Папярэдняя старонка: Вайсковая гісторыя

Аўтар: Каладзяжная Анастасія,
Дадана: 23-02-2011,
Крыніца: Лідскі летапісец №47-48, 49.

Пачатковы перыяд Вялікай Айчыннай вайны ховае ў сабе мноства таямніц. Матэрыялаў і дакументальных сведчанняў аб баявых дзеяннях войскаў Заходняга фронту ў пачатковы перыяд Вялікай Айчыннай вайны ў архівах Беларусі і Расіі захавалася мала. Часткова гэта тлумачыцца тым, што ў Чырвонай Арміі існавала цвёрдае правіла: акружаныя ворагам часткі і злучэнні павінны ў абавязковым парадку знішчаць свае штабныя дакументы, каб яны не патрапілі ў рукі супраціўніка. Загад выконваўся і … дакументы знішчаліся. У выніку засталіся невядомымі вычыны і лёсы многіх байцоў і камандзіраў.

Жыццёвыя шляхі многіх байцоў і камандзіраў 56-й стралковай дывізіі вайна звязала з Лідчынай. Кіраванне дывізіі, стралковы полк і іншыя падраздзяленні напярэдадні войны дыслакаваліся на Лідчыне, затым выступілі на пярэднюю мяжу абароны. Пад ударамі гітлераўцаў адыходзілі ад мяжы праз Лідчыну. Тут гінулі і траплялі ў палон, праходзілі праз нечалавечыя пакуты канцлагераў у Лідскім замку і ў Паўночным гарадку, станавіліся партызанамі.

Сыходзяць з жыцця ветэраны. Але застаюцца іх успаміны. Безумоўна, у кожным успаміне прысутнічаюць элементы суб'ектывізму. Не ўсё захавалася ў памяці ўдзельнікаў першых баёў. Многія ўспаміны леглі на паперу не адразу пасля тых страшных падзей, а праз гады. Уклад у "белыя плямы" унеслі хваробы - наступствы раненняў і кантузій, цяжкіх франтавых гадоў. Дзякуючы ўспамінам непасрэдных удзельнікаў тых далёкіх падзей нараджаецца гісторыя 56-й стралковай дывізіі, раскрываюцца невядомыя вычыны.

Гісторыя стварэння і баявы шлях 56-й сд

56-я стралковая дывізія сфармаваная пад Ноўгарадам загадам РВС 7-й арміі 20 лістапада 1919 г. пад назвай "2-я зводная стралковая дывізія", праз дзень, 21 лістапада, пераназваная ў 56-ю. 13 снежня 1920 года дывізіі прысвоена назва 56-я "Маскоўская", у 1928 г. узнагароджана Ганаровым рэвалюцыйным Чырвоным Сцягам.

З моманту стварэння ні адна агульнадзяржаўная і мясцовая кампанія не праходзіла без удзелу 56-й Маскоўскай стралковай дывізіі. Гэта: дапамога галадаючым, вынятка царкоўных каштоўнасцяў, абарона Петраграда ад націску войскаў Юдзеніча, баі з белаэстонцамі, нарыхтоўка дроў для прамысловага Петраграда, удзел у польска-савецкай вайне, у тым ліку і ў баях пад Лідай у верасні 1920 г., абарона Карэліі ад белафінаў узімку 1921. Увесну 1921 г. часткі дывізіі ўдзельнічалі ў задушэнні кранштадцкага рокашу. Асобныя часткі дывізіі ўдзельнічалі ў 1921 г. у задушэнні сялянскага паўстання ў Тамбоўскай губерні, у баях супраць аддзелаў эсэра Антонава на Тамбоўшчыне, а ў 1922 г. супраць банд у Наўгародскай губерні, у барацьбе з басмацтвам у Бухары. З 1923 па 1936 гады дывізія знаходзілася на тэрытарыяльным прынцыпе камплектавання ў г. Порхаў Пскоўскай вобласці, у 1936 г. пераведзеная на кадравае камплектаванне. 56-я дывізія ўдзельнічала ў савецка-фінляндскай вайне. (http://rkka.ru/handbook/reg/56sd1119.htm).

Становішча на мяжы напярэдадні войны

Пасля вераснёвых падзей 1939 года змянілася канфігурацыя заходняй часткі дзяржаўнай мяжы СССР. Утварыліся два магутныя выступы ў бок Нямеччыны: у раёне Львова і Беластока. Адпаведна, і германская мяжа мела два магутныя выступы ў савецкую тэрыторыю: у раёне Любліна і Сувалкаў. Сувалкінскі выступ меў важнае тактычнае значэнне. Тут у выпадку нападу праціўнік мог выйсці найкароткім шляхам (8-10 км) да Нёмана, а затым уздоўж яго заходняга берага - да Гародні (20 км), у тыл асноўным сілам войскаў 3-й арміі.

З ліпеня 1940 года Нямеччына пачала засяроджваць свае войскі на тэрыторыях, блізкіх да межаў СССР, а з лютага 1941 года нямецкія войскі пачалі засяроджвацца непасрэдна каля савецкай заходняй мяжы. У гэтых умовах савецкае палітычнае і вайсковае камандаванне пачало засяроджваць каля заходняй мяжы і свае войскі. Так, у траўні 1941 г. з Уральскай вайсковай акругі пачалі высоўвацца на захад 22-я армія, з За-байкальскай - 16-я, з Паўночна-Каўказскай - 19-я, з Прыволжскай акругі - 21-я армія. Падрыхтоўваліся да перадыслакацыі на захад 20-я, 24-я і 28-я арміі. («Начальный период войны. По опыту первых кампаний и операций второй мировой войны». М., Воениздат, 1974, стр.211). У чэрвені 1941 г. пачаў высоўвацца ў раён Ліды з Віцебска-Полацка-Лепеля 21-шы стралковы корпус. У летнія лагеры бліжэй да мяжы перадыслакаваны тры палкі 11-й змешанай авіяцыйнай дывізіі.

Падцягваліся да заходняй мяжы, бліжэй да войскаў, і матэрыяльна-тэхнічныя сродкі. Склады, якія знаходзіліся на тэрыторыі ўнутраных вайсковых акруг з мабілізацыйнымі запасамі ўзбраення, маёмасці, боепрыпасаў, былі перадыслакаваны ў памежныя вайсковыя акругі і размяшчаліся недалёка ад мяжы. Так, у Гародні ў чэрвені 1941 г. знаходзілася 6 вайсковых складоў: акруговы артылерыйскі склад № 856, галоўны артылерыйскі склад № 1498, акруговы склад паліва № 919, галоўны склад паліва № 1020, акруговы харчовы склад № 817, галоўны харчовы склад № 1241.

Заходнюю мяжу СССР на працягу 450 км прыкрывалі войскі Заходняй асобай вайсковай акругі. На правым крыле войскаў акругі размяшчалася 3-я армія. У першым эшалоне арміі знахадзіўся 4-ты стралковы корпус, у які ўваходзілі 85-я (дыслакавалася ў раёне Гародні) , 27-я (дыслакавалася ў раёне Аўгустова) і 56-я (дыслакавалася ў раёне Сапоцкіна) стралковыя дывізіі.

Што сабой уяўляе стралковая дывізія? Па штаце 1941 г. стралковая дывізія складалася з трох стралковых і двух артылерыйскіх палкоў, супрацьтанкавага і зенітна-артылерыйскага дывізіёнаў, сапёрнага батальёна і батальёна сувязі, падраздзяленняў забеспячэння і абслугоўвання. Гэта: 14438 салдат і афіцэраў, сотні гармат і мінамётаў, 558 аўтамабіляў, бронеаўтамабілі і г.д.

Да чэрвеня 1941 г. штаб 56-й стралковай дывізіі дыслакаваўся ў Лідзе ў Паўночным гарадку. Камандзір генерал-маёр Еўсцігнееў, з 12 чэрвеня - С.П. Сахноў, нам.па п/частцы палкавы камісар С.Я. Кавальскі. У склад дывізіі напярэдадні вайны ўваходзілі стралковыя палкі: 37-мы полк дыслакаваўся ў раёне Ражанкі, 184-ты дыслакаваўся ў Лідзе і 213-ты знаходзіўся ў раёне Іўе-Ліпнішкі; 113-ты артылерыйскі і 247-мы гаўбічны артылерыйскі палкі, 277-мы асобны зенітны артылерыйскі дывізіён, 38-мы выведвальны батальён, 79-ты сапёрны батальён, 22-гі асобны батальён сувязі, 107-мы медыка-санітарны батальён, 131-я асобная рота хімічнай абароны, 50-ты аўтатранспартны батальён, 73-я палявая пякарня,188-я палявая паштовая станцыя, 191-я палявая каса Дзяржбанка. (http://ru.wikipedia.org/wiki/56).

