Герб горада Ліды, наданы 17 верасня 1590 г.
Траццякоўцы могуць неўзабаве святкаваць 450-годдзе
МЕТРЫКА. Вялікага Княства Літоўскага. Кніга запісаў № 46/46 (1562 - 1565). Справа 11.
Апавяданне («сознанье») перад Жыгімонтам Аўгустам і зачытанне «листа записного» харунжыча земскага ВКЛ, двараніна каралеўскага, пана Себасцьяна Мікалаевіча Траццяка аб тым, што ён перадае пасля сваёй смерці дзве часткі бацькоўскіх маёнткаў у Лідзе і Бержах на сумуў тысячу залатых жонцы Альжбеце Ерданаўне.
“Лет(о) Бож(его) нарож(енья) 1565, м(е)с(я)ца сент(ябра) 2 дня.
Г(о)с(по)д(а)ръ король его м(и)л(о)сть и великий княз Жикгимонт Августъ рачилъ казати до книгъ его м(и)л(о)сти г(о)с(по)д(а)ръскихъ канъцлерейскихъ записати.
Ижъ пришедши объличъне перед его королевъскую м(и)л(о)сть дворенинъ его королевское м(и)л(о)сти, панъ Миколаевич Собестяновичъ (У слове Собестяновичь апошнія пяць літар узяты ў дужкі, трэба чытаць Собестян, гл. ніжэй тэкст дакумента.) Третякъ созналъ и поведилъ то перед его королевъскою м(и)л(о)стью. Ижъ онъ, узнавъши ку собе верную м(и)л(о)сть и на всемъ повольное, цнотъливое в малъженьстве претивъ собе заховане малъжонъки своее пани Альжъбеты Ердановны, зъ закличимя, што онъ, хотечи ей, малъжоньце своей, приязню своею нагородити и отдати, самъ по своей доброй воли записалъ ей по животе своемъ две части именей своихъ отъчизныхъ и материстыхъ, то есть у Лиде и в Бержах, в певном суме п(е)н(е)зей в чотырохъсотъ копахъ грошей личъбы литовъское. На што онъ и листъ свой записный под печатью и с подписю руки своее, и тежъ под печатьми никоторыхъ врадниковъ его королевъское м(и)л(о)сти дворныхъ преречоной малъжонъце своей далъ.
Который листъ он перед его королевъскою м(и)л(о)стью показывалъ и просилъ короля его м(и)л(о)сти, абы его королевъская м(и)л(о)сть, припустивъши то ку ведомости своей г(о)с(по)д(а)ръской тое сознанье и оповеданье, и тотъ листъ его записный до книгъ его м(и)л(о)сти г(о)с(по)д(а)ръскихъ канъцлеремскихъ росказать записати рачил. Которым же листъ Собестяна Третяка слово отъ слова такъ ся в собе маеть:
«Я, Собестянъ Миколаевичъ Третякъ, хоружичъ земъский Великого Князства Литовъского, дворенинъ его королевъское м(и)л(о)сти, вызнаваю и чиню явно симъ моимъ листомъ, кому будеть потреба того ведати.
Ижъ есми дознавъши доброе, повольное, статочъное захованье в малъженьстве малъжонъки моее милое Алжъбеты Ердановъны, зъ закличимя и, хотечи тое вызнати и вперед поволнейшую, даю и симъ листомъ нашимъ записую по животе моемъ вперод менованой жоне моей, моей Алжъбете, две части именей своихъ отьчизныхъ и материстыхъ у Лиде и в Бержахъ, которые на мене з делу отъ братьи моей прийти мають, в певно суме п(е)н(е)зей в тисечу золотых, то есть в чотырохъсотъ копахъ грошей литовъскихъ, личечи в кожъдый грошъ по десети п(е)н(е)зей.
