарадамі і карцеччу, але, нягледзячы на гэта, наш правы фланг праводзіць у дадзены момант манеўр з мэтай пазбегнуць акружэння высунутых наперад падраздзяленняў. Мне трэба 5 батальёнаў свежых салдат, не меней 200 чалавек таму што сілы непрыяцеля вельмі значныя."

Клюзярэ і на гэты раз не прыслаў падмацаванняў. Камунарам прыйшлося пакінуць Аньер, Бэкон і 20 красавіка амаль цалкам ачысціць заходні бераг Сены. На наступны дзень Дамброўскі арганізаваў контрвыт, у выніку якога змог умацаваць раён Неі, Левалуа, Клішы. Камунары трымаліся ў ім яшчэ тры тыдні, нягледзячы на смяротны артылерыйскі агонь з занятых версальцами фартоў і неаднакратныя атакі. Пабудовы і ўмацаванні снарады тут зраўнялі з зямлёю; хавацца ад куль і асколкаў было вельмі цяжка, але камунары трымаліся. "Дамброўскі, - распавядаў сведка,- які спакойна трымаўся пад ружэйным агнём, стрымана адважны і як бы не заўважаўшы небяспекі, паспяваў асабіста ўсюды, назіраючы за ўсім і ўхіляў усе небяспекі".

Адсутнасць падмацаванняў, блытаніна ў распараджэннях Клюзярэ, сталыя перабоі ў забеспячэнні прымушалі Дамброўскага звяртацца да кіраўнічых дзеячоў Камуны міма яе вайсковага дэлегата. Аб непл ладках у вайскоўцу гаспадарцы Камуны, аб няздольнасці, а магчыма, і нежаданні Клюзярэ ажыццяўляць кіраўніцтва. Дамброўскі гаварыў Дэляклюзу, Дзюбрэйлю, Аўрыялю і іншым відным дзеячам Камуны. 23 красавіка на паседжанні Камуны Аўрыяль запатрабаваў ад Клюзярэ дакладнай справаздачы аб тым, колькіх байцоў і колькі гарматаў на ўчастку Дамброўскага. Дэляклюз, абураны уніклівым адказам Клюзярэ і ўсімі яго дзеяннямі, абвясціў складзеную вайсковым дэлегатам афішу з заклікам даць яму, Клюзярэ, надзвычайныя паўнамоцтвы. "Дамброўскі,- сказаў Дэляклюз,- з'явіўся ўчора ў стане поўнай знямогі і сказаў мне: у мяне няма больш сіл, замясціце мяне. Для забароныы абшару ад Неі да Аньера ў мяне пзасталося 1200 чалавек, і больш за гэтую колькасць у мяне ніколі не было". "Калі гэта дакладна,- дадаў Дэляклюз,- то гэта акт здрады" .

Да канца красавіка асноўныя высілкі вярсальцаў пачалі паступова перамяшчацца з заходняга фасу абароны Камуны на паўднёвы, г. зн. з участка Дамброўскага на ўчастак Урублеўскага. Гэты ўчастак, які пачынаўся каля Пуэн-Дзю-Жур і ішоў уздоўж лініі фартоў амаль строга з захаду на ўсход, быў падзелены на тры сектары. Самы заходні, правафланговы, сектар (ад Сены да фартоў Ісі і Ванв) абараняў 1-шы корпус. Цэнтральны сектар, які абараняў 2-гі корпуса, уключаў фарты Манруж і Бісетр. Нарэшце, левафланговы сектар быў замацаваны за 3-м корпусам, які абараняў траншэі на ўсход ад форта Бісетр, раён Вільжуіф-Вітры і форт Іўры. На ўчастку, падпарадкаваным Урублеўскаму, змагаліся ў гэты перыяд такія баявыя і дасведчаныя ў вайсковай справе камандзіры, як Ла Сесіліа, Брунэль, Лісбоні, Ветцэль.

Красавік адзначыўся паступовым узмацненнем націску вярсальцеаў на правы фланг паўднёвага фасу абароны. З 4 па 11 красавіка супраць фартоў Ісі і Ванв дзейнічала толькі артылерыя вярсальцаў; затым да 25 красавіка яны вялі інжынерныя работыы, мпаволі набліжаючыся да абаронных рубяжоў камунараў і час ад часу спрабуючы іх атакаваць (у раёне Ванв камунары адбілі атакі 13, 15 і 22 красавіка, у раёне Ісі - 15 і 22 красавіка). У апошнія дні красавіка вярсальцы, заняўшы вёску Муліно, апынуліся ў непасрэднай блізасці да форта Ісі і атрымалі магчымасць яшчэ больш вынікова весткі артылерыйскі абстрэл яго ўмацаванняў. Напалоханы камендант форта вырашыў насуперак загаду спыніць супраціў; быў момант, калі ва ўмацаваннях застаўся толькі адзін 17-гадовы камунар Дзюфур, які рашыў падарваць парахавыя склепы, як толькі ўвойдуць вярсальцы. Аднак, пасланы Ўрублеўскім свежы батальён, які надышоў пад полагам начной цемры, змяніў становішча, і форт Ісі застаўся ў руках камунараў.

Як і ў іншых месцах, на ўчастку Ўрублеўскага памехай з'яўляліся часам не толькі страціўшыя мужнасць афіцэры накшталт згаданага каменданта Ісі, але і некаторыя кіраўнічыя дзеячы Камуны, што спрабавалі непасрэдна ўмешвацца ў ваенныя дзеянні праз галаву ваенаначальнікаў, што немінуча прыводзіла да неразбярыхі, блытаніны, трагічным непаразуменням. Так, 4 траўня Камітэт грамадскага выратавання, занепакоены моцнымі атакамі на Ісі, адмысловай дэпешай за подпісам Фелікса Піа і іншых яго чальцоў распарадзіўся, каб у форт неадкладна адправіліся Дамброўскі і Ўрублеўскі. У гэтым бачылі адзіную выратавальную меру, і сапраўды становішча ў Ісі было адноўлена. Аднак у адсутнасць Урублеўскага на яго камандным пасту вярсальцы, скарыстаўшыся здрадай аднаго з камандзіраў батальёнаў Камуны занялі рэдут Мулэн-Сакэ і выразалі ўсю яго залогу. Віна за гэта ў першы момант упала на Ўрублеўскага, бо Ф. Піа спрабаваў адмаўляць, што той быў накіраваны ў Ісі па загадзе Камітэта грамадскага выратавання. У канцы канцоў невінаватасць Урублеўскага поўнасцю пацвердзілася, а Ф. Піа, пазбавіўшыся даверу камунараў, змушаны быў падаць у адстаўку.

5 траўня вайсковы дэлегат Камуны Л. Росель устанавіў наступнае размеркаванне сілаў па сектарах абароны. Камандуючым аперацыямі на заходнім беразе Сены (правы фланг) прызначаўся Дамброўскі са штаб-кватэрай у Неі. Камандаванне сіламі, якія знаходзіліся ў цэнтры, давяралася італьянцу Ла Сесіліа. Урублеўскі па-ранейшаму заставаўся на левым фланзе, камандаваў сіламі на паўднёвым фасе абароны; яго штаб - кватэра павінна была знаходзіцца ў Жанціі. Праз два дні ўслед рушыла дадатковае распараджэнне, якое ўскладала на Ўрублеўскага "з прычыны хваробы генерала Сесіліа" камандаванне войскамі цэнтра; ім прадпісвалася "выконваць усе загады генерала Ўрублеўскага, камандуючага левым флангам".

Паўднёвы фас абароны ў траўні быў цэнтрам увагі парыжан. Найбольш жорсткія баі тут разгарнуліся ў раёне фартоў Ісі і Ванв. Першы з 25 красавіка падвяргаўся амаль бесперапыннаму артылерыйскаму абстрэлу. Замест умацаванняў там заставаліся на пачатак траўня кучы камянёў і пяску. На агонь 60 гарматаў вярсальцаў у камунараў адказвала толькі 10 гарматаў, якія мелі недахоп у боепрыпасах і якія паступова выходзілі з ладу. Форт трымаўся толькі гераізмам яго абаронцаў. Адзін з іх 7 траўня запісаў у сваім дзённіку: "Кожную хвіліну на нас падае па дзесяць снарадаў. Умацаванні цалкам адкрытыя. Усе пушкі за выключэннем дзвюх або трох, збітыя. Рэдуты вярсальцаў амаль дакранаюцца да нашых. Дадалося яшчэ трыццаць трупаў..."

10 траўня вярсальцы атакавалі і занялі форт Ванв, размешчаны побач з фортам Ісі. Урублеўскі падняў два батальёны і павёў іх у штыкавую атаку; супраціўнік быў адбітыы і адкінуты на зыходныя пазіцыі. Урублеўскі цудам выйшаў жывым з гэтай сутычкі. Затое камунары не толькі ізноў авалодалі фортам Ванв, але захапілі трафеі і палонных.

Да 15 траўня становішча на паўднёвым фасе абароны стала настолькі крытычным, што новы вайсковы дэлегат Камуны, Дэляклюз (Росель, спалохаўшыся тцяжкасцяў падаў у адстаўку), сабраў вайсковую раду, па якой прысутнічалі Дамброўскі і Урублеўскі. Было вырашана зрабіць некаторую перагрупоўку сілаў, попоўніць часткі, прызначыць да камандуючых участкамі абароны адмысловых камісараў Камуны: да Дамброўскага - Дэрэра, да Ўрублеўскага - Лявона Мялье.

Сіл бракавала, і павелічэнні іх не прадбачылася. Нягледзячы на гэта, Урублеўскі дзейнічаў актыўна і часам нават арганізоўваў наступальныя аперацыі. 18 траўня яго войскам удалося прасунуцца на самім левым фланзе і заняць паселішча Шаўзі ле-Руа, размешчанае на поўдзень ад форта Іўры. Але становішча было ўжо безнадзейным. Выдатна разумеючы гэта, Дамброўскі і Ўрублеўскі тым не менш заставаліся на сваіх пастах.

У 1-й арміі Камуны, якую ўзначальваў Дамброўскі, да 11 траўня заставалася каля 8 тыс. байцоў. А ў вярсальцаў на гэтым участку знаходзілася звыш 30 тыс. салдат і некалькі сот магутных артылерыйскіх гарматаў. Нягледзячы на гэта, камунары ўтрымлівалі свае пазіцыі і не раз наносілі адчувальныя контрвыты наступаючым вярсальцам. Дамброўскі стаў душой абароны і ініцыятарам контрвытаў; не раз ён асабіста вёў камунараў у рукапашныя сутычкі. Становішча сапраўды было цяжкім, але камунары яшчэ маглі б супрацівіцца, калі б у іх шэрагах не апынуўся здраднік. Дробны службовец Камуны Дзюкатэль. які адважыўся на гнюсную здраду, днём 21 траўня ўвёў вярсальцаў у Парыж. Праз паўтары гадзіны пасля гэтага Дамброўскі паслаў у Камітэт грамадскага выратавання і ў Вайсковую камісію наступную дэпешу: "Вярсальцы ўступілі раз вароты Сен-Клу. Прымаю меры, каб іх прагнаць. Калі можаце даслаць падмацаванні, адказваю за ўсё". Дэпешу даставілі па прызначэнні з вялікім спазненнем, прытым чальцы Камуны не паверылі вестцы аб уступе супраціўніка ў горад. Не абцяжараўшыся як след праверыць яго, яны ў восем гадзін вечара расклеілі афішу, у якой паведамленне Дамброўскага звалася пустой панікай. Тым часам за гарадскія сцены пранікала ўсё больш і больш вярсальцаў, усё новыя і новыя раёны аказваліся пад іх кантролем. Вечарам 21 траўня ў адной з контратак у раёне Ла Мюэт Дамброўскі быў кантужаны. Ледзь рухаючыся, ён у дзве гадзіны ночы з'явіўся ў Камітэт грамадскага выратавання з просьбай вызваліць яго ад камандавання ў сувязі з кантузіяй. Часовага пераемніка Дамброўскага прызначылі, але стузаныя і дэмаралізаваныя чальцы камітэта накінуліся на яго з папрокамі. Абураны да глыбіні душы, Дамброўскі выклікнуў: "Як, Камітэт грамадскага выратавання прымае мяне за здрадніка?! Маё жыццё належыць Камуне!" 23 траўня стала вядома, што Дамброўскі атрымаў смяртэльную рану на адной з барыкад Манмартра і памёр, сказаўшы: "Жыццё мае не іграе ролі, думайце толькі аб выратаванні рэспублікі".

Паўднёвая частка Парыжа, абаронай якой кіраваў Урублеўскі, была адной з апошніх апораў Камуны. Калі вярсальцы занялі Манмартр, ён арганізаваў барацьбу ў раёне Італьянскага бульвара, плошчы Жанны д'Арк і на Бют-о-Кайю. Тут дзейнічаў 101-шы батальён, які ваяваў раней пад камандаваннем Дамброўскага ў раёне Аньера і Нейн; з 3 красавіка гэты батальён не выходзіў з бою і не адпачываў. "Суровыя і дзікія,- пісаў пра байцоў гэтага батальёна сведка,- у разарваных строях, са сцягамі ў руках; ніякіх загадаў, акрамя загаду "Наперад", яны не слухаюць, спакой ім не па душы, і, не паспеўша астыць ад аднаго бою, яны рвуцца ўжо ў другі".

Дпведаўшыся аб прарыве вярсальцаў ля варот Сен-Клу, Урублеўскі прапанаваў засяродзіць усе застаўшыяся сілы на паўднёвым беразе Сены, каб лепш арганізаваць абарону. Па яго меркаванні, раён Пантэона, рэк Сены і Ўеўр, а таксама фарты, якія яшчэ ўтрымліваліся, утваралі моцную закрытую пазіцыю, зручную для абароны, адкуль у выпадку неабходнасці можна было б адступіць за межы Парыжа. Удзельнік падзей і гісторык Камуны Лісагарэ так ацэньвае план Урублеўскага: "Гэтае меркаванне было самым прыдатным для рэгулярнага войска; але нельга па сваёй добрай волі перанесці на вызначанае месца паўстанне, а федэраты ўсё больш і больш настойвалі на тым, каб абараняць свае кварталы" . Прыкладна такая ж агульная ацэнка плану Ўрублеўскага дадзена савецкімі вайсковымі адмыслоўцамі, у прыватнасці гісторыкам баявых дзеянняў Камуны С. М. Красільнікавым, які піша, што прапанова Ўрублеўскага "у асноўным правільная, з вузкага аператыўна-тактычнага пункта гледжання не прымала да ўвагі таго, што галоўныя агмені абароны ляжалі па-за гэтай зонай - на поўнач ад Сены".

Вайсковы дэлегат Камуны Дэляклюз не зацвердзіў план Урублеўскага і прапанаваў перакінуць падпарадкаваныя яму сілы на паўночны бераг. Нягледзячы на гэта, Урублеўскі застаўся ў занятым раёне. 21 траўня ў форце Бісетр ён сабраў вайсковую раду. На ёй прысутнічалі чалец Камуны Лявон Мялье і шэраг камандзіраў, у тым ліку палякі А. Вярніцкі і А. Камянецкі. Удзельнікі рады па прапанове Урублеўскага прынялі рашэнне абараняцца паўднёвей Сены. Выконваючы рашэнне, Урублеўскі праявіў вялікае вайсковае майстэрства і цуды адвагі: раён Aўстэрліцкага маста і Вінных складоў стаў адным з апошніх агменяў арганізаванага супраціву вярсальцам. Праз паўстагоддзя ў гэтым раёне два гады пражыў Эрнест Хемінгуэй. Ён ахарактарызаваў яго насельніцтва наступным чынам: "Яны былі нашчадкамі камунараў, і палітыка давалася ім лёгка. Яны ведалі, хто расстраляў іх бацькоў, іх блізкіх, іх сяброў, калі вярсальскія войскі занялі горад пасля Камуны і расправіліся з усімі, у каго былі мазольныя рукі, або кепка на галаве, або якое-небудзь іншае адрозненне, па якім можна пазнаць працоўнага чалавека".

24 траўня ўпаў Пантэон, які гераічна абараняўся камунарамі. Вярсальцы падышлі да раёна Бют-о-Кай і атакавалі яго. Камунары пад камандаваннем Урублеўскага адбілі чатыры лютыя атакі вярсальцаў, самі наносілі контрвыты па праціўніку. Частка камунараў вырашыла перанесці абарону ў свае родныя кварталы і, заклінаваўшы гарматы, пакінула ўмацаванні. Град снарадаў абрынуўся на пазасталых. Але калі нараніцу прыйшоў загад ачысціць умацаванні і адысці за Сену Урублеўскі выклікнуў: "Гэта здрада або недаразуменне! Я ніколі не ачышчу іх!" І толькі ў апошнія хвіліны пад пагрозай поўнага акружэння ён у поўным парадку пераправіў праз раку ацалелыя гарматы і застаўшыхся ў жывых байцоў. "Калі б паўсюль былі такія камандзіры,- заявіў Лісагарэ,- то баі на вуліцах Парыжа працягваліся б не тыдзень, а месяц".

Пераправіўшыся цераз Сену, камунары арганізавалі супраціў каля Аўстэрліцкага маста і плошчы Жанны д'Арк. Некалькі тысяч камунараў на чале з Урублеўскім адбівалі тут на працягу 36 гадзін атакі цэлага вайсковага корпуса.Толькі пад пагрозай акружэння Урублеўскі згаджаўся на адступленне і ў поўным парадку выводзіў свае часткі з-пад вытаў супраціўніка. Дэляклюз прапанаваў Урублеўскаму прыняць камандаванне пазасталымі ўзброенымі сіламі камунараў, але Ўрублеўскі, ведаючы іх малалікасць, не мог узяць на сябе адказнасць за працяг гэтакай няроўнай барацьбы. Адмовіўшыся ад камандавання, ён да апошняй хвіліны заставаўся на сваім ранейшым пасту.

Цудам пазбегшы палону пры разгроме вярсальцамі апошніх барыкадаў, Урублеўскі, скарыстаўшы вопратку, прынесеную адной з парыжскіх работніц,зняў з сябе форму, схаваў зброю, але доўга яшчэ не хацеў пакідаць Парыж. Азвярэлыя карнікі добра зналі праслаўленага генерала Камуны і паўсюль яго шукалі. А ён у гарнітуры парыжскага пралетара спакойна расхаджваў па горадзе і з'яўляўся ў кафэ "Рэжанс", дзе можна было сустрэцца з сябрамі і знаёмымі. Сын Адама Міцкевіча Ўладзіслаў, сустрэўшы аднойчы Урублеўскага, пачаў угаворваць яго неадкладна з'ехаць у Лондан. "Здаецца, там кепскі клімат,- аджартоўваўся Урублеўскі.- А тут, у Парыжы, мне вельмі добра. Мяне атачаюць сумленныя працоўныя, засцерагаюць мяне, запрашаюць мяне на абеды, дзе так сардэчна п'юць за маё здароўе".

