Камітэт Гісторыі Навукі і Тэхнікі Польскай Акадэміі Навук

ГА "Таварыства Польскай Культуры на Лідчыне"

Варшава - Ліда 2007

Аповесць пра незвычайнага КСЯНДЗА Зямлі Лідскай прысвячаю памяці маіх Бацькоў - лідзян Марыі і Вітольда Стасевічаў, а таксама народжанаму ў Лідзе майму Брату Янку, заахвочваючы Яго наведаць Лідчыну, і майму Мужу Ежы, найвярнейшаму Сатаварышу вандровак па Лідзе і цудоўных КРЭСАХ II Рэчы Паспалітай, якія мы аб'ездзілі ў дзевяностых гадах мінулага ўжо XX стагоддзя.

Аўтар

Ірэна Стасевіч-Ясюкова

Незвычайная біяграфія нязломнага крэсавага каплана ў 1939-1996 гадах

Змест

I. Пралог: З Кракава ў Ліду. Два цяжкія рашэнні

II. Звычайная біяграфія. Жыццяпіс

III. Незвычайная біяграфія. Больш за паўстагоддзя на Лідчыне

1. Савецкая акупацыя (1939-1941)

2. Нямецкая акупацыя (1941-1944)

3. 47 гадоў жыцця кс. Роека ў Беларускай ССР (1944-1991)

У Шчучыне

Ізноў у Лідзе

Праследаванне кс. Роека і замах на жыццё каплана

Знішчыць будынак Фарнага касцёла - апору каталіцызму і польскіх традыцый

IV. У незалежнай Беларусі (1991-1996)

Барацьба за вяртанне піярскага касцёла

V. Эпілог

Уступ

У нашым падарожжы па часе і прасторы, у якое запрасіла выдавецкая серыя "Знакамітыя палякі Лідчыны", гэтым разам трапілі амаль у сёняшнія часы. Асоба ксяндза Станіслава Роека Sch.P., героя чарговай кніжкі, асабліва блізкая для тысяч жыхароў пасляваеннай Ліды, каторых Ён ахрысціў, давёў да веры бацькавай, асвяціў абрад іх шлюбу.

Мімаволі паўстае пытанне: што сталася прычынай таго, што малады ксёндз, які прыехаў у Ліду з Кракава амаль перад самым пачаткам вайны, застаўся верным гэтаму гораду, гэтым людзям, застаўся верным свайму святарскаму прызванню ў самы цяжкі перыяд гісторыі. Застаўся верны нават тады, калі яму самаму пагражалі пакуты і нават смерць.

Менавіта дзякуючы Яго нязломнай пазіцыі ўвесь пасляваенны час дзейнічала лідская фара. На працягу многіх гадоў ганенняў ён захаваў вернасць Польшчы і палякам. З Яго удзелам распачыналася адраджэнне Касцёла і польскасці на Лідчыне ў часы гарбачоўскай перабудовы. Калі толькі дазваляла здароўе, удзельнічаў у нашых польскіх мерапрыемствах, словам і парадай падтрымліваў нас. Памятаю, як казаў, калі мы распачалі акцыю-малітву за зварот касцёла піяраў, які выкарыстоўваўся тады як планетарый: ,Не выказваюся публічна, але я з вамі і паціху дапамагаю вам, маю свае хады".

За спробу расказаць аб цяжкім шляху ксяндза Станіслава Роека ў службе Богу і людзям узялася аўтар - Ірэна Стасевіч-Ясюкова, лідзянка, якая жыве ў Варшаве і якая некалькі разоў мела магчымасць спаткацца і размаўляць з лідскім пастырам. Развагі пра гэтыя спатканні, а таксама ўласныя запіскі ксяндза Станіслава далі плён у выглядзе гэтай кніжкі.

Гэта першая публікацыя пра лідскага піяра. Многія з нас маюць свой уласны доўг удзячнасці і знойдуць нешта, што хацелася б дадаць да гэтага тэксту. Я ўпэўнены, што асоба нашага святара дачакаецца ў будучым саліднай працы, а гэтая кніжачка хай будзе першай ластаўкай у захаванні памяці пра асобу і справы гэтага вялікага Чалавека.

Аляксандр Колышка

Старшыня ГА "Таварыства польскай культуры на Лідчыне"

І. Пралог: З Кракава ў Ліду. Два цяжкія рашэнні

Калі я пішу гэтыя словы, то ляжыць перада мною на століку фотаздымак маладога ксяндза, зроблены ў трыццатых гадах мінулага стагоддзя, які захоўваўся ў архіве Ордэна айцоў піяраў у Кракаве. Яго копію атрымала дзякуючы добразычлівасці, на жаль, памёршага ксяндза Адама Піталі, які кіраваў гэтым архівам многа год. Гэта партрэт ксяндза Станіслава Роека Sch.P. з тых часоў, калі летам 1939 года, па просьбе тамтэйшага ПРАВІНЦЫЯЛА ордэна - айца Хераніма СТУСЕНЬСКАГА - ён прыняў рашэнне выехаць з Кракава ў Ліду - павятовы горад, які знаходзіцца на КРЭСАХ ІІ Рэчы Паспалітай, у Навагрудскім ваяводстве. У Лідзе, у гімназіі піяраў, кс. Роек павінен быў замяніць кс. Генрыха МІШКУРКУ, які вяртаўся ў Кракаў для заканчэння вучобы на факультэце германістыкі. Кс. Роек павінен быў застацца ў Лідзе толькі на адзін год, а застаўся на Лідчыне на ўсё сваё доўгае 88-гадовае жыццё. Стаў легендарным крэсавым Капланам - апорай нацыянальнай самасвядомасці і каталіцызму для палякаў, якія жывуць на КРЭСАХ. З 1 верасня 1939 года, калі пачалася Другая сусветная вайна, падчас савецкай і нямецкай акупацыі і ў перыяд прыналежнасці Беларусі да Саюза Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік кс. Роек быў не толькі праследуемы, але і яго жыццё было пад пагрозай. Вытрымаў, а тым больш, сваёй бяссстрашнай і адначасова мудрай пазіцыяй дадаваў надзеі і дапамог годна перажыць цяжкасці іншым сваім суайчыннікам.

Другое ВАЖНАЕ жыццёвае рашэнне кс. Роек павінен быў прыняць, калі ў 90-ых гадах XX стагоддзя выпала магчымасць вярнуцца НА ПАСТАЯННА ў Кракаў. Наведаў тады Польшчу, знаходзіўся там некалькі тыдняў, вярнуўся ў Ліду з поўным усведамленнем, што застанецца ў ёй да канца свайго жыцця. Чаму зрабіў менавіта такі выбар? Больш за ПАЎСТАГОДДЗЯ самаахвярнасці і барацьбы з'яднала кс. Роека з Лідчынай і яе жыхарамі. На вагах выбару двойчы пераважвалі КРЭСЫ, дзе пусціў свае карані, зжыўся з людзьмі, прыродай і складанай гісторыяй.

II. Звычайная біяграфія. Жыццяпіс

Ад кс. Адама Піталі, пра якога ўжо гаварылася, атрымала выняты з МАТРЫКУЛ ордэна жыццяпіс кс. Роека*, манаскае імя якога было Юзаф Калясанты ад Найсвяцейшага Сэрца Езуса. Нарадзіўся 15 лістапада 1908 года ў Грэнбоціне Келецкім, які належаў да Кракаўскага ваяводства. У ордэн айцоў піяраў уступіў ва ўзросце 17 гадоў. Вечныя абеты склаў маючы 22 гады. Капланскі сан атрымаў у 1935 годзе з рук Кракаўскага Мітрапаліта ксяндза Адама Стэфана САПЕГІ. Атрымаў тэалагічную адукацыю, вучыўся таксама на факультэце паланістыкі Ягелонскага універсітэта. Матэрыялы адносна кракаўскага перыяду жыцця маладога Станіслава Роека, якія апрацавалі і прадаставілі мне айцы Герард Брумірскі і Анджэй Врубэль, далі магчымасць уявіць частку ягонага жыцця, напоўненага навукай, а таксама перадаваннем здабытых ведаў клірыкам - малодшым за яго піярам, прывіццё ім захаплення навукай. Здаецца, ужо тады меў надзвычайную здольнасць уздзейнічаць на акружаючых.

