Герб горада Ліды, наданы 17 верасня 1590 г.
Частка 1
Працэс гутніцтва быў вядомы славянам даўно. На тэрыторыі Беларусі ён узнік у XII - XIII стст., пра што кажуць знаходкі ў Гародні, Полацку, Наваградку і іншых населеных пунктах [8, c.21-29].
Найвялікшую вядомасць беларускаму шклу прынесла дзейнасць Урэцкай і Налібоцкай мануфактур, якія выраблялі шкляную прадукцыю каля 150 гадоў і толькі ў 1860-я гг. спынілі сваё існаванне. Яны былі самымі буйнымі і выраблялі, акрамя люстэркаў і падсвечнікаў, мноства мастацкага посуду, аздобленга гравіроўкай і шліфоўкай.
У параўнанні з рамеснай майстэрняй тэхнічнае абсталяванне мануфактур было больш складаным і дасканалым. Там нароўні з ручной працай выкарыстоўваліся і простыя машыны. Напрыклад, Налібоцкая мануфактура была арганізавана на высокім тэхнічным і тэхналагічным узроўні па ўзоры Дрэзданскай каралеўскай шкляной мануфактуры. Тут у 1720-40 гг. працавалі замежныя спецыялісты, досвед якіх перанялі мясцовыя гутнікі і гравёры.
Ва Урэцкой і Налібоцкай мануфактурах працавалі майстрамі і рабочымі пераважна прыгонныя сяляне. У 40-60-я гады XVIII ст. тут працавалі таксама вольнанаёмныя майстры, у тым ліку іншаземныя спецыялісты з Саксоніі, аплата працы якіх залежала ад кваліфікацыі. Радзівілы (уладальнікі мануфактур) з часам замянялі вольнанаёмных майстроў рамеснікамі з прыгонных сялян. На гуце існаваў падзел работ, спецыялізацыя майстроў і іншых працаўнікоў.
Побач з гутай размяшчаліся шліфавальны, паліравальны цэхі, "рысавальны" (гравіравальны), ганчарны, сталярны, паташны, кафляны, зборачны. Працавалі дапаможныя цэхі і кузня. З 1740 г. ліставое люстраное шкло, якое выраблялі на мануфактурах, шліфавалі пры дапамозе воднага рухавіка магутнасцю 4 конскія сілы. Якасць люстэркаў Урэцкай шкляной мануфактуры не саступала лепшым заходнееўрапейскім узорам. Люстраное шкло выраблялася шляхам выдзімання цыліндрычных балонаў, якія ў мяккім стане разразаліся і фармаваліся ў плоскасці. Пазней люстэркі пачалі адліваць на адмысловых сталах. Расплаўленую шкляную масу набіралі ў адмысловыя каўшы, пераносілі і вылівалі ў адмысловыя каркасы, затым прасавалі. Пасля зацвярдзення шкляныя лісты вымалі з каркаса металічнымі крукамі і накіроўвалі для "гарту" ў печы. Затым люстэркі шліфавалі на шліфавальных станках, якія рухаліся вадзяным колам. Спілоўвалі бакі люстэркаў пры дапамозе адмысловых гэбляў. Посуд жа вырабляўся выдзіманнем. Малюнкі і ўзоры на шкло наносіліся пры дапамозе дыямента, срэбнага напільніка, маленькага долатца і гранільнага кола. На паверхню вырабу наносіліся геральдычныя кампазіцыі, партрэты каралёў і княжых асоб, у пазнейшы час - надпісы фальклорнага характару, геаметрычны і раслінны арнамент, кветкі, сельскія і архітэктурныя пейзажы, выявы жывёл.
Урэцкую і Налібоцкую мануфактуры сапраўды можна разглядаць як нацыянальную школу шкла, бо не гледзячы на ўплыў заходнееўрапейскага мастацтва на формы і дэкоры беларускага мастацкага шкла, беларускія гутнікі творча пераасэнсоўвалі чужы досвед і стварылі шэраг самабытных формаў, якія ў XVIII ст. сталі ўжо традыцыйнымі. За доўгі час іх дзейнасці - у Рэчы Паспалітай і Расійскай Імперыі - тут з'явіліся свае прафесійныя гутнікі, мастакі-гравёры і мастакі-шліфоўшчыкі, якія прынеслі шырокую вядомасць гэтаму шклу.
Але толькі пасля адмены прыгоннага права [1] прамысловасць Беларусі, як і ўсёй Расійскай Імперыі, пачала развівацца хутчэй, чаму спрыялі наступныя прычыны:
- расслаенне вёскі стварыла значны рэзерв працоўнай сілы;
- унутраны рынак, які хутка развіваўся, прад'яўляў усё большы попыт на прамысловыя вырабы;
- будаўніцтва чыгунак стварыла новыя транспартныя магчымасці для сувязі Беларусі з усерасійскім рынкам і асобнымі крыніцамі сыравіны.
Але былі таксама і акалічнасці, якія неспрыяльна ўплывалі на развіццё шкляной прамысловасці ў Беларусі. Да такіх адносіліся:
- для забеспячэння сыравінай і палівам шклозаводаў неабходны былі параўнальна шырокія ўчасткі зямлі і лясы;
- законы 1864 і 1865 гг. стваралі перашкоды для ўжывання купецкага капіталу ў гутніцтве (абмяжоўвалі куплю зямлі мясцовай, каталіцкай і габрэйскай буржуазіяй);
- навадненне мясцовых рынкаў замежнымі вырабамі са шкла, канкурэнцыі з якімі не вытрымлівалі мясцовыя вырабы. Па законе 1857 г. адбылося празмернае зніжэнне тарыфных мыт, а паколькі за мяжой выраблялася содавае шкло, а не паташнае, як у Беларусі, якое было нашмат даражэй у вытворчасці, чым першае, то натуральна ўзнікалі адпаведныя цяжкасці;
- на сваіх шкляных мануфактурах прыгоннікі-абшарнікі не адразу пачалі ўжываць вольнанаёмную рабочую сілу, а выкарыстоўвалі малапрадукцыйную працу былых прыгонных у парадку "адпрацовак", таму аказваліся неканкурэнтаздольнымі і зачыняліся.
У 1860 - 80-я гг. шкляная прамысловасць была ўсяго толькі дапаможнай галіной для абшарнікаў і лесапрамыслоўцаў [8, c.55], таму што вядучае месца займалі галіны апрацоўчай і лёгкай прамысловасці, што было абумоўлена рознымі фактарамі: ад геаграфічнага становішча да эканамічнай палітыкі царызму. Менавіта ў гэтыя гады і ўзнікла шкляная справа ў наваколлях сучаснага горада Бярозаўкі. У 1875 г. на хутары Устронь Боркі была заснавана гута, якая належала мясцоваму абшарніку Зянону Антонавічу Ленскаму [32, c.133-134]. У 1883 г. абшарнік Ленскі падаў прашэнне ў Лідскае павятовае паліцэйскае кіраванне з просьбай пабудаваць у сваім маёнтку Зайчыцы гуту [5, c.6]. Лідскае павятовае паліцэйскае кіраванне разам з пратаколам агляду мясцовасці накіроўвае прашэнне ў Віленскае губернскае кіраванне, а яно, у сваю чаргу, адкрывае "Справу пра дазвол абшарніку Ленскаму З.А. пабудовы шклянога завода". Скончана ж "Справа" была 15 снежня 1884 г. [5, c.7]. На будаўніцтва самога завода пайшло каля паўтара гадоў [5, c.10]. Менавіта гэты завод Ленскага і лічыцца пачаткам сучаснага шклозавода "Нёман", які знаходзіцца ў горадзе Бярозоўка.
Як бачна, шкляная справа ў гэтай мясцовасці ў вышэйпаказаны перыяд уяўляла сабою ўсяго толькі дзейнасць гуты мясцовага абшарніка, у якога на 1885 г. прыбытак складаў 2000 руб. і працавала 28 чалавек [5, c.13]. З'яўленне гуты менавіта тут не выпадковае, бо ў Pаcіі гуты ўзнікалі і развіваліся выключна ў мясцовасцях, асабліва багатых лесам, таму што найгалоўным і асноўным матэрыялам гутніцтва было драўнянае паліва.