Аднак крывавы тэрор вярсальцаў усё ўзмацняўся. Пасля доўгіх угавораў Урублеўскі пагадзіўся пакінуць Францыю, скарыстаўшыся чужым пашпартам. Толькі шчаслівы збег акалічнасцяў і незвычайная стрыманасць Урублеўскага дапамаглі яму пазбегнуць смяротнай небяспекі. Пасля, калі яго спыталі аб апошніх днях у Парыжы і аб акалічнасцях уцёкаў, ён у сваёй звычайнай паўжартоўнай манеры адказаў: "Спытайце ў тых дурняў, якія наваднілі Парыж. Я там цалкам не хаваўся, нават не мяняў вопраткі, разгульваў па вуліцы і ўсё. Аднак, калі я атрымаў ад сваіх прускі пашпарт, то пайшоў на вакзал, каб з'ехаць з Парыжа. На вакзале, гляджу, усіх пасажыраў зганяюць у адну залу, у якім паліцэйскі камісар правярае кожнага з-іх, параўноўваючы з альбомам камунараў, дзе мой здымак на першым месцы. Паказваю жандару свой пашпарт і сярдую, што раздражняе мяне пустымі фармальнасцямі. Той казырнуў і далажыў камісару - маўляў, немец. Адвялі мяне проста ў вагон перачакаць, пакуль скончыцца праверка пасажыраў, вялікую павагу тады аказвалі прусакам!"

Гісторыя атрыманага "ад сваіх" прускага пашпарта на"імя В. Вальдэмара), пра які згадаў Урублеўскі, заслугоўвае таго, каб распавесці аб ёй больш падрабязна. Справа ў тым, што пашпарт быў пасланы з Лондана па даручэнні Карла Маркса. Уручыў ж яго Ўрублеўскаму рускі рэвалюцыянер П. Л. Лаўроў, які ў 1868 г. пасля ўцёкаў з высылкі жыў у Парыжы, быў звязаны з дзеячамі I Інтэрнацыяналу і ўдзельнікамі французскага працоўнага руху, а таксама меў нямала сяброў і сярод палякаў. Гэтыя акалічнасці як нельга лепш гавораць пра тое, каго менавіта разумеў Урублеўскі пад словам "свае", калі згадваў аб прускім пашпарце.

Так скончыўся яшчэ адзін этап жыцця Ўрублеўскага. Якое месца заняў ён у яго ідэйнай эвалюцыі, чым звязаны з папярэднім часам, як суадносіцца з наступным? Сам Урублеўскі адказаў на гэтыя пытанні не пакінуў, няма прамых адказаў на іх і ў захаваўшыхся дакументах. Аднак наяўныя крыніцы ўтрымоўваюць нямала ўскосных дадзеных, якія дазваляюць болей або меней дакладна адказаць на пастаўленыя пытанні.

Пачнём з шляху, па якім прыйшоў Урублеўскі ў шэрагі абаронцаў Камуны. Вядома, гэты шлях не быў выпадковым для яго, як і для іншых актыўных дзеячоў польскай дэмакратычнай эміграцыі. Па-першае; таму, што ён быў традыцыйным для польскага нацыянальна-вызвольнага руху. Адзначаючы гэта У. І. Ленін пісаў: "Традыцыі барацьбы за нацыянальнае вызваленне былі такія моцныя і глыбокія, што пасля паразы на радзіме лепшыя сыны Польшчы ішлі падтрымліваць усюды і паўсюль рэвалюцыйныя класы; памяць Дамброўскага і Ўрублеўскага непарыўна звязаная з найвялікшым рухам пралетарыяту ў XIX стагоддзі, з апошнім - і, будзем спадзявацца, апошнім няўдалым - паўстаннем парыжскіх рабочых". Па-другое, таму што ў гады, якія папярэднічалі Камуне, Урублеўскі і яго аднадумцы, засвойваючы ідэі ўтапічнага сацыялізму і знаёмячыся з навуковым сацыялізмам, былі ў дастатковай меры падрыхтаваныя да разумення вядучай ролі рабочага ікласа, да пераходу на яго бок у палітычнай барацьбе.

Але чым жа тады абумоўлена чакальная пазіцыя Урублеўскага ў першыя дні пачатку паўстання ў Парыжы? Вычарпальнае тлумачэнне тут даць цяжка, т. ш. размова можа ісці ў ліку іншых пра нейкія пэўныя акалічнасці і асабістыя матывы, пра якія немагчыма і неправамерна выказваць здагадкі. Калі ж гаварыць пра фактары больш агульнага парадку, то тут ёсць магчымасць зрабіць вельмі верагодныя здагадкі. Думаецца, мае рацыю К. Вычанская, якая мяркуе, што на Ўрублеўскага паўплывалі, па-першае, ўсталяваныя яшчэ з 40-х гадах правілы неўмяшання польскіх эмігрантаў ва ўнутранае палітычнае жыццё Францыі, а па-другое; тыя пэўныя рашэнні эмігранцкіх органаў, якія выцякалі з гэтай традыцыі і пра якія згадвалася вышэй. Мела значэнне, відаць, і тое, што Ўрублеўскі напярэдадні падзей, хоць і быў звязаны з французскім працоўным рухам, але не так трывала і глыбока, як Дамброўскі, прычым звязаны з тымі арганізацыямі і дзеячамі, якія самі ўключыліся ў барацьбу параўнальна марудна і не без аглядкі. Можа быць, менавіта пра гэта сведчаць чуткі "аб больш блізкіх сувязях Я. Дамб роўскага з бланкістамі, а В. Урублеўскага з сацыялістамі", адзначаныя ў К. Вычанскай.

Прыняўшы на сябе адказны пост ва ўзброеных сілах Камуны і атрымаўшы чын генерала, Урублеўскі аддаваў справе ўсе свае сілы і здольнасці. "Перыяд Камуны,- піша Вычанская,- з'явіўся новай праверкай вялікіх асабістых вартасцяў Урублеўскага [...]. Падчас баёў Камуны займаўся ён справамі чыста вайсковымі і, як уяўляецца, менш за Дамброўскага ўмешваўся ў палітыку" .

Згаджаючыся ў цэлым з такой характарыстыкай ролі Ўрублеўскага, заўважым, што вялікая актыўнасць Дамброўскага ў чыста палітычнай сферы (яе, зрэшты, вельмі цяжка, нават, мабыць, немагчыма аддзяліць ад узброенай барацьбы за Камуну) тлумачыцца яшчэ і тым, што ён сумяшчаў камандаванне правым флангам абароны з пасадай каменданта Парыжа. Гэтая пасада патрабавала ад Дамброўскага сталых зносін не толькі з вайскоўцамі, але і з іншымі дэлегатамі Камуны, рабіла яго датычным да рашэння шэрагу такіх палітычных пытанняў, да якіх Урублеўскі па сваім становішчы не мог мець адносінаў. На занятым жа пасту ён быў актыўны і ў палітычным сэнсе. Гэта знаходзіла свой выраз, напрыклад, у тым, што ён актыўна прапагандаваў ідэі Камуны сярод польскіх эмігрантаў. Услед за ім далучыліся да камунараў і разам з ім ваявалі дзесяткі палякаў, у тым ліку і выхадцы з Літвы і Беларусі, для якіх прыклад і слова Ўрублеўскага мелі вырашальнае значэнне. Для ілюстрацыі гэтага можна акрамя ўжо прыведзеных раней назваць імёны Ў. Ёста, У. Кукшы, Р. Слезера, А. Кабаскі, У. Лянкевіча, М. Г. Рагоўскага, Ю. Лявіцкага, А. Гушы, Ю. Пачобута, Ф. Падбярэскага і шэраг іншых выхадцаў Літвы і Беларусі, звесткі пра якіх ёсць у працы К. Вычанскай. Вырашальна роля Ўрублеўскага бачная і на прыкладзе лекара Ў. Барза- багатага, які, па дадзеных Вычанской, лячыў камунараў, параненых пры абароне форта Ісі, быў арыштаваны вярсальцамі, але здолеў пазбегнуць адказнасці. У 1874 г. пры вяртанні ў Расію ён даў паказанні: пры гэтым ён поўнасцю адпрэчваў свой удзел у Камуне. Але насуперак яго волі паказанні растлумачваюць некаторыя акалічнасці, у тым ліку звязаныя з яго пераходам на бок камунараў. Адпаведнае месца паказанняў даволі жыва малюе становішча ў Парыжы і дазваляе зразумець, што Барзабагаты перайшоў на бок Камуны не без удзелу Урублеўскага і аднаго з яго паплечнікаў - А. Вярніцкага. Таму ёсць сэнс прывесці ўрывак з паказанняў.

"У сакавіку месяцы 1871. года,- гаворыцца ў паказаннях Барзабагатага,- пачалася ў Парыжы Камуна, у якой я не прымаў ні найменшага ўдзелу; але вось што са мной здарылася. У канцы або палове месяца красавіка 1871 года чацвёрты батальён знік з Парыжа і адправіўся ў Вярсаль. Я ж, як адстаўны, застаўся ў Парыжы. 26 або 27 красавіка я ўзяў па памылцы фуражку з нумарам 4-га батальёна, пайшоў у булачную купіць нешта для сваіх дзяцей і раптам быў арыштаваны комунарамі, якія хацелі расстраляць мяне як вярсальскага агента або шпіёна. Жартаў у той час не было ў Парыжы! Я вымушаны быў спаслацца на меркаванне Ўрублеўскага пра мяне, таму што не ведаў Дамброўскага, а Ўрублеўскі таксама быў генералам у камунараў. Урублеўскі, каб выратаваць мяне, ручаючыся, што я не версальскі агент, сказаў, каб мяне адправілі як лекара ў амбуланс у Жантыльі. Камунары пусцілі мяне, і я вярнуўся дадому, не думаючы ісці ў амбуланс. З сумам павінен сказаць, што паляк Аляксандр Вярніцкі npыйшоў да мяне на чале некалькіх салдат на кватэру ды даставіў мяне ў амбуланс 29 або 30 красавіка. Вярсальцы, прыйшоўшы ў Парыж, арыштавалі мяне, і я, дзякуючы Вярніцкаму, адседзеў пад арыштам нешта сем тыдняў, пакуль дачакаўся па чарзе допытаў [...]. Камісія прызнала мяне невінаватым і адпусціла дадому".

У цяперашні час мы не ведаем яшчэ ўсіх дэталяў аб дзейнасці Ўрублевского ў перыяд Камуны, у шэрагу выпадкаў не можам высвятліць матываў яго дзеянняў. Але нашы сённяшнія спазнанні цалкам дастатковыя для пацверджання правільнасці тых ацэнак, якія давалі Дамброўскаму і Ўрублеўскаму іх сучаснікі.

У сваёй выдатнай працы "Грамадзянская вайна ў Францыі", пісаўшайся ў той час, калі на барыкадах Камуны яшчэ ішла барацьба, К. Маркс пісаў: "Другая імперыя была святам касмапалітычнага махлярства [...]. Камуна дала ўсім замежнікам гонар памерці за несмяротную справу [...]. І Ц'ер, і буржуазія, і Другая імперыя пастаянна падманвалі палякаў голаснымі выказваннямі сваёй спагады, у рэчаіснасці аддаючы іх Расіі і выконваючы яе брудную справу. Камуна ўшанавала гераічных сыноў Польшчы, паставіўшы іх на чале абаронцаў Парыжа" . Пазней, ацэньваючы ролю палякаў, і першым чынам, вядома, Дамброўскага і Ўрублеўскага, Энгельс пісаў: "...у Парыжскай Камуне яны былі адзінымі надзейнымі і здольнымі палкаводцамі".

Цытаваны адрывак з "Грамадзянскай вайны ў Францыі" Маркс заканчвае словамі пра тое, што Камуна, каб разчэй адцяніць новую гістарычную эру, скінула сімвал ваеннай славы банапартысцкай Францыі - Вандомскую калону. Адзін з карыфеяў польскай дэмакратычнай эміграцыі, Віктар Хельтман, у лісце да Я. Н. Яноўскага 20 траўня 1871 г., горача абараняючы палякаў, якія змагаліся на барыкадах Камуны, пісаў: "Калі-небудзь Францыя побач з імёнамі герояў, якія заваююць для яе дэмакратычную сацыяльную рэспубліку, напіша на новай Вандомскай калоне імёны Дамброўскага і Ўрублеўскага..."

З'яўленне Ўрублеўскага сярод найболей самаадданых, упартых і адданых справе абаронцаў Камуны не выпадковасць, а заканамерная з'ява, якая цалкам лагічна яўпісваецца ў яго біяграфію.

Разам з Марксам і Эгельсам

Дакладная дата ад'езду Ўрублеўскага з Парыжа, нажаль, невядомая. Першыя дакументальныя звесткі аб яго прибыцці ў Лондан утрымоўваюцца ў лісце Ф. Энгельса да В. Лібкнехта, адпраўленым з Лондана і датаваным прыкладна сярэдзінай жніўня 1871 г. Гэты ліст пачынаецца наступнай фразай: "Урублеўскі, Лонге, Бастэліка знаходзяцца тут". Усе тры названыя асобы - прыбылыя з Парыжа камунары: Ш. Лонге - чалец Камуны, А. Бастэліка - службовая асоба адной з яе ўстаноў. Аб прыездзе Лонге ў Лондан Энгельс пісаў П.Л. Лаўрову ў лісце ад 9 жніўня 1871г. Ці прыехаў Урублеўскі разам з імі, з кімсьці адным з іх або зусім асобна, калі менавіта гэта адбылося? Адказу на гэтыя пытанні мы пакуль не маем.

Маркс і Энгельс уважліва сачылі за гераічнай барацьбой французскіх працаўнікоў і добра ведалі ўсіх бачных дзеячаў Парыжскай камуны. Пасля разгрому Камуны яны рабілі ўсё магчымае, для таго каб дапамагчы камунарам, якія апынуліся ў эміграцыі. Гэта былі загартаваныя барацьбіты, ваенны і палітычны дослед якіх з'яўляўся найкаштоўнейшым набыццём сусветнага рэвалюцыйнага руху. Генеральная Рада I Інтэрнацыяналу яшчэ з чэрвеня 1871 г. шмат займалася камунарамі, якія прыбывалі з Францыі і нават утварыла адмысловы камітэт дапамогі эмігрантам Камуны, з якім супрацоўнічалі асобныя прагрэсіўныя дзеячы з ліку буржуазных радыкалаў і рэспубліканцаў. 25 жніўня Маркс пісаў у адным з лістоў, адрасаваных у Нью-Ёрк: "На наступным тыдні Вы атрымаеце Зварот Генеральнай Рады аб дапамозе камунарам-эмігрантам. Асноўная маса іх (80-90 чалавек) знаходзіцца ў Лондане. Генеральная Рада дагэтуль ратавала іх ад згубы..."

Кіруючы ўсімі мерапрыемствамі па аказанні матэрыяльнай дапамогі камунарам і шмат займаючыся вывучэннем і тэарэтычным асэнсаваннем доследу Камуны, Маркс і Энгельс вельмі цікавіліся кожным удзельнікам падзей. Цалкам натуральна, што генерал Камуны Ўрублеўскі прыцягнуў іх увагу і вельмі хутка стаў у іх сталым госцем. Паміж імі ўсталяваліся адносіны поўнага разумення і даверу. Захавалася нямала кранальных сведчанняў іх сяброўства.

Першым чынам трэба было знайсці для Ўрублеўскага заробак, які даваў бы сродкі да існавання. Даволі падрабязна пра гэта распавёў Энгельс у лісце да П. Л. Лаўрова ад 29 лістапада 1871 г.: "Пра Ўрублеўскага мы ўжо атрымалі звесткі ад Развадоўскага. [...]. Мы зрабілі ўсё, што было ў нашых сілах, але з-за ўпартага і хваравіта ганарлівага характару гэтага чалавека нам прыйшлося дзейнічаць вельмі асцярожна; тым не менш мы лічым, што нам удалося дабіцца хоць бы таго, што ён, прынамсі, мае самае неабходнае. Вы ведаеце, што ён адмаўляецца ад усякай медычнай дапамогі, і перамагчы гэтую забабоннасць будзе яшчэ цяжэй"

Старыя раны, нервовая напруга і цяжкія ўмовы жыцця прывялі здароўе Ўрублеўскага да канца 1871 г. у поўны разлад. Неабходна было лячэнне, забяспечыць якое для немаёмнага чужаземца аказалася справай нялёгкай. Маркс усяляк стараўся дапамагчы генералу Камуны, загаворваў аб тым, каб памясціць яго ў лякарню Лонданскага ўніверсітэта. Горача падзякаваўшы за клопаты, Урублеўскі ў адным з сваіх лістоў Марксу пісаў: "Пасля нашага прыбыцця ў Лондан мы, палякі, атрымалі з вашага боку гэтулькі ўвагі і ўсялякай дабрыні, што гэта выклікала у мяне глыбокае сяброўства да вас..." "Я поўны надзеі,- гаварылася далей у лісце,- з часам расплаціцца з усімі даўгамі Інтэрнацыяналу [...], грамадскай і палітычнай дзейнасці якога [...] я так горача адданы". Хвароба неаднаразова прыкоўвала да пасцелі генерала Камуны; Маркс і Энгельс штораз клапаціліся аб ім і дапамагалі ўсім, чым маглі.

31 снежня 1871 г. Урублеўскі атрымаў запрашэнне сустрэць надыходзячы Новы год у сям'і Маркса. Хвароба перашкодзіла яму скарыстацца запрашэннем, і ён паслаў Марксу цыдулку: "Сталыя хваробы не дазволілі мне правесці апошнія гадзіны гэтага страшнага года ў вашай паважанай сям'і, якая мне дае гэтулькі ўспамінаў аб лепшых днях майго жыцця і сваім абаяннем нагадвае мне родную хату. Адзін у сваім пакоі, я злосна п'ю мікстуру, абвяшчаючы тост за згубу старога свету і за тое, каб мы, поўныя надзей на будучыню, уступілі ў новы. Пасылаю вам братэрскае прывітанне".