Калі б кс. Роеку лёс наканаваў застацца ў Кракаве, магчыма, што ён аб'яднаў бы душпастарства з навуковымі даследаваннямі, якія яго вельмі цікавілі. Аднак жыццё маладога піяра пакіравалася зусім у іншым напрамку. Вось што піша наконт гэтага сам кс. Станіслаў Роек у сваіх успамінах пад назвай « З крушынак памяці», якія напісаў пад канец свайго жыцця. На шчасце, яны захаваліся ў рукапісе, які АЎТАР перадаў мне ў форме копіі падчас апошняй з ім сустрэчы ў Лідзе ў 1995 годзе.

"Як я апынуўся ў Лідзе? Не з прымусу, а з уласнага выбару. Правінцыял кс. Херанім Стусіньскі быў заклапочаны, што няма каго выслаць у Ліду на месца кс. Генрыха Мішкуркі, які павінен быў кончыць спыненае навучанне на факультэце германістыкі. 29 ліпеня 1939 года я атрымаў распараджэнне выехаць у Ліду. І так пачалося. Замест года (так планаваў ксёндз правінцыял) знаходжуся ў Лідзе амаль пяцьдзесят чатыры гады" (рукапіс, л. 1).

На самой справе кс. Роек знаходзіўся ў Лідзе пяцьдзесят сем гадоў, аднак свае ўспаміны пастанавіў ЗАМАЦАВАЦЬ У ЧАСЕ, пераносячы іх на паперу, толькі за тры гады да смерці. А чаму так позна, зноў адказвае сам Аўтар рукапісу.

"Сапраўды, з маленькіх крушынак памяці трэба складваць гэтыя ўспаміны, бо жылося ў Лідзе ў такім прыгнечанні і боязі, што невялікія пісьмовыя ўспаміны маглі стаць доказам віны. Не запісваў нічога альбо амаль нічога" (рукапіс, л. 1).

III. Незвычайная біяграфія. Больш за паўстагоддзя на Лідчыне

Ксёндз Станіслаў Роек быў надзелены рэдкім уменнем незвычайна вобразнага і яскравага уяўлення ВАЖНЫХ здарэнняў, у якіх сам удзельнічаў альбо быў сведкай. Чытач ягонага тэксту мае адчуванне, што як бы праглядаў сцэны захапляючага фільма. Менавіта па гэтай прычыне перадача зместу рукапісу здаецца мне ў многіх выпадках бессэнсоўнай, тым больш што знікне ў такім апавяданні КАЛАРЫТ успамінаў Аўтара. Няхай гэта будзе тлумачэннем насычанасці майго тэксту АЎТАБІЯГРАФІЧНЫМІ ЗАПІСАМІ аб усім жыцці Каплана, які па ўласнай волі замест спакойнага побыту сярод братоў па ордэну у Кракаве выбраў невядомы і небяспечны лёс на Лідчыне.

*****

Ліда, жнівень 1939 года, дзень да пачатку Другой сусветнай вайны. Першае ўражанне кс. Роека пасля азнаямлення з горадам, у якім яму прыйдзецца застацца на ўсё доўгае жыццё. Пры параўнанні з Кракавам Ліда, хаця гэта і быў павятовы горад, здавалася невялікай, з тыповай для тагачасных КРЭСАЎ Рэчы Паспалітай разнароднасцю жыхароў: разам з палякамі вялікі працэнт яўрэяў, якія займаліся гандлем, і невялікі працэнт насельніцтва, якое акрэслівала сябе як «ТУТЭЙШЫЯ» і размаўляла ў вёсках т. зв. простай мовай, г. зн. з ужываннем уперамешку польскай і беларускай моў. У цэнтры горада, на галоўнай вуліцы Сувальскай, знаходзіліся два касцёлы - гэта Фарны касцёл, дзе дэканам быў шаноўны кс. Іпаліт БАЯРУНЕЦ, а таксама касцёл пад назвай Св. Юзафа Калясантага, кляштар і школы айцоў піяраў на чале з рэктарам Мар'янам Клеменсам ЧАБАНОЎСКІМ. Вялікую парулярнасць мела піярская ГАНДЛЁВАЯ ГІМНАЗІЯ, у якой акрамя навучэнцаў палякаў вучылася таксама яўрэйская моладзь (так было і сярод настаўнікаў). Пра свае першыя ўражанні і заўвагі са жніўня 1939 года апавядаў кс. Станіслаў Роек падчас шматлікіх незабываемых гутарак мне і майму мужу Ежы, калі мы яго наведвалі ў Лідзе ў 1992, 1993 і 1994 гадах.

1. Савецкая акупацыя (1939-1941)

Калі 1 верасня 1939 года пачалася вайна, некаторыя настаўнікі з піярскага асяродка адмовіліся ад працы і пакінулі Ліду. Ксёндз Станіслаў Роек выкладаў два месяцы польскую мову, гісторыю і рэлігію. На тэрыторыю Польшчы ўвайшлі войскі Савецкага Саюза і пачалася савецкая акупацыя, якая працягвалася да 1941 года.

Вось знакамітае апісанне першага спаткання вучняў ГАНДЛЁВАЙ ГІМНАЗІІ з прыбыўшым да іх энкавэдыстам, які спаткаўся з моладдзю для выступлення з прапагандысцкай лекцыяй.

"Моладзь, сабраная ў спартыўнай зале, настроена патрыятычна. Калі гучаць словы абману і паклёпу пра Польшчу, моладзь хутка рэагуе. Шаруючы нагамі па падлозе, набліжаецца цэлай залай да сцэны. Настаўнікі напалоханы, энкавэдыст з рэвальверам чакае [...]. Моладзь дайшла да сцэны і ўсёй групай вярнулася на сваё месца. Такое відовішча паўтаралася два разы. Энкавэдыст выкрыкваў:

- Буржуі! Тут няма бедных дзяцей!

Выступае з першага раду Станіслаў КАЧЫНЬСКІ ў прыгожых портках галіфэ, у афіцэрскіх ботах, паднімае нагу ўверх:

- Ці ў вас ва ўсёй Расіі ёсць такія боты? Няма! Я ж бедны і вучуся дзякуючы ксяндзам, якія мне дапамагаюць.

Усе выбухнулі смехам. Афіцэр НКУС не ведаў, што мае зрабіць. Ноччу Станіслава Качыньскага арыштавалі" (ркпс, л. 3).

Гэта было першае грознае папярэджанне з боку савецкага акупанта. А гэта ўжо наступная сцэна ў рукапісе кс. Станіслава Ройка.

"Прыпомніўся другі выпадак. На свята Кастрычніцкай рэвалюцыі збудавалі трыбуну за Лідай, на палях. Хтосьці стаіць на трыбуне і выкрыквае лозунгі. Падышла чарга да нашай гімназіі і настаўнікаў. Чуваць з трыбуны шум. Наша моладзь адварочвае голавы ад трыбуны і з усіх сіл прабягае моўчкі каля яе. Патрыятычная, баявая пазіцыя. Гэтыя пойдуць на ўсё" (ркпс, л. 4).

Трэці выпадак.

"У першыя дні акупацыі прыйшлі ў кляштар тры афіцэры, і адзін з іх пытаецца ў ксяндза-рэктара Мар'яна Клеменса Чабаноўскага:

- Ці ёсць у вас аружые?

- Ёсць, шмат, - адказвае рэктар.

- Пакажыце!

Рэктар адвёў іх у агарод і паказаў дзве грады ружаў.

- Не! - крычыць афіцэр. - Аружыя гэта… і паказвае на сваю зброю.

- A, не, гэтага ў нас няма, - адказвае ксёндз-рэктар. І ўсе смяюцца са слоўнай памылкі, якая ўзнікла з падабенства дзвюх брацкіх, аднак розных моў. Больш ужо такога смеху не было, а толькі - ЦЯРПЕННЕ і СЛЁЗЫ" (ркпс, л. 4).

Ксёндз Станіслаў Роек працаваў у гімназіі толькі каля двух месяцаў. Звольнілі, як духоўную асобу, якая не павінна была мець кантактаў з моладдзю. Гімназію перанеслі з комплекса піярскіх будынкаў па вуліцы Сувальскай у ваколіцы гарадскога стадыёна, а пад канец 1939 года ўвогуле ліквідавалі. Рэквізавалі таксама кляштар, а пасля касцёл. Ксяндзы-піяры жылі ў доме лідчаніна - АСЭЙПУНА, а Святыя імшы адпраўляліся ў Фарным касцёле. Такая сітуацыя працягвалася да канца першай паловы 1941 года - да пачатку вайны СССР з немцамі.