Сітуацыя змяняецца ў 1890-я гг. Шкляная прамысловасць пачала развівацца больш інтэнсіўна, чаму спрыялі наступныя фактары:
1. Агульны прамысловы ўздым Расійскай Імперыі;
2. Інтэнсіўнае будаўніцтва чыгунак, якія злучалі гуты Беларусі з аддаленымі рынкамі збыту і крыніцамі некаторых відаў сыравіны (сода, сульфат, вогнетрывалыя гліны), размешчанымі ў Расіі і на Ўкраіне;
3. Урбанізацыя, што павялічвала попыт на шкло;
4. Усталяванне дзяржавай віннай манаполіі - быў зацверджаны парадак продажу гарэлкі толькі ў шкляным посудзе, што стварыла вялікі попыт на бутэлькі і ператварыла дзяржаву ў сталага і плацежаздольнага замоўцу;
5. Рост хімічнай прамысловасці ў 1890-я гг. пашырыў вытворчыя магчымасці гутаў, бо з'явілася магчымасць замены шчолачаў расліннага паходжання (паташ) шчолачамі прамысловай вытворчасці (сульфат, сода);
6. Ннаяўнасць шкляных пяскоў добрай якасці, мяла і змарнаваць, палівы і таннай сілы, у тым ліку і кваліфікаваных майстроў шкляной справы, якія выраслі за працяглы перыяд існавання шкляной вытворчасці.
У святле ўсяго вышэй сказанага Зянон Антонавіч Ленскі разумеў, што недахоп ведаў, досведу і прафесійных кадраў у вытворчасці шкляной прадукцыі, вельмі хутка прывядзе яго саматужную вытворчасць у заняпад і ў перспектыве да закрыцця, таму, як дальнабачны прадпрымальнік, прымае рашэнне здаць сваё "стварэнне" ў арэнду прафесіяналам. І такіх ён знаходзіць у асобах кампаньёнаў: двараніна, інжынера па адукацыі, - Вільгельма Альбінавіча Краеўскага, які ў 31 год ужо меў багаты досвед працы ў шкляной справе і працаваў галоўным інжынерам на Дяцькаўскай шкляной мануфактуры Мальцовых; і спадчыннага мастака па шкле з Паўночнай Чэхіі - Юліюша Аўгусцінавіча Столе, які ўжо ў 36 гадоў кіраваў сваёй мастацкай майстэрняй там жа, на Дяцькаўскай шкляной мануфактуры Мальцовых. У 1891 годзе яны арандуюць і рэканструююць прадпрыемства, і праз некаторы час гута [2] дае ўжо і крыштальную прадукцыю. Аднак на гэтым яны не спыніліся.
У 1894 г. В.А. Краеўскі і Ю.А. Столе заснавалі "паравы шклозавод" на арандаванай імі зямлі пані Ганны Смальян ва ўрочышча Маладзіно (па іншых крыніцах Магадзіно) Ганчарскай воласці, за 4 км ад гуты З.А. Ленскага "Старой гуты" ці "Нёман-А". 13.08.1896 г. уладальнікі даклалі Віленскаму кіраванню, што завод "уладкаваны канчаткова" і назвалі яго "Новая гута" ці "Нёман-Б". Для свайго часу гута была добра абсталявана найновымі машынамі і прыстасаваннямі, якія дазвалялі вырабляць мастацкія шкляныя і крыштальныя вырабы нават па мадэлях, чарцяжах і эскізах замоўцаў. У справаздачах завода яны зваліся "прадметы раскошы". З 1900 г. "Новая гута" звалася "Крыштальная фабрыка "Нёман-Б"". [33, c.134].
У 1894 г. гарадзенскі надворны дарадца Андрэй Феліцыянавіч Квіцінскі прасіў дазволу пабудаваць гуту ва ўрочышча "Астроўня. Аформіўшы адпаведным чынам дакументы, Квіцінскі атрымлівае дазвол на будаўніцтва, і на грошы рэальных уладальнікаў будучай гуты, мясцовых купцоў-лесапрамыслоўцаў Каплінскага, Бронера і Трубовіча ў 1898 г. ва ўрочышчы Бярозаўка была пабудавана гута, усталявана паравая машына, працавала 185 рабочых. І гэты завод у 1900 г. набылі В.А. Краеўскі і Ю.А. Столе.
У 1899 годзе В.А. Краеўскі і Ю.А. Столе выкупляюць "Старую гуту" ў З.А. Ленскага. Годам раней кампаньёны падалі ў Будаўнічае аддзяленне Менскага губернскага кіравання праект на будаўніцтва ў маёнтку Ганцавічы завода па вытворчасці шкла. І ўжо ў 1899 г. гэта прадпрыемства запрацавала. А для забеспячэння завода сыравінай былі адкрыты чатыры гуты.
Да 1900 г. у Беларусі налічвалася 32 буйныя шкляныя прадпрыемствы. Па аб'ёме шкляных вырабаў і колькасці працоўных гутніцтва Беларусі стаяла на трэцім месцы ў Расіі.
З прыведзенага матэрыялу відаць, што ў апошняе дзесяцігоддзе XIX ст. на месцы сучаснага горада Бярозаўка і прылеглых наваколляў асабліва інтэнсіўна ішло будаўніцтва гут, якія з часам пераходзілі ў валоданне В.А. Краеўскага і Ю.А. Столе, а пасля смерці апошняга ў 1905 г. сталі ўласнасцю Ю.А. Столе, які, па сутнасці, з гэтага часу стаў манапалістам шкляной вытворчасці ў рэгіёне.
У канцы XIX ст. назіраецца прыкметнае перасоўванне шклозаводаў з паўднёвага ўсходу Беларусі (сучасныя Магілёўская і Гомельская вобласці) у цэнтральныя і паўночныя раёны (сучасныя Менская, Гарадзенская і Віцебская вобласці).
Самымі буйнымі гутамі, па дадзеных на 1910 г., былі "Нёман-А" (454 працоўныя), "Нёман-Б" (552). Шклозаводчыкі Беларусі ўдзельнічалі таксама ва ўсерасійскім аб'яднанні шклозаводчыкаў, якое паўстала ў 1906 г. і збіралася на штогадовыя з'езды. Задача гэтага аб'яднання шклозаводчыкаў Расіі складалася ў тым, "каб перашкодзіць той неразумнай і стратнай канкурэнцыі, якая прымушае змяншаць выгаднасць прадпрыемстваў" [33, c.74 - 77].
Да 1914 г. Нёманскі завод налічваў 1023 чалавекі. Ды і наогул "па колькасці працоўных і валавай прадукцыі шкляная прамысловасць стаяла на трэцім месцы (пасля харчовай і апрацоўчай прамысловасці)" [8, c.56].
Пра значныя прыбыткі ад вытворчасці шкла фірмы "Краеўскі і Столе" кажа і той факт, што ў 1908 г. прадпрыемствы былі злучаны вузкакалейкай з чыгуначнай станцыяй "Нёман" [9, c.121].
Як відно, напачатку XX ст. у шкляной вытворчасці дадзенага рэгіёна змяніліся суадносіны фабрычнай і саматужнай вытворчасці на карысць фабрычнай - гуты паступова становяцца заводамі; захавалася частка дробнай вытворчасці, але ішло яе паступовае ўзбуйненне; адбываецца канцэнтрацыя вытворчасці - у вышэйпаказанай мясцовасці дзейнічала па сутнасці тры заводы. У цэлым пераважалі экстэнсіўныя метады, што выявілася ў павелічэнні выкарыстання рабочай сілы. Таксама, што немалаважна, адбываецца манапалізацыя вытворчасці - усе шкляныя прадпрыемствы сталі належаць Ю.А. Столе.
Асобна варта распавесці пра працэс навучання на заводзе, пра ўмовы працы і жыцця працоўных, таму што з часоў Урэцкай і Налібоцкай мануфактур ужо адбыліся значныя змены ў гэтым плане, і ў той жа час, мала чым змяніліся ў наступныя гады.
Шкляная вытворчасць у другой палове XIX ст. уяўляла сабою наступную карціну. Усе будынкі - гуты 2, кузні, слясарныя і скрыневыя майстэрні, склады для сыравіны і гатовай прадукцыі - былі драўлянымі.
Тэхналогія выпрацоўкі шкла (крышталю) практычна не адрознівалася на ўсіх дзейных тады заводах Расійскай імперыі. У будынку гуты ў вялікай круглай печы са скляпеннямі ў гліняных гаршках варылася шкло. Гаршковыя печы працавалі на дрывяным паліве, якое папярэдне абязводжвалася ў адмысловых сушыльных печах. Затым сухія дровы загружаліся ў ацяпляльныя сістэмы печаў - шурнікі. Гаршкі вырабляліся ў ганчарні з вогнетрывалай гліны і мелі, як правіла, канічную форму вышынёй і дыяметрам адзін метр, завужаную да дна. Натуральная сушка гаршкоў звычайна працягвалася 5-6 месяцаў, затым яны абпальваліся ў печках.