Адносіны Ўрублеўскага з Марксам і Энгельсам заставаліся сяброўскімі і ў наступныя гады. 3 студзеня 1873 г., напрыклад, Урублеўскі паслаў Энгельсу ліст, у якім паведамляў, што ўжо два тыдні з-за хваробы не ўстае з пасцелі, вельмі жадае ўбачыцца і пагаварыць па пытанні, якое цікавіць Энгельса. У верасні таго ж года Маркс настойліва прасіў Э. Освальда ўладкаваць Урублеўскага на працу. Пры гэтым ён пісаў пра Ўрублеўскага, як пра чалавека, "які нарадзіўся ў Літве і ведае рускую мову гэтак жа добра, як і польскую". Некалькі пазней, у верасні 1874 г., у Ўрублеўскага абвастрыліся болі, звязаныя з яго цяжкімі раненнямі. Энгельс, паведамляючы аб стане яго здароўя Марксу, пісаў у лісце ад 21 верасня: "Урублеўскаму лепш, ён лячыўся электрычнасцю. Аб ампутацыі рукі не было і размовы, гутарка ішла толькі аб тым, каб выразаць кавалак цягліцы, у які, верагодна, урос канец нерва, што прычыняла боль. Але, відаць, яму прыйшлося жудасна цяжка, і нашыя грошы былі атрыманыя ў вырашальны момант". Вышэй ужо гаварылася, што Ўрублеўскі бываў у сям'і Маркса. Нярэдка ён наведваў і Энгельса. Аб гэтым сведчыць, у прыватнасці, адзін з лістоў Энгельса да В. Лібкнехта ад чэрвеня 1872 г., у якім паведамлялася, што Ўрублеўскі праседзеў у Энгельса цэлы вечар.

Пачатак кантактаў Маркса і Энгельса з польскай дэмакратычнай эміграцыяй узыходзіць да 40-х гадоў XIX ст. Яны асабліва пашырэлі і памацнелі пасля стварэння Міжнароднага Таварыства Рабочых (верасень 1864 г.). Чальцамі Генеральнай Рады I Інтэрнацыяналу сталі спачатку Э. Халторп і Ф. Рыбчынскі, а затым К. Бобчынскі, Л. Жабіцкі, Л. Аборскі, Я. Крынскі, Ю. Вярэцкі. Абавязкі сакратара-карэспандэнта для Рэчы Паспалітай выконвалі К. Бобчынскі (1865- 1866) і А. Жабіцкі (1866-1871). Найболей цеснымі сувязі з Інтэрнацыяналам былі ў Лондане, дзе ў 1865 г. i паўстала яго польская секцыя колькасцю ў некалькі дзесяткаў чалавек. Яе ядром з'яўляліся актыўныя дзеячы "Польскага дэмакратычнага таварыства", а з 1866 г.- лонданскай гміны "Аб'яднання польскай эміграцыі". З I Інтэрнацыяналам былі звязаныя польскія і беларускія эмігранты ў Францыі і Швейцарыі.

Як ужо адзначалася вышэй, ідэі сацыялістычнага пераўтварэння грамадства прабівалі сабе дарогу сярод польскай эміграцыі параўнальна марудна. Да Інтэрнацыяналу многіх эмігрантаў палякаў і ліцьвінаў, асабліва ў першы час, прыцягвалі не гэтулькі гэтыя ідэі, колькі гарачая спагада Міжнароднага Таварыства Рабочых вызвольнай барацьбе іх народаў і тая падтрымка, якую гэтая барацьба нязменна атрымлівала з яго боку. Збліжэнне з Інтэрнацыяналам, якое адбывалася ў Лондане адносна хутка і просталінейна, у іншых цэнтрах польскай і беларускай эміграцыі было значна больш складаным і зігзагападобным. У Францыі на польскую эміграцыю мелі ўплыў бланкісты і пруданісты, у Швейцарыі - М. А. Бакунін і яго прыхільнікі. "Ліга міру і волі або Інтэрнацыянал?"- так азагалоўлены адзін з раздзелаў кнігі польскай даследчыцы І. Кабердавай, прысвечанай сувязям польскай эміграцыі з I Інтэрнацыяналам. І на самай справе, напярэдадні Парыжскай камуны, ды і пазней, перад цэлымі групамі польскіх і беларускіх эмігрантаў вельмі востра ўставала дылема: альбо ісці з буржуазна-пацыфісцкай "лігай" і стварэннямі Бакуніна накшталт "Альянсу сацыяльнай дэмакратыі", "Усясветнага рэвалюцыйнага саюза сацыяльна-дэмакратычнай партыі", альбо звязаць сябе з Міжнародным Таварыствам Рабочых, з Марксам і Энгельсам.

Тым не менш Інтэрнацыянал паступова заваёўваў усё больш прыхільнікаў сярод польскай эміграцыі, яго ідэі ўсё глыбей пранікалі ў прытомнасць асобных яе лідараў. Марудная, але правільная эвалюцыя ў гэтым кірунку на працягу другой паловы 60-х гадоў пацвярджаецца на прыкладзе К. Бобчынскага і А. Жабіцкага. Першы з іх на Лонданскай канферэнцыі Інтэрнацыяналу ў 1865 г. выступіў разам з прыхільнікамі Маркса супраць пруданістаў. Другі ў 1869 г. рэзка крытыкаваў анархісцкую ацэнку штрайкавай барацьбы Ю. Гаўке-Басакам, які, актыўна ўдзельнічаючы разам з Бакуніным у дзейнасці "Лігі міру і волі", знаходзіўся, як і некаторыя іншыя польскія эмігранты, пад больш або менш моцным яго ўздзеяннем.

Падзеі 1870-1871 гг. аказалі велізарны ўплыў на польскую і беларускую эміграцыю. У ёй больш даклана азначылася ідэйнае размежаванне. Значна большай стала цікавасць да працоўнага руху і да сацыялістычных вучэнняў. Невымерна ўзрасло імкненне польскіх эмігрантаў да ўсталявання кантактаў з Інтэрнацыяналам і ўключэння ў яго дзейнасць; польская секцыя Інтэрнацыяналу да гэтага часу значна папоўнілася, асабліва за лік удзельнікаў Парыжскай камуны і іншых эмігрантаў, якія прыехалі з Францыі. Усё гэта прывяло да актывізацыі і росту аўтарытэту польскай секцыі, а таксама да іншых перамен, якія не без падстаў звязваюць звычайна з імем Урублеўскага.

Пытанне аб часе ўступлення Ўрублеўскага ў шэрагі Міжнароднага Таварыства Рабочых пакуль не даследавана да канца. У канцы 60-х гадоў, знаходзячыся ў Парыжы, ён быў блізкі з некаторымі французскімі сацыялістычнымі дзеячамі, звязанымі з Інтэрнацыяналам, што дае сур'ёзныя падставы меркаваць аб уступленні Ўрублеўскага ў шэрагі I Інтэрнацыяналу ўжо ў гэты час. Менавіта так вырашалася пытанне ў калектыўнай працы савецкіх адмыслоўцаў па гісторыі гэтай міжнароднай рабочай арганізацыі, у якой гаворыцца: "Частка польскіх дэмакратаў - будучых удзельнікаў Парыжскай Камуны, напрыклад Урублеўскі, напярэдадні 1870 г. ужо ўступілі ў шэрагі Міжнароднага Таварыства Рабочых". Па сутнасці такое сцвярджэнне ўяўляецца правільным, але для поўнага яго абгрунтавання бракуе пакуль выразнага і вызначанага сведчання не толькі мемуарных, але і дакументальных крыніц.

Ва ўсякім разе пасля прыбыцця ў Лондан Урублеўскі адразу паўстае перад намі як удзельнік Інтэрнацыяналу, а з кастрычніка 1871 г.- як чалец яго Генеральнай Рады і сакратар-карэспандэнт для Польшчы. Відаць, гэта было б немагчымым, калі б у папярэдні перыяд ён не меў ніякіх адносінаў да спраў Інтэрнацыяналу.

У верасні 1871 г. у Лондане адбылася закрытая канферэнцыя прадстаўнікоў секцый Міжнароднага Таварыства Рабочых, на якой у ліку іншых абмяркоўваліся пытанні супрацьдзеяння хвалі рэакцыі, якая рушыла за разгромам Парыжскай камуны. Урублеўскі прысутнічаў на паседжаннях гэтай канферэнцыі і на заключным банкеце, арганізаваным Генеральнай Радай I Інтэрнацыяналу. Пра гэта ў сваім лісце да Л. Кугельмана распавяла дачка К. Маркса - Жэні. Яна пісала 3 кастрычніка 1871 г.: "Ваша боязь наконт увозу з Францыі шпіёнаў вельмі і вельмі абгрунтаваныя. Да шчасця, Рада прыняла свае меры. Для доказу паспяховасці гэтых мераў досыць сказаць, што з 17 па 23 верасня Інтэрнацыянал праводзіў канферэнцыю і ні адна газета пра яе не ведала. 24-га канферэнцыя завяршылася банкетам. Маўра (так называлі К. Маркса ў сям'і, рэд.) прымусілі старшынстваваць на гэтым свяце (зусім супраць яго волі, як Вы можаце сабе ўявіць), і ён меў гонар быць суседам гераічнага польскага генерала Ўрублеўскага, які сядзеў справа ад яго. З другога боку Маўра сядзеў брат Дамброўскага. Прысутнічала шмат чальцоў Камуны".

Польская секцыя Інтэрнацыяналу ў Лондане фактычна спыніла сваё існаванне ў сувязі з франка-|прускай вайной. Зараз яна была ўзноўленая перш за усё за лік удзельнікаў Камуны. На паседжанні Генеральнай Рады 10 кастрычніка 1871 г. Г. Юнг унёс прапанову абраць Урублеўскага чальцом Рады і назваў яго ў якасці кандыдата на вакантны пост сакратара для Польшчы. О. Серайе пагадзіўся, што прызначэнне сакратара для Польшчы неабходна. Ш. Лонге падтрымаў прапанову Юнга; пры гэтым ён засведчыў, што Ўрублеўскі яму добра вядомы не толькі, як удзельнік Камуны, але і як чалавек, адданы прынцыпам Інтэрнацыяналу. Урублеўскі быў абраны на пост сакратара-карэспандэнта для Польшчы і ў чальцы Рады, прычым галасаванне ў абодвух выпадках было аднагалосным.

З таго моманту як Урублеўскі прыняў справы польскай секцыі Інтэрнацыяналу, Маркс устанавіў правіла не разглядаць без яго ні аднаго пытання, звязанага з Польшчай. Гэта адразу ж прынесла карысць, паралізаваўшы мудрагелістыя задумы агента царскай палітычнай паліцыі А. Балашэвіча-Патоцкага. Не здавольваючыся даносамі і правакацыямі, накіраванымі супраць польскіх і рускіх рэвалюцыянераў, царскі агент вырашыў пракрасціся ў I Інтэрнацыянал, прычым загадзя запэўніваў у поспеху сваё начальства. У адпаведнасці са сваім планам ён пісаў Марксу хлуслівыя лісты, у якіх заяўляў аб прыхільнасці ідэям Інтэрнацыяналу і прапаноўваў свае паслугі для распаўсюджвання іх сярод палякаў, абавязваючыся адразу завербаваць у лік прыхільнікаў Інтэрнацыяналу каля 100 чалавек. У адказ на першы ліст Балашэвіча-Патоцкага ад лістапада 1871 г. Маркс паслаў яму некаторыя друкаваныя матэрыялы і напісаў: "Усе іншыя паведамленні, якія маюць адносіны да Інтэрнацыяналу, адрасуйце, калі ласка, на імя генерала В. Урублеўскага [...], які з'яўляецца сакратаром Генеральнай Рады для Польшчы". Урублеўскі не мог, зразумела, здагадвацца аб сувязях Балашэвіча-Патоцкага з III аддзяленнем, але ён добра ведаў польскую эміграцыю, быў чалавекам разумным і асцярожным. Разумеючы гэта, царскі агент не адважыўся працягваць гульню; яго спрытна задуманая інтрыга была перарваная ў самім зародку.

Цалкам давяраючы Ўрублеўскаму і ўлічваючы, што польскі рэвалюцыйны рух развіваецца ў глыбокім падполлі, Маркс працягваў няўхільна патрабаваць, каб усе сувязі з Польшчай ажыццяўляліся толькі праз сакратара польскай секцыі. Пасля гэта не раз знаходзіла пацверджанне, як у дакументах Генеральнай Рады Інтэрнацыяналу, так і ў перапісцы Маркса і Энгельса.

У снежні 1872 г. Ф. Зорге, абраны генеральным сакратаром Рады, паспрабаваў, знаходзячыся ў ЗША, арганізаваць пасылку дакументаў Інтэрнацыяналу непасрэдна ў Польшчу, але сустрэў супрацьдзеянне з боку Ўрублеўскага, які не лічыў магчымым забываць аб патрабаваннях канспірацыі. У адказ на скаргі Зорге з гэтай нагоды Маркс пісаў: "Што датычыцца Польшчы, то ваш ліст туды паслаць нельга. Ранейшая Генеральная Рада магла дабіцца доступу ў Польшчу толькі пры той умове (непазбежнай пры цяперашнім становішчы краіны), што будзе мець справу толькі з Урублеўскім, які будзе паведамляць тое, што палічыць патрэбным або зручным. У дадзеным выпадку ў вас няма выбару. Вы павінны даць Урублеўскаму такія ж неабмежаваныя паўнамоцтвы, якія далі яму мы, або адмовіцца ад Польшчы".

Паўнамоцтвы Ўрублеўскага былі пацверджаныя новым складам Генеральнай Рады, які на паседжанні 2 лютага 1873 г. зацвердзіў яго сваім сакратаром-карэспандэнтам і прадстаўніком для Польшчы. Неўзабаве Зорге пажаліўся Энгельсу на некаторых сакратароў па краінах, і ў тым ліку на Ўрублеўскага. Энгельс у лісце ад 20 сакавіка 1873 г. адказаў: "Тое, што іншыя сакратары не дасылалі справаздач, зразумела, непарадак [...]. Урублеўскі не можа даслаць справаздачы, бо ў Польшчы ўсё робіцца ў абсалютнай таямніцы, і мы раней таксама ніколі не патрабавалі ад яго падрабязнасцяў". Далей Энгельс звярнуў увагу на тое, што некаторыя патрабаванні аднаго з рашэнняў новай Генеральнай Рады вельмі цяжкія або невыканальныя для шматлікіх секцый (у прыватнасці, аб спісах удзельнікаў нацыянальных секцый і аб уліку выплаты чалецкіх унёскаў па-прозвішчах). Энгельс пісаў: "У Ўрублеўскага таксама не будзе магчымасці прытрымвацца інструкцый. Да прадстаўніка для Польшчы трэба ставіцца як да асобы, якая карыстаецца поўным даверам, інакш мы там нічога нe даб'ёмся, а пасылаць штомесяц падрабязная справаздача ён ніяк не можа".

Загадваючы польскімі справамі ў Генеральнай Радзе, Урублеўскі займаўся там і іншымі пытаннямі. У 1871-1872 гг. ён з'яўляўся старшынём судовай ("трацейскай") камісіі, якая існавала для таго, каб разбіраць канфлікты паміж чальцамі Інтэрнацыяналу. Гэта гаворыць аб тым, што палітычны аўтарытэт яго ў міжнародным рабочым руху быў вельмі вялікі, яго асабістыя вартасці ні ў кога не выклікалі сумневу. Высока цаніліся і яго пазнанні ў вайсковай справе. Нават Энгельс, буйны адмысловец у гэтай вобласці, уважліва прыслухваўся да парадаў генерала Камуны. Сваёй практычнай дзейнасцю ў Інтэрнацыянале Ўрублеўскі актыўна падтрымліваў Маркса і Энгельса. З ім звычайна салідаваўся і Ю. Развадоўскі, кааптаваны ў Генеральную Раду 9 красавіка 1872 г.

У траўні 1872 г. Генеральная Рада завяршыла абмеркаванне ірландскага пытання. Большасць Рады асудзіла шавіністычную лінію ангельскіх рэфармістаў. Урублеўскі і Развадоўскі былі ў складзе большасці разам з Марксам і Энгельсам. Аднолькавымі былі іх пазіцыі таксама пры абмеркаванні Радай паправак і дапаўненняў да Агульнага статута і Арганізацыйнага рэгламенту (лета 1872 г.). Асобна варта падкрэсліць пры гэтым супадзенне пазіцый у адносінах да пункта аб стварэнні рабочых партый, бо яно паказвае на хуткую эвалюцыю поглядаў Урублеўскага і іншых дзеячаў польскай эміграцыі ў бок навуковага камунізму.

Найважнае значэнне для Інтэрнацыяналу мела ў тыя гады барацьба з дробнабуржуазным сектанцтвам, якая надзвычай абвастрылася ў 1872 г. і дасягнула свайго апагею на Гаагскім кангрэсе ў верасні гэтага года. Для характарыстыкі Ўрублеўскага вельмі цікавая яго роля ў тых сутыкненнях, якія адбыліся ў ліпені - жніўні 1872 г. у К. Маркса і Ф. Энгельса з тагачасным сакратаром Генеральнай Рады I Інтэрнацыяналу Д. Хейлзам. Быўшы прадстаўніком Брытанскай федэральнай рады, Хейлз выказваўся супраць залішняй, па яго меркаванні, "цэнтралізацыі" у дзейнасці Міжнароднага Таварыства Рабочых, адмаўляўся ад прадстаўлення звестак аб ангельскіх секцыях, патрабаваў адмены прынятых Генеральнай Радай рашэнняў і заяўляў, што Брытанская федэральная рада мае права змяняць склад кіраўнічага органа Інтэрнацыяналу. 19 ліпеня на паседжанні Выканаўчага камітэта Генеральнай Рады К. Маркс рэзка асудзіў паводзіны Хейлза і выказаўся за адхіленне яго ад пасады генеральнага сакратара. Урублеўскі, які старшынстваваў на гэтым паседжанні, падтрымаў Маркса і прапанаваў, каб прысутныя запатрабавалі "ад Генрады часовага адхілення Хейлза ад абавязкаў генеральнага сакратара, пакуль Трацейская камісія не вынесе пастановы на гэты конт" .

У жніўні 1872 г., калі завяршалася падрыхтоўка да Гаагскага кангрэсу, ангельскія рэфармісты сталі на бок анархісцкага "Альянсу сацыялістычнай дэмакратыі". Аналагічную пазіцыю ўнутры Генеральнай Рады заняў Хейлз, які на адным з жнівеньскіх паседжанняў абвінаваціў Энгельса ў тым, што ён нібы скажае падзеі, якія характарызуюць раскольніцкую дзейнасць "Альянсу". Энгельс выказаў пратэст супраць гэтага бяздоказнага абвінавачання, запатрабаваў унясення пратэсту ў пратакол і прапанаваў "абавязаць Хейлза на працягу двух дзён прадставіць старшыні Трацейскай камісіі грамадзяніну Урублеўскаму пісьмовы выклад тых фактаў, якімі ён абгрунтоўвае ўказанае абвінавачанне".

На Гаагскім кангрэсе I Інтэрнацыяналу Ўрублеўскі меў два мандаты - ад Генеральнай Рады і ад польскай секцыі. Кангрэс асудзіў раскольніцкую дзейнасць анархістаў, а іх лідараў і кіраўнікоў "Альянсу сацыялістычнай дэмакратыі" - М.А. Бакуніна і Д. Гільёма выключыў з Інтэрнацыяналу. Тым самым быў закладзены падмурак для стварэння ў будучыні палітычных партый рабочага класа ў розных краінах. Урублеўскі актыўна адстойваў на кангрэсе пазіцыі рэвалюцыйнай большасці, узначаленай Марксам і Энгельсам. Яго выступы і паказанні перад следчай камісіяй, якая разбіралася ў інтрыгах "Альянсу", адыгралі адпаведную ролю і садзейнічалі перамозе над анархізмам.