У траўні 1941 г. часткі дывізіі з месцаў дыслакацыі высунуты да мяжы і раззасяроджаны ў Сувалкінскім выступе ў непасрэднай блізкасці ад варожых войскаў, на сутыку двух франтоў - Заходняга і Паўночна-Заходняга, і прыкрывалі дзяржаўную мяжу на працягу 50 км. Так, 213 сп, які раней дыслакаваўся ў Іўі-Ліпнішках, 18-19 снежня 1940 г. быў перадыслакаваны ў Гародню, а з 8 траўня 1941 года выведзены непасрэдна да мяжы ў летнія лагеры ў м. Сапоцкіна. 184-ты стралковы полк, які стаяў у Лідзе ў Паўночным гарадку, 7 траўня 1941 года выведзены на мяжу ў летні лагер в. Гожа. У траўні 1941г. 247 гаўбічна-артылерыйскі полк з Мікелеўшчыны (7 км ад м. Ражанка) перамешчаны пад м. Сапоцкіна. Штаб 56-й стралковай дывізіі, які знаходзіўся ў Лідзе, за тыдзень да вайны перамясціўся бліжэй да частак, у Гародню, а ў ноч перад нямецкім уварваннем - у м. Свяцк-Велькі. У Лідзе заставаліся інтэнданцтва, архіў, камендатура, сем'і начскладу.

Як была ўкамплектаваная 56-я сд асабовым складам? Архіўныя крыніцы адсутнічаюць. Але агульнапрынятым лічыцца, што стралковыя дывізіі напярэдадні вайны мелі вялікі недакамплект асабовага складу. Так, І. Басюк сцвярджае, што "недакамплект шараговага і сяржанцкага складу ў ЗАВА па штатах ваеннага часу складаў 6-7 тыс. чалавек на дывізію. (И. Басюк. Начальный период Великой Отечественной войны на территории Белоруссии. Гродно, 2003, ст.115). К.Н. Галіцкі, камандзір 24-й сд, сцвярджае, што яго, 24-я сд дывізія, якая знаходзілася ў вайсковым рэзерве ЗАВА, была элітнай і налічала 12 тыс. чалавек асабовага складу. (К.Н.Галицкий. Годы суровых испытаний 1941-1945. М., «Наука», 1973, стр.18). Можна выказаць здагадку, што і 56-я, і 27-я, і 85-я стралковыя дывізіі, якія знаходзіліся ў першым стратэгічным эшалоне, былі ўкамплектаваныя не горш за 24 сд. У сваіх успамінах ветэраны 213-га сп ні словы не гавораць пра недакамплект. Ва ўсякім разе, афіцэрскім складам палкі былі ўкамплектаваныя. Вядома, што лейтэнант Панчанкаў В.І. быў на пасадзе камандзіра звяза ў 213 сп.

Высунутыя да мяжы часткі дывізіі вайна заспела ў раскіданым стане, палкі дывізіі знаходзіліся ў намётавых лагерах у трох месцах.

Так, 213-ты полк дыслакаваўся ў раёне м. Сапоцкіна. Першы і трэці батальёны палка знаходзіліся на паўднёвым беразе Аўгустоўскага канала ля х. Тартак і в. Навасёлкі за тры км ад дзяржаўнай мяжы. Тут жа знаходзіўся штаб і вучэбная рота палка. Другі батальён палка быў задзейнічаны на будаўніцтве супрацьтанкавага рова і ДЗОТ-аў ля вёсак Галавенчыцы і Кадыш на поўдзеньад вастрыя Сувалкінскага выступу дзяржмяжы.

184-ты стр.полк (штаб, другі і трэці батальёны) дыслакаваўся на ўсходнім беразе р. Нёман ля в. Гожа. Першы батальён гэтага палка таксама быў задзейнічаны на будаўніцтве Гарадзенскага абароннага ўмацавання і размяшчаўся крыху на захад ад 2-га ба-тальёна 213-га сп на паралельнай грунтавой дарозе м. Сапоцкіна - в. Калеты.

37-мы стралковы полк размяшчаўся ў трох месцах: штаб палка і палкавая школа знаходзіліся ў Новым Двары (за 18 км ад дзяржаўнай мяжы), два батальёны - у Дамброве, адзін батальён палка знаходзіўся ля самой мяжы ў Замброве на будаўніцтве ўмацаванага раёна.

113-ты артылерыйскі полк - пад Гародняй.

247-мы гаўбічна-артылерыйскі полк размяшчаўся ў м. Свяцк-Велькі ў старадаўнім парку маёнтка побач з камандным пунктам дывізіі за 22 км на паўночны захад ад Гародні, за 7 км ад мяжы.

Са сказанага відаць, што падраздзяленні 56-й стралковай дывізіі былі раззасяроджаны ў непасрэднай блізкасці (3-7 км) ад варожых войскаў. Што значыць адлегласць у 3-7 км падчас ваенных дзеянняў? На гэтае пытанне адказвае непасрэдны ўдзельнік тых трагічных падзей Б.М.Максіменка - камандзір мінамёта 1-га стралковага звяза вучэбнай роты 213-га стр. палка: "У 3 гадзіны 45 хвілін 22 чэрвеня 1941 года раздаліся артылерыйскія залпы і выбухі бомб, а над нашым лагерам пачалі пралятаць нямецкія гарматныя снарады. Адзін з снарадаў патрапіў у 3-ці справа ад нас намёт. Прычуліся крыкі і стогны…". (http://www.soldat.ru/memories/maksimenko/.

Побач з размешчанымі ля Аўгустоўскага канала часткамі 56-й сд знаходзіўся 9-ты артылерыйска-кулямётны батальён 68-га Гарадзенскага ўмацаванага раёна.

Для чаго савецкае камандаванне падцягвала войскі да заходняй мяжы і пры гэтым спрабавала не спалохаць Гітлера, не даць яму нагоды для пачатку вайны? Паводле савецкай ваеннай дактрыны праціўнік у кароткі час павінен быў быць разбіты ў памежнай паласе. А затым баявыя дзеянні пераносяцца на тэрыторыю праціўніка. Савецкая ваенная дактрына катэгарычна не дапускала становішча, пры якім баявыя дзеянні могуць працяглы час весціся на савецкай тэрыторыі, тым больш у яе глыбіне. "Сучасныя ваенныя гісторыкі адзначаюць, што перадваенная групоўка войскаў ЗАВА больш падыходзіла для наступу, чым для абароны, хоць аператыўныя дакументы Наркамата абароны, Генеральнага штаба і штаба ЗАВА наступальных задач перад ёй не ставілі. План прыкрыцця мяжы прадугледжваў адбіццё першага ўдару праціўніка і пераход войскаў акругі ў наступленне з пераносам баявых дзеянняў на яго тэрыторыю. Варыянты магчымага адступлення войскаў не прадугледжваліся". (И. Басюк. Начальный период Великой Отечественной войны на территории Белоруссии. Гродно, 2003, ст.112).

Войска, якое гатова абараніць сваю краіну, высунула свае галоўныя сілы да мяжы? З абароннага пункта погляду засяроджванне ля самой мяжы магутнай групоўкі войскаў - смяротная рызыка: войска з ўсімі запасамі можа быць акружана праціўнікам і знішчана.

В А Й Н А

Становішча на мяжы ў той момант было прадметам трывог і пільнай увагі ўраду і вайсковага камандавання. Звесткі аб падрыхтоўцы фашысцкай Нямеччыны да вайны паступалі з розных крыніц, называліся даты пачатку ўварвання.

21 чэрвеня, калі паступілі неабвержныя дадзеныя, што 22-23 чэрвеня нямецкае войска нападзе на нашу краіну, савецкі ўрад вырашыў папярэдзіць камандаванне прымежных вайсковых акруг аб пагражальнай небяспецы. У палове першага ночы 22 чэрвеня ў прымежныя акругі была перададзеная Дырэктыва №1 аб прывядзенні ў баявую гатоўнасць сухапутных і вайскова-паветраных сіл заходніх прымежных вайсковых акруг. (История Великой Отечественной войны Советского Союза 1941-1945. М., 1960, т.2, стр.11).

Дырэктыва папярэджвала аб магчымым 22-23 чэрвеня нападзе праціўніка. Камандуючыя прымежных вайсковых акруг атрымалі ўказанне за ноч 22 чэрвеня таемна заняць агнявыя пункты ўмацаваных раёнаў, войскі прывесці ў баявую гатоўнасць, авіяцыю разасяродзіць па баявых аэрадромах, падрыхтаваць зацямненне гарадоў і важных аб'ектаў. К.Н. Галіцкі - камандзір 24-й стралковай дывізіі, сцвярджае, што каля 2-х гадзін 22 чэрвеня камандуючы 3-й арміі У.І. Кузняцоў атрымаў ад камандуючага фронту загад падняць войскі па баявой трывозе, часткам умацаванага раёна неадкладна заняць даўгачасныя агнявыя пункты і прывесці іх у поўную баявую гатоўнасць. (К.Н. Галицкий. Годы суровых испытаний 1941-1945, стр.35).

Ці здолеў камандарм 3-й арміі Ў.І. Кузняцоў перадаць дырэктыву сваім злучэнням, у тым ліку 56-й стралковай дывізіі? Паводле ўспамінаў байцоў камандзір 56-й стралковай дывізіі такога загаду не атрымаў. Войскі дывізіі выходзілі па трывозе пад агнём фашысцкіх войскаў і авіяцыі.