Мает жона моя, Алжъбета, по животе моемъ две части оныхъ именей моихъ помененыхъ зъ землями пашными дворными, зъ сеножатьми, з бояры путьными, з людми тяглыми и ихъ земълями, и сеножатьми, з млыны, з реками, з озеры, зъ ставы у моцъ свою вземъши, зо всими пожитьки и владностью в той суме п(е)н(е)зей в чотырохъсотъ копахъ грошей держати и вживати до отъданья тое сумы п(е)н(е)зей отъ братьи и отъ близкихъ моихъ.
А братья и никоторые близкие мои у две части тыхъ именей моихъ, отъ мене ей записаныхъ, хотя бы она и замужъ пошла, не отъдавъши ей тое сумы п(е)н(е)зей, ничимъ ся уступовати и переказы жадное в держанью тыхъ двухъ частей чинити не мають. И кгды братья и близкие мои тую суму п(е)н(е)зей чотыриста копъ грошей сполъна ей отдадуть и заплатять, тогды на онъ час повинъна она будеть две части тыхъ именей имъ поступити.
А для лепшое твердости сего моего листу, заховываючи водле уфалы соймовое, оповедилъ и объявилъ то г(о)с(по)д(а)ру королю его м(и)л(о)сти и великому кн(я)зю Жикгимонъту Августу, пану нашому м(и)л(о)стивому. Которого сознанья и выпис книгъ ей, жоне моей, данъ.
И на то есми далъ сес мой листь под моею печатью и с подписю руки моее.
А при томъ были и того добре сведоми, и за прозбою моею печати свои к сему моему листу приложити рачили ихъ м(и)л(о)сть: панъ Остафей Воловичъ, маршалок дворный, подскарбий земъский, писар г(о)с(по)д(а)ръский, державца могилевъский; панъ Ян Шимъковичъ, маршалокъ и писар г(о)с(по)д(а)ръский, староста тыкотиньский; панъ Янъ Миколаевичъ Гайко, писар г(о)с(по)д(а)ръский, конюший городеньский, дер(жавца) ошмяньский, утеньский и красносельский; а панъ Миколай Нарушевичъ, писаръ его королевъское м(и)л(о)сти, державца марковъский и мядельский.
Писан у Вильни, лет(о) Бож(его) нарож(енья) тисеча пятьсоть шестьдесять второго, м(е)с(я)ца апрел пятого дня».
А такъ его королевъская м(и)л(о)сть того добровольно сознанья и оповеданья пана Себестяна Третяка и теж листу его записного выслухавъши, и ку ведомости своей г(о)с(по)д(а)ръской то припустивъши, рачилъ казати до книгъ его королевъское м(и)л(о)сти канъцлярейских записати. На што и выпис с книгъ под печатью его королевъское м(и)л(о)сти паней Собестяновой Третяковой, паней Альжбете Ердановне есть данъ.
Писанъ у Городне.”
“Лета Божага нараджэння 1565, месяца верасня, 2 дня.
Гаспадар кароль яго міласць і вялікі князь Жыгімонт Аўгуст распарадзіўся загадаць да кніг яго міласці гаспадарскіх канцылярскіх запісаць.
Сыходзячы з таго, што прыйшоўшы асабіста перад яго каралеўскую міласць дваранін яго каралеўскай міласці, пан Себасцьян Мікалаевіч Траццяк распавёў і паведаміў тое перад яго каралеўскай міласцю. Сыходзячы з таго, што спазнаўшы да сябе вернае каханне і ва ўсім паслухмянае, цнатлівае ў замустве да сябе стаўленне жонкі сваёй пані Альжбеты Ерданаўны, заключаючы, што ён, хочучы яе, жонку сваю, прыязнасцю сваёю ўзнагародзіць і аддаць, сам па сваёй добрай волі, запісаў ёй пасля сваёй смерці дзве часткі маёнткаў сваіх бацькоўскіх і мацярынскіх, гэта значыць, у Лідзе і ў Бержах (Біржах), на пэўную суму пенязяў у чатырохстах копах грошаў лічбы літоўскай. На што ён і ліст свой запісны пад пячаткаю і з подпісам рукі свае і таксама пад пячаткамі некаторых ураднікаў яго каралеўскай міласці шляхціцаў названай жонцы сваёй даў.