Вельмі вострымі былі ў Гаазе і рознагалоссі па шэрагу арганізацыйных пытанняў (дапаўненні да статута і рэгламенту, удакладненне паўнамоцтваў Генеральнай Рады (перспектыва пераводу яе ў ЗША). У дыскусіях па гэтых пытаннях Урублеўскі таксама быў нязменна разам з Марксам і Энгельсам, аказваючы ім самую актыўную падтрымку. Своеасаблівым пацверджаннем гэтага можа служыць тэкст артыкула Энгельса "Кангрэс у Гаазе (ліст да Біньямі)", апублікаваны ў італьянскай газеце "La Plebe" 5 кастрычніка 1872 г. Апісваючы барацьбу вакол пытання аб пераводзе Генеральнай Рады ў ЗША называючы найболей актыўных яе ўдзельнікаў з боку рэвалюцыйнай большасці, артыкул пералічвае ў наступным парадку: "...Маркс, Энгельс, Серайе, Урублеўскі, Дзюпон і астатнія чальцы ранейшай Рады..." Такога ж роду аргументам у пацверджанне высокага аўтарытэту Урублеўскага ў Інтэрнацыянале можа служыць тое, што ён лічыцца ў спісе аратараў, якія выступалі ў Амстэрдаме на ўрачыстым мітынгу ў гонар закрыцця Гаагскага кангрэсу.

Мы абмалявалі, наколькі можна, тое становішча, якое Урублеўскі заняў у Інтэрнацыянале, тыя адносіны, якія ў яго склаліся з Марксам і Энгельсам. Пяройдзем да асвятлення ролі Урублеўскага ў польскім вызвольным руху, які на працягу гэтых гадоў ён з такім поспехам прадстаўляў у Міжнародным Таварыстве Рабочых.

Пасля разгрому Камуны Еўрапейскі кантынент накрыла хваля рэакцыі. Не толькі ўдзельнікі Камуны, але і частка іншых польскіх эмігрантаў змушаныя былі шукаць сховішчы ў розных краінах, у тым ліку ў Англіі. Эмігранты, якія апынуліся на ангельскай тэрыторыі, пры ўдзеле Ўрублеўскага стварылі дэмакратычную арганізацыю "Люд польскі". Сваёй галоўнай мэтай арганізацыя абвясціла адраджэнне радзімы шляхам сумеснай барацьбы польскага народа, славянскай палітычнай федэрацыі і рабочага класа, які імкнецца зрынуць прыгнёт капіталу ва ўсім свеце. "Люд польскі" уключаў у свой склад пераважна палякаў; яго чальцамі былі таксама чэхі і сербы, рускія і ўкраінцы, беларусы і літоўцы; ён меў уласны перыядычны орган ("Віцы") і падтрымліваў цесную сувязь з I Інтэрнацыяналам, з'яўляючыся фактычна яго секцыяй.

"Люд польскі" і Ўрублеўскі, як адзін з яго кіраўнікоў, многае рабілі для таго, каб прыцягнуць да польскага пытання ўвагу міжнароднай грамадскасці і ўдзельнікаў рабочага руху. Пры гэтым яны, як правіла, не выяўлялі нацыянальнай абмежаванасці, застаючыся ў пераважнай большасці выпадкаў на інтэрнацыяналісцкіх пазіцыях. Прапаганда вялася на старонках перыядычных выданняў, ва ўлётках і пракламацыях, якія выпускаліся адмыслова. Найболей дзейсным прапагандысцкім сродкам з'яўляліся, аднак, мітынгі і зборы, якія склікаліся звычайна ў сувязі з юбілейнымі датамі, у прыватнасці гадавінамі лістападаўскага і студзеньскага паўстання ў Польшчы. Іх наведвалі не толькі палітычныя эмігранты з розных краін, але і ангельскія пралетары. На мітынгах амаль заўсёды прысутнічалі кіраўнічыя дзеячы I Інтэрнацыяналу.

Урублеўскі быў арганізатарам і актыўным удзельнікам такіх збораў і мітынгаў. У лютым 1873 г. ён выступаў на вечары ў гонар 400-годдзя з дня нараджэння Мікалая Каперніка. На гэтым вечары, які праходзіў у зале карчмы "Белы конь", дзе звычайна збіраўся "Люд польскі", прысутнічаў Энгельс. У лістападзе 1874 г. Урублеўскі зрабіў даклад на юбілейным паседжанні ў гонар гадавіны паўстання 1830-1831 гг. На агульным зборы "Люду польскага" з выпадку дванаццатай гадавіны студзеньскага паўстання, які адбыўся неўзабаве, ён старшынстваваў і прамовіў яркае ўступнае слова. Аб гэтым зборы варта распавесці падрабязней, бо ён з'явіўся яркай дэманстрацыяй міжнароднага адзінства рэвалюцыйных сіл і глыбокай спагады працаўнікоў розных краін народам былой Рэчы Паспалітай, якія змагаюцца за волю і незалежнасць.

Мяркуючы па газетнай справаздачы, уступнае слова Ўрублеўскага было прысвечана пытанню аб ролі саслоўяў і класаў у гісторыі Польшчы і ў польскім вызвольным руху. Некалі, гаварыў Урублеўскі, шляхта выяўляла самаахвярнасць і грамадзянскую дабрадзейнасць; аднак, паставіўшы свой ўласны інтарэс вышэй за грамадскую выгаду, яна кінула нацыю пад пяту захопнікаў. У апошні час на чале руху могуць стаяць толькі тыя выхадцы з шляхты, якія ачысціліся ад векавой вілі і з'яўляюцца грамадзянамі ўсёй нацыі, а не прыладай касты, выкапаўшай прорву для будучых пакаленняў. Польская рэвалюцыя, заявіў Урублеўскі, будзе здзейсненая для народа і сіламі народа.

Рускі рэвалюцыйны эмігрант У. М. Смірноў - чалец рэдкалегіі эмігранцкай газеты "Наперад" - у сваім выступе адзначыў, што кожны рускі рэвалюцыянер пагодзіцца са словамі Ўрублеўскага аб задачах польскай рэвалюцыі. Смірноў сказаў: "Быўшы цвёрда ўпэўнены ў тоеснасці інтарэсаў польскага рабочага з рабочым рускім, кожны з нас, калі праб'е гадзіна польскай нацыянальнай рэвалюцыі, пойдзе ў шэрагах палякаў здабываць сацыяльную волю для польскай нацыі". Іншы рускі аратар, народнік Салаўёў, рэзка асудзіў рэфармісцкія настроі, якія распаўсюджваліся ў некаторых пластах польскага грамдства, што імкнуліся да дамовы з царызмам і што пераследвалі толькі інтарэсы паноў. Адзіным правільным і карысным шляхам для польскай нацыі, заявіў ён, з'яўляецца шлях крывавай сацыяльнай рэвалюцыі.

Судзілоўскі, які выступіў пасля гэтага ў газетнай справаздачы завецца рускім, хоць з тэксту вынікае, што ён выхадзец з Магілёўскай губерні, у якой пераважала беларускае насельніцтва. Судзілоўскі выказаў шкадаванне, што, быўшы занадта маладым, не змог прыняць удзел у паўстанні 1863 г. Па словах Судзілоўскага, гераічная барацьба паўстанцаў 1863 г. узбудзіла ў ім гарачую спагаду. Аднак ён лічыць памылкай тое, што яны паўсюль высоўвалі на першы план патрабаванне незалежнасці Польшчы і недаацэньвалі сацыяльныя фактары. Калі для польскай шляхты і мяшчанства быў нетрывальны прыгнёт Расіі, гаварыў ён, то яшчэ больш нетрывальным для польскага народа з'яўляўся прыгнёт сваіх польскіх абшарнікаў. Памылкай паўстанцаў скарыстаўся царызм, які паказваў паўстанне як бунт паноў супраць разняволенні сялян; гэта, заявіў Судзілоўскі, павінна паслужыць урокам на будучыню.

Камунар і гісторык Камуны Э. Лісагарэ, які таксама выступіў на зборы, гаварыў аб самаадданай барацьбе палякаў на ўсіх палях бітваў волі з дэспатызмам і аб тым, што прыгнечаныя класы ўсіх краін Еўропы лічаць вызваленне Польшчы сваёй першачарговай справай. Пачуццё павагі да традыцый польскага вызвольнага руху і заклік да салідарнасці ў будучай барацьбе прагучалі ў прамове выхадца з Вены Лео Фрэнкеля і ў выступе серба Ніколіча.

Ад народаў Рэчы Паспалітай акрамя Ўрублеўскага на зборы выступілі Крынскі, Якубоўскі, Краеўскі, Віткоўскі, Свянціцкі. Брат генерала Камуны Яраслава Дамброўскага - Тэафіль прачытаў свой верш "Да загінулых таварышаў па зброі". У ім гаварылася, што ахвяры польскага народа ў яго вызвольнай барацьбе не марныя, што сілы народа растуць і перамога справы волі Польшчы і ўсіх славян немінучая.

З вялікай цікавасцю ўдзельнікі збору выслухалі прамовы Маркса і Энгельса.

Маркс пачаў сваю прамову з заявы аб тым, што рабочая партыя Еўропы рашучым чынам зацікаўлена ў вызваленні Польшчы, што аб аднаўленні Польшчы гаворыцца ў першай праграме Міжнароднага Таварыства Рабочых. Гэта выклікана спагадай да шматгадовай гераічнай барацьбы польскага народа супраць сваіх прыгнятальнікаў; асаблівасцямі геаграфічнага, ваенна-статэгічнага і гістарычнага становішча Польшчы, падзел якой з'яўляецца найвялікшай перашкодай на шляху да сацыяльнага вызвалення еўрапейскіх народаў; але першым чынам тым, што палякі не толькі адзіны славянскі, але і адзіны еўрапейскі народ, які ваяваў і ваюе як сусветны салдат рэвалюцыі. Гаворачы больш падрабязна аб апошняй і галоўнай з названых ім прычынаў - сімпатыі рабочай партыі да Польшчы, Маркс пералічыў усе рэвалюцыйныя бітвы, у якіх ваявалі яе сыны, і асабліва падкрэсліў, што Польшча дала Парыжскай камуне лепшых генералаў і самых гераічных салдат.

Прамова Энгельса датычылася, па-першае, прычынаў і характару шматлікіх рэвалюцыйных выступаў польскага народа. Ён гаварыў: "Краіна, якую пакрамсалі на кавалкі і выкраслілі з спісу народаў за тое, што яна была рэвалюцыйнай, не можа ўжо нідзе шукаць выратавання, акрамя як у рэвалюцыі. І таму ва ўсіх рэвалюцыйных баях мы сустракаем палякаў. Польшча зразумела гэта ў 1863 годзе і абвясціла падчас таго паўстання, гадавіну якога мы сёння ўшаноўваем, самую радыкальную з усіх рэвалюцыйных Праграм, якія калі-небудзь высоўваліся на ўсходзе Еўропы". Развіваючы і ўдакладняючы думкі Ўрублеўскага ў яго ўступным слове, Энгельс заявіў, што смешна змешваць польскіх рэвалюцыянераў з арыстакратамі, якія выступаюць за феадальную Польшчу ў межах 1772 г. "Польшча 1772 года,- сказаў ён,- загінула навекі. Новая Польшча, якую паставіць на ногі рэвалюцыя, у грамадскім і палітычным стаўленні будзе гэтак жа карэнным чынам адрознівацца ад Польшчы 1772 г., як новае грамадства, насустрач якому мы імкнемся, ад сучаснага грамадства".

Энгельс сказаў таксама аб адмоўным уплыве заняволення Польшчы на рэвалюцыйны рух трох краін - удзельніц падзелу. І ў Аўстрыі, і ў Прусіі, і ў Расіі валадарства над польскімі землямі не раз дазваляла рэакцыйным урадам атрымліваць перамогу над апазіцыйнымі сіламі. "Аднаўленне Польшчы,- скончыў сваю прамову Энгельс,- сапраўды ў інтэрасах рэвалюцыйнай Расіі, і я з радасцю пачуў сёння ўвечар, што гэтае меркаванне супадае з перакананнямі рускіх рэвалюцыянераў".

Мітынг у гонар дванаццатай гадавіны студзеньскага паўстання ператварыўся, такім чынам, у выдатную дэманстрацыю непераможнасці ідэй інтэрнацыяналізму. Гэта пацвярджаецца зместам вымаўленых прамоў і шматнацыянальным складам аратараў, а таксама тэкстам прынятых рэзалюцый. З гэтага пункту погляду паказальна і тое, што збор скончыўся спевам нацыянальных гімнаў тых народаў, якія тады яшчэ не дабіліся незалежнасці, а менавіта польскага, чэшскага і сербскага.

Як бы працягам апісанага збору было юбілейнае паседжанне ў канцы 1875 г. у гонар 45-годдзя лістападаўскага паўстання. У ім таксама прынялі ўдзел нараўне з палякамі прадстаўнікі рускага, французскага, нямецкага, чэшскага, сербскага і іншых народаў. Маркс і Энгельс з-за хваробы не маглі прысутнічаць на гэтым зборы. У лісце П. Л. Лаўрову, які павінен быў пайсці на паседжанне, Маркс пісаў: "...я мог бы там толькі паўтарыць тое меркаванне, якое я абараняю ўжо на працягу трыццаці гадоў, а менавіта, што вызваленне Польшчы ёсць адна з умоў вызвалення рабочага класа ў Еўропе" . Энгельс даслаў да пачатку паседжання ліст, адрасаваны Ўрублеўскаму, з выразам самых цёплых пачуццяў да польскага народа і да яго рэвалюцыйных сілаў. Урублеўскі зачытаў ліст Энгельса сабраўшымся. "Мае пачуцці ў адносінах да справы польскага народа,- гаварылася ў лісце,- якія я, нажаль, не змагу выказаць сёння ўвечар, назаўжды застануцца нязменныя: я заўсёды буду бачыць у вызваленні Польшчы адзін з краевугольных камянёў канчатковага вызвалення еўрапейскага пралетарыяту і, асабліва, вызвалення іншых славянскіх нацыянальнасцяў. Датуль, пакуль будзе працягвацца падзел і заняволенне польскага народа, датуль будзе працягваць сваё існаванне і з фатальнай непазбежнасцю адраджацца Святы саюз паміж тымі, хто падзяліў Польшчу, - саюз, які не азначае нічога іншага, як заняволенне рускага, вугорскага і нямецкага народаў, цалкам гэтак жа, як і польскага народа. Жыве Польшча!"

Цікава, што, вяртаючы пасля тэкст ліста Энгельсу, Урублеўскі зрабіў на ім кароценькі надпіс па-руску. Гэтая дэталь, па-першае, лішні раз пацвярджае тое, што Энгельс валодаў рускай мовай, а па-другое, паказвае на Ўрублеўскага, як на аднаго з тых яго знаёмых, у гутарках з якімі магла гучаць руская мова.

Выдатным быў і выступ самога Ўрублеўскага. Ён прадэманстравала ідэйны рост польскай рэвалюцыйнай эміграцыі. Вітаю вас, гаварыў Урублеўскі, не толькі як сяброў Польшчы, але і як прадстаўнікоў рабочага класа. У цяперашні час усякі польскі эмігрант, які не пранікся спагадай да рабочага класа і не ўсвядоміў, што справа гэтага класа - яго справа, ёсць або езуіт або невук. У абодвух выпадках ён заслугоўвае пагарды, у абодвух выпадках ён злачынны перад сваім народам. Паказваючы, што саюзнікамі польскага народа з'яўляюцца рабочыя Нямеччыны, Аўстрыі, Францыі і іншых краін, Урублеўскі падкрэсліў неабходнасць асабліва цеснага саюза паміж польскім і рускім вызвольным рухам. "Мы павінны,- заявіў ён ,- рыхтавацца да паўстання разам з рускімі сацыялістамі, для гэтага палякі павінны дапамагаць рускім у Расіі, як і рускія - палякам у Польшчы. Польскі народ і рускі народ павінны паўстаць разам, як нашы бацькі гаварылі: "За нашу і вашу волю!"

Пытанне аб узаемасувязі сацыяльнай барацьбы з нацыянальнай і аб магчымасці ўмацавання руска-польскага рэвалюцыйнага саюза падкрэслівалася Ўрублеўскім і ў наступных яго выступах. На чарговым юбілейным мітынгу ў студзені 1876 г. ён, напрыклад, гаварыў: "... калі мы адмовімся ад усіх нашых ранейшых забабонаў і памылак, асабліва ад тых, якія адносяцца да ўнутранага развіцця нашага сацыяльнага жыцця і да нашых знешніх саюзаў, то мы, абапіраючыся на сацыялістычнае развіццё і маючы сацыялістычных саюзнікаў, можам разлічваць, мусіць, на перамогу не толькі над тыраніяй знешняй, але і над тыраніяй ва ўсіх яе формах". Прыведзеныя словы былі апублікаваныя ў адным з органаў рускай рэвалюцыйнай эміграцыі. Некалькі пазней у іншым такім жа эмігранцкім выданні з'явілася наступнае выказванне Урублеўскага: "Было б дзіўным падымаць тут пытанне аб карысці нашага саюза - гэта мела б выгляд разваг аб яснасці сонца,- але з поўным перакананнем можна сказаць, што той рускі і той паляк, якія адмаўляюць неабходнасць і важнасць падобнага саюза, не жадаюць волі свайму народу".

Прапаганда інтэрнацыяналізму была адным з найважных кірункаў дзейнасці Ўрублеўскага; не меней важным у яго дзейнасці з'явілася і распаўсюджванне сацыялістычных ідэй сярод удзельнікаў польскага вызвольнага руху, барацьба за нейтралізацыю ўплыву на іх дробнабуржуазных, у прыватнасці анархісцкіх, тэндэнцый, за прыцягненне іх у шэрагі Міжнароднага Таварыства Рабочых. Прывядзём некалькі фактаў, якія сведчаць аб гэтым.

У шэрагах таварыства "Люд польскі" пераважалі шчырыя паслядоўнікі ідэй Інтэрнацыяналу. Аднак некаторыя з удзельнікаў таварыства былі непаслядоўнымі ў сваіх поглядах і дзеяннях. Таму Ўрублеўскаму прыходзілася змагацца, з аднаго боку, супраць бакунізму, а з другога - супраць пазітывісцкіх павеваў, што, распаўсюджваючыся з Польшчы, даходзілі і да эмігрантаў, якія знаходзіліся ў Англіі.