2. Нямецкая акупацыя (1941-1944)

У чэрвені 1941 года немцы ўвайшлі ў Ліду, атакуючы з паветра савецкія войскі, размешчаныя на вуліцах горада, скідаючы з самалётаў запаленыя бомбы. Узнік вялікі пажар, які вельмі хутка ахапіў галоўную вуліцу Сувальскую, на якой знаходзіўся касцёл айцоў піяраў. Ксёндз Станіслаў Роек адразу пабег у касцёл, папхнуў з усёй сілы закрытыя на засаўку дзверы і спаткаўся з прыбегшым ксяндзом-рэктарам Чабаноўскім. Тым часам касцёл пачаў гарэць. У рукапісе кс. Роека знаходзіцца падрабязнае апісанне пажару, якое паказвае драматычную сітуацыю і хутка арганізаваную акцыю выратавання.

"Агонь, які разносіўся ветрам, дабраўся да даху касцёла праз адчыненыя вокны над хорамі. Наш касцёл пачаў гарэць. Прыступілі да тушэння. Я і ксёндз-рэктар Чабаноўскі ўзяліся за ручную помпу. Брат Фелікс Урбаля, надзеўшы маску са шлангам, пачаў тушыць агонь. Працаваў нядоўга, бо ад дыму ўпаў, не падаючы прызнакаў жыцця. З'явіўся тады садоўнік БАДРЫХ і выцягнуў яго з дыму. Потым разарваў некалькі лістоў бляхі, і тады дым, маючы выхад, не перашкаджаў у тушэнні. Брат Фелікс, ачуняўшы, пачаў тушыць пажар разам з садоўнікам. Калі пажар быў патушаны, то брат Фелікс, абследуючы месца ражару, праваліўся разам з часткай спаленай столі на хоры. Яму нічога не сталася. Загінуў пазней ад асколкаў пушачнай кулі, падчас захопу Ліды нямецкай пяхотай" (ркпс, л. 5).

Няхай хоць такі кароткі ўспамін, узяты з рукапісу кс. Станіслава Роека, аставіць у нашай памяці постаць брата Фелікса Урбалі, які прычыніўся да выратавання пылаючага ад пажару касцёла айцоў піяраў у Лідзе ў 1941 годзе. Манахі вярнуліся ў кляштар і хутка прыступілі да ўпарадкавання святыні. На жаль, ненадоўга. Немцы занялі ўвесь піярскі асяродак, дзе размясцілі вайсковую аптэку. Ксёндз Роек і яго кляштарныя браты ізноў павінны былі шукаць прыстанішча; знайшлі яго на вуліцы Школьнай, якая уцалела ад пажару - недалёка ад вуліцы Сувальскай, дзе знаходзіўся касцёл Св. Юзафа Калясантага, ізноў недаступны для піяраў, якія - так, як і ў часы савецкай акупацыі, адпраўлялі Святыя імшы ў Фарным касцёле. Сітуацыя ў Лідзе тым часам станавілася ўсё больш драматычнай. Пачаліся гітлераўскія экзэкуцыі яўрэяў і польскай інтэлігенцыі. У Слабадской парафіі немцы расстралялі тамашніх ксяндзоў, што было прычынай прыняцця гэтай парафіі кс. Клеменсам Чабаноўскім, а кс. Станіслаў Роек быў назначаны пробашчам фарнай парафіі, які дапамагаў падчас нямецкай акупацыі кс. дэкану Іпаліту Баярунцу. Змены наступілі толькі ў 1944 годзе, калі савецкія войскі пасля разгрому нямецкай арміі ўвайшлі ізноў на Лідчыну. Пасля франтавых змаганняў усталявалася ва ўсёй Беларусі савецкая ўлада. Гэта датычыць таксама КРЭСАЎ ІІ Рэчы Паспалітай.

3. 47 гадоў жыцця кс. Роека ў Беларускай ССР (1944-1991)

У Шчучыне

У жніўні 1944 года 36-гадовы кс. Станіслаў Роек быў накіраваны дэканам Іпалітам Баярунцам у піярскі касцёл у Шчучыне, дзе пробашчам да гэтага часу быў кс. Канстанты КАНЕЎСКІ, які, баючыся савецкай улады, перабраўся ў Польшчу. Пяць год - да сакавіка 1949 года - быў кс. Роек у Шчучыне. Гэта быў перыяд незвычайна напружанай душпастарскай працы, што дапамагло не думаць пра шэрую рэальнасць уладарства Сталіна. Ксёндз Станіслаў Роек паставіў перад сабою пэўную мэту: трэба супрацівіцца атэізацыі грамадства праз сістэматычную і незалежную ад наступстваў душпастарскую дзейнасць. Трэба прызнаць, што знешнія ўмовы спрыялі шчучынскаму пробашчу. Шчучын - невялікі гарадок, размешчаны на перыферыях ІІ Рэчы Паспалітай, з цудоўным гістарычным мінулым, напачатку не цікавіў савецкую ўладу. Канешне ж, да пэўнага часу. Ксёндз Станіслаў Роек змог цалкам выкарыстаць гэты час. Вось ягоныя ўспаміны з тых часоў, замацаваныя на лістках паперы кроплямі атраманту.

«У 1943 годзе не было катэхізацыі дзяцей да першай споведзі і Святой камуніі. З маім прыездам запісалася 300 дзяцей. Я падзяліў іх на дзве групы: першая мела заняткі з раніцы - тры гадзіны, а другая пасля поўдня - таксама тры гадзіны. Дзве гадзіны я праводзіў заняткі сам, а на трэцяй гадзіне 150 дзяцей былі падзелены на некалькі групп, і тады пададзены матэрыял мы замацоўвалі па памяці. Дапамагалі: брат Юзаф НАРУШЭВІЧ, Гэнавэфа НОВІК (настаўніца), я і Браніслава ШОТ (тэрц'янка). Дзеці навучыліся праўд катэхізму, авалодалі польскай мовай. Прыемна было глядзець, як 300 дзяцей у белым, са свечкамі ў руках прыступалі да Першай Святой камуніі. Пасля Святой імшы быў запіс у ружанец і шкаплеж. Узрушаныя людзі плакалі. Саветаў дражніла, калі дзеці, пасля заняткаў у школе, спатыкаліся са мною ў горадзе, падчас маіх вяртанняў дадому з касцёла. Убачыўшы мяне здалёк, беглі насустрач і выкрыквалі: «Хвала Хрысту!»

Саветы крыва глядзелі на ўсё гэта і гаварылі: «Вучыў іх толькі месяц, а як сапсаваў». Інакш на ўсё гэта глядзеў ксёндз-дэкан з Ліды, які дзякаваў мне і падкрэсліваў, што кірую парафіяй добра. Калі я ў 1946 годзе быў у Лідзе, ксёндз-дэкан прасіў мяне, каб я яго выспавядаў: «Гэта мая апошняя споведзь, - гаварыў, - мы ўжо болей не ўбачымся. » Калі ў 1947 годзе ён паміраў, я не быў нават на пахаванні, бо хварэў» (ркпс, л. 6-7).

Тым часам над шчучынскім пробашчам збіраліся хмары. Мясцовая ўлада не магла ўжо болей цярпець ягонага ўзрастаючага ўплыву на жыхароў парафіі. Трэба было пазбавіцца ад нявыгаднага ксяндза; для гэтага падрыхтавалі правакацыю, аб якой - разам з яе вынікамі - коратка распавёў кс. Станіслаў Роек у сваіх запісах.

«Пад канец 1948 года нада мною пачало хмурыцца неба. Прыняў у гэтым удзел польскі настаўнік, п'яніца, які, ідучы з начальнікам НКУС НОВІКАВЫМ, - затрымаў мяне і пачаў хваліць, а начальніка падгаворваць, каб са мною пазнаёміўся. Прадставіліся, але я іх да сябе не запрашаў. Адсюль нянавісць, якая магла закончыцца кратамі. Так мяне прыціскалі, што я вырашыў пайсці ў падполле. Ужо ўсё было агаворана, але да горшага не дайшло дзякуючы ксяндзу Чабаноўскаму, які расказаў мне пра падобны выпадак. Хуткі пераезд папярэдзіў няшчасце: «Ты вернешся ў Ліду, а ксёндз Ежы Станіслаў ПЕТРАС пойдзе ў Шчучын». Ранкам грузавая машына прывезла з Ліды рэчы ксяндза Петраса, а я са сваімі рэчамі паехаў у Ліду. Вернікі, прыйшоўшыя рана ў касцёл, засталі ўжо іншага ксяндза" (ркпс, л. 8).