Гэты ліст ён перад яго каралеўскаю міласцю паказваў і прасіў караля, яго міласць, каб яго каралеўская міласць, прыпусціўшы да ведама свайго гаспадарскага тое паведамленне і апавяданне, і той ліст яго запісны да кніг яго міласці гаспадарскіх канцылярскіх загадаць запісаць распарадзіўся. Той жа ліст Себасцьяна Траццяка слова ў слова такое ў сабе мае:
“Я, Себасцьян Мікалаевіч Траццяк, харунжыч земскі Вялікага Княства Літоўскага, дваранін яго каралеўскай міласці, усведамляю і чыню яўна гэтым маім лістом, каму будзе патрэба тое ведаць.
Сыходзячы з таго, што спазнаўшы добрыя, паслухмяныя, самавітыя паводзіны ў замустве жонкі маёй мілай Альжбеты Ерданаўны, заключаючы і, хочучы тое мець і ў будучым яе паслухмянай, даю і гэтым лістом нашым запісваю пасля смерці маёй раней названай жонцы маёй, маёй Альжбеце, дзве часткі маёнткаў сваіх бацькоўскіх і мацярынскіх у Лідзе і ў Бержах, якія на мяне з падзелу ад братоў маіх прыйсці маюць, у пэўнай суме пенязяў у тысячу залатых, гэта значыць у чатырохстах копах грошаў літоўскіх, лічачы ў кожны грош па дзесяць пенязяў.
Мае жонка мая, Альжбета, пасля маёй смерці, дзве часткі гэтых маёнткаў маіх названых з землямі ворнымі дворнымі, з сенажацямі, з баярамі путнымі, з людзьмі цяглымі і іх землямі і сенажацямі, з млынамі, з рэкамі, з азёрамі, са ставамі ў моц сваю ўзяўшы, з усімі пажыткамі і ўласнасцю ў той суме пенязяў у чатырохстах копах трымаць і скарыстоўваць да аддачы той сумы пенязяў ад братоў і ад блізкіх маіх.
А браты і ніякія блізкія мае ў дзве часткі тых маёнткаў маіх, ад мяне ёй запісаных, хоць бы яна і замуж пайшла, не аддаўшы ёй той сумы пенязяў, нічым ўступацца і ніякіх перазагадаў у трыманні тых дзвюх частак чыніць не маюць. А калі браты і блізкія мае тую суму пенязяў чатырыста коп грошаў спаўна ёй аддадуць і заплацяць, тады яна ў той жа час павінна будзе дзве часткі тых маёнткаў ім саступіць.
А для лепшай цвёрдасці гэтага майго ліста, дзейнічаючы паводле ўхвалы соймавай, апавясціў і аб’явіў тое гаспадару каралю яго міласці і вялікаму князю Жыгімонту Аўгусту, пану нашаму міласціваму, каб з гэтага апавяданне і выпіс з кніг ёй, жонцы маёй, даць.
І на тое даў гэты мой ліст пад маёй пячаткай і з подпісам рукі маёй.
А пры тым былі, і ў тым добра абазнаныя, і па просьбе маёй пячаткі свае да гэтага майго ліста прыкласці распарадзіліся іх міласці: пан Астафей Валовіч, маршалак дворны, падскарбі земскі, пісар гаспадарскі, дзяржавец магілёўскі; пан Ян Шымкавіч, маршалак і пісар гаспадарскі, стараста тыкоцінскі; пан Ян Мікалаевіч Гайко, пісар гаспадарскі, стайнік гарадзенскі, дзяржавец ашмянскі, уценскі і краснасельскі; і пан Мікалай Нарушэвіч, пісар яго каралеўскай міласці, дзяржавец маркаўскі і мядзельскі.
Пісаны ў Вільні, лета Божага нараджэння, тысяча пяцьсот шэсцьдзесят другога, месяца красавіка, пятага дня.”