Адзін з актыўных дзеячаў "Люду польскага", былы камунар К. Вяжбіцкі, пачаў у 1872 г. выдаваць газету "Навіны з радзімы і з эміграцыі". Выяўляючы незадаволенасць тым, што ў кіраўніцтве Інтэрнацыяналу нібы занадта вялікі ўплыў мелі немцы, ён устаў на бок Бакуніна, супраць Маркса і спрабаваў прапагандаваць яго погляды ў ізноў створанай газеце. У выніку публічных выступаў Урублеўскага і яго тлумачальнай працы Вяжбіцкі не змог навербаваць прыхільнікаў і змушаны быў пасля выхаду другога нумара спыніць выданне сваёй газеты.

Горача і рашуча змагаўся Ўрублеўскі з пазітывісцкімі тэндэнцыямі ў эмігранцкім асяроддзі. Калі ў 1873 г. у яго бліжэйшых сяброў Т. Дамброўскага і Ю. Развадоўскага выявіліся такія тэндэнцыі, ён настаяў на выключэнні іх з таварыства "Люд польскі". Развадоўскі працягваў, аднак, прапагандаваць згодніцкія лозунгі пазітывістаў у газеце "Праўда", якая выдавалася ім. Гэтае выданне друкавалася ў друкарні, якую ўзначальваў Урублеўскі. Разумеючы, што чытачы могуць зрабіць з гэтага няправільная высновы, Урублеўскі вырашыў адмежавацца ад пазіцыі рэдактара газеты, і двойчы яму ўдавалася апублікаваць у "Праўдзе" адпаведныя заявы. У пачатку 1874 г. кароткачасовае захапленне пазітывізмам у Т. Дамброўскага і Ю. Розвадоўскага прайшло, яны былі адноўленыя ў правах чальцоў "Люду польскага", а "Праўда" спыніла існаванне.

Усе зносіны Ўрублеўскага з рэвалюцыянерамі Польшчы і Расіі, якія знаходзіліся ў глыбокім падполлі, былі дбайна заканспіраваныя, таму пра іх захавалася вельмі мала звестак. Тое нямногае, што захавалася, сведчыць аб наяўнасці ў Урублеўскага параўнальна шырокіх сувязяў з радзімай і славянскімі землямі.

Алфавіт "палітычных злачынцаў" Варшаўскай следчай камісіі, які цудам захаваўся ад пажараў Другой Сусветнай вайны ў Галоўным архіве старых актаў у Варшаве ўтрымоўвае запіс аб Урублеўскім, што адносіцца да 1873 г. Ён паказвае, што царскія ўлады добра ведалі пра яго ўдзел у Парыжскай камуне і кіраўнічай ролі ў арганізацыі "Люд польскі". У графе "У чым вінаваціцца" гэтага алфавіту супраць яго прозвішча запісана: "Генерал Камуны, чалец Цэнтральнага камітэта сацыяльнага таварыства, утворанага ў Лондане пад назвай "Народны саюз" для арганізацыі рабочага класа ў айчыне".

У першай палове 70-х гадоў вельмі нярэдкімі былі выпадкі, калі ў Расійскай імперыі то на памежным пункце, то ў якім-небудзь з буйных гарадоў аб'яўлялася паліцэйская трывога з нагоды магчымага прыбыцця "эмісараў" эмігранцкіх рэвалюцыйных арганізацый, у тым ліку Міжнароднага Таварыства Рабочых. Так, у верасні 1871 г. Віленскае губернскае жандармскае кіраванне (ГЖК) было прыведзена ў баявую гатоўнасць папярэджаннем III аддзялення аб тым, што некаторыя чальцы Інтэрнацыяналу накіроўваюцца ў "Польшчу і Поўнача-Заходні край для ўтварэння Інтэрнацыянальнага камітэта". Яшчэ да гэтага ў Вільні паліцыя атрымала ўказанне "строга сачыць, каб у выпадку з'яўлення Яраслава Дамброўскага, братоў Вілкашэўскіх або іншых эмігрантаў і дзеячаў I Інтэрнацыяналу [...] яны былі неадкладна падвергнутыя арышту і з ўсімі дакументамі і рэчамі,якія аказаліся пры іх, суправоджаныя [...]". У тым жа 1871 г. Адэскае ГЖК атрымала звесткі пра тое, што ўдзельнік Камуны польскі эмігрант Валяр'ян Урублеўскі мае намер праз Адэсу пракрасца ў Расію. Да наступнага, 1872 г., адносяцца данясенні царскіх агентаў аб намеры пракрасца ў Расійскую імперыю па справах Інтэрнацыяналу паляка К. Турскага, рускага А. Давыдава і г. д. У чэрвені 1872 г. III аддзяленне атрымала данясенне аб тым, што ў Белградзе на сербскай мове друкуецца вялікім накладм брашура "Вольнае жыццё", якую "чальцы Інтэрнацыяналу мяркуюць везці ў Расію і Аўстрыю для распаўсюджвання ў найнізкім класе насельніцтва".

Да шчасця, царскія шныры амаль нічога не ведалі пра сувязі Ўрублеўскага з Расіяй і Польшчай. Зараз з розных крыніц вядома некалькі больш, але ўсё ж яшчэ вельмі мала. Невялікія ў дадзеным выпадку і надзеі на будучыню: умовы былі такія, што ўмелыя канспіратары зносілі свае таямніцы ў магілу.

У сваякоў Урублеўскага захавалася яго цыдулка да цёткі, Эміліі Ўрублеўскай, датаваная восенню 1871 г., з просьбай перадаць яго новы лонданскі адрас маці, якая жыла тады ў вёсцы непадалёк ад Гародні. Падпісаны тэкст прозвішчам Вальдэмар (з яго дакументамі Ўрублеўскі выбраўся з Парыжа і жыў першыя месяцы ў Лондане). Гэта дазваляе меркаваць, што перапіску з тымі, хто знаходзіўся на радзіме, Урублеўскі і пасля вёў пад гэтым прозвішчам альбо пад іншымі сваімі псеўданімамі: В. Валеры, В. Ватсан і г. д. Існаванне цыдулкі сведчыць пра тое, што шляхі для перадачы допісу (легальныя або нелегальныя) усё ж існавалі і Ўрублеўскі ўмела імі карыстаўся.

Сувязь з Літвой і Беларуссю Ўрублеўскі мог ажыццяўляць пры дапамозе выхадца Цельшаўскага павету камунара Ю. Бжазінскага, які ў 70-х гадах нейкі час знаходзіўся ў Галіцыі, а таксама выхадца з Коўні Л. Белазёрскага - эмігранта, які вярнуўся ў 1874 г. з Лондана на радзіму. Маглі быць карыснымі ў гэтых адносінах і выхадзец з Гарадзеншчыны П. Л. Лаўроў, а таксама рэдакцыйны апарат і сетка агентаў газеты і часопіса "Наперад!", якія выдаваліся ім у эміграцыі". Гэтыя друкаваныя органы змяшчалі матэрыялы аб Літве і Беларусі. Асобнікі названых выданняў пранікалі туды на працягу ўсяго перыяду іх існавання, г. зн. з 1873 па 1877 г.

У пратаколе Генеральнай Рады I Інтэрнацыяналу ад 2 студзеня 1872 г. зафіксавана паведамленне Маркса аб тым, што Ўрублеўскі (які па хваробе не прысутнічаў на паседжанні) атрымаў з Кракава вестку аб стаўленні тамтэйшых сацыял-дэмакратаў да Міжнароднага Таварыства Рабочых. Аказваецца, яны з запалам выказаліся за Інтэрнацыянал. Контрдэманстрацыя арыстакратычнай партыі і ўсе яе высілкі, па паведамленні Урублеўскага, скончыліся поўнай няўдачай; больш за тое, яны паслужылі новым імпульсам для руху ў абарону Інтэрнацыяналу. У чарговым данясенні ў Пецярбург царскага агента Балашэвіча-Патоцкага пры выкладанні звестак, атрыманых Урублеўскім, згадваліся некаторыя дэталі, пэўнасць якіх пакуль цяжка праверыць. У прыватнасці, у гэтым данясенні гаварылася аб тым, што ў Кракаве да Інтэрнацыяналу далучыліся тры секцыі агульнай колькасцю 400 чальцоў.

Балашэвіч-Патоцкі, які выдатна разумеў, якое значэнне для польскіх эмігрантаў маюць канспіратыўныя сувязі з радзімай, паспрабаваў у 1872 г. перахапіць іх, прапанаваўшы адправіць ад імя Інтэрнацыяналу ў Галіцыю А. Я. Касцецкага, праз якога спадзяваўся атрымліваць неабходную інфармацыю. Царскі агент неаднаразова звяртаўся з гэтай просьбай да Маркса і іншых чальцоў Генеральнай Рады. Урублеўскі заявіў, што ў яго кантакты з Польшчай маюцца, і што ён не вельмі давярае меркаванаму сувязному. У выніку пярэчанняў Урублеўскага і з-за адсутнасці ў Генеральнай Рады патрэбных сродкаў у той момант, калі магло быць прынята памылковае рашэнне, план Балашэвіча-Патоцкага не ўдаўся. У лісце Маркса да Бекера ад 11 лютага 1873 г. распавядаецца аб гэтай гісторыі наступным чынам: "Усё гэта здарылася задоўга да Гаагскага кангрэсу. Касцецкі развітаўся са мной, але яшчэ доўгі час пасля гэтага я сустракаў яго на вуліцах Лондана, а затым больш нічога не чуў аб ім. З тых часоў усё змянілася. З Галіцыяй, куды за гэты час перасялілася адгэтуль шмат палякаў, гэтак жа як і з іншымі часткамі Польшчы, у нас зараз жывыя і рэгулярныя сувязі. Такім чынам, у новым эмісары патрэбы няма. Да таго ж Урублеўскі крытычна настроены ў адносінах да Касцецкага, якога нашы палякі наогул мала паважаюць".

Касцецкі паехаў у Еўропу на свой страх і рызыку; фінансаванне паездкі, верагодна, узяў на сябе Балашэвіч-Патоцкі. Але яго разлікі не апраўдаліся: ці то Касцецкаму не ўдалося пракрасціся ў канспіратыўную сетку, ці то ён адмовіўся даваць звесткі лонданскаму агенту. А ў сакрэтнай справе III аддзялення, як памяць аб гэтай няўдалай авантуры засталося наступнае агентурнае паведамленне ад 5 красавіка 1872 г.: "Ян Касцецкі адправіўся ўжо з Лондана ў Парыж, адкуль едзе ў Галіцыю і Варшаву як агент Карла Маркса для ўтварэння секцый Інтэрнацыяналу ў паўднёвых губернях Расіі".

У сакавіку 1874 г. Урублеўскі звярнуўся да Энгельса з наступным лістом: "Буду вельмі ўдзячны, калі вы дашлеце мне рашэнне Кангрэсу Інтэрнацыяналу і Маніфест Камуністычнай партыі, напісаны Вамі ў 1848 г. Мне трэба адправіць іх некаторым славянскім гурткам, якія мяне пра гэта просяць". У нас пакуль няма дадзеных аб тым, якія славянскія гурткі меў на ўвазе Ўрублеўскі, але прыведзены дакумент ясна гаворыць аб існаванні такіх гурткоў і іх сувязях з польскай секцыяй Інтэрнацыяналу. Гэта пацвярджаецца і прыездам у Лондан для перамоваў з Урублеўскім прадстаўніка пецярбургскага гуртка польскіх сацыялістаў Я. Хласко.

Гэты прыезд, які адбыўся ў 1875 г., засведчаны ў шэрагу крыніц, у тым ліку архіўных і мемуарных. Цікава, што Хласко прыйшоў да Ўрублеўскага з рэкамендацыйным лістом П. Л. Лаўрова, які ў сваю чаргу атрымаў, відаць, нейкую рэкамендацыю з Пецярбурга, якая адносіцца да Хласко. Вядомы дзеяч польскага сацыялістычнага руху Б. Ліманоўскі сустракаўся з Хласко ўлетку 1876 г. у Львове. У сваіх успамінах ён распавядаў пра Хласко: "Быў у Лондане, пазнаёміўся з генералам Урублеўскім і пісаў мне пра яго [...]. Генерал Урублеўскі вельмі яму спадабаўся, і ён думаў, што трэба было б увайсці з ім у больш цесныя зносіны, зрабіўшы яго сваім замежным прадстаўніком Хласко верыў у сацыялістычныя прынцыпы і гаварыў аб неабходнасці выдання, якое выходзіла б у Львове як орган навуковага сацыялізму".

Знаходзячыся ў эміграцыі, рэвалюцыянеры з Расійскай імперыі вялі барацьбу супраць царызму пераважна, так сказаць, з далёкіх дыстанцый, выкарыстоўваючы прапагандысцкія і іншыя сродкі. Але часам ім удавалася магчымасць весці гэтую барацьбу, непасрэдна ўздзейнічаючы на цара, які наведваў еўрапейскія сталіцы, або на дыпламатычных саноўнікаў, што стала знаходзіліся там. Адзін з такіх выпадкаў згадваўся ў сувязі з няўдалым ва ўсіх адносінах тэрарыстычным актам А. Беразоўскага ў 1867 г. Два іншыя выпадкі супалі па часе з знаходжаннем Урублеўскага ў Лондане.

Увесну 1874 г. рускі цар Аляксандр II нанёс візіт у Англію. Падрыхтоўка да яго вялася па ўсіх кірунках: ангельскія газеты расшаркваліся перад каранаваным госцем, руская амбасада ў Лондане інспіравала петыцыю з зневажальнай просьбай палякаў аб амністыі.

"Люд польскі" супрацьпаставіў гэтай угодніцкай кампаніі распаўсюджваннем тэрмінова аддрукаванага на ангельскай мове звароту да ангельскага народа, пад якім стаялі подпісы В. Урублеўскага і Я. Крынскага. Маркс у лісце да Л. Кугельмана ад 18 траўня 1874 г. выкладаў сутнасць справы наступным чынам: "Так званая петыцыя тутэйшых палякаў аб амністыі з'яўляецца справай рук рускай амбасады; тутэйшыя палякі выпусцілі супраць яго звернутую да ангельцаў адозву, якая складзена і падпісана Ўрублеўскім; яна шырока распаўсюджвалася на нядзельных мітынгах у Гайдпарку. Ангельская прэса (за зусім малаважным выключэннем) віляе хвастом: цар жа - "наш госць"; але, нягледзячы на ўвесь гэты, сапраўдны настрой па стаўленні да Расіі больш варожы, чым калі-небудзь з часу Крымскай вайны..."

Маркс і Энгельс добра ведалі аб падрыхтоўцы звароту і яго распаўсюджванні. Энгельс папярэдне знаёміўся з тэкстам звароту і, магчыма, парэкамендаваў унесці ў яго якія-небудзь папраўкі, што тычацца зместу або перакладу на ангельскую мову. Гэта пацвярджаецца лістом Урублеўскага да Энгельса ад 3 траўня 1874 г. "Я не маю магчымасці,- гаворыцца ў ім,- бачыць Вас сёння ўвечар, таму пасылаю маніфест па пошце і прашу Вас вярнуць яго заўтра раніцай, бо цар ужо ў дарозе! Ва ўсякім разе я прыйду паціснуць Вашу руку і горача падзякаваць за тыя клопаты, якія Вам прыношу". Некалькі пазней Энгельс апублікаваў у нямецкай рабочай газеце "Дэр Фолькштат" артыкул "Польская пракламацыя", у якой ён салідарызаваўся з асноўнымі думкамі звароту і далучыў да іх некалькі заўваг аб важнасці польскага пытання для нямецкіх рабочых.

Другі падобны выпадак адбыўся ў 1877 г., калі пачалася руска-турэцкая вайна. Ангельская дыпламатыя, дамагаючыся аслаблення царскай Расіі, марыла аб паўстанні ў Польшчы і Літве. Ангельскі прэм'ер-міністр Б. Дзізраэлі прапанаваў Урублеўскаму велізарную суму грошай на арганізацыю паўстання. Урублеўскі, старанна ўзважыўшы становішча і параіўшыся папярэдне са сваімі суайчыннікамі, а таксама з Марксам і Энгельсам, адказаў Дзізраэлі наступным чынам: "Я не кандацьер і не збіраюся біцца дзеля грошай. Калі б я бачыў, што наступіў час для паўстання, то падрыхтаваў б яго ў сваім краі, не чакаючы грошай ангельскіх капіталістаў". Паказальная не толькі гэты адказ Урублеўскага аматару палітычных правакацый, але і тое, што пераважная большасць польскай эміграцыі ўхваліла яго пазіцыю.

Здолеў Урублеўскі, відаць, паўплываць і на пазіцыю "Канфедэрацыі польскай нацыі", якая паўстала ў Галіцыі ў 1876 г. і галоўнай сваёй задачай лічыла падрыхтоўку на польскіх землях паўстання, прымеркаванага да буйнага ваеннага сутыкнення на Балканах, якое насоўвалася. Англія і Аўстра-Вугоршчына былі вельмі зацікаўленыя ў захаванні там статус-кво і таму гатовыя былі выдаткавацца на подкуп; але яны зусім не збіраліся аказваць сапраўдную ваенна-дыпламатычную падтрымку польскаму нацыянальна-вызвольнму руху і ўступаць з-за незалежнасці Польшчы ў сур'ёзны канфлікт з царскай Расіяй і кайзераўскай Нямеччынай. Пры такім знешнепалітычным становішчы і пры адсутнасці рэальных магчымасцяў рэвалюцыйнага выбуху на рускай тэрыторыі выступ польскага народа быў асуджаны на паразу і з'явіўся б непатрэбным кровапраліццем. З гэтага зыходзіў Урублеўскі, астуджаючы парыў тых, каму не цярпелася ўзяцца за зброю.

Прыкладна гэтак жа ацэньвалі становішча Маркс і Энгельс. У лісце да Ф. А. Зорге ад 27 верасня 1877 г. Маркс пісаў: "У дадзены момант усё залежыць ад таго, ці будуць палякі (у Царстве Польскім) паводзіць сябе рахмана. Толькі б там не было ніякіх рокашаў у дадзены момант!" Супадзенне тут не было выпадковасцю. Яно тлумачылася блізкасцю палітычных пазіцый Урублеўскага з поглядамі заснавальнікаў навуковага камунізму, а таксама сталым абменам меркаваннямі паміж Урублеўскім, Марксам і Энгельсам. Так, напрыклад, Урублеўскі распавядаў Марксу і Энгельсу аб сваіх планах, звязаных з руска-турэцкай вайной. Гэта пацвярджаецца лістом жонкі Маркса, якая пісала з Лондана Ф. Зорге ў студзені 1877 г.: "Пра астатніх знаёмых я мала што магу паведаміць Вам [...]. Урублеўскі знёсся з турэцкім міністрам, каб адразу ж пасля аб'яўлення вайны адправіцца ў Турцыю. Ён добра б зрабіў, калі б ужо даўно туды з'ехаў, бо яго жыццё з-за беднасці і ранаў вельмі цяжкае. У выпадку ж, калі вайны не будзе, ён цалкам тут прападзе, асабліва калі прыняць да ўвагі яго цяперашні ўзбуджаны стан. Шкада, калі ён не знойдзе прыдатнага занятку. Ён чалавек сапраўды вельмі таленавіты і прыстойны хлопец". Маркс і Энгельс у сваю чаргу дзяліліся з Урублеўскім сваімі меркаваннямі з нагоды крызісу на Балканах. Маркс, напрыклад, пісаў 31 траўня 1877 г. Энгельсу: "Твая ацэнка становішча ў Турцыі так сходзіцца з маёй, што я амаль даслоўна выказаў яе Ўрублеўскаму".

