Widok starych miejskich cmentarzy to temat poruszajcy mieszkańców. Los starego cmentarza położonego przy ulicy Pobiedy, dawniej Grażyny jest skomplikowany . Jego spokój i integralność terytorialną tragicznie naruszyły zdarzenia i ludzie XX wieku. "Historyczne miasto" w mieście, założone w 1797 roku z mnóstwem grobów ludzi różnych grup społecznych i wyznań. Tu byli chowani nie tylko mieszańcy Lidy, ale także niektórych miejscowości powiatu lidzkiego. Cmentarz jest na tyle stary, że grobów dawno nie odwiedzanych jest wiele. Tym nie mniej, stanowią one część przestrzeni kulturowej, o którą należy badać i odpowiednio przedstawiać współczesnemu społeczeństwu. W jakim stopniu autentyczność tej historycznej nekropolii można ochronić i zachować? Z inicjatywą takiego zadania wystąpiło Towarzystwo Przyjaciół Ziemi Lidzkiej z Gdańska, przy finansowym wsparciu projektu przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego Polski. Ta inicjatywa została podtrzymana przez Lidzki Rejonowy Komitet Wykonawczy i projekt jest już w realizacji. Pracownicy Muzeum Historyczno-artystycznego (w Lidzie) pewnego jesiennego dnia odwiedzili to "miejsce spoczynku" w towarzystwie tutejszej lidzianki, przedstawicielki jednej ze starych rodzin miasta - Haliny Lauresz ( z d. Chrul). Rozpoczynając rozmowę o realizacji tego projektu Halina Lauresz powiedziała: "Historia tego miasta - to historia i mojej rodziny od 1527 roku".

Zapoznaliśmy się z interesującym podejściem przyjętym w założeniu koncepcji renowacji nadzorowanej przez profesor architektury i specjalistkę od utrzymania zabytkowej zieleni Katarzynę Rozmarynowską. To jest tak zwana" romantyczna restauracja". Nagrobki zostają zachowane w istniejącym stanie (zakonserwowane, co jest niezwykle ważne!), ale napisy "odtworzone" dla odczytania (i badania, co jest cenne!). Dozwolone jest sprzątanie i wywóz śmieci, ale nie fragmentów nagrobków i ogrodzenia, niezależnie od okresu historycznego cmentarza którego one dotyczą. Karczuje się krzaki, pozostawia się (zdrowe) stare drzewa i włącza się w ogólną kompozycję lub sadzi się nowe takich samych gatunków (na miejsce drzew obumarłych) . Przywraca się historyczne trasy alejek i ścieżek. I co w danym przypadku ważne - utrzymuje się fundatorskie ogrodzenie cmentarza z 1903 roku. To nagrobki są naturalną tożsamością i wartością każdego cmentarza. Różne rozmiary, style, wykonane z tradycyjnych materiałów, prymitywne , wykonane przez amatorskich rzeźbiarzy, typowe, autorskie i wreszcie prawdziwe arcydzieła sztuki sepulkralnej .Pomniki nagrobne są demonstracją sytuacji społecznej i finansowej, na tym cmentarzu miejscowa arystokracja z powodzeniem to udowodniła. Widzimy nagrobki z granitu, piaskowca, cegły, polnego kamienia, wiele rzadkich wzorów odlewów i kucia. Warto zauważyć, że bardzo rzadko spotyka się powtórzenia zewnętrznego wyglądu nagrobków - to znak tego, że pieniędzy na ten cel nie żałowano… Można tu analizować nagrobkowe symbole i znaki. Zwykłemu człowiekowi one nie są znane: pomniki dendrologiczne w postaci pni bez gałęzi, najczęściej mówią o pochówku człowieka, który nie miał następców, bluszcz - symbol życia wiecznego, pochodnia - symbol końca życia, złamana róża - symbol odejścia człowieka w kwiecie wieku, wianek z róż - symbol cnoty, gałąź lauru - nieśmiertelność i czystość, świeca - przemijanie życia…

Są to tak zwane lapidarne "przesłania " Czasem nazywa się je (w formie pomników) "kwadratowymi listami" do przyszłych pokoleń. Rezultatem rocznej realizacji projektu były (obok prac porządkowych na całym cmentarzu) połacie odsłoniętych napisów i dodatkowo zbadanych "kamiennych listów". Na płytach czyta się cenną informację o tym, kto został pochowany, z jakiej rodziny, czym się zajmował zmarły. Oto masz przed sobą i możesz przeczytać realną historię życia ludzi z miasta Lida i lidzkiego powiatu!

Szczególnie ważne jest , że to miejsce, nie patrząc na zniszczenia na jego terytorium, zachowało architektoniczną kompozycję. Położenie zewnętrznych i wewnętrznych elementów, wciąż są zgodne ze sobą i przedstawiają jedną całość, w której decydujące znaczenie ma dominanta kaplicy na cześć chrześcijańskiej męczennicy Świętej Barbary. Kaplica została założona w 1805 roku, w jej ścianach dźwięczały organy, doznała ona pożaru, przedłużającej się renowacji, długich lat dewastacji i dopiero na przełomie XX i XXI wieku jej odbudowa została zakończona.

Zebrało się wiele argumentów, żeby nadać najstarszemu z zachowanych cmentarzy miasta, regionalny status historyczno-kulturalnego cennego obiektu. To bardzo ważne dla historii samego miasta i genealogicznych (biograficznych) badań o losach jego mieszkańców. Nawiasem mówiąc, wiele miast włącza takie obiekty do nostalgicznych wycieczek turystycznych dla niedużych grup wycieczkowiczów.

Tłumaczenie z języka rosyjskiego: Jan Kozłowski