Гаршковая печ была круглай, з драўляным кругавым варштатам для майстроў і баначнікаў. Па перыметры печы былі сіметрычна размешчаны рабочыя вокны (ляткі) па ліку гаршкоў у печы. Перад кожным лятком ляжалі чыгунныя пліты (шустаны), якія служылі для папярэдняй апрацоўкі шкла, набранага на майстравую трубку. Шкло варылася з шыхты, якая складалася з белага (кварцавага) пяску, мыльнай скваркі, паташу, саламянага попелу, гліны, драўнянага вугалю і дробнага каменнага вугалю ў вызначаных прапорцыях адзін да аднаго па ўказанні састаўшчыка. Змешванне шыхты рабілася ў драўляных карытах. Затым гатовая аднастайная шыхта змешвалася са шклабоем, засыпалася ў гаршкі і пачыналася варэнне шкла.
Тэмпература ў гаршковай печы даводзілася да 1400-1500 градусаў па Цэльсію. Шклавары металічнымі тычкамі змешвалі ў чыгунах расплаўленую шкламасу і скрабкамі здымалі з яе паверхні шумавінне. Варылі шкло 36 гадзін, а затым на працягу 10-14 гадзін адбываўся працэс апрацоўкі шкламасы з гаршкоў. Ёмістасць кожнага гаршка дасягала да 12 пудоў зваранага шкла. Затым каля 14 гадзін адбывалася новая наварка шкломасы ў гаршкі.
Важнай часткай вытворчасці было выкарыстанне працы моладзі, як "вучнёўства", так і пры выкананні дапаможных і часовых прац. Перш чым патрапіць у вучні, дзіця павінна было за драбязу прапрацаваць не меней за 8 - 9 гадоў, на працягу якіх яны выконвалі цяжкія і брудныя работы. На шкляной вытворчасці малагадовыя працоўныя выконвалі разнастайныя аперацыі, а тыя, хто пастарэй, працавалі вучнямі балоннікаў. Шкловыдзімальнікі - балоннікі выдзімалі са шкла, узятага на трубку з даёнкі, толькі першую бурбалку. Затым майстравы па шкляных вырабах надаваў гэтаму "балону" форму. Хлопчыкі па-маладзей займаліся тым, што прымалі ад майстроў посуд і адносілі яго да абпальнай печы.
Хлопчык, паступаючы на завод, праходзіў усе стадыі навучання: "разносчык" - пераносіў гатовыя вырабы шкловы-дзімальніка па клецях, замацаваных за кожным майстрам; "прыёмшчык" - прымаў вырабы ад майстра на драўляны шуфлік і аддаваў разносчыкам на складзе; "балоннік" набіраў першы набор масы і падаваў яго майстру-шкловыдзімальніку. Лепшым майстрам лічыўся "майстар першай рукі".
Такім чынам навучанне моладзі ішло без адрыву ад вытворчасці і вучань, стаўшы майстрам "першай рукі", ведаў і мог выконваць усе аперацыі тэх. працэсу ад самых дробных да вельмі адказных і тонкіх. І ў выпадку неабходнасці, мог замяніць любога працаўніка ў сваёй брыгадзе і быў запатрабаваны на любым профільным прадпрыемстве.
Ля кожнага гаршка працавалі адзін балоннік і два майстры. У гуце каля вялікай печы стаяла спапяляльная гарачыня і густа чадзіла куравой. Гутныя майстры, падмасцер'і ці, па-іншаму, балоннікі, амаль голыя, абутыя ў драўляныя калодачкі, цягалі з печавых вокнаў расплаўленае шкло і перадавалі шкловыдзімальнікам. У гуце пад столлю плаваў шызы чадны дым. Шкловыдзімальнікі жалезнымі трубкамі бралі з гаршкоў - таўстасценных пасудзін - глейкае шкло і выдзімалі агністы шар. Потым апускалі ў форму, каб ператварыць яго ў штоф, графін, куфель ці чарку. Нярэдкімі былі выпадкі, калі працоўныя каля агнядышных печаў літаральна падалі з ног ад цеплавога перагрэву. Такіх "самлеўшых" адцягвалі ў далёкі кут гуты і рупліва адлівалі халоднай вадой да прывядзення чалавека ў прытомнасць. Узімку, у самыя траскучыя маразы, у гуце, бывала, людзей адлівалі халоднай вадой, каб апрытомнелі. А як было ўлетку, у самую спякоту? Як толькі шкломаса ў гаршках выпрацоўвалася, майстры-шкловыдзімальнікі сыходзілі дахаты, а шклавары тым часам ізноў наварвалі шкло ў гаршках.
На заводзе быў заведзены такі парадак: як толькі шкло ў гаршках было наварана, па вуліцах мястэчка ішоў абходчык з доўгай палкай і стукаў па вокнах, выклікаючы майстра - шкловыдзімальніка на працу, прычым гэта адбывалася ў любы час сутак. А пазней з развіццём паравой тэхнікі даваўся гудок, які быў чутны нават у навакольных вёсках і хутарах, дзе жылі "гутнякі".
Пасля таго, як майстар выдзьмуў выраб, яго ўпрыгожвалі "вензелямі", узорамі праз траўленне ці "алмазную нарэзку". Малюнкі, матывы ўзораў былі рознымі. Пасля нарэзкі валавы посуд паліравалі "паліроем" на ракітавых колах, а алмазны раней - на валасяных колах, а пазней - на "скарынках" з пемзавым парашком.
"Палірой" рабіўся наступным чынам: жанчыны сядзелі вакол бочкі з вадой і пяском і білі палкамі па краі бочкі гадзіны паўтары. Потым ваду злівалі. На версе пяску заставаўся цёмны пласт, які і зваўся "паліроем". Самы дробны пясок пад пластом палірою ішоў на завострыванне тарцоў чарак, куфляў, лямпавых шклоў. Пры паступленні посуду ў "вязальню" яе пакавалі, вязалі саломай "вянком", ці "крыжом". За змену працаўніца магла звязаць тысячы дзве адзінак. За 100 штук плацілі 3 капейкі.
Яшчэ горш было працаваць у састаўным аддзяленні завода. У драўляных карытах (калодках) працоўныя лапатамі змешвалі шыхту - сумесь соды, пяску, паташу і іншых кампанентаў, з якіх варылі шкло. Умовы працы тут былі неймаверна цяжкія - працоўныя затыхаліся ад задушлівага пылу. Ад такой працы рэдка хто з іх дажываў да старасці.
Працэс варэння шкла з наступным выкананнем вырабаў адбываўся спосабам, які патрабаваў ад працоўнага-гутніка вялікай фізічнай сілы, цягавітасці і спрыту. Вось як апісваюць пачатковы этап працэсу вырабу ліставога шкла:
"Уся тэхніка - гэта двухкілаграмовая металічная трубка, якая на працягу 12-14 гадзіннага працоўнага дня амаль не выходзіла з рота і мазольных рук майстра. Каб гарачая трубка не абпальвала рукі, на палову яе насоўваўся цыліндрычны муштук - попышталь... Балоннік, выгінаючыся ад спякоты, якая пыхкае з акна гаршковой печы, браў на канец трубкі вадкае, глейкае шкло, ураўноўваў невялікі шкляны шар - балон, злёгку астуджаў яго і перадаваў трубку з балонам майстру, які набіраў з гаршка яшчэ вадкай шкламасы і, дзьмучы ў трубку, рабіў кульку. Яна мела выгляд вялікай кроплі, полай у верхняй частцы, але з тоўстым дном. Затым, разагрэўшы ў агні гаршковай печы дзве кулькі, майстар пачынаў мыкать у канаве паміж вёрсткамі і круціць у руках трубку з залацістым, мяккім шкляным шарам, выцягваючы яго паступова цяжарам разагрэтага шклянога дна кулькі і паветрам з лёгкіх у вялікі цыліндрычны балон-халяву". [25]
Сярод працоўных з-за цяжкіх умоў працы частымі былі такія хваробы, як сухоты, раўматызм і моцная страта зроку.
Працоўны дзень доўжыўся не больш за 12 - 13 гадзін агульнага часу з абедам у 1,5-2 гадзіны, а на некаторых заводах былі перапынкі "на чай" 4 па паўгадзіны, гэта значыць чыста працоўны час доўжыўся 10 - 10,5 гадзін, што, вядома, таксама шмат. У шкловарных цэхах, дзе тэхналагічны працэс быў бесперапынным, працавалі пазменна "спражкамі". У дапаможных цэхах і для непаўнагадовых працоўных дзень доўжыўся 8 гадзін. Адпачынкаў не было, але было шмат святочных дзён - рэлігійных свят. Распарадак дня быў адзін: і для рабочых, і для службоўцаў. Трэба заўважыць, што і гаспадар пачынаў свой працоўны дзень разам з усімі.