Ізноў у Лідзе

Ітак, кс. Станіслаў Роек апынуўся ізноў у Лідзе, якая аказалася месцам ягонага прызначэння, бо пасля вяртання са Шчучына пражыў у ёй амаль паўстагодзя.

З 1951 года пачаліся ў жыцці каплана вельмі цяжкія гады, але нягледзячы на гэта ён застаўся верны Лідчыне праз усё сваё доўгае жыццё. Хваля сталінскіх рэпрэсій, мэтай якіх было поўнае знішчэнне польскай інтэлігенцыі, якая яшчэ засталася на КРЭСАХ ІІ Рэчы Паспалітай, ахапіла ўсю Беларусь, а асабліва яе заходнюю частку. Асабліва трагічным для душпастараў Ліды аказаўся дзень 11 лютага 1951 года - шырокая хваля масавых арыштаў не абмінула таксама ксяндзоў: рэктара Клеменса Чабаноўскага, дзекана Казіміра Баневіча і многіх іншых. Хто застаўся? Нямногія ксяндзы, і нават тыя, як сцвярджае кс. Роек, былі падрыхтаваны да катаргі. Звернемся зноў да ўспамінаў з таго перыяду.

"З таго дня [г.зн. 11 лютага 1951 года - I.С-Я.] я працаваў у фары. Праца напачатку ўкладвалася добра. Але пачаліся новыя арышты. Устрывожаныя людзі думалі, што гэта канец свету. Трэба яшчэ паспавядацца, пакуль усіх ксяндзоў не забяруць - так гаварылі, і масава ішлі да споведзі. Больш за паўгода мы спавядалі па дзесяць гадзін у дзень. Я спавядаў, удзяляў Святую камунію, наведваў хворых. Цалкам быў змардаваны. Пазней умовы для працы пачалі нармалізавацца і якоесьці жыццё склалася" (ркпс, л. 9).

Сцвярджэнне кс. Роека, што на працягу дзесяці гадоў "жыццё якоесьці склалася" трэба зразумець, хіба так, што часамі за дабро трэба прызнаць меншае зло. А тое САПРАЎДЫ ВЯЛІКАЕ ЗЛО дало аб сабе знаць у 1963 годзе.

*****

Праследаванне кс. Станіслава Роека і замах на жыццё каплана

Фрагмент рукапісу пад назвай «Пахавалі жывога», які дае ўяўленне аб падзеях 1963 года:

"Я іду ў касцёл, каб адправіць Святую імшу. На прыкасцельным пляцы, каля другой захрыстыі, бачу кучу галін, а наверсе развіваецца чырвоны штандар, а знізу віднеецца невялікая таблічка з надпісам на рускай мове: «Tут знаходзяцца астанкі ксяндза Станіслава Роека». Жывога пахавалі альбо ХОЧУЦЬ ПАХАВАЦЬ. Напрамак атакі вызначаны цудоўна. Пачне баяцца і будзе паслухмяны не Богу, але ім! Па ўсіх могілках былі раскіданы лістоўкі, напісаныя дзіцячай рукой. Знявагі ксяндзоў, Касцёла, веры - усё гэта вельмі груба. Я сказаў, каб гэтыя "шэдэўры мастацтва" былі знішчаны, а частку картак занёс у міліцыю. Ніякага выніку. Карткі мне вярнулі. Вечарам прыходзіць да мяне намеснік начальніка міліцыі і просіць, каб аддаў яму тыя карткі, бо прыехаў начальнік з Гродна і зрабіў яму выгавар. Гэтыя ж карткі могуць трапіць за мяжу. Толькі гэтага яны яшчэ баяцца" (ркпс, л. 11).

Наступны этап - гэта разбіванне вокнаў касцёла. Працягвалася яно да той пары, пакуль не схапілі на гарачым учынку дачку начальніка гарвыканкома. Калі спрабавалі яе затрымаць, вырвалася, пакінуўшы гузікі ад плашча, як доказ злачынства. Аднак гэта быў толькі КІРУЕМЫ працэс для застрашэння кс. Роека. Спроба пазбаўлення каплана жыцця была зроблена пад канец 1964 года. Сцэны як у крымінальным фільме. Станіслаў Роек апісаў іх так цудоўна ў сваіх рукапісных успамінах, што чытач адчувае сябе відавочцам драматычнага здарэння.

"Пад канец снежня 1964 года было запланавана расправіцца з ксяндзом. 30 снежня 1964 гoда, у 2.30 пасля абеду, прывязлі хворага на споведзь. Пасля споведзі і ўдзялення яму памазання чую свісты і галасы ў касцёле. Адчыняю дзверы захрыстыі і пытаюся:

- Чаго хочаце?

- Шукаем цябe!

Уваходзяць у захрыстыю двое і пачынаюць біць хворага. Я забараняю ім гэта рабіць. У той жа час пасылаю дачку хворага, каб паклікала міліцыю. Недалёка ад касцёла знаходзілася плошча, міліцыя была там заўсёды. Тлумачаць, што не маюць права ўвайсці ў касцёл. Тыя, што засталіся ў захрыстыі, пытаюць:

- Ці веруючы?

- А ці хацелі б, каб каплан быў няверуючы?

- Tы паляк?

- Я каплан і паляк. Хлопцы, - пытаю, - а можа, вам патрэбны грошы?

- Як маеш, то давай, - здаецца, што яны п'яныя.

Я пайшоў у другі канец захрыстыі і быццам бы шукаю ў століку грошы, і думаю, як выбраць момант, каб уцячы. Трэба было прабегчы восем метраў, я быў у футры і меў ужо немаладыя гады. Заўважылі мае рухі і падышлі да дзвярэй. Яны не п'яныя, а толькі прыкідваюцца, падумаў я. Закрылі ручку дзвярэй, адзін скочыў на мяне, другі падсёк мне ногі - павалілі і пачалі біць нагамі і душыць. Я аднаго ўкусіў за руку. Перастаў мяне душыць, я падпоўз і схаваў галаву пад лаўку. Прыкінуўся забітым. Доўга з мяне здзекаваліся, а пачуўшы ў касцёле галасы, выскачылі і ўцяклі. Па дарозе паўтаралі: «Мы забілі тога святога». Пачула гэта дзяўчынка і сказала маці: «Забілі нашага ксяндза» [...] Маці склікала людзей і натоўп пачаў пагоню [за ўцекачамі - I.С-Я.], хочучы ўчыніць самасуд. Уцекачы схаваліся ў магазіне. Зачынілі дзверы і не пускалі людзей. Жонкі вінаватых, апавешчаныя аб усім, прыбеглі ў касцёл. Узрадаваліся, што я жыву. Просяць, каб заступіўся за іхніх мужоў перад людзьмі. НКУС цікавіцца справай, ім вельмі важна, каб усё замяць. Каб выратаваць касцёл, трэба было зрабіць так.

- Няхай мужы прыйдуць заўтра, - гавару я тым жанчынам, - і што будзе магчымым, то зробім.

Раніцай поўная захрыстыя людзей. Прыйшлі і вінаватыя. Просяць прабачэння, а я ім кажу:

- Хлопцы, хто вас паслаў?

Маўчаць. Абнімаю малодшага за шыю і пытаюся:

- Хто цябе паслаў? Ксёндз табе выбачыць, але хоць гэта скажы....

Пасля доўгага маўчання той ціха сказаў:

- Дзядзя мяне паслаў.

А ягоны дзядзя - гэта палкоўнік НКУС.

Пайшоў ім насустрач і ўсю справу закрыў. Прыціскалі мяне і потым і моцна, але на жыццё не замахваліся. Гэтым выйграла справа Касцёла" (ркпс, л. 12-15).