З канунам руска-турэцкай вайны 1877-1878 гг. звязаныя істотныя перамены ў жыцці Ўрублеўскага. Збольшага яны тлумачацца адзначанымі вышэй знешнепалітычнымі калізіямі і новымі павевамі ў польскім нацыянальна-вызвольным руху. Але самым галоўным было тое, што ў 1876 г. амаль адначасова перасталі існаваць I Інтэрнацыянал і "Люд польскі", а менавіта яны ўтрымлівалі Ўрублеўскага ў Англіі. Цяпер можна было прывесці ў выкананне даўно спеўшы намер перабрацца на кантынент. Даволі доўгі час Урублеўскі правёў, па сведчанні крыніц, у раз'ездах паміж Лонданам і рускай мяжой, а ў другой палове 1877 г. канчаткова пакінуў ангельскую зямлю.

Жэнеўскае раздарожжа

Імкнучыся да шырэйшых кантактаў з суайчыннікамі, Урублеўскі пасяліўся ў Жэневе. Тут была параўнальна шматлікая калонія рускіх рэвалюцыйных эмігрантаў. У ліку тых, з кім асабліва зблізіўся Ўрублеўскі, былі стары знаёмы П.Л. Лаўроў, П.Н. Ткачоў і некаторыя іншыя рускія народнікі. Магчыма, Урублеўскі устанавіў кантакт з У. П. Абнорскім, які даволі доўга жыў у Жэневе (1876-1877 гг.), а затым -у 1878 г., верагодна, быў там праездам. Не выпадкова ва "усяподданнейшым" дакладзе за 1878 г. III аддзяленне паведамляла цару аб тым, што рускія эмігранты "вядуць узмоцненую таемную працу і нават збліжаюцца з польскай чырвонай партыяй, якая таксама мае зносіны ў Расіі і ў Царстве Польскім".

Польскі мемуарыст Б. Ліманоўскі, апісваючы рускую эміграцыю ў Жэневе тых гадоў, адзначыў існаванне ў ёй розных варожых груповак. Адна з іх, параўнальна нешматлікая, утварылася вакол часопіса "Набат" і П. Н. Ткачова. Па словах мемуарыста, менавіта "з імі канспіраваўся Ўрублеўскі, а асабліва варожа да іх ставіўся Драгаманаў".

З ад'ездам Урублеўскага з Англіі не перапыніліся яго старыя сяброўскія адносіны з Марксам і Энгельсам. Яны пісалі Ўрублеўскаму, цікавіліся яго дзейнасцю і станам здароўя, аказвалі матэрыяльную дапамогу.

Найболей ранні з захаваўшыхся лістоў Урублеўскага за гэты перыяд адрасаваны Энгельсу і датаваны 26 снежня 1877 г. Гэта быў час, калі ён не ведаў, ці надоўга застанецца ў Жэневе, і пачуваўся там даволі тужліва. У лісце многае гаворыць аб асабістым сяброўстве карэспандэнтаў, і гэтым ён нагадвае перапіску першых лонданскіх гадоў. Урублеўскі пісаў: "Паколькі не ведаю яшчэ, калі змагу з Вамі ўбачыцца, вырашыў перапыніць сваё маўчанне і пасылаю мноства выразаў сяброўства для Вас і для нашага дарагога Маркса, таксама для Вашых сем'яў, якія ў выгнанні замяняюць мне ўсе радасці ўласнай, якая знаходзіцца ў Літве [...]. Прашу даслаць мне хоць бы вестку пра сябе, гэта даставіць мне велізарную радасць, і я змагу тады весела пачаць новы год, як бы знаходзячыся ў кампаніі старых і дарагіх сяброў". Адначасова з лістом Урублеўскі выслаў Марксу і Энгельсу частку свайго доўгу і абяцаў вярнуць пазасталую суму, як толькі атрымае грошы ад сваякоў. Наступны ліст Урублеўскага, напісаны праз тры тыдні ў адказ на не выяўлены пакуль ліст Энгельса, вытрыманы ў тым жа сяброўскім тоне; такі ж характар носіць і датаваны 13 лютага 1878 г. ліст яго Марксу. Абодва лісты датычацца, як палітычных пытанняў, так і асабістых узаемаадносін. Яшчэ два дайшоўшыя да нас лісты звязаныя з дзвюмя журботнымі падзеямі. У лісце ад кастрычніка 1878 г. Урублеўскі выразіў Энгельсу спачуванне з нагоды смерці яго жонкі, а ў снежні, даведаўшыся аб смерці жонкі Маркса, паслаў Марксу ліст з спачуваннем ад сябе і ад імя ўсіх жэнеўскіх сацыялістаў.

Маркс атрымаў спачуванне, але падзякаваць Урублеўскаму не змог з-за адсутнасці зваротнага адрасу. У лісце да Энгельса ад 15 студзеня 1882 г. Маркс пісаў: "Я атрымаў [...] ліст ад Урублеўскага, напісаны, відавочна, па даручэнні яго польскай партыі ў Жэневе; аднак у сваёй стараннасці ён забыў падпісацца не только ад яе, але і ад свайго імя" . Здароўе Маркса ў 1882 г. вельмі пахіснулася, і па парадзе лекараў ён здзейсніў вандроўку на кантынент. Да гэтага часу адносіцца апошняе згадванне пра Ўрублеўскага ў перапісцы паміж Марксам і Энгельсам. Маркс 24 жніўня з Лазаны паведаміў: "Старога Бекера і Ўрублеўскага пабачу ў Жэневе, як толькі ізноў зменшыцца кашаль"; Энгельс праз дзень адказаў: "Кланяйся ад мяне Бекеру і Ўрублеўскаму, калі ўбачыш іх". Намер цяжка хворага Маркса застаўся неажыццёўленым, і Ўрублеўскі не змог больш убачыць яго.

Знаходзячыся ў Жэневе, Урублеўскі ўсе свае высілкі накіроўваў галоўным чынам на пашырэнне сувязяў з радзімай, на ўмацаванне тых нітак, якія яго звязвалі з вызвольным рухам у роднай краіне. З-за дбайнай канспірацыі мы ведаем пра гэта вельмі мала. Па глухіх згадваннях нешматлікіх наяўных крыніцаў можна намаляваць толькі самую агульную карціну.

Па меншай меры двойчы Ўрублеўскі, відаць, пабываў на мяжы з Расіяй. Аб першай паездцы, (якая адносіцца да канца 1877 г., ён у завуалюаванай форме распавядаў у лістах да Энгельса ад 26 снежня 1877 г. і 18 студзеня 1878 г. (яны ўжо згадваліся вышэй). У першым лісце ён пісаў: "Выязджаючы з Лондана на кантынент (дзе павінен быў сустрэцца з маімі кузінамі), я разлічваў прабыць усяго некалькі дзён. Аднак акалічнасці прымусілі мяне даехаць да самай Галіцыі, а затым вярнуцца ў Жэневу..." У другім лісце, які працягвае тэму "кузін", ёсць наступныя словы: "Пасля вяртання са спаткання з кузінамі я заспеў Ваш ліст..." Даследчыкі не без падставы лічаць, што пад "кузінамі" Урублеўскі разумеў нейкія канспіратыўныя арганізацыі ў краіне, і што ў канцы 1877 г. яму ўдалося пабываць на тэрыторыі Расійскай імперыі.

Другая паездка ў Расію адбылася ўвосень наступнага года. Аб ёй мы ведаем ізноў-такі з перапіскі |Маркса і Энгельса. 24 верасня 1878 г. Маркс пісаў Энгельсу: "Ліст Лаўрова, які прыйшоў сёння і на які я яшчэ не адказаў, вярні, калі ласка, неадкладна. Адзіна цікавае ў ім месца адносіцца да Ўрублеўскага. Тое, што гаворыцца тут пра апошняга, па ўсёй верагоднасці, правільна, бо цалкам адпавядае яго тэмпераменту, як чалавека дзеяння, і, акрамя таго, больш або менш пацвярджаецца яго маўчаннем у адносінах да нас". Ліст Лаўрова, пра які згадвае Маркс, не захаваўся. Але пераказ яго ў нейкай меры тлумачыць ліст Урублеўскага да Энгельса ад 9 кастрычніка 1878 г., які ўжо згадваўся. Ён пачынаецца наступнай фразай: "Па вяртанні ў Жэневу з велізарным болем атрымаў цяжкую вестку аб смерці спадарыні Энгельс". Супастаўленне двух прыведзеных месцаў дазваляе думаць, што гаворка ішла а6 нейкай даволі доўгай і строга канспіратыўнай паездцы, якая магла быць толькі паездкай у Расію.

Гэта пацвярджаецца яшчэ адной крыніцай - некралогам Э. Вайяна, надрукаваным у "Юманітэ" 15 жніўня 1908 г. У ім, паміж іншым, распавядаецца, што ў 1878 г. Урублеўскі, перапрануты афіцэрам, перасёк мяжу і дабраўся да Пецярбурга і Адэсы. Падчас паездкі, па звестках Вайяна, Урублеўскі пазнаёміўся з нарадавольцам А. І. Жалябавым. Дадзенае паведамленне сугучна з тым месцам брашуры аднаго з сяброў і першага біёграфа Ўрублеўскага - Гяршынскага, дзе гаворыцца аб тым, што генерал Камуны аказваў грашовую дапамогу царазабойцам.

Паездкі Ўрублеўскага ў Расію, зразумела, не з'яўляліся адзіным сродкам ажыццяўлення яго сувязяў з радзімай. Жэнева давала ў гэтых адносінах больш магчымасцяў хоць бы таму, што тут жыло шмат палякаў, якія знаходзіліся ў эміграцыі або якія выехалі за мяжу на час. З былых удзельнікаў падзей 1863 г. Урублеўскі сустракаўся ў Жэневе з А. Трусавым, 3. Мілкоўскім, М.К. Турскім, Б. Ліманоўскім; з польскіх сацыялістаў послепаўстанцкага пакалення ён меў або мог мець кантакты з Л. Варынскім, З. Мендэльсонам, Ю. Уземблам, Э. Кабылянскім, К. Хільдтам, К. Длускім, Л. Крывіцкім, А. Дэмбскім і многімі іншымі. Кожнае з аднаўляных і ізноў завязваных знаёмстваў адчыняла нейкія новыя шляхі для сувязяў з радзімай. Акрамя гэтага, заставаліся і некаторыя ранейшыя магчымасці.

Адна з іх зносіны з роднымі, якія па-ранейшаму жылі на Гарадзеншчыне. Хтосьці з эмігрантаў (мяркуюць, што 3. Мілкоўскі) паведаміў мацеры Ўрублеўскага пра яго матэрыяльныя цяжкасці; яна прадала ўсё, што можна было прадаць, і ў 1877 г. прывезла сыну ў Жэневу прыстойную суму грошай. Верагодна, акрамя гэтага яна прывезла і, вядома, захапіла з сабой пры вяртанні нямала пісьмовых і вусных паведамленняў, прызначаных не толькі для родных і знаёмых, але і для яго паплечнікаў па канспіратыўнай працы ў Літве і Беларусі.

Акрамя прывезеных маці грошай Урублеўскі ў канцы 70-х гадоў атрымаў яшчэ даволі значную грашовую субсідыю ад "ангельскага эмісара" Джона Бутлера. Цяжка сказаць, што гэта за чалавек і для чаго прызначалі грошы тыя, хто іх пасылаў. Расходваліся ж яны на фінансаванне рэвалюцыйнай дзейнасці, прычым, па словах удзельніка падзей, Урублеўскі і яго таварышы з рускай эміграцыі былі так эканомны, што грошай хапіла амаль на 10 гадоў. У выдаткоўванні сваіх уласных сродкаў Урублеўскі, наадварот, не адрозніваўся ашчаднасцю і эканомнасцю. Быўшы, так сказаць, "пры грашах", ён часам гатовы быў і пашыкаваць. Так, аднойчы ён запрасіў А. Дэмбскага ў дарагі рэстаран, частаваў яго адборнымі вінамі і стравамі, пры гэтым гаварыў: "Трэба ўсё самае лепшае з'есці і выпіць, каб нічога буржуям не засталося". Больш за ўсё грошай Урублеўскі марнаваў, аднак, на дапамогу бядотным ¦эмігрантам; ён умеў гэта рабіць вельмі тактоўна, са стараннем самому застацца ў цяні. Даволі цікавыя звесткі аб гэтым утрымоўваюцца ва ўспамінах Б. Ліманоўскага

Прыехаўшы з сям'ёй у Жэневу ў верасні 1878 г. і сяк-так уладкаваўшыся, Ліманоўскі нанёс першы візіт ¦Урублеўскаму, лічачы яго за сапраўднага правадыра мясцовай польскай грамады. "Прыняў ён мяне,- піша мемуарыст, - гэтак жа сардэчна, як прымаў усіх Вас - сацыялістаў [...]. Быў гасцінным і шчодрым; амаль штораз, калі я бываў у яго, частаваў да смачнай салаты, садавінай і віном. У той час меў грошы і шчодра імі распараджаўся. Рабіў ён гэта далікатным спосабам..." Далей Ліманоўскі распавядае пра тое, як Урублеўскі двойчы аказваў вельмі своечасовую дапамогу яму і яго сям'і. Першы раз гэта адбылося ў снежні 1878 г. "Прыбліжаўшаяся куцця таго года,- піша Ліманоўскі ,- не прадвяшчаў для нас весялосці. Мы сядзелі без граша і ніякага святочнага стала, акрамя звычайнай гарбаты з хлебам, ладзіць не намерваліся. Час вячэры набліжаўся. Седзячы з Вінцяй (жонка Ліманоўскага) , мы разважалі аб цяжкіх умовах нашага жыцця. Раптам раздаўся званок у дзверы. Я ускочыў адчыніць іх. Перад мной стаяў хлопец з фартухом, якія звычайна носяць у кандытарскіх, з двума кошыкамі. Думаючы, што ён памыліўся дзвярыма, паказаў яму дзверы насупраць. У адказ ён падаў мне картку з надпісам: "Спадару Ліманоўскаму ад генерала Ўрублеўскага". У адным кошыку былі цацкі для дзяцей, у другім - бутэлька віна і пірожныя. Нечакана атрымалася добрая святочная вячэра. Але самым прыемным было бачыць велізарнае задавальненне дзяцей: асабліва бавіў іх трус, які званіў, калі рухаўся вазок, у якім ён сядзеў. Дзякуючы Ўрублеўскаму мы весела правялі час дапазна. Гэта было адно з самых прыемных для нас калядных святаў".

Урублеўскі і ў далейшым працягваў дапамагаць сям'і Лімановскіх, калі тая адчувала матэрыяльныя цяжкасці. "Калі мы так гаравалі,- працягвае свой аповяд мемуарыст,- прыйшоў неяк раз Турскі і ўручыў мне 200 франкаў як пазыку ад генерала. Зрабіў ён гэта так, што, не зневажаючы сябе, можна было прыняць дапамогу з лёгкім сэрцам. Турскі, які лічыўся як бы за ад'ютанта Ўрублеўскага, часта выконваў яго даручэнні. І падобным спосабам генерал мне некалькі раз дасылаў грошы, так што мой доўг вырас да тысячы франкаў. Пазней, калі ў мяне з'явіліся грошы, а Ўрублеўскі, прайграўшыся ў Манака, знаходзіўся ў вялікай галечы, я выплаціў доўг амаль увесь. Потым, калі ён ізноў быў пры грашах, а я меў патрэбу, ён ізноў даваў мне ў пазыку, так што я застаўся вінен яму каля пяцісот франкаў".

Дапамагаў Урублеўскі і іншым польскім эмігрантам, у прыватнасці 3. Мілкоўскаму. Яму Ўрублеўскі перадаваў грошы праз Ліманоўскага. "Па адносінах да Мілкоўскага я быў пасярэднікам ад генерала Ўрублеўскага, - распавядае Ліманоўскі,- які шматразовымі перадачамі даў яму ў пазыку значную суму. Генерал адлюстроўваў гэтую дапамогу як пазыку, але зусім не разлічваў на вяртанне грошай. Быў ён у гэтых адносінах сапраўдным камуністам". Зрэшты, у лепшай частцы эміграцыі гатоўнасць аказаць самаадданую дапамогу не была рэдкасцю, пры гэтым палякі дапамагалі рускім, а рускія - палякам. Той жа Ліманоўскі, распавядаючы аб бядотным становішчы мнюгіх польскіх эмігрантаў, пісаў: "Рускія сацыялісты дапамагалі ім сімтым, хоць самі гаравалі..."

Вось, мабыць, увесь той нешматлікі фактычны матэрыял, па якім мы можам меркаваць аб жэнеўскім перыядзе. Матэрыял гэты адлюстроўвае пераважна знешні бок падзей, звязаных з жыццём і дзейнасцю Ўрублеўскага. Але як ішло яго ўнутранае развіццё?

Жэнева стала для Ўрублеўскага доўгім і нялёгкім раздарожжам. Гэта правільна ў літаральным сэнсе, бо ў гэты перыяд ён шмат часу праводзіў у раз'ездах і неяк не зусім асвоіўся на новым месцы. Гэта правільна і ў пераносным сэнсе, паколькі ў жэнеўскі перыяд Урублеўскаму прыйшлося ўшчыльную сутыкнуцца з такімі цалкам новымі для яго з'явамі ў польскім вызвольным руху, якія ламалі многія яго ўяўленні і патрабавалі істотнай ідэйна-палітычнай пераарыентацыі.

Адно з такіх пытанняў - адзнака перспектыў польскага вызвольнага руху і выбар спосабу дзеянняў на бліжэйшы час. "Што датычыцца палітычных пытанняў,- пісаў Урублеўскі Энгельсу 26 снежня 1877 г.,- то праграма мая, прынятая і маімі суайчыннікамі, зводзіцца да некалькіх слоў: арганізоўвацца для будучыні... і лепш нічога не выйграць, чым усё прайграць". У наступным лісце да Энгельса (ад 18 студзеня 1878 г.) Урублеўскі пісаў аб расійскім панславізме, прапаганда якога пераследвае мэту пакінуць Польшчу, якая змагаецца, адной, і аб згодніках у польскім руху, якія прапаведуюць прымірэнне з царызмам якім заўгодна коштам. "Што датычыцца нас,- заяўляе ён,- то мы ў любой сітуацыі поўныя рашучасці: у адзіночку або не - будзем змагацца!" З гэтага можна, відаць, зрабіць выснову, што Ўрублеўскі працягваў арыентавацца на рэвалюцыю ў Польшчы, але перспектывы руху на бліжэйшы час ацэньваў не вельмі аптымістычна.