Рабочыя галоўным чынам жылі ў "казённых" хатах, пабудаваных заводаўладальнікамі. У сваёй большасці гэта былі невялікія, невысокія пабудовы, утрыманне якіх залежала ад саміх жыхароў. Справядлівасці дзеля трэба сказаць, што на той час рабочыя баракі зайздросна адрозніваліся ад пабудоў прыватнага характару. Усе баракі мелі пячны апал з кругавым размяшчэннем жылых памяшканняў і асобныя дапаможныя памяшканні (адрыны, скляпы, сховішчы для рознага інвентару). Гэтак жа будаваліся двухпавярховыя шматсямейные баракі з выкарыстаннем "вытанчанай" архітэктуры. Цікавае пытанне пра вытворчую і асабістую санітарыю, якая была на даволі высокім узроўні. Можна з упэўненасцю сказаць, што працоўнае месца ўтрымоўвалася ў чысціні і парадку, на колькі гэта магчыма было ў той час: бяліліся платы і жылыя хаты, абсталёўваліся грамадскія прыбіральні, віталіся заняткі садовай і агароднай культурай, не дапушчалася нагрувашчванні смецця, усюды меліся пажарныя рэзервуары з вадой. Пры адсутнасці вулічнага асвятлення, па абочынах гарадскіх вуліц размяшчаліся вялікія камяні, якія бяліліся і былі добра прыкметныя нават у поўнай цемры. За парадкам на вуліцах і тэрыторыі завода сачылі дворнікі і пажарная служба.
Падчас працы адбываліся няшчасныя выпадкі. Частымі яны былі сярод маладых ва ўзросце 19,5 гадоў. Прычым, траўмы атрымлівалі, галоўным чынам, па ўласнай няўважлівасці.
Нельга сказаць, што на заводзе не сачылі за тэхнікай бяспекі працы. За няспраўную працу штрафавалі, а таксама за прагул і парушэнне парадку (крадзёж, п'янства, бойка). Сума штрафаў не была строга вызначана, а вагалася ў залежнасці ад часу парушэння. Гэта значыць, за прагул на якое-небудзь рэлігійнае свята прызначаўся штраф меншы, у параўнанні з іншымі днямі. Велічыня штрафу залежала таксама ад спецыяльнасці парушальніка. Чорнарабочыя атрымлівалі меншыя штрафы ў параўнанні з майстрамі і шліфоўшчыкамі, за адны і тыя ж парушэнні.
Асобна варта адзначыць і той факт, што кіраўніцтва аказвала адпаведную дапамогу сваім падначаленым: за прагулы па хваробе выплачвалася кампенсацыя, выдаваліся дапамогі на пахаванні дзяцей, блізкіх сваякоў, а таксама дапамогі на беднасць, пенсіі. Звяртае на сябе ўвагу той факт, што дапамогі на беднасць выдаваліся са штрафных сум.
Зарплата ж адрознівалася ў высокакваліфікаванага працоўнага і дапаможнага. Тым часам разрыў у аплаце шкляроў розных груп і кваліфікацыі насіў рэзкі характар.
Натуральна, што добрыя майстры атрымлівалі больш. І калі ўлічыць, што часта на фабрыцы працавала ўся сям'я: муж, жонка, старэйшыя дзеці з 12 - 13 гадоў, то ў выніку атрымліваецца сума па тых часах не маленькая.
Варта адзначыць, што акрамя асноўнай працы, на заводзе працоўныя маглі мець дадатковы заробак: распілка дроў, выгрузка соды, пераплёт кніг для канторы фабрыкі.
Трэба яшчэ ўлічваць наяўнасць гаспадаркі ў працоўных, а таксама тое, што многае давалася гаспадаром бясплатна: хаты, зямля, гасінвентар. Хоць, натуральна, усё гэта пакрывалася ўзмацненнем эксплуатацыі на вытворчасці.
Працоўныя мелі права браць з завадскіх крам патрэбныя ім прадметы і харч. Усе дадзеныя з правіянцкай, мануфактурнай і крыштальнай крам, а таксама з кузні, ляснога кіравання і кіравання чыгункі паступалі ў адмысловы журнал, пасля чаго ўсё сумавалася і адымалася з заработнай платы рабочых і службоўцаў.
Разглядаючы ўмовы жыцця рабочых, нельга абыйсці бокам ахову здароўя, бо цяжкія ўмовы працы і тагачасныя прыёмы вырабу шкла адмоўна адбіваліся на здароўі рабочых, асабліва шкловыдзімальнікаў і шклавараў. На многіх заводах працягласць жыцця гэтых катэгорый працоўных была даволі кароткай, часта людзі сыходзілі з жыцця паміж 30-ю і 40-ка гадамі. Шмат было лёгачных захворванняў. Дадзеныя пра лякарню яшчэ адрывістыя і скупыя, але і яны даюць падставу сцвярджаць, што была лякарня, радзільня, "каса помачы" (паліклініка) і аптэка.
Такім чынам, заўважым, што хоць умовы працы і былі цяжкімі, усё ж выразна бачная ўсебаковая дапамога ўладальніка сваім працоўным, што з'яўля ецца вельмі істотным момантам [25].
У гады Першай Сусветнай вайны многія шкляныя прадпрыемствы пацярпелі. Так, Новая Гута згарэла ў 1914 г. і пасля вайны не аднаўлялася [33, c.134]. На Бярозаўскай жа гуце ў 1914 г. Герман Шаль, галоўны інжынер завода з 1912 г., наладжвае вытворчасць ізалятараў для рускага войска. А калі ў 1915 г. фронт пачаў набліжацца, рускія войскі, адыходзячы, падпалілі завод разам са складамі гатовай прадукцыі, але Г. Шаль на падводах здолеў вывезці самае каштоўнае абсталяванне ў Ганцавічы [33, c.133], дзе быў шклозавод, які з 1899 г. належаў Ю. Столе і В. Краеўскаму [33, c.133].
У 1921 - 1939 гг. шкляная прамысловасць у рэгіёне належала фірме "Столе і сыны". У 1921 г. ажывілася дзейнасць шклозавода ў мястэчку Бярозаўка, дзе выраблялася на той час аптэкарскае шкло, шклянкі і прасаваныя цыліндры. Паступова тут аднавілася вытворчасць посуду ранніх формаў і асартыменту. З'явіўся новы шліфаваны дэкор "Нёман" і "Прага", апошні ўжо ў 1904 г. ужываўся на Барысаўскім заводзе [6, c.167].
Але ўсё ж на стыку 20 - 30-х гг. на заводзе адбыліся значныя змены ў пластычным рашэнні формаў пад уплывам ідэй школы "Баўхаўз", якая стала першым у свеце цэнтрам дызайну. Новая эстэтыка прадугледжвала адзінства функцыянальнага прызначэння і прыгажосці. Мастакі імкнуліся адрадзіць класічную тэзу антычнай эстэтыкі, якая лічыла прыгожай тую рэч, якая ідэальна адпавядала сваёй функцыі. Класічныя прапорцыі былі галоўнымі мастацка-выяўленчымі сродкамі дэкаратыўнага мастацтва ранняга функцыяналізму [6, c.168].
У 1926 г. было адзначана 35-годдзе кампаніі і лепшым працаўнікам уручаны медалі і падарункі.
Сусветны эканамічны крызіс хоць і адбіўся на вытворчасці (валавы выпуск гатовай прадукцыі зваліўся з 2 млн. 205 злотых у 1928 г. да 1 млн. 464 тыс. злотых у 1931 г.), але ўсё ж завод утрымлівае свае пазіцыі на ўнутраных і вонкавых рынках, яму належыць пятая частка ўсяго шклянога імпарту Польшчы. Са стабілізацыяй эканомікі фірма будуе ў Бярозаўцы 7-гадовую школу, дзіцячы сад, пункт апекі маці і дзіцяці, краму [26, c.13].
У 1935 г. майстрам Мечыславам Мяткоўскім выраблена вялікая светласіняя шліфаваная урна для сэрца Ю. Пілсудскага [26, c.13].
Можна з поўнай упэўненасцю казаць пра высокую кваліфікацыю працоўных на заводах Ю.А. Столе, бо ўвесь час ішла мадэрнізацыя вытворчасці, а таксама асартымент шкляных вырабаў быў вельмі разнастайны і складаны ў выкананні.
Сітуацыю ў навучанні добра ілюструе лёс Германа Шаля, які 6 гадоў працаваў памочнікам галоўнага інжынера, пераймаў веды і досвед у запрошаных з-за мяжы майстроў. Пасля гэтага ў 1912 г. ён быў прызначаны галоўным інжынерам завода, г.зн. праца і вучоба мела сэнс, бо вучань з часам мог стаць майстрам, чыя праца натуральна шанавалася вышэй за працу звычайных дапаможных рабочых.