У прыведзеным фрагменце рукапісу былі названы прозвішчы двух віноўнікаў, як іх называе кс. Станіслаў Роек. Я прапусціла іх СВЯДОМА, бо мяне цікавілі толькі метады працы НКУС у часы СТАЛІНА, ХРУШЧОВА і БРЭЖНЕВА, а не ўпамінанне прозвішчаў канкрэнтых людзей, якія былі толькі ІНСТРУМЕНТАМ, служачым для выканання рашэнняў зверху. Можа, жывуць яшчэ іх дзеці ці іншыя нашчадкі. Навошта будзем ім рабіць непрыемнае?

*****

Калі мы, я і мой муж, наведалі кс. Роека ў Лідзе ў плябаніі ў 1995 годзе, гэта было, на жаль, нашае з ім апошняе спатканне - вельмі цёплае і сардэчнае. Расказаў нам яшчэ пра два замахі на ягонае жыццё, пра якія няма ніякіх успамінаў у рукапісах. Мы не запыталіся тады, у якім годзе адбыліся гэтыя здарэнні. Падчас вячэрняй Святой імшы каплану накінулі на шыю вяроўку, каб яго задушыць, але гэтаму перашкодзілі парафіяне, якія знаходзіліся ў касцёле. Было таксама дарожна-транспартнае здарэнне падчас галалёдзіцы недалёка ад Гродна. Ксёндз Роек атрымаў нязначныя цялесныя пашкоджанні, аднак старэйшая парафіянка, якая ехала з ім, правяла ў бальніцы некалькі месяцаў. Трэба сказаць, што хаця з часу, калі мы пачулі гэтае апавяданне, мінула больш за дзесяць гадоў, і я, і мой муж, дакладна яго запомнілі.

Аднак вяртаюся да бясцэннага рукапісу кс. Станіслава Роека. Ізноў сцэна, як бы ўзятая з крымінальнага фільма. Пад датай 17 красавіка 1965 года знаходзіцца наступны запіс.

"Я падслухаў, што ў Вялікую Суботу [...] рыхтуецца напад на ксяндза падчас асвячэння агню. Парафіяльны камітэт, павінфармаваны аб небяспецы, павінен быў быць чуйным падчас літургіі. Я папрасіў яшчэ СТРЫБУЦЯ, адважнага чалавека з Ліды.

- Дам рады, - сказаў ён, - дайце мне толькі пяць мужчын, няхай ходзяць са мною спераду і ззаду.

Праца д'ябла падчас асвячэння агню пачалася. Люд акружыў ксяндза, і, нягледзячы на перашкоды, абрад асвячэння ўдалося шчасліва закончыць. У молячыся люд, які не мог змясціцца ў касцёле, кідалі бутэлькамі, на жанчын ЗАПАЛЕНЫМІ ГРЭБНЯМІ, каб пачалі гарэць валасы; ганьбілі словамі, перашкаджалі рознымі спосабамі. Вышэй памянёны Стрыбуць схапіў аднаго хлопца, які кідаў бутэлькі на молячыся люд. Зараз жа падбеглі мужчыны і хацелі перакінуць яго праз касцёльны мур на маставую. Касцёльны камітэт гэтага не дапусціў [...] Брамы касцёльнага муру былі зачынены, а п'яны хлопец трапіў у памяшканне і шукаў таго мужчыну, які зусім нядаўна яго злавіў, а калі яго знайшоў, то кінуўся ззаду з фінкай. Паколькі ён быў п'яны, нож стукнуўся не ў плечы, а завіс праз рамяно ў паветры. Заатакаваны Стрыбуць схапіў хлопца за руку, выкруціў яе, фінка і выпала, а п'яны круціўся ад болю пад нагамі ў пераможцы. Хутка знайшоўся збаўца, падскочыў, паказаў дакументы і забраў п'янага. На гэты раз усё магло закончыцца трагічна" (ркпс, л. 15-17).

А як усё закончылася? Пасля дакладнага расследавання справы, якое працягвалася каля месяца, кс. Станіслаў Роек выслаў ліст да Лідскага гарвыканкому, інфарміруючы аб нападзе на касцёл падчас абрадаў з нагоды Вялікадня. Гэты ліст быў вельмі старанна апрацаваны, аднак уладам не было пададзена іменнага спісу сведкаў, каб яны не былі загадзя застрашаны праз НКУС. Сведкі - па плану пробашча - павінны былі раскрыцца толькі падчас суда. Хто ж можа лепей за кс. Роека перадаць атмасферу той судовай расправы, у якой ён не толькі ўдзельнічаў, але і быў адначасова галоўнай мэтай нападаў? Вось ягоная выдатная справаздача, безканкурэнцыйная ва ўменні перадачы рознага віду напружанняў і зменаў настрою ў судовай зале.

"Сабралі ў вялікай зале каля ста чалавек, яны павінны былі прыглядацца сацыялістычнай справядлівасці суда. Суд быў фарсам справядлівасці.

- Згноім вас за кратамі. Патрэбен быў цэлы месяц, каб сабраць гарадскія плёткі. Ці немцы вас не праследавалі? Гэта Савецкі Саюз павінен быць горшы за фашыстаў? Паклёпнікі, з-за кратаў не выйдзеце! Нават не маеце сведкаў.

­- Maем, - і намеснік старшыні касцельнага камітэта падае прыгатаваны намі спісак. Паказанні сведкаў пацвердзілі, што мы напісалі праўду. У нас папрасілі прабачэння, абышлося без арышту.

- Просім вас не баяцца, падчас вашага свята будзе дзяжурыць міліцыя, - сказана было нам.

Выйшла добра, бо дзяржаўная ўлада не мела часу, каб падвучыць сведкаў, якія сведчылі." (ркпс, л. 17-18).

*****

1966 год не прынёс вялікіх зменаў - працягвалася імкненне да атэізацыі грамадства рознымі спосабамі. Напрыклад, вучням школ было забаронена хадзіць у касцёл. Гэта забарона не датычылася толькі малых дзяцей. Тым больш, патрабавалі, каб самі ксяндзы не пускалі школьнікаў у святыню. Найбольш старанныя настаўнікі дзяжурылі каля касцёла падчас набажэнства, запісваючы прозвішчы НЕПАКОРНЫХ і прыцягваючы іх да адказнасці. Тых настаўнікаў кс. Станіслаў Роек у сваіх успамінах не назваў. 12 мая таго ж года паехаў ён у Маскву, каб асабіста праверыць, ці правамерныя дзеянні лідскіх улад. Яго прыняў намеснік упаўнаважанага па справах рэлігіі па прозвішчы БУТАЎ. Лічачы, што ЛІДСКАЯ і ГРОДЗЕНСКАЯ акругі з'яўляюцца найбольш актыўнымі цэнтрамі каталіцызму ва ўсёй рэспубліцы, ён падкрэсліў, што трэба дзейнічаць асабліва дыпламатычна і асцярожна, хаця не забараняецца хадзіць у касцёл дзецям школьнага ўзросту. Справа была выйграна дзякуючы рашучасці і адвазе кс. Станіслава Роека. А якой была рэакцыя мясцовай улады? З аднаго боку, адпомсцілі Бутаву, а з другога - запланавалі знішчыць Фарны касцёл. Вось фрагмент рукапісу з запісам на гэтую тэму.

"Нашыя ўпаўнаважаныя па справах рэлігіі са злосці не ведалі, што рабіць.

- Хто вам дазволіў ехаць у Маскву? Справа з дзецьмі была амаль што закончана, а Масква нам усё сапсавала!

Адпомсцілі Бутаву. [...] Упаўнаважаныя з Гродна, Брэста і Вільні, будучы на камуністычным з'ездзе, выгрызлі Бутава з працы" (ркпс, л. 20).

A якія былі прыняты меры, каб знішчыць непаслухмянага каплана? Цытую працяг аповесці кс. Станіслава Роека.

"Калі я вярнуўся ў жніўні 1967 года пасля лячэння, то даведаўся, што ЯРАШЭВІЧ, кантралёр з Мінска, быў некалькі дзён у Лідзе і нешта задумаў. Пазней мы даведаліся, што ён паслізнуўся пры якойсьці нячыстай справе.

- Выбачым табе тое, калі ліквідуеш фару ў Лідзе.

Той ахвотна згадзіўся, бо да пенсіі яму заставалася яшчэ некалькі месяцаў" (ркпс, л. 20).