Вайна заспела войскі 3-й арміі непадрыхтаванымі да вайны. Мерапрыемствы па ўмацаванні мяжы і ўзмацненні боегатоўнасці войскаў не былі завершаныя. Нягледзячы на тое, што вайна наспявала, і войскі да яе бесперапынна рыхтаваліся, наступленне нямецкіх войскаў аказалася раптоўным. Артылерыйскі агонь і авіяцыйныя ўдары, а таксама дзеянні дыверсійных груп парушылі правадную сувязь, якая з'яўлялася тады асноўнай, паміж дывізіямі і штабам арміі, а таксама паміж дывізіямі і штабам фронту.

Наступленне нямецкіх войскаў у Беларусі планавалася германскім штабам наступным чынам. 3-я танкавая група разам з войскамі 9-й арміі прарываюць савецкую абарону на паўночны ўсход ад Сувалкаў і, наступаючы праз Вільню, выходзяць на Менск. 9-я армія часткай сваіх сіл павінна наступаць услед за 3-й танкавай групай для замацавання занятых беларускіх тэрыторый. Астатнімі сіламі 9-я армія павінна наступаць у кірунку Гародні з мэтай раз'яднання і знішчэнні акружаных савецкіх войскаў.

Адначасова 3-я танкавая група павінна была нанесці ўдар на Беласток, і пры падтрымцы 9-й арміі зрэзаць беластоцкі выступ. 2-я танкавая група разам з пяхотай павінны прарваць умацаваную мяжу ў раёне Берасця і наступаць у кірунку Баранавічы-Менск, каб у раёне Менска злучыцца з 3-й танкавай групай.

Нямецкая 161-я пяхотная дывізія 8-га корпуса выцяла ў сутык савецкіх 3-й і 11-й армій і, амаль не сустракаючы супраціву, выйшла да Нёмана ў раёне Друскенікі. З фронту супраць савецкай 56-й дывізіі дзейнічалі 28-я лёгкая пяхотная і 8-я пяхотная дывізіі. На поўнач ад Гародні праціўнік навёў пантонныя пераправы цераз Нёман ля в. Гожа і Грандзічы і прасунуўся на Азёры. На шляху да Гародні нямецкія войскі наткнуліся на супраціў недабудаваных вузлоў абароны Гарадзенскага УРа, але абыйшлі ўмацаванні і занялі Ліпск і Сопоцкіна.

Штаб 56-й стралковай дывізіі ў пачатку вайны

Мы ведаем, што штаб 56-й стралковай дывізіі ў ноч на 22 чэрвеня перамясціўся на камандны пункт дывізіі ў м. Свяцк - Велькі, размешчаны за 22 км на паўночны захад ад Гародні, за 7 км ад мяжы. Камандзірам дывізіі 12 чэрвеня 1941 г. прызначаны генерал-маёр Сахноў Сямён Паўлавіч.

У першыя гадзіны вайны штаб у Свяцку падвергнуўся артылерыйскаму абстрэлу, з'явіліся нямецкія матацыклісты. Адкуль? Магчыма - з вастрыя Сувалкінскага выступу па не замінаванаму масту цераз Аўгустоўскі канал вышлі да Свяцка. Можна выказаць здагадку, што быў скінуты нямецкі дэсант для знішчэння 247-га гаўбічнага артылерыйскага палка. Хоць у немцаў усюды былі вочы і вушы, але яны маглі і не ведаць, што штаб дывізіі ў ноч на 22 чэрвеня перадыслакаваны ў Свяцк.

Успамінае Дайнега М.А. - мал. палітрук, сакратар палітаддзела дывізіі: "…Увечар 21 чэрвеня штаб дывізіі выехаў на камандны пункт у маёнтак Свяцк. Камісар Кавальскі ўзяў з сабой і мяне. Астатнія работнікі палітаддзела павінны былі прыбыць туды ў панядзелак. У Свяцк мы прыехалі а дванаццатай гадзіне ночы. Пакуль размясціліся, наступіла ўжо 22 чэрвеня. З акна пакоя, адведзенага для палітаддзелаўцаў, бачны быў летні намётавы лагер гаўбічнага палка дывізіі, які размясціўся ў старадаўнім парку маёнтка. Запомнілася, што лагер быў добра асветлены. Віднеліся выразныя лініі намётаў, пасыпаныя пяском і абкладзеныя пабеленай цэглай дарожкі. Ва ўсім быў узорны парадак…

Прачнуўся я ад грукату снарадных разрываў, упаўшых на мяне кавалкаў аконнай рамы, аскепкаў шкла, камякоў зямлі. Ускочыў, зірнуў у акно: па ўсім лагеры вобліскі разрываў, слупы дыму і пылу, абрыўкі намётаў, галіны дрэў. Кінуўся на другі паверх да камісара. Ён і камдзіў спешна апраналіся ў сваім пакоі. Спыталі мяне, што адбываецца. Я даклаў, што бачыў, і мы пабеглі ў калідор. Артабстрэл ужо спыніўся. Ён доўжыўся не больш за пяць хвілін, але іх хапіла, каб знішчыць лагер гаўбічнага палка. Ніхто не ведае, колькі там загінула людзей…

У раёне маёнтка было ціха, але з боку мяжы даносіўся гул артылерыйскай падрыхтоўкі. Камандзіру дывізіі падалі браневічок, і ён паехаў. Неўзабаве на такім жа браневічку паехаў і камісар Кавальскі, які загадаў мне дабірацца да Гародні і арганізаваць адпраўку ў Менск, у палітупраўленне акругі, партыйных дакументаў." (В июне 1941. Кн.1-я, Гродно, 1997, стр. 83-86).

Куды паехалі камдзіў Сахноў С.П. і камісар Кавальскі? Хацелася б выказаць здагадку, што, не маючы сувязі і не ведаючы, што гэта першыя залпы вайны, яны, кожны сам па сабе, самастойна, без удзелу афіцэраў штаба вырашылі праясніць становішча. Куды ехаць? Як адзін з варыянтаў - бліжэй да сваіх войскаў, 213-ты сп недалёка, пад Сапоцкіна. Але ва ўспамінах байцоў і камандзіраў 213-га і іншых падраздзяленняў дывізіі няма згадак пра іх прыбыццё ў размяшчэнне войскаў, у 213-м сп іх не было. Застаецца варыянт - Гародня, штаб арміі, да якога ад Свяцка 22 км.

Далей успамінае Дайнега М.А.: "Я выйшаў на брукаваную каменем шашу, якая вяла ў Гародню. Першая машына не спынілася. Але калі яна потым паднялася на пагорак, прыкладна за кіламетр далей, па шашы пачалі рвацца снарады, і машына загарэлася. Такая ж доля спасцігла і наступную машыну, якая прамчалася міма мяне. Пагражаючы зброяй, ўдалося спыніць трэцюю машыну. Гэта была загру жаная параненымі паўтаратонка. Прыйшлося ўладкоўвацца на падножцы кабіны. Па шашы мы не паехалі, а звярнулі направа на палявую дарогу. Але і гэты шлях не быў бяспечным. Добры дзесятак раз прыйшлося спыняць машыну і выскокваць з яе, каб схавацца ад бомб і куль фашысцкіх сцярвятнікаў, якія ўвесь час рыскалі ў паветры. Да штаба дывізіі ў Гародню я дабраўся а дванаццатай гадзіне дня. Роспытам не было канца. Ніякай інфармацыі пра дзеянні частак дывізіі не было, бо сувязь са Свяцкам адсутнічала". (Там жа.)

Як відаць з успаміну Дайнегі М.А., і ў Гародні ні камдзіва, ні камісара не было.

У першыя гадзіны вайны быў цяжка паранены начальнік штаба дывізіі палкоўнік І. Кавашук. Па ўспамінах Дайнегі М.А. "Кавашук быў узорам для ўсіх. Камлюкаваты, сярэдняга росту, заўсёды падцягнуты, бадзёры. Вайсковая форма, акуратна адпрасаваная, ляжала на ім хораша. Многія любаваліся яго выглядам і статнай хадой. У абыходжанні быў просты, аднолькава таварыскі, як з афіцэрамі, так і з салдатамі. Патрабавальны да сабе і да падначаленых... Ковашук быў паранены і некаторы час знаходзіўся ў памяшканні штаба, што было небяспечна… Дагэтуль невядома, хто знаходзіўся каля параненага начальніка штаба, хто займаўся яго перапраўкай на другі бераг. Ходзяць здагадкі, што палкоўнік загінуў падчас пераправы…". (В июне 1941. Кн.2-я, Гродно, 1999, стр. 23).

Як тлумачыць свае дзеянні і дзеянні штаба, які па штатах красавіка 1941 года меў 70 чалавек, камандзір дывізіі генерал-маёр Сахноў Сямён Паўлавіч?

З выпіскі з асабістай справы генерал-маёра Сахнова С.П.: "… 21 чэрвеня 1941 г. у 15.00 я быў выкліканы ў штаб арміі камандуючым 3-й арміі генерал-лейтэнантам Кузняцовым У.І., дзе атрымаў загад да 22.00 гадзін 21 чэрвеня са штабам дывізіі выехаць на камандны пункт у маёнтак Свяцк-Велькі. Са штабам дывізіі прыкладна ў 1.00 гадзін 22 чэрвеня я прыбыў на КП.