Частка 2
З пачаткам Другой Сусветнай вайны заходнія вобласці Беларусі ўвайшлі ў склад БССР. Шклозавод "Нёман" быў, вядома ж, нацыяналізаваны. Мірнаму жыццю перашкодзіла Вялікая Айчынная вайна. Пры адступленні савецкага войска мост цераз р. Нёман быў спалены. Завод пакінуты нерабочым [23].
Падчас фашысцкай акупацыі завод працуе на адной гаршковай печы. Асартымент вырабаў вельмі разнастайны, выконваліся выдзіманыя і прасаваныя вырабы, якія цалкам вывозіліся ў Нямеччыну. Нелегальна працоўныя выраблялі лямпавае шкло, шклянкі, шыбы "халявамі" і г.д. для ўласных патрэб і абмену на прадукты харчавання ў навакольных вёсках Лідскага, Наваградскага, Дзятлаўскага, Іўеўскага раёнаў.
Адразу пасля вызвалення Бярозаўкі (9 ліпеня 1944 г.) жыхары пасёлка прыступілі да аднаўлення завода. Вялікая частка мужчынскага насельніцтва была мабілізавана ў шэрагі Чырвонай Арміі, таму завод аднаўлялі пераважна жанчыны і падлеткі.
Аднаўленне праходзіла ў цяжкіх умовах, бо бракавала будаўнічых матэрыялаў, абсталявання, рабочых. За гады вайны і часовай акупацыі шкляная прамысловасць БССР страціла асноўную частку сваіх кваліфікаваных працоўных і інжынерна-тэхнічных кадраў. З 5172 працоўных, занятых у шкляной прамысловасці напярэдадні Вялікай Айчыннай, пасля вызвалення рэспублікі было ўлічана толькі 213 чалавек [8, c.124]. На шклозаводзе "Нёман" у 1945 г. працавала 393 чалавекі [5, c.58] (па іншых дадзеных - 258 [23]), таму завод да канца 1945 г. вырабіў шклопосуду на 80% ад планавага задання [20].
Варта адзначыць, што мастацкае шкло ў паваенны час выраблялі два заводы - Барысаўскі імя Ф.Э. Дзяржынскага і "Нёман". Асартымент беларускага мастацкага шкла ў 1940-я гг. быў абмежаваны з мэтай максімальнага задавальнення побытавым шклом.
Як непазбежны вынік вайны ў 1940-я гг. прадукцыя беларускіх заводаў мастацкага шкла насіла чыста таварны характар, яе развіццё характарызавалася толькі колькаснымі паказчыкамі. Калі для задавальнення элементарных побытавых запатрабаванняў бракавала простых бутэлек, графінаў, талерак, заводы ў адпаведнасці з вытворчым планам на гэтыя вырабы выпускалі як мага вялікімі тыражамі посуд масавага карыстання, прызначаны толькі для вузкаўтылітарных мэтаў. Мастацка-эстэтычны бок прадукцыі ў планававытворчай дзейнасці заводаў не ўлічвалася.
Прафесійных мастакоў шкла і мастацка-эксперыментальнага цэнтра па распрацоўцы ўзораў для шкляной прамысловасці ў рэспубліцы не існавала. Шкляныя вырабы выпускаліся па даваенных узорах.
Як вядома, падчас вайны "майстры першай рукі", ды і вялікая частка спецыялістаў была знішчана: хто загінуў ад рук акупантаў, беручы ўдзел непасрэдна ў баявых дзеяннях, хто стаў ахвярай сталінскіх рэпрэсій. Многія ацалелыя выехалі ў Польшчу.
Ды і сістэма вытворчасці ўжо становіцца іншай - савецкай. Раней шкляныя вырабы выконвалі па заказным прынцыпе (пад замову) дробнымі эксклюзіўнымі партыямі, г.зн. пэўны замовец даручаў вырабіць вызначаную колькасць тавару, і аплата залежала ад якасці вырабу. Менавіта па гэтай прычыне майстар быў больш запатрабаваны і атрымліваў больш за звычайнага дапаможнага рабочага, бо меў высокую кваліфікацыю і велізарны досвед. Савецкая сістэма мела на ўвазе сабой планавы метад, г.зн. прадпрыемству за вызначаны тэрмін неабходна было вырабіць устаноўленую колькасць тавару - паточная вытворчасць гатункавага посуду. Змянілася і аплата працы - зараз яна стала фіксаванай, незалежнай ад кваліфікацыі і досведу. Ад кожнага па магчымасці - кожнаму па запатрабаванні.
Асаблівасцю ж паваеннага часу было тое, што катастрафічна бракавала тавараў шырокага спажывання, нават самага неабходнага (лямпавае і аконнае шкло, аптэкарскі посуд, ізалятары). Зразумела, што невялікая колькасць майстроў іх вырабіць ва ўстаноўлены тэрмін за ўказаны час была проста фізічна не ў стане. Паўстала патрэба ў кваліфікаваных рабочых. Зразумела, што ацалелыя і пакінутыя спецыялісты не маглі навучыць неабходную колькасць рабочых для вытворчасці шкла. Менавіта таму ўлетку 1945 г. у Смаленскую вобласць, дзе да вайны быў шклозавод "Чырвоны сцяг", і які ў вайну быў цалкам разбураны і не падлягаў аднаўленню, быў камандзіраваны начальнік цэха апрацоўкі Казімір Андрэевіч Сцефановіч з мэтай запрасіць пераехаць у Бярозаўку яго былых працаўнікоў. У выніку праведзенай агітацыі прыехалі 245 чалавек дарослых і дзяцей [5, c.58]. Тады ж паўстала пытанне пра арганізаваны набор рабочых праз рамесную вучэльню.
Галоўнай задачай рамеснай вучэльні пасля вайны стала падрыхтоўка спецыялістаў шкляной справы. Натуральна, гаворка ідзе не пра высокакваліфікаваных рабочых, як "майстры першай рукі", а пра звычайных рабочых, здольных выканаць план па вырабе гатункавай прадукцыі.
Рамесная вучэльня была адкрыта 1 верасня 1945 г. [9, c.416; 21, з. 23]. Тут навучаліся дзеці мясцовых майстроў-шкляроў, дзеці з дзетпрыёмнікаў і дзіцячых дамоў, а таксама тыя, якія пераехалі сюды са Смаленскай вобласці, куды яшчэ часта ездзілі Юры Мікалаевіч Гукаў і Казімір Андрэевіч Сцефановіч для вербавання моладзі [3]. Яны агітавалі падлеткаў проста на вуліцы і адразу казалі, што пасля заканчэння вучобы ўсе павінны будуць "адпрацаваць 4 гады там, куды накіруюць" [3].
Пасля таго, як набіралася група, са станцыі "Крапівінскай" ехалі на пасажырскім цягніку, які ішоў праз ст. "Нёман" (в. Сялец) без прыпынкаў. Машыніста прасілі, каб той спыніўся на станцыі, але ён не згаджаўся, таму, калі цягнік пад'язджаў да яе, па загадзе К.А. Сцефановіча [3] ці Ю.Н. Гукава [23] дзеці адчынялі дзверы вагона, кідалі рэчы і скакалі самі. Бывала, што машыніст, бачачы гэта, спыняў цягнік. Адтуль дабіраліся на "кукушцы", якая вазіла будматэрыялы на завод [3].
Першым дырэктарам вучэльні быў Шатаў Іван Максімавіч . Нарадзіўся ён 18 красавіка 1914 г. у Быхаўскім раёне Магілёўскай вобласці. З пачаткам вайны, не давучыўшыся ў педагагічным тэхнікуме на фізіка-матэматычным факультэце, добраахвотна ідзе на фронт. За баявыя заслугі быў узнагароджаны медалём "За адвагу" (03.01.1943) і ордэнам "Айчыннай вайны" II ступені (01.02.1943) [30]. У 1943 г. быў паранены ў галаву і нагу, пасля чаго дэмабілізаваны з фронту на Далёкі Ўсход, дзе працаваў палітпработнікам [4]. 19 красавіка 1945 г. загадам працоўных рэзерваў адпраўлены ў рамесную вучэльню Наваградка, дзе "за добрую арганізацыю культурна-выхаваўчай працы" яму была абвешчана падзяка 17.09.1945 [30]. А 8 кастрычніка 1945 г. І.М. Шатаў быў "пераведзены на пасаду дырэктара рамеснай вучэльні на базе шклозавода "Нёман"" інспектарам па кадрах аблпрацрэзерваў у адпаведнасці з загадам па кіраванні № 182 [30]. Дзякуючы гэтаму запісу зараз ужо не ўзнікае сумневаў, што рамесная вучэльня ў Бярозаўцы працавала ў 1945 г.