Іншае пытанне - аб суадносінах сацыяльных і нацыянальных задач польскага вызвольнага руху - толькі злёгку закрануты ў лісце Ўрублеўскага да Маркса ад 13 лютага 1878 г. З даволі імглістых фраз у лісце можна зрабіць выснову, што Ўрублеўскі схільны ўсё-такі ставіць на першае месца задачы нацыянальныя, што ён перакананы ў неабходнасці захоўваць унутранае адзінства нацыі ў імя дасягнення незалежнасці Рэчы Паспалітай абодвух народаў.

Пытанне аб суадносінах нацыянальнага і сацыяльнага фактараў у руху быў ці ледзь не самым вострым у дыскусіях, якія разгортваліся ў тыя гады сярод польскіх эмігрантаў у Жэневе, на старонках друкаваных органаў, якія выдаваліся імі, у брашурах і пракламацыях. У лістападзе 1879 г. часопіс "Руўнасць" апублікаваў, напрыклад, артыкул К. Длускага з вельмі характэрным загалоўкам - "Патрыятызм і сацыялізм". Яе аўтар адлюстроўваў погляды сацыялістычных гурткоў, узніклых у Польшчы ў другой палове 70-х гадоў.

У артыкуле падкрэслівалася, што ў польскім вызвольным руху тых гадоў сутыкнуліся дзве ідэі. Адна з іх характарызавалася наступным чынам: "Старая ідэя патрыятызму з разнастайнымі праграмамі, ад самых белых да самых чырвоных, якая сёння ўжо памірае, і якая змяняецца ў якасці ідэалу польскай дзяржавай без радыкальнага змянення эканамічных адносін, з манаполіяй капіталу, з эканамічнай эксплуатацыяй, галечай і цемрай працаўнікоў". Аб другой ідэі, якая з'яўляецца антытэзай старым ўяўленням, Длускі пісаў: "...ідэя сацыялізму, якая знішчае ў аснове сваёй панаванне капіталу і ўсеўладдзе дзяржавы, якая прадугледжвае эканамічнае вызваленне працаўнікоў, знішчэнне галечы і цемры". Лічачы патрыятызм і сацыялізм узаемавыключальнымі паняццямі, Длускі прапаноўваў чытачу выбіраць альбо адно, альбо другое і заяўляў: "Выбар лёгкі для тых, хто, жадаючы сапраўднага шчасця для польскай нацыі, захоча забыць аб патрыятычных традыцыях". У заключнай частцы артыкула Длускі пісаў: "Эканамічнае вызваленне працоўных складае вялікую мэту, якой павінны падпарадкоўвацца ўсе палітычныя рухі".

Урублеўскі па-іншаму разумеў патрыятызм і па-іншаму ацэньваў значэнне патрыятычных традыцый. Акрамя таго, ён наўрад ці мог ухваліць тую тэндэнцыю недаацэнкі палітычнай барацьбы, якая гучала ў Длускага і яго аднадумцаў. Таму даследчыкі (у прыватнасці, Я. Барэйша) цалкам маюць рацыю, лічачы, што дадзеная канцэпцыя была для яго непрыймальнай, што ён аддаваў перавагу супрацоўніцтву з "ткачоўцамі", тады як "Руўнасць" была блізкая дзеячам "Чорнага перадзелу", якія апынуліся ў эміграцыі . Пацверджанне гэтаму маецца ва ўспамінах Ліманоўскага. Апошні адзін час збіраўся абвясціць у друку, што кіраўніком польскай сацыялістычнай эміграцыі ў Жэневе з'яўляецца Ўрублеўскі. "Я наткнуўся, аднак,- піша мемуарыст,- на рашучы супраціў нашых сацыялістаў: яны залішне былі звязаныя з рускімі сацыялістамі, а большасць з іх мела супярэчнасці з тым кірункам, якога прытрымліваўся Ўрублеўскі".

Тэарэтыкі новага пакалення польскіх сацыялістаў правільна разумелі першараднае значэнне сацыяльних пытанняў. Але, захапляючыся, яны ўпадалі ў крайнасць, недаацэньвалі ролю нацыянальнага пытання, выказвалі палажэнні, якія часам прымалі адценне нацыянальнага нігілізму. Гэта адлучала ад іх шматлікіх удзельнікаў вызваленчага руху, - якія прыйшлі ў яго шэрагі на больш ранніх этапах. Ліманоўскі, у прыватнасці, пасля з'яўлення артыкула Длускага "Патрыятызм і сацыялізм" парваў з рэдакцыяй "Руўнасці". Улетку 1881 г. ён і яго нешматлікія прыхільнікі стварылі сацыялістычную супольнасць "Люд польскі", якое абвясціла сваёй асноўнай мэтай барацьбу за вызваленне Польшчы "у межах добраахвотнага прыцягнення". Фактычна пры абмеркаванні гэтай фармулёўкі Ліманоўскі выказаўся за гістарычныя, а астатнія - за этнаграфічныя межы.

Барацьба паміж двума кірункамі, абасобіўшыміся не толькі ідэйна, але арганізацыйна, станавілася ўсё больш вострай. У канцы 1880 г. група "Руўнасці" арганізавала мітынг, прысвечаны 50-годдзю паўстання 1830-1831 гг. Афішы, якія запрашалі жэнеўцаў на мітынг, пачыналіся словамі: "Жыве сацыялістычная і паўсюдная Рэспубліка рабочых!" У запрашэннях, разасланых найбуйным грамадскім дзеячам, гаварылася аб тым, што лозунг "Жыве Польшча!" згубіў сваё значэнне з таго часу, як увайшоў у жыццё лозунг "Пралетары ўсіх краін, злучайцеся!". На мітынг сабралася каля 500 чалавек, у тым ліку палякі, рускія, швейцарцы, немцы, французы, італьянцы. Адкрыў яго вядомы дзеяч I Інтэрнацыяналу І. Ф. Бекер; выступілі палякі К. Длускі, Л. Варынскі, Ш. Дзікштэйн, З. Мендэльсон, рускія М. І. Жукоўскі, В. І. Засуліч, П. А. Крапоткін. Было атрымана шмат прывітанняў з іншых краін ад дзеячаў рознай палітычнай арыентацыі.

Недаацэнка нацыянальнага пытання, што прагучала ў час мітынгу, атрымала падтрымку не ва ўсіх яго ўдзельнікаў. К. Маркс, Ф. Энгельс, П. Лафарг і Ф. Леснер, якія атрымалі запрашэнне, але не змаглі прысутнічаць, у сваім прывітанні мітынгу таксама выказалі нязгоду з яго арганізатарамі. Яны нагадалі аб асноўных этапах гісторыі польскага нацыянальна-вызвольнага руху, паказалі прычыны, якія абумовілі з'яўленне лозунгу "Жыве Польшча!"Лозунг быў выразам сімпатыі і захаплення нацыяй, "усе паўстанні якой, гэтак фатальныя для яе самой, заўсёды спынялі паход контррэвалюцыі", нацыяй, лепшыя сыны якой ніколі не пераставалі аказваць узброены адпор ворагу, усюды змагаючыся пад сцягам народных рэвалюцый". Палякі, гаворыцца ў заключнай частцы прывітання, сыгралі буйную ролю ў барацьбе за вызваленне пралетарыяту ў іншых краінах. "Цяпер, калі барацьба гэтая развіваецца ўсярэдзіне самого польскага народа, хай будзе яна падтрыманая прапагандай, рэвалюцыйнай прэсай, хай яна аб'яднаецца з імкненнямі нашых рускіх братоў; гэта будзе лішняй нагодай паўтарыць стары заклік: "Жыве Польшча!"

Аднак далёка не ўся крытыка ў адрас арганізатараў мітынгу была справядлівая і вялася з апраўдана інтэрнацыяналісцкіх пазіцый. У кастрычніку 1881 г. на экстрана скліканым сацыялістычным з'ездзе ў Хурэ (Швейцарыя) Б. Ліманоўскі задумаў спрэчку па тых жа пытаннях з прадстаўнікамі польскіх сацыялістаў Ш. Варынскім і К. Длускім. Абодва бакі ізноў засталіся пры сваіх перакананнях.

Рознагалоссі сярод палякаў сталі шырока вядомыя, выклікалі водгукі з боку ўдзельнікаў сацыялістычнага руху і прымусілі іх выказацца па спрэчных праблемах. Адказваючы на ліст К. Каўцкага, у лютым 1882 г. Энгельс яшчэ раз падрабязна выказаў свае погляды па польскім пытанні. Паказваючы, што нацыянальная незалежнасць і буржуазныя свабоды - гэта "глеба пад нагамі, паветра, святло і абсяг" для пралетарскага руху, Энгельс высмеяў тых польскіх сацыялістаў, якія не ставяць вызваленне краіны ў раздзеле сваёй праграмы. "Мы,- гаворыцца ў лісце,- ні ў якім выпадку не прызваны ўтрымліваць палякаў ад высілкаў адваяваць сабе жыццёва неабходныя ўмовы для іх дальнейшага развіцця або ўнушаць ім, быццам нацыянальная незалежнасць з інтэрнацыянальнага пункта гледжання - справа вельмі другарадная, у той час як яна, насупраць з'яўляецца асновай для ўсякага інтэрнацыянальнага супрацоўніцтва". Рознагалоссі палякаў Энгельс разглядаў як эмігранцкія разлады, а платформу "Руўнасці" ацэньваў як памылковую. Ён пісаў: "Гэта заблуджэнне, у аснове якога ляжаць толькі мясцовыя і праходныя прычыны, пройдзе, не аказаўшы асаблівага ўплыву на саму Польшчу, і падрабязна абвяргаць яго не варта працы".

Аб стаўленні Ўрублеўскага да спрэчак, якія разгарнуліся, меркаваць вельмі цяжка. Падчас лістападаўскага мітынгу 1880 г. яго не было ў Жэневе, на з'ездзе сацыялістаў у Хурэ ён не прысутнічаў. Якіх-небудзь яго выказванняў з нагоды гэтых двух падзей не засталося. Абодва бакі як быццам бы добра да яго ставіліся, і кожны лічыў яго сваім прыхільнікам. Група "Руўнасці" называла Ўрублеўскага "адным з найболей баявых абаронцаў нашага справы". У той жа час Ліманоўскі, хоць і не прапускаў у сваіх успамінах ні аднаго выпадку, які дазваляў бы шаржыраваць некаторыя з асабістых якасцяў Урублеўскага, нязменна прылічаў яго да ліку аднадумцаў ва ўсіх пытаннях, у тым ліку і нацыянальным.

Як ішла справа ў рэчаіснасці? Думаецца, што пазіцыя Ўрублеўскага моцна адрознівалася ад пазіцыі дзеячоў групы "Руўнасці", але і не супадала з пазіцыяй Ліманоўскага і яго прыхільнікаў. З групай "Руўнасці" ён не мог быць блізкі, бо рэзка адмоўна ставіўся да недаацэнкі нацыянальнага пытання і палітычнай барацьбы. Наўрад ці магла яго прыцягнуць і пазіцыя Ліманоўскага, які прапаноўваў засяродзіцца выключна на барацьбе за аднаўленне незалежнасці польскай дзяржавы і абвяшчаў лозунг гістарычных межаў Польшчы, які аддае нацыяналістычным душком. Да разрыву ні з тымі, ні з іншымі не даходзіла. Нейкую ролю ў гэтым ігралі асабістыя якасці Ўрублеўскага і яго высокі аўтарытэт у эміграцыі. Але была, верагодна, і яшчэ адна прычына: тое, што Ўрублеўскі, як і Энгельс, не прымаў сур'ёзна славесныя баталіі эмігрантаў.

Сказанае не азначае, зразумела, што Ўрублеўскі ставіўся да справы сапраўды гэтак жа і ацэньваў з'явы гэтак жа глыбока, як Энгельс. Але ён быў бліжэй да Энгельса, чым іншыя ўдзельнікі дыскусіі, бо прайшоў доўгую ідэйную школу ў Генеральнай Радзе I Інтэрнацыяналу, дзе працаваў пад непасрэдным кіраўніцтвам яго заснавальнікаў.

Спачуванне па выпадку смерці жонкі Маркса Ўрублеўскі, як паказвалася вышэй, выказаў не толькі ад сябе, але і ад імя "польскай партыі ў Жэневе". Польскі навуковец Е. Барэйша, спрабуючы вызначыць, аб якой "партыі Ўрублеўскага" ішла гаворка ў адпаведным лісце Маркса Энгельсу, выказвае ўпэўненасць, што гэта магла быць толькі сацыялістычная супольнасць "Люд польскі", заснаваная Б. Ліманоўскім і яго аднадумцамі. Уяўляецца, што для такога сцвярджэння няма падстаў. Калі ж гаварыць аб слове "партыя" у лісце Маркса, то яно, верагодна, не мела пэўнага сэнсу, а паказвала толькі на тое, што Ўрублеўскі выяўляў не толькі свае пачуцці, але і пачуцці ўсіх польскіх сацыялістаў у Жэневе. Пры гэтым ён ніколькі не перавысіў тых маральных паўнамоцтваў, якімі быў надзелены як адзін з найстарэйшых і найбольш заслужаны дзеячаў польскай эміграцыі.

Падводзячы вынікі жэнеўскаму перыяду, прыходзіцца канстатаваць, што, відаць, гэта былі гады некаторага спаду палітычнай актыўнасці Ўрублеўскага, спаду яшчэ не вельмі значнага, які прагрэсаваў вельмі марудна, але ўсё-такі спаду. Абумоўліваўся ён шэрагам прычынаў. Несумнеўна, ігралі ролю пагаршэнне стану здароўя і змяненне ўмоў жыцця і дзейнасці ў сувязі з пераездам у Жэневу. Але вельмі істотным было і тое, што ў польскім вызвольным руху пачаўся новы этап, ён мяняў сваё сацыяльнае аблічча і сваю ідэалогію. Дзеянне гэтага апошняга фактару мела наступствы аб'ектыўнага і суб'ектыўнага парадку.

Аб'ектыўным было наяўнасць значнага ліку новых удзельнікаў руху, выраслых у іншых умовах. Яны мала ведалі Ўрублеўскага, а ён дрэнна разумеў іх. Наладжванне паразумення ўскладнялася, адных яго мінулых заслуг часта аказвалася недастаткова.

Суб'ектыўны бок - гэта тыя сумневы і ваганні, якія, верагодна, нарадзіліся ў душы Ўрублеўскага ў новых умовах. Яго дзейная натура патрабавала практычнай справы, ён імкнуўся ўсталяваць цесныя кантакты з падполлем на тэрыторыі Польшчы. Але рэвалюцыйных арганізацый у краіне было мала, і звязвацца з імі станавілася ўсё цяжэй. Будучыня тут была за рабочым рухам, з кіраўнікамі якога ў Урублеўскага меліся адпаведныя ідэйна-тэарэтычныя рознагалоссі. Звыклымі, у нейкай меры нават блізкімі яму, былі многія рысы платформы "нацыянальных" сацыялістаў. Аднак Урублеўскі бачыў эклектызм і тэарэтычную слабасць платформы, а галоўнае, разумеў, што ў краіне яе паслядоўнікі не мелі трывалай апоры і будучыня была не за імі.

Урублеўскі заставаўся ў Швейцарыі да 1885 г. Аднак тры апошнія гады фактычна не асветленыя наяўнымі крыніцамі. Нам не вядома, дзе менавіта і як ён жыў у гэты час, чым займаўся. Наяўнасць або адсутнасць крыніц можа быць звязана з умовамі канспірацыі, можа залежаць ад выпадковых чыннікаў. Думаецца, зрэшты, што, акрамя таго, іграла сваю ролю таксама паніжэнне актыўнасці Ўрублеўскага і ў сувязі з гэтым памяншэнне аб'ёму яго дзейнасці.

Арол са зламаным крылом

У 1885 г. французскі ўрад абвясціў амністыю ўдзельнікам Парыжскай камуны. Скарыстаўшыся гэтым, Урублеўскі вярнуўся ў Францыю і пасяліўся ў Ніцы, дзе пражыў да 1895 г. Сродкі для існавання ён здабываў, працуючы падзёншчыкам-малатабойцам. Адзін з відавочнікаў распавядаў: "Урублеўскі у Ніцы, каб як-небудзь пражыць, працаваў у каваля. Аднак пашкоджаная левае рука часта так моцна балела, што бывалі дні, калі ён нічога не зарабляў, бо не быў у стане падняць молат. Сёння пайшоў паведаміць кавалю, што не можа працаваць. Моцны, павінен быць, у яго боль, калі ён растаецца з молатам, таму што калі не куе, то і не есць [...]. Калі аднойчы боль у яго не спыняўся два тыдні запар, прыйшоў да мяне падчас абеду пазычыць трохі солі і перцу для перамены, як ён сказаў. Я запрашаў яго абедаць - не пагадзіўся..."

Пра першыя гады знаходжання Ўрублеўскага ў Ніцы ніякіх іншых звестак не захавалася. Б. Ліманоўскі, праўда, згадаў у сваіх успамінах пра тое, што ўлетку 1885 г. Э. Кабылянскі наведаў Ніцу і бачыў там Урублеўскага. Але ніякіх аповядаў Кабылянскага мемуарыст, нажаль, не прыводзіць. Вядома яшчэ, што ў гэтыя і ў наступныя гады Ўрублеўскі даволі часта ездзіў у Парыж.

У 1889 г. у Парыжы адбыўся ўстаноўчы кангрэс II Інтэрнацыяналу, які абвясціў 1 траўня днём міжнароднай салідарнасці працаўнікоў і што прыняў шэраг іншых важных рашэнняў. Удзельнікі кангрэсу наладзілі ўшанаванне пазасталых у жывых герояў Парыжскай камуны. У іх ліку мог знаходзіцца і Ўрублеўскі.

Перыяду з 1890 па 1895 г. пашчасціла больш: за гэтыя гады захавалася цэлых 15 лістоў да Энгельса, напісаных Урублеўскім або пад яго дыктоўку. Лісты з адказамі пакуль не знойдзены, але да нас дайшло некалькі лістоў Энгельса іншым адрасатам, у якіх ёсць згадванні пра Ўрублеўскага і пра яго справы. Па гэтых крыніцах можна скласці даволі выразнае ўяўленне аб галечы і бедствах Урублеўскага, аб вялікай дапамозе, аказанай яму Энгельсам.