А так яго каралеўская міласць тое дабраахвотнае паведамленне і апавяданне пана Себасцьяна Трацяка, а таксама ліст яго запісны выслухаўшы, і да ведама свайго гаспадарскага тое прыпусціўшы, распарадзіліся загадаць да кніг яго каралеўскай міласці канцылярскіх запісаць. На што і выпіс з кніг пад пячаткаю яго каралеўскай міласці пані Себасцьянавай Траццяковай, пані Альжбеце Ердаўне дадзены.
Пісаны ў Гародні.”
Такім чынам на старонках лідскай гісторыі высвецілася яшчэ адно імя - каралеўскі дваранін пан Себасцьян Мікалаевіч Траццяк, харунжыч земскі ВКЛ, трэба разумець - сын земскага харунжага ВКЛ, хаця даследчыкі Метрыкі падаюць яго самога як харунжага земскага ВКЛ. Гэта магло быць, тады трэба Себасцьяна Мікалаевіча Траццяка лічыць спадчынным харунжым земскім ВКЛ.
Пан Себасцьян Траццяк - багаты пан, бо мае маёнткі з “землямі ворнымі дворнымі, з сенажацямі, з баярамі путнымі, з людзьмі цяглымі і іх землямі і сенажацямі, з млынамі, з рэкамі, з азёрамі, са ставамі ў ... суме пенязяў у чатырохстах копах” або у “суме пенязяў у тысячу залатых, гэта значыць у чатырохстах копах грошаў літоўскіх, лічачы ў кожны грош па дзесяць пенязяў.” Маёнткі гэтыя ён мае “ў Лідзе і ў Бержах”, што на першы погляд не зусім зразумела, бо гаворка ідзе пра вялікія абшары зямель, плошча якіх большая за ўсю плошчу горада Ліды на той час. Каб зразумець гэта, трэба згадаць, што многія беларускія гарады мелі гарадскія землі за гарадской рысай. Не выключэнне тут і Ліда. “ Паводле вылічэнняў, зрабленых пры тапаграфічнай здымцы (перад 1859 г.), гораду Лідзе належыць зямлі -1.831 дзес. 489 саж. У тым ліку знаходзіцца: унутры гарадской рысы -147 дзес. 1.848 саж., па-за гарадской рысай - 1.683 дзес. 1.041 саж.” (Даведнік Гарадскія паселішчы ў Расійскай Імперыі. С. Пецярбург, 1860 г. Т.1., С.162-165 ). Гэта значыць, у гарадской рысе у 1860 г. знаходзілася менш, чым адна дзесятая ўсёй гарадской зямлі. Такая сітуацыя магла мець месца і ў 16-м стагоддзі. Таму землі пана Траццяка ў Лідзе, відавочна, гэта ёсць гарадскія землі па-за рысай горада, але трэба чакаць, што размешчаны яны ў непасрэднай блізкасці ад горада.
Пан Траццяк мае “землі ворныя дворныя”, гэта абсалютна дакладна абазначае, што Траццяк меў двор (фальварак, маёнтак). У той жа час баяры путныя і людзі цяглыя мелі свае землі, асобныя ад земляў дворных, і найбольш верагодна жылі на гэтых землях.
Ці засталася нейкая памяць пра пана Траццяка на Лідчыне?
Калі мы глянем на карту бліжніх ваколіцаў Ліды, то ў вочы кідаецца вёска Траццякоўцы, размешчаная на поўдзень ад Ліды недзе з кіламетр за кальцавой дарогай.
У спісе населеных пунктаў Віленскай губерні Расійскай Імперыі (пасля 1904 г.) у Лідскай воласці паказана вёска Траццякоўцы на р. Астровік (суч. Астраўлянка), 121 жыхар ( 53 муж., 68 жан.), 112 дзесяцін зямлі, і паказаны маёнтак Траццякоўцы (пана Калясінскага), 21 жыхар (13 муж., 8 жан.), 104 дзесяціны зямлі. Падаецца размяшчэнне абодвух населеных пунктаў: за 5 вёрст ад горада і за 5 вёрст ад чыгуначнай станцыі Ліда, што цалкам супадае з сённяшнім размяшчэннем Траццякоўцаў.