Рамесная вучэльня была арганізавана для падрыхтоўкі вядучых прафесій - выдзімальнік і шліфоўшчык. Навучанне ў вучэльні працягвалася два гады. Было створана 5 груп, так званых звязаў: 3 групы па выпрацоўцы шкла - хлопчыкі (выдзімальнік) і 2 групы апрацоўкі - дзяўчынкі (шліфоўшчык). За гады яе дзейнасці было выпушчана 270 чалавек: 1947 г. - 150 чалавек, 1948 г. - 120 чалавек. У далейшым яны маглі працаваць толькі па атрыманай спецыяльнасці, пра што сведчыць той факт, што няправільнае "выкарыстанне начальнікамі цэхаў маладых рабочых, якія скончылі РВ…прыводзіць да зніжэння прадукцыйнасці працы" [16].
Навучаліся ў вучэльні дзеці 14 - 18 гадоў [34], якія мелі 4 класы адукацыі [3]. Тэрмін навучання быў два гады. Вучэльня знаходзілася тады ў будынку сучаснай Дзіцячай музычнай школы, дзе навучэнцы навучаліся наступным прадметам: вытворчае навучанне, спецыяльная тэхналогія, матэрыялазнаўства (гэтым тром прадметам надавалася асаблівае значэнне), чарчэнне, фізіка, матэматыка, руская мова, палітзаняткі, фізічная падрыхтоўка (па іх давалі агульнае паняцце), таксама ў атэстаце адзначалася і паводзіны адзнакай [2]. У першай палове дня пасля сняданку вывучаліся "агульнаадукацыйныя" прадметы ў вучэльні, дзе не было парт, а стаялі толькі лаўкі, пасля чаго абедалі і ішлі на завод, дзе вывучалі і тут жа замацоўвалі веды па спецпредметах з дапамогай майстроў Шыліна Антона Іванавіча па выпрацоўцы і Шчарбакова Антона Еўдакімавіча па апрацоўцы [3]. Уступных і выпускных іспытаў не было.
Паход на практыку быў розным. Звычайна хадзілі звязам і спявалі песні. Адзін з навучэнцаў, Анатоль Сяргеевіч Возераў , склаў вершы, якія потым сталі песнямі і як бы "гімнам" завода [28]:
Наш завод
В поселке березы, кудрявые сосны,
И Неман здесь рядом течёт,
Подняв свои трубы, стоит величаво
Наш "Неман" - стекольный завод.
Здесь детство мое пролетело когда-то
И юность прошла чередой,
И где бы я ни был, и что б я ни делал
Я в мыслях всегда был с тобой.
Бывал я на юге, на Дальнем Востоке,
Среди заполярных широт,
Повсюду дыханьем твоим был согрет я -
Мой "Неман" - стекольный завод.
И радость труда, и рабочую гордость,
Познал я в цехах заводских,
С хорошей закалкой в твоем коллективе
Детей воспитали своих.
Заводов у нас по стране очень много,
Но ты для меня лишь один,
И в счастье, и в горе всегда я с тобою,
С тобою до самых седин.
Два Немана
По лугам и лесам, белорусским местам,
Меж задумчивых елей и сосен
Неман плавно течет, свои воды несет
И весною, и летом, и в осень.
Утро - в небе заря, серебрится роса
Солнцем в зеркале неманских вод,
Отраженье зари мы в цеха принесли
На стекольный наш "Неман" - завод.
Неман плавно течет, свои воды несет
В городах, деревнях и поселках,
Лучезарный тот свет, отражаясь горит
В хрустале - на витринах и полках.
Радость людям дают, вдохновляя на труд
Оба Немана в нашем краю,
Счастье жизни в труде и в земной красоте
И об этом я в песне пою.
На практыку, а затым і на працу хадзілі па гудку, бо гэта азначала, што ёсць ток, з якім часта былі перабоі. І нядзіўна, бо першыя паваенныя гады былі асабліва цяжкімі. Бракавала сыравінных і вогнетрывалых матэрыялаў, былі перабоі з палівам. Вельмі часта рабочыя змушаны былі спыняць на час сваю працу, каб расчышчаць ад снежных намецяў вузкакалейную чыгунку ці нарыхтоўваць дровы для газагенератараў.
Спачатку былі 4 кароткія гудкі, а затым пачалі даваць 1 доўгі. Часта даводзілася працаваць і ўначы, бо вытворчасць была бесперапыннай, а па незалежных ад працоўных акалічнасцях адбываліся збоі ў працы. І навучэнцы, каб не спазніцца, па гудку беглі на завод і пералазілі нават цераз плот [3].
Цяпер варта асобна распавесці пра ўмовы пражывання навучэнцаў.
Кожны рамеснік забяспечваўся вопраткай (боты, вайсковая форма, а на зіму выдавалі шынель), якая была новай, пашытай па замове для салдатаў [3], ложка-месцам у бараку, які знаходзіўся ў будынку сучаснай Дзіцячай музычнай школы, і бясплатным харчаваннем, якое было вельмі бедным. Разумеючы, што на галодны страўнік дзеці мала чаму навучацца, тым больш, што па суботах і нядзелях яны ўдзельнічалі ў аднаўленчых работах як на заводзе, так і ў самім пасёлку, дырэктар вучэльні звяртаецца ў Наваградскі выканкам (Бярозаўка тады ўваходзіла ў Наваградскі раён) з просьбай пра адкрыццё пякарні. Заслухаўшы даклад, выканкам райсавета адзначыў, што "адкрыццё пякарні ў Бярозаўцы з'яўляецца неабходным, бо на гэты час арганізавана і прыступіла да заняткаў рамесная вучэльня. Дзеці атрымліваюць муку замест хлеба, што з'яўляецца ў корані ненармальнай з'явай. Завод "Нёман" у Бярозаўцы налічвае 600 чалавек працоўных, якія таксама атрымліваюць муку замест хлеба" [1].
Пякарня была арганізавана сапраўды хутка: пытанне пра яе быў паднята 22 кастрычніка 1945 г., а ў рэзалюцыі гаварылася, што адкрыць яе трэба не пазней як 27 кастрычніка 1945 г. Для гэтага быў накіраваны адзін майстар з хлебакамбіната "для арганізацыі першай і другой выпечкі дабраякаснага хлеба", а старшыня Бярозаўскага сельсавета выдзеліў і замацаваў "за пякарняй неабходную колькасць коней для штодзённага падвозу паліва" [1].
Як відно, кіраўніцтва вучэльні клапацілася пра сваіх падапечных не на словах: дзеці былі забяспечаны вопраткай, ежай, мелі месца, дзе жыць. І гэта адбывалася ў 1945 г.
Пражывалі навучэнцы ў інтэрнаце: для дзяўчынак быў 2-павярховы будынак, які знаходзіўся перад сучаснай крамай "Аблічча", а для хлопчыкаў - па вуліцы Школьнай (тады Касцёльнай). У інтэрнаце знаходзілася сталовая, дзе кармілі бясплатна. Давалі на дзень 500 гр. хлеба, таксама былі і агароднінныя супы, бульбяныя стравы і "амерыканскае" сухое малако. Часам давалі і цукеркі [3].
Велізарную дапамогу вучэльні аказваў і шклозавод. Спачатку, мяркуючы па дакументах, майстры па цэху выпрацоўкі і апрацоўкі праводзілі тэхмінімум сярод новапрыбылых працоўных [13; 14; 18] і, у залежнасці ад выніку, падрыхтоўкай кадраў займаўся сам шклозавод [9] ці гэта адбывалася "індывідуальным спосабам навучання" [20]. З адкрыццём вучэльні некаторыя рабочыя "пераходзілі на вучобу", прычым з працы іх разлічвалі [20]. Можна выказаць здагадку, што ў вучэльні яны павялічвалі кваліфікацыю ці перавучваліся.
Дырэктар шклозавода В.І. Крэнь хадайнічаў пра паляпшэнне побытавых умоў для маладых рабочых. Па яго загадзе неабходна было рабіць "рэгулярна 3 разы ў месяц лазню маладым рабочым, рэгулярна праводзіць мыццё бялізны, рэгулярна мыць падлогі" , а "ў адносінах паляпшэння харчавання маладым рабочым дазваляю Галоўнаму бухгалтару Дзерваедаву Г.Т. выпісваць з дапаможнай гаспадаркі штодня па 14 кг бульбы па цвёрдых коштах" [15].
Меры прымаліся і па прадухіленні эпідэмій. Так, напрыклад, у 1948 г. былі прыняты меры "ў мэтах папярэджання захворвання паразітарнымі тыфамі ў рабочым пасёлку" , для чаго дырэктар шклозавода пастанавіў:
- "зрабіць старанную санітарную апрацоўку і дэзінфекцыю інтэрната маладых рабочых і ў далейшым праводзіць такія не радзей аднаго разу ў месяц",
- "мыццё падлог у інтэрнаце маладых рабочых праводзіць не радзей аднаго разу ў тры дні" ,
- "каменданту пасёлка тав. Баранаву і заггасу Барысаву Т. аказваць дапамогу РВ №17 у паляпшэнні санітарнага стану памяшкання інтэрнатаў" [17].