У 4.00 22 чэрвеня нямецка-фашысцкія войскі перайшлі ў наступленне. Паколькі часткі дывізіі былі раскіданыя на фронце звыш 50 км, і сувязі з часткамі штаб дывізіі не меў, то ў першы дзень бою, г.зн. 22 чэрвеня, штаб дывізіі па сутнасці не кіраваў падпарадкаванымі часткамі.

Да 6.00 нямецкія войскі падышлі да каманднага пункта дывізіі, і я быў змушаны перанесці яго ў тыл прыкладна на 6-8 км. Да 13-14.00 гадзін 22 чэрвеня нямецка-фашысцкія часткі правей і лявей размяшчэння КП прайшлі далёка ў тыл нашых частак і выйшлі на р. Нёман. Такім чынам, камандны пункт штаба дывізіі, на якім разам са мной знаходзіліся намеснік па палітычнай частцы палкоўнік Кавальскі С.А. , начальнік штаба дывізіі палкоўнік Кавашук І.Н., начальнік артылерыі дывізіі палкоўнік Пратасеня, пракурор дывізіі, начальнік асобага аддзелу, некалькіх афіцэраў штаба і чырвонаармейцы каменданцкага звяза (усяго на КП было да 30 чалавек) аказаўся ў тыле праціўніка". (ЛГММ, фонд "Сахноў С.П.").

Па Сахнову С.П., сувязі з часткамі штаб дывізіі не меў. Паколькі сувязі не было, то і Дырэктыву аб прывядзенні ў баявую гатоўнасць падраздзяленняў дывізіі камдзіў Сахноў С.П. не атрымаў. Ваенныя падзеі для 56-й стралковай дывізіі былі поўнай нечаканасцю. Байцы займалі свае пазіцыі пад агнём праціўніка.

Успамінае С.П.Сахноў: "З наступленнем цемры ўся гэтая група штаба дывізіі была разбітая на дзве часткі. Адной з іх, якая налічвае 12 чалавек, камандаваў я. У другой, пад камандаваннем палкоўніка Пратасені, былі астатнія людзі. Уначы абедзве групы пераплылі р. Нёман на яго ўсходні бераг. Я са сваёй групай пераплыў Нёман ля в. Грандзічы, і на працягу 23 чэрвеня адышоў у раён Азёры. Тут я дазнаўся, што ў раёне Скідаля, на усход ад Гародні, адна з савецкіх частак вядзе бой з нямецка-фашысцкімі часткамі. Я вырашыў выйсці ў раён Скідаля і, прыкладна ў 15-16 гадзін 24 чэрвеня, прыбыў у раён бою. Боем кіраваў начальнік аператыўнай часткі нашай дывізіі капітан Кустоў. Атрад, які вёў бой у раёне Скідаля, налічаў прыкладна 350 чалавек. Да зыходу дня наш атрад быў паўакружаны праціўнікам, і я вырашыў, карыстаючыся полагам цемры, вывесці атрад з бою. Да гэтага часу ў ім заставалася, прыкладна, 200-250 чалавек. На працягу ночы атрад быў выведзены ў раён Мастоў, за р. Нёман.

Тут мне стала вядома, што ў раёне г.п. Шчучын знаходзяцца тылавыя часткі нашай дывізіі. Сумесна з афіцэрамі штаба на двух аўтамашынах я выехаў у Шчучын, дзе знайшоў розныя падраздзяленні тылавых частак нашай дывізіі. У ноч з 25 на 26 чэрвеня гэтыя тылавыя часткі былі пераведзеныя ў Ліду, дзе таксама апынулася некалькі машын аўтабата 56-й стралковай дывізіі.

26 чэрвеня я з гэтымі тылавымі часткамі вырашыў рухацца ў кірунку Мастоў, каб выйсці ў раён Лунна, дзе, як мне стала вядома ад сустрэтага ў раёне Ліды афіцэра з штаба ЗАВА, да таго часу знаходзіўся штаб 3-й арміі. Рухаючыся па дарозе Ліда-Масты, у раёне м. Жалудок я сустрэў камандзіра 184-га стралковага палка нашай дывізіі падпалкоўніка Чугунова, які вёў рэшткі свайго палка ў колькасці прыкладна 700 чалавек з дзвюмя 45-мм гарматамі. З гэтым палком, пераначаваўшы ў раёне м. Жалудок, раніцай 27 чэрвеня я зрушыўся ў кірунку Масты-Лунна. Падыходзячы да мястэчка Ражанка, сустрэўся з праціўнікам. Завязаўся бой. Варожае падраздзяленне было разгромлена.

Рухаючыся далей, прыкладна, за 4-5 км ад Мастоў полк ізноў сутыкнуўся з фашысцкімі часткамі. Бой доўжыўся з 15 да 22 гадзін 27 чэрвеня. У гэтым баі 184-й полк быў акружаны і раздзелены на асобныя групы. Група, у якой быў я, налічала 50 чалавек. Я вырашыў з гэтай групай прабівацца ў кірунку в.Орля. Падыйшоўшы да гэтай вёскі, я ўстанавіў, што яна занятая немцамі. Тады я вырашыў рухацца ў кірунку м. Жалудок. Падыходзячы да Жалудка (гэта было прыкладна 2 гадзіны ночы 28 чэрвеня), мы выявілі, што ён таксама заняты праціўнікам. Тады я змяніў маршрут руху ў кірунку Шчучына і прыцемкам прыкладна, у 4 гадзіны раніцы 28 чэрвеня апынуўся ў ляску на паўднёвы захад ад Шчучына. Да гэтага часу нямецка-фашысцкія войскі ўжо занялі Шчучын, Ліду, Беліцу. І я з гэтай групай афіцэраў і шараговых чырвонаармейцаў апынуўся ў варожым тыле.

… З акружэння я выйшаў 6 верасня 1941 г. на поўнач ад г.Андрэапаль у складзе групы з 7 чалавек."

Па сведчанні Маршала Савецкага Саюза К.К. Ракасоўскага (Солдатский долг, М., «Воениздат, 1968, стр.11) кожны савецкі камандзір у сваім сейфе меў "адмысловы сакрэтны аператыўны пакет… Ускрываць яго можна было толькі па загадзе звыш. За самавольнае ўскрыццё чырвонага пакета належыў расстрэл па 58-м артыкулу. Некаторыя камандзіры на свае страх і рызыку самі ўскрывалі чырвоныя пакеты. Але нічога патрэбнага для абароны там не выявілі. Вядома, у нас былі падрабязныя планы і ўказанні аб тым, што рабіць…". Усё было распісана па хвілінах і ў дэталях. Усе гэтыя планы былі. Але, нажаль, у іх нічога не гаварылася аб тым, што рабіць, калі праціўнік раптам пяройдзе ў наступ. (Генерал-майор М. Гревцов. ВИЖ, 1965, № 9, стр. 84).

Аднак Сахноў С.П. не згадвае ні аб "чырвоным пакеце", ні аб спробах усталяваць делегатную сувязь з падраздзяленнямі дывізіі, ні аб тым, навошта ён у ноч з 25 на 26 чэрвеня ад Мастоў накіроўваецца ў Шчучын, дзе знаходзіць падраздзяленні тылавых частак дывізіі, з якімі выязджае яшчэ далей на ўсход, у Ліду, каб 26 чэрвеня гэтым жа складам ізноў зрушыцца ў кірунку Мастоў і Лунна. Ці варта было 26 чэрвеня шукаць на захадзе штаб арміі? Як раз у гэты час групкамі, групамі і калонамі насустрач Сахнову С.П. адыходзілі ад заходняй мяжы галодныя, змардаваныя і параненыя савецкія байцы.

Паглядзім, як жа павялі сябе ў першы дзень вайны афіцэры, пакінутыя ў штабе дывізіі ў Гародні. Мы ведаем, што мал.палітрук М. Дайнега а дванаццатай гадзіне дня 22 чэрвеня прыбыў са Свяцка ў штаб дывізіі ў Гародню, там арганізаваў адпраўку партыйных дакументаў у Менск, знішчыў з афіцэрамі штаба бягучую дакументацыю.

"У 20 гадзін пагрузілі на ЗІС-5 асабістыя рэчы і сякуютакую вайсковую маёмасць. Аднак выязджаць не адважваліся, чакалі, можа быць паступіць нейкае распараджэнне ад камандавання. Нарэшце, вырашылі рухацца ў кірунку Менска. Была ўжо 21 гадзіна. Пачалі выходзіць у двор да машыны. А у гэты час з суседніх дамоў раздаліся стрэлы з вінтовак і пісталетаў. На шчасце, нікога не закранула, толькі былі прабітыя балоны аднаго з задніх колаў машыны. Мы ўскочылі назад у будынак і праз другія дзверы выйшлі на вуліцу, куды падагнаў машыну шафёр, які ў гэтай сітуацыі не разгубіўся. Хутка замянілі кола і селі ў машыну. У гэты час я пачуў стогн у кабінеце фінчасткі. Аказалася, што ў начальніка фінчасткі здарыўся сардэчны прыступ. Пакуль я яму дапамагаў, машына пайшла. Пайшлі на вакзал. Там паабяцалі ўзяць нас у апошні цягнік, які састаўляўся. Але я вырашыў яго не чакаць, бо гарантый, што ён адправіцца, не было. Мне ж абавязкова трэба было патрапіць у Ліду, дзе знаходзіўся архіў палітаддзела.