З усяго сказанага выцякае:
- найбольш верагодна, што сучасная вёска Траццякоўцы стаіць на землях згаданага ў Метрыцы пана Траццяка і атрымала назву ад імені гэтага Траццяка;
- мы не ведаем, калі ўзніклі вёска і маёнтак Траццякоўцы. Але на “лісце запісным” Себасцьяна Траццяка прапісана: “Пісаны ў Вільні, лета Божага нараджэння, тысяча пяцьсот шэсцьдзесят другога, месяца красавіка, пятага дня.” І пакуль больш дакладнага сведчання пра вёску Траццякоўцы няма, то па ўсіх правілах ад 5 красавіка 1562 года мы можам адлічваць існаванне гэтай вёскі, і нагадаць, што ў 2012 годзе Траццякоўцам споўніцца 450 гадоў.
Якую яшчэ інфармацыю мы можам атрымаць з гэтага запісу ў Метрыцы?
Пан Себасцьян Траццяк вельмі клапатліва прапісвае ў тастаманце ўсе аспекты перадачы ў спадчыну сваёй уласнасці жонцы сваёй Альжбеце Ердаўне. З запісу таксама выцякае, што ў пана Себасцьяна ёсць браты, якія могуць выставіць прэтэнзіі на яго маёмасць. І відавочна, што ад Альжбеты Ердаўны ў пана Себасцьяна няма дзяцей, бо ў адваротным выпадку правы дзяцей былі б неяк агавораны.
З запісу выцякае, што адносіны паміж панам Себасцьянам і Альжбетай Ердаўнай былі добрыя, цёплыя і сардэчныя. Пан Себасцьян кахаў сваю жонку і быў упэўнены ва ўзаемнасці.
Пан Траццяк прадугледжвае магчымасць выхаду Альжбеты Ердаўны замуж пасля яго смерці, адгэтуль можна зрабіць выснову, што Альжбета Ердаўна была значна маладзейшай за пана Себасцьяна. У гэтым фрагменце пан Себасцьян выглядае абсалютна неэгаістычным чалавекам, ён не змушае каханую жанчыну векаваць век удавой, а хоча, каб і пасля яго смерці яна была шчаслівай.
Мы пакуль не ведаем, ці выкупілі браты Себасцьяна яго ўладанні ў Альжбеты Ердаўны - усё залежыць ад таго, наколькі заможныя яны былі. Мы не ведаем, як доўга заставаліся гэтыя землі ўладаннямі Траццякоў. Мы ведаем з дакумента Себасцьяна Мікалаевіча Траццяка, харунжыча земскага ВКЛ; яго бацьку - Мікалая, харунжага земскага ВКЛ; братоў Себасцьяна Траццяка (імёны і прозвішчы іх не пададзены). У тыя часы прозвішчы былі з’явай няўстойлівай. Тое ж прозвішча Траццяк маглі даць Себасцьяну толькі за тое, што ён быў трэцім па нараджэнні сярод братоў. Але калі прозвішча Траццяк меў бацька Себасцьяна Мікалай, то браты Себасцьяна таксама былі хутчэй за ўсё Траццякі.
Альжбета Ердаўна магла выйсці замуж, і землі маглі перайсці да гаспадара з новым прозвішчам, але ў шлюбным кантракце гэтыя землі хутчэй за ўсё былі прапісаны, як землі атрыманыя ёй у спадчыну па пану Траццяку, каб яна магла распарадзіцца імі незалежна ад мужа.
Жанчыны ў Вялікім Княстве Літоўскім былі прыгожыя, разумныя і абароненыя звычаёвым і дзяржаўным правам. Альжбета Ердаўна Траццяк - следам за мужам таксама гістарычная, а магчыма, і рамантычная асоба лідскай даўніны.