Амаль усе выпускнікі рамеснай вучэльні пасля яе заканчэння засталіся працаваць на шклозаводзе, утварыўшы новыя працоўныя дынастыі. Так, у заводскім архіве захаваўся загад, дзе паказаны 73 прозвішчы навучэнцаў РВ № 17, прынятых на працу на шклозавод у 1948 г. з указаннем кваліфікацыі і разраду [19].
Важны вынік дзейнасці рамеснай вучэльні заключаецца таксама і ў тым, што калі ў 1945 - 1947 гг. завод ні разу не выконваў план па выпуску валавай і таварнай прадукцыі больш як на 80%, то, дзякуючы прынятым высілкам, сітуацыя ў 1948 г. змянілася - завод упершыню за паваенныя гады выканаў вытворчы план па ўсіх асноўных тэхніка-эканамічных паказчыках. Перадавыя брыгады, дзе было нямала выпускнікоў вучэльні, па выніках сацспаборніцтва перавыконвалі план на 140 - 195% [23].
Апроч самой працы са шклом, былыя навучэнцы прымалі актыўны ўдзел у аднаўленні разбураных падчас вайны цэхаў і будаўніцтве новых печаў.
У 1948 г. вучэльня спыніла дзейнасць. Была падрыхтавана неабходная колькасць кваліфікаваных рабочых, завод пачаў выконваць план і неабходнасць у ёй адпала. Пачала сваю дзейнасць "Школа майстроў" , дзе за майстрам замацоўвалася некалькі чалавек, і такім чынам адбывалася навучанне.
У 1962 г. дырэктарам шклозавода "Нёман" стаў С.Л. Карзюк , які займаў гэты пост да 1981 г. Пры ім значна змянілася жыццё, як на заводзе, так і ў горадзе. У 1960-я гг. па яго ініцыятыве пачалася рэканструкцыя і пашырэнне вытворчасці, што выявілася ва ўводзе новых магутнасцяў, тэхналогій і арганізацыі вытворчасці. Дзякуючы прынятым мерам да канца 1970-х шклозавод "Нёман" упэўнена ўвайшоў у лік перадавых прадпрыемстваў галіны, чые вырабы высока цаніліся як у рэспубліцы, так і за мяжой.
Пашырэнне вытворчасці натуральна выклікала і рост ліку працоўных на шклозаводзе. Так, калі ў 1965 г. іх налічвалася 2174 чалавекі, то ў 1980 г. ужо 4899 [25, з.16, 20].
"Школа майстроў" ужо не паспявала забяспечваць завод неабходнай колькасцю спецыялістаў. У пацверджанне гэтаму можна прывесці той факт, што ў новых цэхах значнае месца займалі выпускнікі Менскага ГПТВ-107 [26, з.21, 24].
З часам неабходнасць у высокакваліфікаваных рабочых пачала адчувацца ўсё больш востра, бо пашыралася вытворчасць не толькі на Бярозаўскім заводзе, але і ў Барысаве і г.д. Менавіта таму ў 1979 г. на базе шклозавода "Нёман" адкрыўся "Навучальна-вытворчы камбінат" , у якім адбывалася навучанне моладзі агульнаадукацыйных школ (9 - 10 класаў) спецыяльнасцям выдзімальнік і шліфоўшчык шклавырабаў. Камбінат ужо якасна адрозніваўся ад "Школы майстроў": тут ужо прысутнічала і тэарэтычнае навучанне (ахова працы і тэхніка бяспекі, тэхналогія шкла, эканоміка). Выкладчыкамі былі інжынеры, намеснік начальніка цэха выпрацоўкі завода і эканаміст па працы, гэта значыць службоўцы завода [21]. Але зразумела, што падрыхтаваць высокакваліфікаваных спецыялістаў камбінат не мог, бо апроч практычнага навучання, якое было на належным узроўні, неабходна і добрая тэарэтычная частка, а яе забяспечыць людзі, якія не мелі неабходнай для гэтага адукацыі, не маглі. Тым больш, што камбінат не рыхтаваў спецыялістаў, а ўсяго толькі займаўся навучаннем старшакласнікаў для наступнай працы на заводзе. Заўважым таксама, што навучанне адбывалася ў кабінетах, выдзеленых для гэтага ў заводакіраўніцтве.
Нягледзячы на тое, што камбінат ссунуў працэс падрыхтоўкі кадраў з мёртвай кропкі, але ўсё ж спецыялістаў у поўным сэнсе падрыхтаваць ён быў не ў стане. Менавіта таму С.Л. Корзюк вырашае адрадзіць вучэльню на базе шклозавода. З 1981 г. з мэтай атрымання ўсіх неабходных дакументаў ён звяртаецца ў Лідскі райкам, Гарадзенскі абкам, Міністэрства будматэрыялаў і Міністэрства адукацыі.
У 1981 г. замест "Школы майстроў" на месцы былога сталярнага цэха вырас корпус навучальнай установы. Вучэльня была абсталявана гаршковай шкловарнай печчу з 14 гаршкамі, мела леер, апечкі для адпалу вітражоў, тэмперныя печы, шліфавальныя станкі. У новым будынку апроч месца для практычнага навучання былі і памяшканні для тэарэтычных заняткаў.
У гэтым жа годзе С.Л. Карзюк пайшоў на пенсію, але сувязі з заводам не перапыніў і ідэю пра адкрыццё вучэльні не кінуў. Дзякуючы яго старанням яна было адкрыта ў 1982 г. пад найменнем "Нёманская тэхнічная вучэльня № 159 шкляной прамысловасці" на базе "Школы майстроў" з мэтай "павелічэння падрыхтоўкі кваліфікаваных рабочых для арганізацый і прадпрыемстваў Міністэрства прамысловасці будаўнічых матэрыялаў БССР" [22]. Дырэктарам стаў Гальперын Леанід Ібрагімавіч , які займаў гэтую пасаду з 01.09.1982 г. па 24.07.1988 г.
У першы навучальны год быў устаноўлены план прыёму на 270 чалавек.
Адчувальную дапамогу вучэльні аказваў шклозавод і Гарадзенскае абласное кіраванне прафтэхадукацыі, што выявілася ў наступным:
1. Стварэнне і ўмацаванне навучальна-матэрыяльнай базы і рамонт вучэльні;
2. Бязвыплатная перадача ва ўстаноўленым парадку абсталявання, механізмаў, агрэгатаў, матэрыялаў, прыладаў для навучальных мэт;
3. Падбор інжынерна-педагагічных кадраў;
4. Арганізацыя выканання плану прыёму і забеспячэння неабходнымі навучальнымі планамі, праграмамі, навучальна-навочнымі дапаможнікамі і інструктыўна-метадычнай літаратурай;
5. Выдзялення для вытворчай практыкі навучэнцаў працоўных месцаў і працы, што адпавядае патрабаванням навучальных планаў і праграм;
6. Забеспячэнне своечасовай і поўнай аплаты за фактычна выкананую працу ў перыяд практыкі і вытворчага навучання;
7. Вырашэнне пытанняў па забяспечанні інжынерна-педагагічных работнікаў жылой плошчай ва ўстаноўленым парадку.
04.07.1984 г. ТВ-159 ператворана ў "Нёманскую сярэднюю прафесійна-тэхнічную вучэльню №116 шкляной прамысловасці" , а з 11.01.1985 г. - "Нёманская прафесійна-тэхнічная вучэльня № 116 шкляной прамысловасці" .
З 24.07.1988 па 17.03.1989 дырэктарам вучэльні была Пыш Рэгіна Браніславаўна , а з 17.03.1989 па 21.08.1989 - Андрушкевіч Мікалай Адамавіч . З 21.08.1989 г. дырэктарам з'яўляецца Разумовіч Генадзь Мікалаевіч , пры якім з'явіліся новыя спецыяльнасці: швачка, аператар ЭВМ, тынкоўшчык, маляр, абліцоўшчык-плітачнік.
06.12.2000 НПТВ-116 было пераназвана ў "Нёманскую дзяржаўную прафесійна-тэхнічную вучэльню № 116 шкляной прамысловасці" , а 29.11.2006 - у "Нёманскі дзяржаўны прафесійны ліцэй" .
Сёння ліцэй валодае двума навучальнымі карпусамі, дзе размешчаны прасторныя навучальныя кабінеты і сучасна абсталяваныя майстэрні.