Я накіраваўся да дарогі на Ліду. Не паспеў адысці ад вакзала, як за два-тры кіламетры высока ўверх ускінуўся агністы слуп і пачуўся наймоцны выбух. Гэта падарвалі склады боепрыпасаў. Выйшаўшы на дарогу, уліўся ў плынь войскаў і ўцякачоў, якія зыходзілі з Гародні. Не памятаю, якую адлегласць прайшоў, калі ўбачыў паказальнік налева: 113 ЛАП. Я узрадаваўся, бо гэта быў артылерыйскі полк нашай дывізіі. Звярнуўшы на паказальнік, убачыў у маладым хваёвым лесе групу вайскоўцаў. Сярод іх быў зампаліт палка батальённы камісар Пратасаў, які ведаў мяне. Ён распавёў, што полк страціў за дзень амаль усё гарматы, панёс вельмі вялікія страты ў людзях, і яны збіраюць зараз рэшткі палка, што ўсюды блытаніна і паніка, нічога не вядома пра штаб дывізіі.

З узыходам сонца 23 чэрвеня рэшткі 113-га лёгкага артылерыйскага палка аднавілі адыход. Падчас аднаго з налётаў фашысцкіх знішчальнікаў я адарваўся ад гэтай групы, але змог прыладзіцца на машыну, якая везла пантон, і, прыкладна, у 9 гадзін быў ужо ў Лідзе (23.06-Н.К.). У памяшканні штаба сустрэў начальніка мабілізацыйнай часткі дывізіі капітана Нейберга, начальніка агульнай часткі штаба лейтэнанта Пятрова, ваенлекара Яноўскага і яшчэ некалькіх камандзіраў і байцоў аховы. Тут таксама нічога не ведалі пра дывізію і пра яе камандаванне.

Мы з лейтэнантам Пятровым спалілі ўсе архівы. У другой палове дня капітан Нейберг вырашыў выехаць на пошук штаба дывізіі. Пагрузіліся ў паўтаратонку, узялі зброю, якая была. Усяго нас было каля 10 чалавек. Дзе толькі мы не калясілі на працягу 23 і 24 чэрвеня, у каго толькі не пыталіся пра штаб дывізіі - ніхто адказаць нам не змог. Раілі дабірацца да Менска.

Раніцай 25 чэрвеня яшчэ раз заехалі ў Ліду, дзе патрапілі пад моцную бамбёжку, а затым праз Наваградак рушылі на Менск. Паколькі штаба акругі, або ўжо фронту, тут не аказалася, а хтосьці нам сказаў, што штаб пераехаў у Бабруйск, накіраваліся туды. Перад Бабруйскам нас затрымалі на КПП і адправілі ў артбрыгаду, якая фармавалася. Так скончыліся нашы пакуты." ( В июне 1941. Кн.1-я, Гродно, 1997, ст. 83-86).

Бяляеў Зміцер Дзмітрыевіч - ст. лейтэнант штаба знаходзіўся ў Гародні: "… У гадзіну дня ў штабе з'явіўся начальнік шыфравальнага аддзела капітан Адзінцоў. Ён апавясціў, што часткі адыходзяць да Ліды, і перадаў загад аб вывазе сакрэтных дакументаў. Да чатырох гадзінам дакументы былі пагружаныя і адпраўленыя машынай у Ліду. Я з іншымі супрацоўнікамі штаба застаўся спальваць апошніх…У такім становішчы мы вельмі турбаваліся пра свае сем'і, якія знаходзіліся ў Лідзе… Даехаўшы да горада, вырашылі даведацца, што з імі, і дапамагчы эвакуявацца. Пазней дазналіся, што іх павезлі ў Маладзечна… Мне, як начальніку харчовага забеспячэння, …удалося на складах загрузіць 5 аўтамашын прадуктамі, і разам з рэшткамі дывізіі мы накіраваліся на Наваградак". (В июне 1941. Кн.2-я., Гродно, 1999, стр.27).

З вышэйсказанага відно, што дывізія з першых хвілін вайны страціла кіраванне палкамі і як адзінае цэлае не ваявала. Кожны полк, ведаючы свае межы абароны дзяржаўнай мяжы, кіраваўся сваім камандаваннем без адзінага кіраўніцтва.

Сцяг 56-й стралковай дывізіі ўдалося захаваць. Паводле вайсковага заканадаўства вайсковая частка, якая страціла сцяг, падлягала расфармаванню, а яе камандзір - суду вайскоўца трыбунала. Былы сяржант 184-га сп У. Караткевіч успамінае: " Камандзір дывізіі С.П. Сахноў, камісар С.Я. Кавальскі даручылі выратаванне сцяга капітану Ў.У. Кулікову і ст. лейтэнанту Ф.М. Максімаву (Ф.М. Максімаў - начальнік палкавой школы 213 сп, да якой часткі належаў капітан У.У. Кулікоў - не вядома). У канцы ліпеня 1941 года цяжка параненыя афіцэры перадалі сцяг у Талочынскім раёне Віцебскай вобласці камсамольцам Мяснікову і Зялютнаму. Пятнаццацігадовыя хлопцы праз партызана пераправілі сцяг на Вялікую зямлю. У цяперашні час ён захоўваецца ў Менску ў Музеі Вялікай Айчыннай вайны". (В июне 1941.Кн.1-я. Гродно, 1997,ст.88).

Як павялі сябе стралковыя палкі дывізіі ў першыя дні вайны, якая іх доля?

213-ты полк

213-ты сп маёра Якаўлева, не маючы сувязі з дывізіяй, стаў агменем супраціву на паўднёвым беразе Аўгустоўскага канала. Тры батальёны 213 сп і адзін батальён 184 сп плюс 38-мы асобны выведвальны батальён абараняліся двое сутак. Да іх далучыліся ацалелыя памежнікі трох застаў, байцы 9-га артыле-рыйскага кулямётнага батальёна. Але немцы, наткнуўшыся на супраціў недабудаваных вузлоў абароны Гарадзенскага УРа, абыйшлі іх умацаванні, занялі Ліпск і Сопоцкін і пайшлі на Гародню. У ноч на 24 чэрвеня 213-ты сп і байцы іншых частак, якія далучыліся да яго, пачалі адступленне на ўсход.

Каб лепш зразумець сітуацыю першых дзён вайны, звернемся да перадваенных будняў.

Успамінае Максіменка Барыс Мацвеевіч - камандзір мінамёта 1-га стралковага звяза вучэбнай роты 213 стралковага палка:

"Па стане на 5.10.1940 213 стр. полк дыслакаваўся ў в. Ліпнішкі, штаб - у м. Іўе. З-за адсутнасці вайсковых казармаў, падраздзяленні размяшчаліся ў прыстасаваных бараках-хлявах.

Прыкладна ў пачатку снежня 1940 г. у складзе ўсяго падраздзялення перакінулі ў г. Гародню. Выйшлі з Ліпнішак, ішлі толькі ўначы. У дарозе, для таго, каб паказаць, што мы здзяйсняем не пераход, а прос та выйшлі на тактычныя стрэльбы, былі вучэбныя стрэльбы, здаецца з батальённых мінамётаў.

На гэты раз мы размясціліся ўжо ў вайсковым гарадку Фолюш, але і тут жыццёвыя ўмовы былі не лепшыя. Стомятровая казарма абагравалася ўсяго дзвюмя печкамі, і было холадна. Няважна было і з сілкаваннем у сталоўцы. Я асабіста пакутаваў ад пячайкі ў страўніку, т.ш. хлеб заўсёды быў кіслы і дрэнна прапечаны.

У канцы зімы ў нас быў лыжны крос. Я сам у ім удзельнічаў і яго добра памятаю: пры вяртанні ў гарадок да цэнтральнага ўваходу, дзе быў фініш, я зваліўся за 3 метры ад лініі заліку, і мяне са смехам афіцэры за лыжы перацягнулі за фінішную рысу.

Людзей, якія мелі сярэднюю і вышэйшую адукацыю, залічвалі ў вучэбную роту, якая рыхтавала малодшых лейтэнантаў запасу, куды патрапіў і я.

У нашай вучэбнай роце было 3 стралковыя звязы і звяз станковых кулямётаў. Усяго ў роце было 125 чалавек. Людзі былі з розных канцоў краіны, былі людзі з Масквы. Спачатку ротай камандаваў лейтэнант Кузьменка, а затым (узімку 1940 г.) прыслалі лейтэнанта Кузьмічова. Гэта быў строгі, сур'ёзны, валявы камандзір, высокага росту, дужага, буйнога целаскладу, тварам падобны на Пятра 1, удзельнік баёў з фінамі. У яго была нават узнагарода за фінскую вайну, якую ён штодня насіў, узростам прыкладна пад 40 гадоў.