Першая атака датычылася быццам бы неадпаведнасці ў метрыкальных запісах. Была спроба перамяшаць нумарацыю метрык з Ліды з нумарамі метрык з ваколіц. Падман быў выкрыты, і справа, якая пагражала закрыццём Фарнага касцёла, дзякуючы пробашчу была выйграна. А мінскі чыноўнік так быў упэўнены ў перамозе, што аднекуль дастаў дакумент з пячаткай міністэрства, у якім інфармавалася пра ліквідацыю лідскай парафіяльнай супольнасці.

Вось як коратка гаворыць пра перамогу касцёла кс. Станіслаў Роек:

«Уся атмасфера і ўсе ячэйкі камуністычнай улады імкнуліся да таго, каб Ліда засталася без касцёла і пала духоўна, каб стала тварэннем новага ладу, пазбаўленым каталіцкай і чалавечай годнасці. Аднак, практыкуючы каталіцызм і польская культура акрылялі народ на вялікія справы. Не пала духоўна Ліда!" (ркпс, л. 22).

«Знішчыць будынак Фарнага касцёла - апору каталіцызму і польскіх традыцый»

Гэты план рыхтаваўся доўга і дасканала. Было прынята рашэнне пабудаваць недалёка ад Фарнага касцёла найбольш высокую гасцініцу ў Лідзе, якая павінна была размяшчацца так, каб ПАРУШЫЦЬ ФУНДАМЕНТ касцёла і быць пагрозай касцельнаму муру.

Падчас трох візітаў у Ліду, я са сваім мужам жыла менавіта ў гэтай гасцініцы пад назвай "Ліда", і хаця муру, які аддзяляў бы прыкасцёльную тэрыторыю ад гасцінічнай плошчы, не было, мы не думалі, што з гэтым звязана пэўная гісторыя, якая пачалася дваццаць пяць гадоў назад. Як пазней аказалася - запісаў гэтую гісторыю ў сваім рукапісе кс. Станіслаў Роек. Паміж пабудаванай гасцініцай і касцёлам была вуліца, якую вырашылі зліквідаваць. Навошта?

"Было вырашана прыблізіцца на дваццаць пяць метраў да касцёльнага муру, каб падвергнуць яго небяспецы. Гэтаму перашкаджаў дом аднаго чыгуначніка. Чыгуначнік абараняўся эфектыўна. Але навошта ж тады подкуп?

- Па будуем табе цагляны дом на новым участку. А свой дом можаш прадаць. Раней ці пазней і так цябе з яго выганім. Згаджаешся?

Чыгуначнік на такія ўмовы пагадзіўся, і дагавор быў падпісаны. Вось ёсць і джала, каб укусіць Касцёл, збурыць мур, далучыць касцельны пляц да плошчы Леніна. Касцёл не ўтрымаецца. Вынесены прыгавор. Малымі крокамі, але зрабіць сваё. Але няўдача напаткала іх ужо на самым пачатку. Участак чыгуначніка не быў даследаваны. Палажылі фундамент, збудавалі мур, будынак пачаў трэскацца. Для ўзмацнення фундаменту трэба было аддаць шмат грошай і часу.

13 красавіка 1970 года пачалі разбураць мур вакол касцёла. Была выкарыстаны ваеннаслужачыя і цяжкая тэхніка. Павыкідвалі крыжы. Місійны крыж паставілі на могілках. Наша заява ў Маскву выклікала нянавісць [...] першага сакратара партыі, які павінен быў тлумачыць, чаму выкарыстаў ваенную сілу для такіх мэт. Тлумачыў, што ваенная сіла не была выкарыстана, а заява - гэта паклёп ксяндза. Шэсць месяцаў Масква не дазваляла, каб ксяндза перавялі ў Жалудок, цяпер згадзілася. Можаце перавесці ксяндза па касцельных каналах. Ліда радуецца, знесены мур, пачаліся работы на плошчы Леніна. Ліквідуюць ксяндза, паваляць касцёл, а на месцы ТАБЭРНАКУЛЮМ стане помнік смяротнаму чалавеку.

Спрабавалі ліквідаваць ксяндза сваімі спосабамі. 7 ліпеня 1970 года завезлі мяне ў Мінск. Упаўнаважаны КАВАЛЁЎ сказаў мне, што ў Лідзе я працаваць ужо не буду, бо пераведзены ў Жалудок.

- Я стары, хворы, - адказаў. - Увесь час я працаваў у Лідзе, пабудаваў дом, і хаця яго забрала дзяржава, я, як асоба, якая будавала гэты дом, маю права ў ім жыць да смерці.

- Не будзеш у ім жыць, - пачуў я.

20 ліпеня ў мяне забралі дазвол на працу ў лідскай парафіі. Улада была пераканана, што ў хуткім часе забяруць таксама і касцёл, бо каталікі-добраахвотнікі іх запэўнілі, што абараняць касцёл будуць толькі пятнаццаць кабет. 25 ліпеня павінен быў прыехаць ПАНАМАРОЎ, каб на месцы даследаваць сітуацыю" (ркпс, л. 22-24).

І на гэтым заканчваецца храналагічны запіс успамінаў, замацаваных на картках рукой кс. Станіслава Роека. Захаваўся дастаткова характэрны запіс з апошніх гадоў ягонага жыцця, г.зн. з 12 лютага 1996 года, у якім ён вярнуўся да справы Жалудка, дзе інфармаваў, што, хочучы яго перавесці з Ліды, быў актывізаваны таксама касцёльны канал. Ксёндз Станіслаў Роек быў запрошаны ў Гродна ксяндзом-дэканам Міхалам АРАНОВІЧАМ, які яго прасіў (сам знаходзячыся ў нязручнай сітуацыі), каб згадзіўся пераехаць у Жалудок. Гэты запіс адносіцца да канца жыццёвага шляху лідскага пробашча і паказвае, што ён доўга вагаўся ці расказваць пра гэта клапатлівае для абодвух бакоў спатканне. А як гэта часам бывае, інфармацыя выпадкова трапіла ў мае рукі, калі тэкст пра ксяндза Станіслава ўжо перадала ў друк. Вырашыла, што Ягонай воляй з'яўляецца тое, каб гэтая звестка ўбачыла дзённае святло як яшчэ адно сведчанне разнароднасці хітрых метадаў дзеяння савецкай улады ў працэсе атэізацыі грамадства брэжнеўскіх часоў.

Далейшае жыццё няўступлівага каплана я змагу раскрыць толькі на падставе запісаных альбо запомненых фрагментаў размоў, якія вялі з ІМ я і мой муж у 1992-1994 гадах, калі ён прымаў нас у сваім доме ў Лідзе, які прамяніўся крэсавай дабразычлівасцю да прыяцеляў. А з гэтым домам звязана расказаная кс. Станіславам гісторыя, якая датычыцца ТРОЙЧАГА закупу. Пасля знішчэння фарнай плябаніі падчас ваенных дзеянняў, ксяндзы-піяры Роек і Чабаноўскі разам пабудавалі недалёка ад касцёла дом, які мясцовыя ўлады канфіскавалі, абвінавачваючы яго ўладальнікаў у фінансавых злоўжываннях. Расказваў з усмешкай, што тройчы купляў той самы дом, які падчас маіх прыездаў у Ліду быў плебаніяй і асяродкам айцоў піяраў. У невялікім агародзе, які знаходзіўся каля дома, загароджаны шчыльнаю сеткаю, жыў сабака-ваўчак Чэрчыль, які беспамылкова адчуваў намеры наведвальнікаў. З намі хутка пасябраваў, хаця ў адносінах да чужых быў недаверлівы і агрэсіўны.

Сярод яскравых апавяданняў кс. Станіслава Роека я дасканала запомніла ягоныя ўспаміны з 1970 года, калі яму было забаронена адпраўляць Святую імшу. Падчас набажэнстваў каплан раскладваў на алтары арнат, сядаў у крэсла і ціха маліўся. Парафіяне рабілі тое самае альбо спявалі рэлігійныя песні. Так працягвалася чатыры месяцы. Парафіяне, ездзячы кожны месяц з петыцыямі ў Мінск і Маскву, дабіліся таго, што забарона была адменена. Восеньскімі і зімовымі вечарамі амаль кожны дзень закідвалі вокны плябаніі камянямі. Касцёльны камітэт арганізаваў каля дома кс. Станіслава Роека начное дзяжурства, варта была з пробашачам таксама падчас наведвання хворых ці калядных візітаў, каб у выпадку нападу абараніць яго. У перыяд самых цяжкіх праследаванняў непахіснага каплана інтэрвеніраваў у амбасадара Савецкага Саюза ў Польшчы кардынал Стэфан ВЫШЫНЬСКІ.