Шматлікія навучэнцы праз многія гады дагэтуль памятаюць час, праведзены ў рамеснай вучэльні. Так Н.І. Мяркулова да вечара сустрэчы напісала наступны верш:
Сегодня нас на вечер встречи пригласили,
Быть может, неспроста,
Мы можем вспомнить нашу жизнь
Много, много лет спустя.
Свои стихи я бывшим всем
ремесленникам посвящаю,
Набраться мужества, терпенья заклинаю,
Воспоминанья наши будут нелегки,
Что вызовут в душе и памяти мои стихи.
Мы пришли в РУ-17
В сорок пятом и шестом.
Было нам, кому 15, а кому 16,
Когда покинули свой дом.
Новый дом свой и причал
Мы в Березовке нашли,
На заводе - за станками,
Годы лучшие прошли.
А помните? Мы форму ведь военную носили:
Фуфайки, гимнастерки, шапки-ушанки и шарфы,
Парадные шинели с эмблемою "РУ" на пряжках,
Широкие солдатские ремни,
И в довершение до формы,
Не по размеру кирзовые сапоги.
Но тогда все было как бы в пору, все к лицу,
Как воину-солдату иль бойцу.
А чем мы были не солдаты?
Вот разве возрастом да ростом маловаты.
Мы строем, как военные ходили,
И песни строевые заводили,
Но жизни радовались мы, как все,
Которая с Победой в сорок пятом вернулась по весне.
И как военные, рвались мы в бой,
Но только бой наш был тогда сугубо трудовой.
А трудностей мы не боялись -
Боялись, чтобы в стороне от всех мы не остались.
И вот уж 18 - 19 девчонке и юнцу.
Тогда нам все работы были по плечу:
На станции вагоны разгружать с углём,
Ремонт узкоколейки под дождём…
Даже ремонт печей без нас не обходился.
Только тогда из нас никто ведь этим не гордился:
Мы твердо знали, что трудиться
Должны не для того, чтобы гордиться.
А если и гордились, то одним -
Что Родина поднялась из руин,
Что в том и наша есть заслуга,
Чтобы сегодня жить, дышать, любить друг друга.
Нам часто жизнь подножку подставляла,
Но мы вставали, шли наперекор судьбе.
Она безжалостно, коварно нас ломала,
Но выстоять тогда неведомая сила
помогала нам в беде.
И вот, здесь нами прожито не зря уж более полвека,
С достоинством и чувством человека
Мы трудною дорогой шли,
Но счастье здесь, в Березовке, мы обрели.
Завод нам был отцом родным,
Он в нашей жизни много значил,
Он вместе с нами стал седым -
Об этом говорить нельзя иначе.
Он нас взрастил и воспитал
И всем путевки в жизнь нам дал.
Сегодня мы об этом вспоминаем
И вновь свою судьбу переживаем.
В своих стихах я о былом, о настоящем говорю:
В них и судьбу, и жизнь благодарю.
Они воспоминаниями мне душу бередят,
Они о смысле жизни нашей говорят.
Заводу нашему давно за сто уж
И нам за семьдесят.
Наше время прожито и не вернуть назад.
Но радости и горести тогда в цехах делили мы,
И можем сказать с гордостью:
"Ты - наш завод, ты как отец нам,
Мы - дети и воспитанники бывшие твои".
Как видите, стихи просты, но нелегки,
Под облаками не витают
И в зале шутки, смех не вызывают:
Они по смыслу тяжелей,
Они о жизни, о судьбе простых людей [29].
Літаратура:
1. Архіўны выпіс на запыт ад 27.10.1997 г. № 01-30/49 / Архіў Нёманскага дзяржаўнага прафе-сійнага ліцэя
2. Атэстат Рафаенкавай Н.І. / Асабісты архіў Мяркулавай Н.І
3. Успаміны Меркулавай Н.І / Асабісты архіў Карабухіна Ю.У.
4. Успаміны Сычэўскай Л.І. / Асабісты архіў Карабухіна Ю.У.
5. Герасімовіч Н.Ф. Шклозавод "Нёман". Кароткі агляд станаўлення і развіцці. Да 120-годдзя заснавання завода. - Ліда, 2003. - 228 з.
6. Гісторыя беларускага мастацтва: У 6 т. Т.4.: 1917 - 1941 гг. / Рэдкал.: С.В. Марцэлеў (гал. рэд.) і інш.; Рэд. тома Л.М. Дробаў, В.Ф. Шматаў. - Мн.: Навука і тэхніка, 1990. - 352 з.: іл.
7. Даль В.И. Толковый словарь живого великорусского языка. В 4 т. Т.1.: А - З. - 4-е изд.. стереотип. - М.: Рус. яз. - Медиа, 2007. - 699с.
8. Жаврид М.Ф. Белорусское стекло - Мн., "Наука и техника", 1969. - 192 с.
9. Памяць: Ліда. Лідскі р-н: Гіст.-дак. хронікі гарадоў і р-наў Беларусі / Рэдкал.: В.Г. Баранаў і інш.; Маст. Э.Э. Жакевіч. - Мн.: Беларусь, 2004. - 566 с.: іл.
10. Приказ № 30 от 20.03.1945 / Архив стеклозавода "Неман".
11. Приказ № 244 от 25.10.1946 / Архив стеклозавода "Неман".
12. Приказ № 257 от 12.11.1946 / Архив стеклозавода "Неман".
13. Приказ № 277 от 03.12.1946 / Архив стеклозавода "Неман".
14. Приказ № 98 от 19.05.1947 / Архив стеклозавода "Неман".
15. Приказ № 337 от 09.10.1947 / Архив стеклозавода "Неман".
16. Приказ № 419 от 26.12.1947 / Архив стеклозавода "Неман".
17. Приказ № 43 от 03.03.1948 / Архив стеклозавода "Неман".
18. Приказ № 55 от 07.02.1948 / Архив стеклозавода "Неман".
19. Приказ № 326 от 24.07.1948 / Архив стеклозавода "Неман".
20. Приказ № 443 от 23.12.1948 / Архив стеклозавода "Неман".
21. Приказ № 130 от 21 августа 1979 г. / Архив стеклозавода "Неман".
22. Приказ №105/146 от. 14 июля 1982 г. / Архив НГПЛ.
23. Сакин М. История стеклозавода "Неман". К 95-летию завода. / Архив стеклозавода "Неман".
24. Система профессионально-технического обра-зования Гродненской области. 60 лет. - Гродно, "Гродненская типография", 2000. - 144 с.
25. Статычнюк И.П. Условия труда рабочих Дятьковской хрустальной фабрики в конце XIX - начале XX веков.
26. Стеклозавод "Неман". 115 лет.
27. Стекольный завод "Неман". - Мн., "Полымя", 1983. - 64 с.
28. Стихи Озерова А.С. / Личный архив Меркуловой Н.И.
29. Стихотворение Меркуловой Н.И. / Личный архив Меркуловой Н.И.
30. Трудовая книжка Шатова И.М. / Личный архив Сычевской Л.И.
31. Фасмер Макс. Этимологический словарь русского языка. В 4 т. Т.1. (А - Д) - 2 изд., стереотип. - М., Прогресс, 1986. - 576 с.
32. Энциклопедический словарь. Т.IX. (Гравилат - Давенант) / Под ред. Ф.А. Брокгауз, И.А. Ефрон. - Спб., Типо-Литография И.А. Ефрона, 1898. - 525с.
33. Яніцкая М.М. Беларускае мастацкае шкло: XIX - пачатак XX ст. - Мн.: Навука і тэхніка, 1984. - 143 с., іл.
34. Яхонтова О. Как в сказке замки из стекла, но не на миг, а на века // Лідская газета, 2008, 1 лістапада.
Аўтары: частка 1 - Карабухін Юры Ўладзіміравіч, частка 2 - Буяк Андрэй Фаміч.
[1] Сялянская рэформа 1861 года адбілася на становішчы ўсіх шкляных заводаў як казённых, так і прыватных, паколькі ўсе яны карысталіся прыгоннымі, у якасці рабочых. Найболей магутныя прадпрыемствы лёгка справіліся з узніклымі цяжкасцямі, а дробныя не вытрымалі канкурэнцыі. Заводы прадпрымалі розныя меры, каб утрымаць рабочых, абяцаючы ім палёгкі.
[2] У слоўніках XIX - пачала XX стст. ёсць наступнае тлумачэнне паняцця "гута": "падстрэшак, адрына, хата, у якой ёсць печ, для якога-небудзь вырабу" [7, з.411], "шкляны завод" [7, з.405]; "плавільны завод" [29, з.479]; "будынак са шклоплавільнай печчу і камяніцамі, які служыць для падрыхтоўкі і выпрацоўкі шкла" [30, с. 937].