1ншы стралковы звяз вучэбнай роты складаўся з 30-32 чалавек. Пры кожным звязе мелася аддзяленне 50-мм мінамётаў, празваных у салдацкім народзе "Самаварамі". Вось я і быў камандзірам мінамёта ў 1-м стралковым звязе. Маё мінамётнае аддзяленне складалася ўсяго з двух чалавек: камандзірам і № 1 быў я сам - насіў мінамёт і асабістую зброю (наган), а № 2 быў Бычкоў, які насіў зарадны латок (здаецца 20 мін па 450 г). Мінамёт і міны "хадзілі" заўсёды разам, а часам, калі было 2 латкі - іх насілі і іншыя хлопцы. Вышыня ствала была каля 50-70 мм. На ствале ў верхняй частцы мацаваўся квадрант-вугламер (прыцэл). Унізе ствала была дыстанцыйная ўтулка з дзяленнямі для далёкасці стральбы. Міны ў нас былі ў асноўным асколачныя. Важыў мінамёт 12-14 кг.

У сакавіку 1941 года наша падраздзяленне наведаў камандзір дывізіі генерал-маёр Еўсцігнееў. "Якія вы дробненькіе супраць іх", - паказваючы фатаграфіі нямецкіх салдат, сказаў ён. На гэтых фатаграфіях мы ўбачылі сытыя самаздаволеныя морды германскіх ваякаў, паспеўшых да таго часу акупаваць амаль усю Еўропу.

Перад траўнем 1941 г. усіх байцоў нямецкай нацыянальнасці, якія праходзілі службу ў палку, дэмабілізавалі, і камандаванне пачало сярод нас шукаць дасведчаных у нямецкай мове. Да прызыву я атрымаў сярэднюю адукацыю, скончыў 10 класаў з залатым медалём і параўнальна нядрэнна ў межах школьнай праграмы мог гаварыць па-нямецку.

Прыкладна ў сярэдзіне траўня мяне камандзіравалі ў Беласток. Са мной пагутарылі кампетэнтныя вайскоўцам і палічылі магчымым выкарыстаць у якасці перакладчыка на выпадак вайны. Аднак высвятлілася, што маіх ведаў замала, т.ш. я быў цалкам незнаёмы з вайсковай тэрміналогіяй Нямеччыны. Пасля вяртання ў свой полк, мяне вызвалілі ад усіх заняткаў у падраздзяленні і для практыкі ў мове прымацавалі да старэйшага лейтэнанта Аксельрода, яўрэя па нацыянальнасці, які ведаў па-нямецку. Аднак яго вучоба абмежавалася толькі тым, што ён даў мне падручнік для 8-га класа па нямецкай мове, які я і так ведаў увесь на памяць, і сказаў: "Вучы, я потым праверу". А слоўніка вайсковых тэрмінаў я так і не меў, без чаго "вучоба" Аксельрода нічога не значыла.

Трэба сказаць, што ў нас у той час было нямала прабелаў у баявой і палітычнай падрыхтоўцы. Так, напрыклад: мы дрэнна валодалі стральбой з аўтамата ППД, няўмела зараджалі дыскі, а гэты від узбраення ў Чырвонай Арміі быў ужо 5 гадоў, Што тычыцца агнявой падрыхтоўкі з мінамёта, то з яго на вучэбным палігоне мне прыйшлося зрабіць толькі тры стрэлы. Тое ж самае, было і са стральбой з нагана. Недаацэньвалася і моц германскай ваеннай машыны, т.ш. лічылася, што ў выпадку нападу на СССР, рабочы клас Нямеччыны неадкладна падыме зброю супраць уласных буржуяў. А вайна выбухнула раптам, і адбылося ўсё інакш.

Прывазной вады не было, пілі ваду і мыліся ў канале. Жылі ў намётах, і ніхто нам не гаварыў, дзе мы знаходзімся. Ведаў я толькі Сапоцкіна і Сонічы, але ў іх не быў падчас нашай дыслакацыі ў летніх лагерах. Намёты былі на 50 см укапаныя ў зямлю".. (http://www.soldat.ru/memories/maksimenko/

Каля 3 г. 40 хв. у небе над участкам Гарадзенскага памежнага атрада паказаліся першыя групы нямецкіх самалётаў, якія ляцелі ўглыб савецкай тэрыторыі. У 3гадзіны 50 хвілін нямецкая артылерыя адкрыла моцны агонь па загадзя выведаных цэлях на ўчастках 56-й сд. Асноўны ўдар артылерыі немцы нанеслі на м. Сапоцкіна, т.ш. ад гэтага мястэчка ідзе прамая дарога на Гародню. Нашы байцы яшчэ ляжалі ў намётах, а м. Сапоцкіна ўжо гарэла. Байцы займалі свае пазіцыі пад агнём праціўніка.

Першым уступіў у бой 2-гі батальён 213 стр. палка, які знаходзіўся ў самім вастрыі Сувалкінскага выступу ў раёне в. Галавенчыцы. Батальёнам камандаваў капітан Шылаў Д.М.

Панчанкаў В.І. - камандзір кулямётнай роты: "У Гародні на зімовых кватэрах засталіся сем'і камандзіраў, куды многія з іх з'ехалі ў суботу з мэтай наведаць іх і правесці разам з імі нядзельны дзень - 22 чэрвеня 1941 года. Такім чынам, шмат падраздзяленняў палка засталося без сваіх камандзіраў. Калі я прыбег з Соніч, дзе жыў на кватэры, полк заняў абарону побач з недабудаванымі дотамі." (В июне 1941. Кн.1-я. Гродно, 1997, ст. 85-86).

У суботу ўвечар у 2-м батальёне байцы глядзелі кіно, пасля якога разыйшліся па намётах. Іх сон быў пера пынены моцнымі разрывамі снарадаў, мін, вуркатаннем матораў у паветры. Вайна заспела байцоў 2-га батальёна 213 сп соннымі ў намётах. Лагер накрыты мінамётным агнём, у намётах з'явіліся ахвяры. Уздоўж мяжы стаіць суцэльны слуп пылу, дыму: памежнікі адкрылі агонь па ворагу. Толькі цяпер выскачылі з намётавага лагера байцы 2-га батальёна. Але дабегчы да дотаў яны не паспелі, іх ужо занялі нямецкія войскі. Уласна, жалезабетонных дотаў на ўчастку абароны 2-га батальёна і не было, іх толькі пачалі будаваць, будаўнічыя работы былі на ўзроўні катлаванаў.

Байцам другога батальёна прыйшлося заняць абарону проста ў размяшчэнні намётавага лагера. Яны схапілі вінтоўкі, і пайшлі ў штыкавую. У гэты ж час станковыя кулямётчыкі схапілі свае кулямёты. Немцы такога адпору не чакалі. Бой быў жорсткім… Зацятасці, вывучкі ў байцоў і камандзіраў хапіла. Напружаная баявая падрыхтоўка наклала свой адбітак на кожнага байца і камандзіра - яны гатовыя былі даць адпор ворагу.

Раптам на схілах вышыні з'явіліся тры нямецкія танкі, паліваючы нашых байцоў свінцовым дажджом. А танкаў, супрацьтанкавых гармат і гранат у 2-га батальёна не было!? Байцы батальёна былі занятыя на будаўнічых работах - капалі супрацьтанкавыя равы на дарогах, якія вялі ў Літву, будавалі дзоты на танканебяспечных кірунках. Пад ударамі нямецкіх танкаў загінулі кулямётчыкі. Ад кулямётнай роты засталося 5 чалавек і "імянны Максім" без патронаў. Пехацінцам 2-га батальёна давялося адысці на другую лінію абароны, да 1-га і 3-га батальёнаў палка. Па ўспаміне кухара Шчукіна, 2-гі батальён адышоў праз мост у в.Сонічы, і далучыўся да 9-й роты палка і кулямётчыкаў 3-га батальёна, якіх узяў ля моста В.І. Панчанкаў пад сваё камандаванне.

5-я рота, якой камандаваў Герасімаў В.М., размяшчалася за некалькі кіламетраў на захад ад асноўнага лагера і штаба 213 сп у в.Вулька Жандова (пераназваная ў в. Вусава).

Адзін са звязаў павінен быў заняць агнявыя пазіцыі ўздоўж кантрольнай паласы мяжы, якія былі прыгатаваныя загадзя, але аказалася ўжо позна, іх занялі немцы. Герасімаў са звязам вярнуўся да роты, якая акапалася на вышыньцы проста перад лагерам. Сумневаў не было, што пачалася сапраўдная вялікая вайна. Першую атаку адбілі. Прайшло яшчэ некалькі. На працягу дня на вышыню, на якой акапаліся байцы 5-й роты, немцы распачыналі каля дзесятка атак, але іх сустракаў пагібельны агонь савецкіх воінаў. Да вечара ў акопы 5-й роты прыбылі памежнікі з заставы в. Вусава. У іх скончыліся патроны і яны змушаныя былі адыходзіць. Памежнікі ўліліся ў 5-ю роту 213-га сп. Байцы 5-й роты з памежнікамі мужна адбівалі атакі ворага на працягу 2-х сутак. Н.С. Нагорны ўспамінаў, што ў якасці сувязнога вазіў у лагер 5-й роты загад камандзіра палка на адыход і далучэнне да асноўных сілаў палка.