Два першыя лісты да Энгельса напісаныя пад дыктоўку Ўрублеўскага ў чэрвені 1890 г. яго суайчыннікам Ю. Вяжэйскім - былым удзельнікам паўстання 1863 г. і актыўным дзеячам Турынскай гміны "Аб'яднання польскай дэмакратыі"; у Ніцы ён некаторы час жыў з генералам, аказваючы яму грашовую дапамогу і выконваючы абавязкі сакратара. У гэтых лістах паведамлялася аб тым, што Ўрублеўскі другі раз на працягу года апынуўся прыкаваным да пасцелі, што ён пазбаўлены сродкаў да існавання і ўмольвае Энгельса пра пазыку. Па словах Вяжэйскага, Ўрублеўскі звяртаўся з падобнай просьбай да многіх сваіх заможных сяброў, якім некалі сам дапамог у цяжкую хвіліну, але тыя нават не адказалі. Толькі бязвыхаднае становішча, пісаў Вяжэйскі, прымусіла Ўрублеўскага звярнуцца да Энгельса. Паведамляючы ад сябе аб цяжкіх пакутах Урублеўскага з-за неўралгіі, рэўматычных боляў і параненага пляча, Вяжэйскі пад дыктоўку хворага запісаў яго жарт пра тое, як ён, акрыяўшы, сядзе на каня і, праязджаючы праз Нямеччыну, давядзе выдатным нямецкім грэтхен, што можа атрымліваць перамогі не толькі над непрыяцелем. У ліпені 1890 г. здароўе Ўрублеўскага некалькі палепшылася, і ён сам змог напісаць ліст Энгельсу і падзякаваць за дапамогу і падрабязныя весткі аб сям'і.

На працягу 1890 г. Урублеўскім было напісана яшчэ тры лісты Энгельсу; у 1891 г. з-за неўралгіі і саслабелага зроку ён на двух лістах, прадыктаваных Вяжэйскаму, змог толькі паставіць свой подпіс; да 1892 г. адносяцца два лісты, прадыктаваныя таму ж Вяжэйскаму, і адзін, напісаны Вяжэйскім без дазволу патрона. Усё лісты ў асноўным выключна асабістага парадку. Яны ўтрымоўваюць просьбы аб новых невялікіх пазыках, падзяка за дапамогу і за паведамленне навін аб сям'і; у іх ён таксама выказвае надзею на атрыманне ад сваякоў з Літвы грашовых сум, якія дазволілі б яму вылечыцца і прыехаць у Лондан, каб асабіста разлічыцца з Энгельсам. У адным з лістоў ён просіць Энгельса ўздзейнічаць на З. Мендэльсона, які, мабыць, браў некалі ў Урублеўскага грошы ў пазыку. Іншы ліст утрымоўвае просьбу паведаміць адрас Анры Рашфора, некалі звязанага з камунарамі, а пасля дзеяча клерыкальна-манархічнага кірунку. Урублеўскі аказаў у свой час важныя паслугі Рошфору і зараз разлічваў на яго дапамогу.

Аб гэтай просьбе Ўрублеўскага распавядаецца ў лісце Энгельса да Лауры Лафарг ад 3 лютага 1892 г. Ён з'яўляецца адной з нешматлікіх крыніц, якія характарызуюць стаўленне Энгельса да Ўрублеўскага ў гэтыя гады. Вось тэкст яго першага абзаца: "Ці не можаш ты дастаць для мяне ў "Intransigeant" лонданскі адрас Рашфора? Урублеўскі цалкам нечакана даслаў мне ліст для гэтага шляхетнага замежніка, мяркуючы, што я ведаю яго адрас, але праваліцца мне на гэтым месцы, калі я ведаю каго-небудзь, у каго я магу дастаць яго тут. Усё раяць мне напісаць у Парыж, бо гэта самы хуткі і дакладны спосаб атрымаць гэты адрас. Таму я лічу неабходным рушыць услед за іх парадай і звярнуцца з гэтай нагоды да цябе, тым больш, што, як я падазраю, гэты небарака Ўрублеўскі звяртаецца да Рашфора па грошы, і мне ні за што на свеце не хацелася б, каб гаварылі, быццам я быў прычынай затрымкі хоць бы на гадзіну несумнеўна адмоўнага адказу (калі наогул будзе які-небудзь адказ), які напэўна паступіць ад гэтага заўзятага разносчыка навін".

Нягледзячы на дрэнны стан здароўя, Урублеўскі не адхіляўся ад палітычнай дзейнасці і працягваў спадзявацца на ўздым вызвольнай барацьбы ў Рэчы Паспалітай. Гэта знайшло адлюстраванне ў яго лістах да Энгельса ад 12 ліпеня і 30 жніўня 1890 г. У першым з іх Урублеўскі паведамляў аб сваім намеры здзейсніць паездку да мяжы Расійскай імперыі. Другі ліст пачынаецца словамі: "Ну вось, я ўжо вярнуўся... (не менш трох раз начаваў пад адкрытым небам на мяжы Польшчы). Прагну прыехаць у Лондан, каб паціснуць вам руку... вярнуць доўг... даць справаздачу аб усіх сваіх рэвалюцыйных выхадках". Некалькі ніжэй у лісце ёсць яшчэ наступная фраза: "А пасля жніва ў Літве прыеду паціснуць вам руку і зрабіць паведамленне аб усіх маіх выхадках... якія, можа быць, і агідныя, але не анархічныя". Цяжка здагадацца аб тым, што хаваецца пад гэтымі намёкамі. Не выключана, што гаворка ішла аб невядомай пакуль акцыі палітычнага характару.

Ускосным пацверджаннем гэтага можа служыць ліст Урублеўскага, які адносіцца да дадзенага перыяду, аднаму з яго сяброў і суайчыннікаў. Ён цытуецца польскай даследчыцай М. Златажыцкай у яе працы, прысвечанай генералу Камуны. Ліст утрымоўвае наступныя радкі: "Ніколі ў жыцці я не аказваўся ў падобным становішчы. Калі б не высакародныя паводзіны Баляслава , то я, папросту гаворачы, здох бы ад голаду. Не ведаю, як вылузацца з гэтага пекла. Я яшчэ ў пасцелі і зноў без граша. Хвароба і доктар адабралі ў мяне ўсё. У пятніцу мінае яшчэ тыдзень знаходжання ў гасцініцы... Трэба плаціць, трэба плаціць, або мяне хворага вышпурнуць на вуліцу!.. Неабходна абавязкова выехаць адгэтуль, праехаць праз Парыж... і вярнуцца да вас, бо пара пачаць працу ў нашай краіне".

У Ніцы на Ўрублеўскага, магчыма не без садзейнічання з боку яго палітычных супраціўнікаў, быў здзейснена бандыцкі напад. Аднойчы ўначы яго падпільнавалі на вуліцы невядомыя асобы і збілі так, што ён праляжаў у несвядомым стане да раніцы. Падабралі пацярпелага сябры з рускіх эмігрантаў; яны сабралі патрэбную суму грошай і аплацілі яго лячэнне. У лісце ад 3 ліпеня 1894 г. Урублеўскі пісаў Энгельсу: "Каля года таму назад шпегі з бандытамі наладзілі на мяне засаду... Зараз выходжу з лякарні, дзе правёў восем месяцаў, дзе мне зрабілі тры цяжкія аперацыі: адна з іх працягвалася тры гадзіны - трэба было разрэзаць бок і выняць рэбры; выходжу з настолькі пашкоджанымі рукамі, што немагчыма ні працаваць, ні пісаць".

30 верасня Ўрублеўскі адправіў ліст, прадыктаваны невядомай "прыяцельніцы з 1863 г." і паўтараў аповяд аб апісаных ужо няшчасцях. У дадатак да ўсяго, паведамляў ён, Вяжэйскі з'ехаў у Алжыр і не вярнуўся, а зламаная ў сутычцы з бандытамі рука стала так дрэнна рухацца, што немагчыма нават пісаць.

Энгельс чамусьці не змог адразу адказаць Урублеўскаму, але пазней ад яго было атрымана адразу некалькі лістоў і грошы. У зваротным лісце ад 13 снежня 1894 г., апошнім, які захаваўся, лісце Энгельсу, Урублеўскі пісаў: "Яшчэ сёння павінен адказаць на Вашы добрыя і прыемныя лісты, перададзеныя праз аднаго з маіх добрых сяброў па 1863 г.; а Ваш ліст з "Niech zyje Polska" стварыў Вам цэлы легіён сяброў". Нажаль, лісты, якія згадваюцца Ўрублеўскім дагэтуль не выяўлены. А яны напэўна ўяўляюць вялікую цікавасць, асабліва той ліст, які ўтрымоўвае напісаны па-польску стары заклік "Жыве Польшча!". У адваротным лісце Ўрублеўскага гаворыцца аб некаторым паляпшэнні яго здароўя і аб новых надзеях сесці на каня, калі гэтага запатрабуюць абставіны. "Я мужна адношуся да свайго становішча,- пісаў Урублеўскі,- і ў цяперашні час, дзякуючы Вам, знайшоў прыстанак у маленькім пакойчыку на чацвёртым паверсе ў вельмі бедных, але выдатных рабочых".

Неўзабаве Энгельсу і іншым яго сябрам удалося дабіцца, каб Урублеўскі пераехаў у Парыж. А. Рашфор дапамог яму ўладкавацца на службу ў газету "Энтрасіжан", дзе ён павінен быў кантраляваць рознічны продаж у кіёсках. Жыў Урублеўскі ў самай таннай гасцініцы, сілкаваўся дрэнна, часта хварэў. Падчас хваробы сябры з парыжскіх рабочых прыходзілі наведаць генерала Камуны. Адзін з наведвальнікаў апісаў свае ўражанні: пакойчык пад самой дахам шматпавярховага дома, такі цесны, што ложак займае дзве траціны яго плошчы; з пасцелі з старых газет падняўся насустрач прыйшоўшым сівы, ускалмачаны, да мяжы схуднелы стары. "У нас, стаяўшых ў дзвярах, упіліся чорныя вугольчыкі падпаленых вачэй. У поглядзе яго было нешта падобнае на драпежную птушку; з рукой, абвіслай ад шабельнага выту, ён выглядаў быццам арол са зламаным крылом, які страціў у буру пёры і сілы".

Разумеючы, што Ўрублеўскі занадта слабы, для таго каб мець сталы заробак, яго сябры пачалі клапаціцца аб пенсіі. Асабліва энергічна дзейнічаў Энгельс, нягледзячы на ўласную цяжкую хваробу. 5 сакавіка 1895 г., адказваючы на прапанову аб зборы ахвяраванняў на карысць Урублеўскага, ён напісаў даволі рэзкі ліст былому камунару Эдуарду Вайяну, стаўшаму відным лідарам французскіх сацыялістаў. У лісце ўтрымоўваліся наступныя вельмі красамоўныя радкі: "Людзі з цяжкасцю павераць, што, хоць пазасталыя ў жывых удзельнікі Камуны і яе пераемнікі прадстаўленыя ў палаце 45 дэпутатамі, гэтая такая моцная партыя ўсё ж нядосыць моцная, каб ахаваць ад самой крайняй галечы свайго старога генерала. І ўсё ж я працягваю ўсё яшчэ спадзявацца, што знойдзецца спосаб даць яму магчымасць сяк-так праіснаваць, не звяртаючыся да зневажальнай грамадскай падпіскі".

У канцы канцоў французскі ўрад прызначыў пенсію генералу Камуны Ўрублеўскаму. Аднак гэта адбылося толькі ў 1901 г., г. зн. праз шмат гадоў пасля смерці так горача выступаўшага за гэта Энгельса.

Нейкае ўяўленне пра жыццё Ўрублеўскага ў гэтыя гады можна скласці па ўспамінах Б. Ліманоўскага. Мемуарыст, як ужо адзначалася, не быў аб'ектыўным у адлюстраванні сваіх адносінаў з Ўрублеўскім. Але затое ён не скупіўся на падрабязнасці, якія асабліва каштоўныя ў дадзеным выпадку. Ліманоўскі пісаў: "Генерала Ўрублеўскага час ад часу я наведваў, вяртаючыся дадому з бюро. Жыў ён на Рудэ-Сен у гасціначцы, суседняй з той, у якой жыў раней. Займаў маленькі пакойчык на трэцім паверсе, да якога вяла стромкая лесвічка з вяроўкай замест поручняў. Пакойчык не абаграваўся, і генерал, вярнуўшыся з горада, адразу ж хаваўся ў ложак. Калі я быў пры грашах, то прыносіў бутэльку віна, сыр, хлеб і папяросы, якія ішлі ў ход падчас гутаркі. На куццю, каляды, вялікдзень я запрашаў да сабе генерала [...]. Рашфор, рэдактар газеты "Энтрансіжан", якому генерал у Жэневе не раз дапамагаў грашовымі пазыкамі, даў яму пасаду інспектара прадаўцоў газет у кіёсках Парыжа. Трэба было праходзіць значныя адлегласці. У пагодлівыя дні гэта было няцяжка, а ў золь і халады Ўрублеўскі моцна стамляўся і прамярзаў, не маючы цёплай вопраткі. Атрымліваў ён 150 франкаў у месяц [...]. Сілкаваўся дрэнна, таннымі і падазронай якасці прадуктамі. Гэта разбурала яго страўнік, і ён часта быў хворы. Неяк я заспеў яго ў адчайным стане. У халодным, неапальваным і неасвятляным пакоі хворы ляжаў з высокай тэмпературай. Адзінай яго апякункай, якая, калі я прыйшоў (а было ўжо цёмна), прынесла яму свечку з свайго пакоя, была прастытутка, што жыла ў тым жа калідоры. Указаў я нашым сацыялістам на неабходнасць дапамагчы нашаму генералу, тым больш што ён увайшоў у Саюз польскіх сацыялістаў за мяжой. Мотц заняўся збіраннем грашовых ахвяраванняў, а Длускі, які быў ужо дыпламаваным доктарам, як найбагацейшы з нас усіх, паспяшаўся з медыцынскай дапамогай. Ён перавёў хворага на іншы паверх у той ж гасцініцы ў вялікі пакой з добрай пасцеллю, заплаціў за апал і асвятленне. Выдаткі ўсе ён пакрыў з свайго кашалька".

Звесткі аб удзеле Ўрублеўскага ў палітычным жыцці на працягу дадзенага перыяду амаль адсутнічаюць, і паведамленне Ліманоўскага, якое змяшчаецца ў прыведзеным урыўку, аб уступленні яго ў Саюз польскіх сацыялістаў за мяжой з'яўляецца ледзь ці не самым істотным з іх. Польскія "нацыянальныя" сацыялісты да гэтага часу значна паправелі, расчараваліся ў рабочым руху і шукалі сабе прыхільнікаў выключна ў асяроддзі інтэлігенцыі. Што папхнула да іх Урублеўскага, ці падзяляў ён іх ідэйна-тэарэтычныя палажэнні - аб гэтым з першых рук, г. зн. ад самога Ўрублеўскага, мы ніякіх звестак не маем. Па сутнасці ўсё вядомае нам паведамлена Ліманоўскім. Фармальна Ўрублеўскі ўступіў у партыю польскіх сацыялістаў у 1895 г. і, відаць, заставаўся ў яе шэрагах да самай смерці.

У 1900 г. стан здароўя Ўрублеўскага рэзка пагоршыўся. Пакінуўшы працу ў Рашфора, ён пасяліўся ў сям'і свайго земляка (выхадца з Літвы) і былога камунара лекара Генрыка Гяршынскага, які меў хатку ў Уарвілі (непадалёк ад Парыжа). Апошнія гады жыцця Ўрублеўскі быў вельмі слабы, рэдка выходзіў са свайго пакоя, але ніколі не пераставаў цікавіцца рэвалюцыйным рухам. Адзін са сведкаў, які меў магчымасць назіраць за ім у гэтыя дні, пісаў: "Самыя суровыя буры не змаглі схіліць яго ганарлівага лба, расчараванне ніколі не ўрывалася ў яго гераічныя грудзі. Увесь у ранах, якія вынес з бітваў, ён і зараз заўсёды гатовы - чакае новай барацьбы, новых вычынаў у імя будучыні працаўнікоў".

Смерць нагнала Ўрублеўскага 5 жніўня 1908 г. Парэшткі яго былі перавезены ў Парыж. У пахаваннях удзельнічалі акрамя парыжан таксама сябры нябожчыка - палякі, рускія, ліцьвіны, немцы, сербы, чэхі, славакі. Пахавальная працэсія прайшла па тых вуліцах і пляцах, на якіх у 1871 г. ваяваў генерал Камуны. Зямляк і сваяк Урублеўскага А. Багушэвіч, грунтуючыся на сабраных па свежых слядах звестках, апісвае яго пахаванне наступным чынам:

"Пасля таго як аб смерці Валерыя даведаліся суайчыннікі ў Парыжы, там быў утвораны камітэт з дэлегатаў ад розных таварыстваў. Ён заняўся падрыхтоўкай цырымоніі пахаванняў. Цела нябожчыка перавезлі ў Парыж [...] і пахавалі побач з магіламі яго баявых таварышаў, загінуўшых у 1871 г. у барацьбе за Рэспубліку. Больш за пяцітысячны натоўп праводзіў дамавіну ад чыгуначнай станцыі да магілы на найпрыгажэйшых парыжскіх могілках Пер-Лашэз, а масы народу, (больш за 50 тысяч чалавек) стаялі шэрагамі ўздоўж дарогі. Народ спяваў рэвалюцыйныя песні падчас усёй працэсіі. На могілках прамовы прамаўлялі на трох мовах: французскай, польскай і рускай. Калі труну апускалі ў дол, польскі хор выканаў дзве песні. Пахаванне было грамадзянскім, бо нябожчык быў нявернікам і захаваў выразнасць думкі да апошняй хвіліны жыцця. Зараз камітэт рыхтуе помнік на магілу".

Звесткі, паведамленыя Б. Ліманоўскім, дазваляюць унесці ў гэтае апісанне невялікае, але істотнае дапаўненне. "І калі пасыпаліся першыя камякі зямлі на дамавіну, - распавядае Ліманоўскі, - з грудзей шматтысячнага натоўпу вырваліся гукі "Марсельезы", на ўсіх тварах выразілася хваляванне, а ў вачах зазіхацела баявая рашучасць". Гэтая дэталь лішні раз падкрэслівае тую ролю, якую нябожчык сыграў у гісторыі рэспубліканскай Францыі, тую павагу, якой яго імя карысталася і карыстаецца ў парыжан.

Паводле матэрыялаў Пружанскага метадычнага кабінета, кнігі Генадзя Кісялёва "Сыны і пасынкі Беларусі" ("Арол са зламаным крылом"), артыкулаў Вітаўта Чаропкі "Рыцар свабоды Валерый Урублеўскі" і "Валерый Урублеўскі", апублікаваных у "Беларускім гістарычным часопісе" і "ЛіМе", кнігі "Памяць. Свіслацкі раён.", "За нашу и вашу свабоду! Герои 1863 года. Сб.-М., 1964.2. В.Е. Абрамавичюс, В.А. Дьяков. Валерий Врублевский. Издательство "Мысль", Москва-1968.

 

Top