У сваіх аповедах ксёндз Станіслаў шматразова падкрэсліваў, што самыя цяжкія моманты змог перажыць дзякуючы верным і адважным парафіянам, якія не пакідалі яго - нягледзячы на тое, што ставілі пад пагрозу сябе і свае сем'і.

З незвычайна цікавых аповедаў кс. Роека запомніўся мне яшчэ адзін - пра ўніяцкіх ксяндзоў, якія знаходзіліся ў Лідзе падчас кіравання Брэжнева. Ім было забаронена выконваць капланскія абавязкі, і ў выніку яны не мелі сродкаў на жыццё. Дапамаглі ім айцы піяры, якія далі ім магчымасць адпраўляць т.зв. ІНТЭНЦЫЯЛЬНЫЯ ІМШЫ, звязаныя з грашовымі ахвярамі. Тыя карткі са спіскам ІНТЭНЦЫЙ ІМШАЛЬНЫХ трапілі падчас рэвізіі ў доме аднаго з уніяцкіх ксяндзоў у рукі НКУС. Гэта было матэрыяльным доказам, які абцяжарваў таксама і піяраў.

4. У незалежнай Беларусі (1991-1996)

Барацьба за вяртанне піярскага касцёла

З бегам гадоў адбываліся змены - мяняліся ЧАСЫ, АБСТАВІНЫ, НАСТРОІ. У 1991 годзе, калі Беларусь стала незалежнай, кс. Станіслаў Роек меў 83 гады, а я пазнаёмілася з ім годам пазней, падчас майго першага наведвання Ліды. Сітуацыя цалкам змянілася. Айцы піяры аднавілі свае асяродкі ў Лідзе і Шчучыне, дзе адбылася ў 1993 годзе першая ў Беларусі ПРЭЗЕНТАЦЫЯ польскай навуковай кнігі, арганізаваная Камітэтам гісторыі навукі і тэхнікі Польскай акадэміі навук, а таксама Таварыствам польскай культуры на Лідчыне. Аднак гэта зусім іншая тэма. Вяртаюся да спыненай аповесці пра нязломнага крэсавага душпастыра. Вызвалены ад штодзённай барацьбы за ІСНАВАННЕ, ад боязі за сваё жыццё і жыццё КАСЦЁЛА, пачаў імкнуцца вярнуць піярскі касцёл пад назваю Св. Юзафа Калясантага, дзе знаходзіўся планетарый. Гэта справа не была простай, тым больш што святыню хацелі таксама пераняць і праваслаўныя. У часы маіх лідскіх падарожжаў і знаёмства з ксяндзом Станіславам менавіта гэтая цяжкая справа паглынала яго цалкам. Ён лічыў, што гэта ЯГОНАЕ АПОШНЯЕ ВЯЛІКАЕ ЗАДАННЕ, якое павінен выканаць, астаўляючы пасля сябе ў Лідзе вернуты піярскі касцёл. Патрэбна была дапамога вышэйшых кіраўнікоў Касцёла. 9 жніўня 1994 года ксёндз Роек высылае ліст Апостальскаму нунцыю ў Беларусі ад католікаў-жыхароў Ліды. У гэтым лісце ён вельмі звязна і асэнсавана раскрывае гісторыю касцёла з часоў яго заснавання. 5 мая 1990 года перадаў вялікі матэрыял па той жа справе першаму ў тыя часы БІСКУПУ ГРОДНА - Тадэвушу КАНДРУСЕВІЧУ, а пазней ягонаму наступніку - КСЯНДЗУ БІСКУПУ Аляксандру КАШКЕВІЧУ. У чэрвені 1991 года прасіў яго, каб не дачыніўся да перадачы піярскага касцёла праваслаўным і каб паблагаславіў ягоныя дзеянні. Пачынаючы ад пераводу піяраў у 1756 годзе з Воранава ў Ліду, а заканчваючы цяперашнім часам, кс. Станіслаў Роек палічыў, што кляштар быў уласнасцю католікаў у 1756-1845 гадах, а таксама ў 1919-1958, або - 128 гадоў; а пад уладай праваслаўных - з 1863 да 1919 года, або - 46 гадоў. Акрамя таго, піяры адрамантавалі будынкі, знішчаныя падчас Другой сусветнай вайны. Усе гэтыя падлікі - на думку кс. Роека - даказваюць прававую прыналежнасць касцёла пад назвай Св. Юзафа Калясантага і кляштара айцам піярам.

Аднак не толькі барацьба за вяртанне касцёла напаўняла апошнія дзесяць гадоў жыцця легендарнага каплана Лідчыны. Былі таксама эфектныя перамогі, якім спрыяў перыяд значнай лібералізацыі рэлігійнага жыцця ў Беларусі. Так, у 1985 годзе адбыліся ўрачыстасці, звязаныя з залатым юбілеем капланства кс. Станіслава. 1988 год - візіт у Ліду Юзафа кардынала ГЛЕМПА і ўрачыстае яго прывітанне на вуліцах горада натоўпамі вернікаў. Урачыстая вандроўка абраза Маці Божай Зямлі Гарадзенскай, шматлюдная працэсія ў Лідзе падчас Свята Божага Цела - цяжка было паверыць у рэальнасць гэтых падзей. I ўрэшце, у 1993 годзе, наведванне Польшчы, без боязі немагчымасці вяртання на Лідчыну. Я была сведай гэтага вяртання, бо кс. Роек ехаў з Варшавы аўтобусам Камітэта гісторыі навукі і тэхнікі Польскай акадэміі навук, калі Камітэт ехаў з навуковай выправай па Лідчыну. Падчас шматгадзіннага падарожжа ксёндз Станіслаў мала гаварыў. Быць можа назаўсёды развітваўся з Польшчай, з кракаўскай маладосцю, з краем дзяцінства, з Радзімай і сябрамі, якіх ужо ніколі не ўбачыць. Быў як крэсавы дуб - пусціў свае карані на Лідчыне так моцна, што павінен быў застацца там да канца свайго жыцця. Усе АПОШНІЯ РАЗВІТАННІ заўжды вельмі складаныя, настрой кс. Станіслава Роека я дасканала адчувала - перадалася мне ягоная настальгія, якая правакавала роздум; адсюль узнікла адчуванне прыязных пачуццяў, якія аб'ядноўвалі мяне з тым замкнёным у сабе духоўнікам, зацвярдзелым падчас шматгадовай барацьбы за выжыванне, з якім пазнаёмілася год назад, г.зн. у 1992 годзе.

*****

Быў гарачы чэрвень 1992 года, калі я з маім мужам першы раз пасля вайны наведала Ліду, якая адрознівалася, на жаль, ад той, якая захавалася ў маёй дзіцячай памяці, ці, дакладней, ва яўленні. Не змяніўся, аднак, выгляд Фарнага касцёла, дзе я трохгадовай дзяўчынкай пасыпала кветкі перад ідучым з МАНСТРАНЦЫЯЙ тагачасным дэканам - кс. Іпалітам Баярунцам. Замяніў яго ў часы Другой сусветнай вайны кс. Станіслаў Роек, застаючыся шмат гадоў пробашчам, нягледзячы на пагрозу жыццю і праследаванні. Расказвалі нам яшчэ раней пра гэтага нязломнага каплана, які сваёй асобаю пабуджаў павагу, а сваёй пазіцыяй застаўся ў свядомасці лідскіх палякаў, якія не пакінулі сваю Айчыну, застаючыся, так, як ён, за межамі Польскай дзяржавы. Каб скантактавацца з кс. Роекам, мы накіраваліся ў лідскую фару. Нам сказалі, што ксёндз Станіслаў толькі што выйшаў і пайшоў дадому, які знаходзіцца недалёка ад касцёла. І сапраўды, на сцежцы, якая вяла да святыні, мы ўбачылі статную постаць святара. Пачалася размова, падчас якой кс. Станіслаў Роек быў стрыманым. Такая стрыманасць не магла нас здзівіць, калі мы пазней даведаліся пра жыццёвы досвед пробашча лідскай парафіі. Стрыманасць знікла, калі я сказала, што з'яўляюся аўтарам кнігі пра Ануфрыя КАПЧЫНЬСКАГА Sch.P. - заслужанага мовазнаўцы XVIII стагоддзя, стваральніка першай польскай філасофскай і нацыянальнай граматыкі. Ксёндз Роек - у далёкім мінулым студэнт факультэта польскай філалогіі Ягелонскага універсітэта, - як выявілася, быў паклоннікам Капчыньскага, апрача ўсяго ягонага брата па ордэну. Такім чынам піярскі мовазнаўца васемнаццатага стагоддзя адчыніў нам дзверы не толькі лідскай плябаніі, але і сэрца замкнёнага ў сабе каплана, які запрасіў нас на доўгую размову і цудоўны абед. Гэтае першае спатканне стала пачаткам нашага сяброўства. Наступныя наведванні Ліды не маглі абысціся без сустрэч з легендарным, і адначасова вельмі сціплым, капланам з Крэсаў, які вельмі захапляюча расказаў нам некалькі фрагментаў сваёй драматычнай біяграфіі. Падчас апошняга візіта у плябаніі ў 1994 годзе мы атрымалі ў якасці падарунка ад недамагаючага ўжо кс. Станіслава Роека копію рукапісу ўспамінаў, упершыню выкарыстанага у друку, у аповесці, якую перадаём у рукі ЧЫТАЧОЎ. Вельмі радуюся, што, дзякуючы друкарскаму шрыфту, а можа быць, пры дапамозе Ануфрыя Капчыньскага з васемнаццатага стагоддзя, магу вярнуць у часе падзеі з жыцця крэсавага каплана - легенды ТЫХ краёў і ТЫХ часоў.