На другі дзень вайны 2-гі батальён 213 сп ваяваў за Сапоцкіна. Там ваявалі і іншыя падраздзяленні дывізіі, памежнікі, воіны з 9-га артылерыйска-кулямётнага батальёна. За Сапоцкінам праходзілі жорсткія баі, там размяшчалася памежная камендатура, і ад Сапоцкіна ішла прамая дарога на Гародню. Жорсткі бой за Сапоцкіна ішоў нават у ноч на 24 чэрвеня. Камандзір 213 сп маёр Якаўлеў Т.Я. знаходзіўся ў гушчы падзей, асабістым прыкладам падымаў і вадзіў байцоў у атаку.

Пазасталыя ў жывых кулямётчыкі 2-га батальёна пазней адышлі да Нёмана і амаль усе, акрамя Сучкова, які ўмеў добра плаваць, патанулі, пераплываючы раку.

На паспяховым вядзенні баявых дзеянняў адбіліся пралікі савецкага камандавання. Камандаванне ЗАВА мела поўную і дакладную інфармацыю пра склад і дыслакацыю нямецкіх войскаў у прымежнай паласе. Але пры распрацоўцы плана прыкрыцця дзяржаўнай мяжы не ўлічыла флангавыя групоўкі нямецкіх злучэнняў (3-я танкавая група і 9-я армія) і кірункі галоўных удараў ворага. Найболей верагодныя кірункі ўдараў праціўніка засталіся не прыкрытымі адпаведнымі савецкімі групоўкамі, асабліва ўчастак дзяржаўнай мяжы на сутыку двух франтоў, Заходняга і Поўнача-Заходняга, які на працягу 6-8 км быў абсталяваны слаба. Запланаваныя тут два апорныя пункты ўмацаванага раёна былі толькі вызначаныя на мясцовасці, будаўніцтва іх меркавалася пачаць у ліпені. Менавіта гэтым участкам скарысталіся нямецка-фашысцкія войскі ў першы дзень вайны пры наступленні на Гародню.

3-я танкавая група праціўніка і 9-я армія, якая рухалася за ёй, змялі памежныя заставы і слабыя ўмацаванні Паўночна-Заходняга фронту і накіраваліся на ўсход. Пасля прарыву левага крыла абароны Паўноч-на-Заходняга фронту нямецкія войскі рушылі на Беларусь з поўначы. Выкарыстоўваючы адсутнасць суцэльнага фронту, перадавыя нямецкія часткі скарыстоўвалі тактычны прыём: сустрэўшы ўпарты супраціў, яны абыходзілі гэты агмень з флангаў, пакідаючы яго для задушэння сваім другім эшалонам, а самі імкліва працягвалі наступаць.

Як развіваліся падзеі ў 1-м і 3-м батальёнах 213 сп, якімі камандавалі капітаны Смірноў і Багачоў?

Ст.л-т Вяшчуноў П.С. успамінаў, што прыкладна за два тыдні да вайны ён у ліку каманднага складу батальёна і палка з невялікай колькасцю шараговага складу ездзіў да самой мяжы ў бок вёскі Вулька Жондава (зараз застава Вусава - А.К.) на рэкагнасцыроўку мясцовасці. «…Мы за два тыдні да вайны выкапалі там акопы, і ў выпадку вайны мы павінны былі ісці туды і іх займаць. Тут жа разгаварыліся з памежнікам - шарагоўцам, які хадзіў па сваім раёне. Апошні сказаў, што нядаўна быў затрыманы перабежчык з таго боку, які на допыце сказаў, што ў бліжэйшыя два тыдні пачнецца вайна, і што яны, г.зн. немцы, дойдуць да Менска... І як раз тыдзень прайшоў, і ў нядзелю… І ведай, калі б нармалёвая вайна была, то мы не тут, і не ў Сапоцкіна, а павінны былі ісці туды (да мяжы - А.К.). Начальнік штаба 3-га батальёна Фёдараў, ехаў досвіткам 22 чэрвеня на камандзірскай легкавушцы М-1 з Гародні, дзе заспела яго вайна. Ён пад'ехаў да Сапоцкіна, выйшаў з машыны, і напроста, па жыце, пайшоў да гэтых пазіцый. Ён ж думаў, што мы пайшлі туды». (file://localhost/Вяшчуноў/Ст. л-т Вещунов Если бы была нормальная война.htm).

А падзеі разгортваліся наступным чынам. Ст.л-т Вяшчуноў П.С.: «Роўна ў 3.45 раніцы раздаліся адразу тры артылерыйскіх стрэлы з боку мяжы, снарады якіх разарваліся наперадзе нашых лагераў. Мы, вядома, ускочылі ўсе па трывозе. Перш не маглі разабрацца, у чым справа, але тут загрымелі раскаты артылерыі і кулямётаў па ўсёй мяжы, справа і злева. Полк адразу прыняў баявы парадак, і ў гэты час над нашым размяшчэннем з'явіўся нямецкі самалёт-выведнік. Нашы зеніткі адразу ж адкрылі па ім моцны агонь. Але, не гледзячы на тое, што ляцеў ён вельмі нізка, збіць яго не маглі. На першы дзень вайны наш полк не прапусціў ні аднаго немца праз канал. Да палка пачалі далучацца байцы іншых частак, памежнікі, якія першымі прынялі ўдар на сябе. У гэты ж дзень немцы абыйшлі нас і ўварваліся ў мястэчка Сапоцкіна, але хутка адступілі - былі выбітыя. У тым баі ўдзельнічалі: 7-я, 9-я роты і некалькі бронемашын выведбата.

Нам.камандзіра 3-га батальёна ст.л-т Вяшчуноў П.С.і сяржант, памочнік камандзіра звяза П.М. Рудько ўспамінаюць, што калі яны прыбеглі да Аўгустоўскага канала, акопаў на іх пазіцыі не было, яны паспелі іх выкапаць, пакуль немцы ваявалі з памежнікамі і 2-м батальёнам палка. Атрымліваецца, што пазіцыі 3-га батальёна былі ля самай мяжы, па словах П.С. Вешчунова «калі б нармалёвая вайна была», г.зн. вайна абвешчаная з Масквы або Менска, батальён паспеў бы іх заняць. Але вайна пачалася па іншым сцэнарыі, і батальёну з пачаткам ваенных дзеянняў прыйшлося заняць абарону ў непасрэднай блізкасці ад намётавага лагера ля х. Тартак.

Па ўспамінах шарагоўца, камандзіра мінамётнага разліку Сляткова Пятра Якаўлевіча, батальён быў падняты па баявой трывозе пасля пачатку баявых дзеянняў. Байцы пабеглі на пазіцыі нават без касак, наіўна лічачы, што гэта вучэбная трывога. Яны мужна адбівалі фашысцкія атакі, але бяда … скончыліся міны.

"Наш батальён 21 чэрвеня 1941 г. вяртаўся з двухдзённых тактычных заняткаў. Запыленыя, стомленыя чырвонаармейцы стараліся бадзёра трымаць сябе, не выдаючы стомленасці. Кожны спяшаўся хутчэй прыйсці ў лагер і пайсці добра выкупацца ў Аўгустоўскім канале, што ўпадае ў р. Нёман. Старшына Ляскоў так і зрабіў: ён звадзіў нас на канал, дзе мы скінулі сваю стомленасць і пыл. Пазасталы час да наступлення цемры я патраціў на выраб гарадкоў, у надзеі - заўтра нядзеля, арганізаваць хлопцаў свайго мінамётнага звяза гуляць у гарадкі. Увечар абвясцілі: ахвотныя могуць паглядзець кінакарціну "Волга-Волга".

Вяртаючыся з кіно, я падышоў да штаба палка апусціць ліст да маці і прыйшоў у намёт апошнім. Калі я пачаў распранацца, у баку мяжы раздаўся вінтовачны стрэл. Праз некалькі хвілін - другі з аўтаматычнай зброі. Неспрактыкаванасць маладога чырвонаармейца не падазравала, што гэта прыкмета вялікай непрыемнасці. Я распрануўся, і стомлена лёг у пасцель. Многія ўжо храплі, сёй-той яшчэ не спаў, але падобна, не надалі стрэлам ніякага значэння. Таксама не звярнулі ўвагі і на самалёты, якія часта лёталі над мяжой.

Мяне пабудзіла моцная перастрэлка ўбаку мяжы, затым я чую каманду: "Дзяжурны звяз, за зброю!" Як таварышы па намёце, так і я думаў, што гэта ізноў трывога, трывога на вынослівасць. І вось чуваць, як бягуць чырвонаармейцы на шыхтаванне.

У лагеры наступіла трывожная цішыня. Затым стральба аднавілася. І тут пачулася каманда: "Кулямётная рота, за зброю!". Ізноў ту-пат, ізноў летаніна па лагеры і шыхтаванне. Рота пайшла, што гэта можа быць? Бо колькі было розных трывог, і ніколі не было перад трывогай стральбы ні ў размяшчэнні палка, ні за межамі яго. Чырвонаармейцы заснулі, сёй той не прачынаўся.

Мяне падняла агульная палкавая баявая трывога. Павінен уставіць тлумачэнне, што ў лагеры ў прымежнай зоне знаходзілася два батальёны нашага палка. Усталі, і тут жа забягае ў намёт камандзір звяза лейтэнант Карміліцын . Ён закамандаваў: "За зброю! Баявая, баявая трывога!".