IV Эпілог

*****

Ксёндз Станіслаў Роек не вярнуў, на жаль, нягледзячы на старанні, піярскі касцёл у Лідзе па вуліцы Савецкай (былой Сувальскай) - пасля ліквідацыі планетарыя будынак быў перададзены праваслаўнай царкве. Гэта перажыванне падарвала арганізм Каплана, стомленага шматгадовай барацьбой і гадамі. Скарыўся лёсу, лічачы, што яму не пакінулі магчымасці рэалізаваць апошняе заданне ягонага жыцця.

Пакінуў сваіх лідскіх парафіянаў і супольнасць манаскіх братоў 6 кастрычніка 1996 года -сонечнай восеньскай раніцай, у нядзелю. Быў пахаваны недалёка Лідскага Фарнага касцёла, які некалі выратаваў ад знішчэння - так, як і некалькі іншых касцёлаў на Лідчыне. Перш за ўсё, захаваў многіх жыхароў тых земляў ад атэізму. Быў цвёрды і нязломны, але разам з тым успрымальны да людской крыўды і людскога цярпення. Такім застаўся, такім застанецца ў гістарычнай свядомасці ПАЛЯКАЎ НЕ ТОЛЬКІ Лідчыны.

Жыхары Ліды і яе ваколіц ярка выявілі свае сардэчныя пачуцці да ПРОБАШЧА, масава ўдзельнічаючы ў ЯГОНЫМ апошнім шляху, разам з прыбыўшымі на гэтую цырымонію піярамі з Польшчы на чале з ксяндзом-правінцыялам Збігневам ЯНІЧКАМ. Канцэлебраванай Святой імшой кіраваў біскуп Гродна Аляксандр КАШКЕВІЧ, цудоўнае казанне прамовіў сябар кс. Станіслава Роека айцец Герард БРУМІРСКІ. Амаль усе капланы з Гродзенскай дыяцэзіі аддалі даніну павагі ТАМУ, хто быў для іх і павінен застацца прыкладам, вартым пераймання.

* У архіве Ордэну айцоў піяраў у Кракаве знаходзіцца падрабязная біяграфія ксяндза Станіслава Роека Sch.P., апрацаваная кс. Герардам Брумірскім Sch.P. пры супрацоўніцтве з кс. Анджэем Врублем Sch.P. і кс. Стэфанам Дэнкевічам Sch.P.

** Ірэна Стасевіч-Ясюкова «Ануфры Капчыньскі - супрацоўнік Камісіі народнай адукацыі. Даследванне аб грамадскай ролі навукоўца ў станіславаўскай Польшчы», Вроцлаў-Варшава, 1987, с. 173.

Лідская піярская хроніка

1718 г. - аснаваны калегіум у Шчучыне.

1736 г. - піяры прыбылі ў Воранава і заснавалі школу.

1756 г. - Ігнацы Сцыпіён дэ Кампа, падстолій ВКЛ і лідскі стараста, перавёў піяраў у Ліду. У гэтым жа годзе ў карчме заснавана школа на 50 вучняў.

1758 г. - пабудаваны драўляныя касцёл і дом.

1759 г. - рэзідэнцыя атрымала назву калегіума.

1770 г. - ксёндз-рэктар Аляксандр Вольмар купіў фальварак Пастаўшчызна.

1778 г. - распачалася будова мураваных калегіума і касцёла.

1795 г. - царскія ўлады арыштавалі ксяндза-рэктара Фларыяна Крушэўскага і ксяндза Вавжынца Адамовіча за выступленне супраць новай улады. Піяры да канца змагаліся за інтарэсы польскага народу, і да закрыцця калегіума мовай навучання была польская.

15 мая 1797 г. - у калегіуме начаваў цар Павел I і ахвяраваў на будову 5000 рублёў.

1820 г. - асвечаны мураваны касцёл пад назваю святога Юзафа Каласанты.

1825 г. - праваслаўны вайсковы капелан без згоды піяраў адправіў у касцёле службу, у выніку чаго віленскі біскуп скіраваў рашучы пратэст да генерал-губернатара.

1832-1834 гг. - у школе вучыўся Людвік Нарбут, будучы кіраўнік студзеньскага паўстання 1863 г. на Лідчыне.

9 верасня 1834 г. - у піяраў забралі школу і пераўтварылі ў губернскую.

23 жніўня 1842 г. - пажар Ліды прынёс вялікую шкоду піярам.

1843 г. - царскія ўлады перадалі ўладанні піяраў праваслаўнай царкве.

11 студзеня 1846 г. - у сувязі са скасаваннем ордэну царскімі ўладамі піяры з Ліды перабраліся ў Міжрэчча.

1919 г. - царква зноў стала касцёлам.

1926 г. - вяртанне былога будынка калегіума прававітым уладальнікам.

1927 г. - адчынены элементарная школа і інтэрнат.

1930 г. - заснавана 4-класная мужчынская купецкая гімназія.

1934 г. - гімназія пераўтворана ў 4-класную гандлёвую школу сумеснага навучання хлопцаў і дзяўчат.

6 мая 1938 г. - на будынку касцёла адкрыта мемарыяльная дошка памяці Людвіка Нарбута.

17 верасня 1939 г. - ноччу мемарыяльную дошку замуравалі.

1958 г. - савецкія ўлады забралі адрамантаваны будынак калегіума і касцёла і зрабілі там планетарый і музей.

1 лістапада 1972 г. - памёр апошні рэктар калегіума ксёндз Клеманс Марьян Чабаноўскі.

6 верасня 1988 г. - з душпастырскім візітам у Лідзе быў прымас Польшчы кардынал Юзаф Глемп.

2 лютага 1991 г. - у свята Маці Божай Грамнічнай першы раз у пасляваеннай гісторыі веруючыя прышлі з малітвай пад касцёл айцоў-піяраў.

17 кастрычніка 1993 г. - ГА "Таварыства польскай культуры на Лідчыне" распачало акцыю-малітву за вяртанне касцёла піяраў веруючым.

7 сакавіка 1996 г. - касцёл па рашэнні гарадскіх улад, якое было ўзгоднена з касцельнымі ўладамі, быў перададзены праваслаўнай парафіі, і так распачалася гісторыя "піярскай царквы".

17 чэрвеня 1996 г. - з муроў касцёла была бязлітасна сарвана мемарыяльная дошка памяці Людвіка Нарбута.

6 кастрычніка 1996 г. - памёр ксёндз-дзекан, піяр Станіслаў Каласанты Роек.

3 верасня 2000 г. - асвечаны крыж на месцы будаўніцтва касцёла Ўшэсця Найсвяцейшай Марыі Панны ў пасёлку Індустрыяльны.

1 лістапада 2000 г. - адслужана першая Святая імша ў часовай капліцы.

11 мая 2002 г. - асвечаны фундаменты касцёла.

Падрыхтаваў А. Колышка