Па ўсёй мяжы пайшла стральба з аўтаматаў і вінтовак. З гучным шоргатам упоцемку нашы мінамётчыкі пачалі збірацца і выбягаць на шыхтаванне. Лейтэнант прыспешваў нас: "Хутчэй, хутчэй! Немцы напалі на нашу мяжу, памежнікі вядуць бой з немцамі".

Не сказаць, што я моцна разгубіўся. Пасля паведамлення я вярнуўся ў намёт, схапіў з-пад падушкі сваёй пасцелі два тамы кніг "Разгром" Фадзеева і "Праца" Э. Заля, сунуў іх паспешна ў ранец і выбег з намёта.

Раптам на вышыні нейкіх 100 метраў бачу, ляціць нейкі незвычайны самалёт. Калі ён зрабіў віраж, выразна ўбачыў чорны крыж. Гэта быў нямецкі самалёт-выведнік - "Рама". Вось тут на мяне падзейнічала. І не сказаць, што я не разгубіўся. Затым з-за вяршыняў хвой вокамгненна прамчаліся два нямецкія знішчальнікі, і застрачылі па лагеры. Відовішча для мяне, разявакі, было не вельмі прыемнае, калі тоўстыя сукі, вяршыні і кара дрэў ляцелі ва ўсе бакі.

Так, гэта не трывога, гэта, мабыць, праўда - напад немцаў на нас. Я быў перакананы, што зараз мы сустрэнем немцаў і погонім іх назад, а гадзін у 12 дня будзе прывал на нямецкай тэрыторыі, і я дачытаю кнігу "Разгром".

Да майго здзіўлення, мы дайшлі да Аўгустоўскага канала і занялі абарону. Бераг канала нашай абароны быў узвышаны і з вялікім масівам хвойнага лесу. Бераг, адкуль чакаўся праціўнік, парос хмызняком лазы і ўтварыў паласу метраў у 200 шырынёй уздоўж канала, а за хмызняком - узвышша, і пайшоў такі ж хвойны лес, як і на нашым баку. Што адбывалася перад намі, невядома, толькі чулася бесперапынная стральба, якая ператварылася ў агульны гуд і трэск. Стральба здавалася так блізка, што вось-вось мы ўбачым нашых памежнікаў, якія адыходзяць ад нашай мяжы, паступова стрымліваюць націск непрыяцеля і вядуць яго на нас, каб мы яго сустрэлі і з засады знішчылі. Але так не атрымалася.

Наш трэці батальён, якім камандаваў ст. л-т Багачов, заняў абарону паміж двух мастоў. Гэта па дарозе з Сопоцкіна ў Сонічы і хутар Чарток. Пад моцным націскам непрыяцеля нашы памежнікі пры адступленні разбіліся на дзве групы. Адна пры адступленні перайшла па мосце ў раёне Чартка, другая - у Сонічы.

Тым часам стральба набліжалася ўсё бліжэй і бліжэй. Наша камандаванне гэта ўлічыла і паставіла больш магутны заслон да подступаў мастоў. Пакуль нікога не відаць, а трэск разрыўных куль дасягае нашый абароны. Нашы чырвонаармейцы ляжаць, затаіўшы дыханне. Мабыць, у многіх, не толькі ў мяне сэрца пачало біцца мацней, пачало сціскацца ў скронях. А тым часам усё бліжэй і бліжэй падыходзіць кананада. Кулі непрыяцеля ляцяць на нашу абарону. А непрыяцеля пакуль не відаць, гэтыя кулі пакуль выпадковыя - тыя, якія выпадкова праходзяць праз лес. Але ўсё ж, іх ужо шмат. І вось прыкметна, добра відаць, ва ўвесь рост спускаюцца са схілу, выходзяць з вялікага лесу і ўваходзяць у хмызняк, здавалася дзіўна вялікага росту, з закасанымі рукавамі, немцы. Яны ідуць, не спыняючы страляніну, ідуць проста на нас, прастрэльваюць кожны куст. Нам добра відаць іх, калі яны пераходзяць адкрытыя месцы, паміж кустамі. Але страляць мы не страляем, няма загаду. Да сустрэчы застаецца метраў 100. Наша абарона немцамі пакуль яшчэ не раскрытая, таму яны ідуць у рост. Наш мінамётны звяз размясціўся ў тыле сваёй пяхоты і за гэты час паспеў выкапаць па два акопы на кожны мінамёт. Пракапалі хады злучэння, добра замаскавалі наглядальны пункт. Зрэшты, пастараліся зрабіць лепш і хутчэй, чым учора на тактычных занятках.

І вось сустрэча: частка немцаў блізка падышла да канала, залегла і яшчэ мацней пачала абстрэльваць бераг нашай абароны. Але і цяпер, па ўсім відаць, наша абарона не выяўленая. Наш бок, затаіўшы дыханне, маўчаў. Камандаванне вырашыла падпусціць бліжэй асноўную частку немцаў. Так і атрымалася. Немцы ўсталі і рушылі наперад, за імі шчыльны другі ланцуг.

Памятаю, хтосьці з нашых мінамётчыкаў сказаў: "Ну, што ж, грукнем, лейтэнант!". "Нельга! Няма загаду".

І тут наша пяхота адкрыла агонь. Гэта быў для немцаў пагібельны агонь, якога яны не чакалі і не сустракалі на працягу дзвюх гадзін вядзення імі вайны супраць нас.

Да чаго ж было азартнае і цікавае відовішча! Дзесяткамі немцы валіліся, як падкошаныя. Частка іх старалася паўзці, але гэта было бескарысна. Бо яны так блізка падышлі да нас, што нам хоць не цэлься. Радасць праззяла на тварах нашых чырвонаармейцаў. Бо і, праўда, мы моцныя, як нам гаварылі палітрукі. Зараз на факце відаць, што мы моцныя.

"Таварыш лейтэнант, пяхота ўжо ваюе, а мы?". "Прыйдзе час, будзем і мы!" Кожнаму з нас ужо так хацелася ўскочыць, даць лататы ў пагоню за немцамі. Але няма загаду выходзіць з акопа і пераходзіць у атаку. Нашы салдаты ці то ад радасці, ці то па жаданні ўсё працягвалі страляць у бок знішчаных і сям-там уцякаючых немцаў.

У нашым кірунку наступіў поўны зацішак ці то з вялікага перапуду, ці то па выпадку вялікіх страт з боку немцаў. Ад радасці нашы чырвонаармейцы пачалі абдымацца, штурхаць адзін другога, пагражаць кулаком у бок уцёкшых немцаў.

Бачачы вялікае захапленне і з'яўленне зусім непатрэбнай хадзьбы па лініі абароны, камандаванне загадала легчы і быць больш асцярожным.

Неўзабаве пасля бою старшына нашай роты прывёз нам каскі і пачаў арганізавана выдаваць па мінамётных разліках. У гэты час я атрымаў рэвальвер як камандзір мінамётнага разліку. Чырвонаармейцы ў гутарках абмяркоўвалі і рабілі розныя высновы: чаму мы не зняліся і не пайшлі пераследаваць немцаў? Калі атрымалі каскі, тут пачалі рабіць высновы: раз не было на нас касак, значыць, у атаку ісці нельга. Іншыя гаварылі, не, гэта не таму, што на нас не было касак. Гэта таму, што няма больш паловы камскладу. На самай справе, вялікая частка камскладу, хто меў свае сем'і ў Гародні, у суботу на ноч раз'ехаліся па сваіх сем'ях. У палку, у асноўным, застаўся малодшы камсклад.

Прайшло, прыкладна, паўгадзіны. Немцы распачалі наступленне. Яны пачалі падпаўзаць і ізноў адкрылі агонь. Тут яны ўжо білі па цэлі, добра ведаючы нашу пазіцыю, але не так актыўна, як стралялі да іх хрышчэння. Або іх бянтэжыла маса іхніх трупаў, або іх было мала. Мы думалі, што яны баязліўцы, і баяцца падыходзіць да нас. Але потым пераканаліся, што яны не звяртаюць увагі на наш магутны агонь. Яны напорыста лезуць і лезуць, актыўнасць агню ўзмацняюць і ўзмацняюць. Тут жа яны ўжылі артылерыю, і пачаўся гарачы сапраўдны бой.

Адчуваючы ўпэўненасць у перамозе, нашы чырвонаармейцы рваліся ў атаку. Але загаду не было. Маючы нявыгадную пазіцыю, вораг усё роўна набліжаецца і паўзе наперад, імкнецца засяродзіць свае сілы ў лагчыне.

Наша камандаванне разгадала, што вораг рыхтуе рывок на нашу абарону. Да гэтага часу, да дзесяці раніцы, як сярэдні, так і старэйшы камсклад быў у размяшчэнні сваіх падраздзяленняў. Тут раздалася каманда камандзіра мінамётнай роты ст.л-та Папругі: "Рота, слухай маю каманду! Арыентыр - сухая вярба, вугал 65! Тры асколачных міны, агонь! Стрэл!". "Ёсць стрэл!". Мы нясцерпна чакалі гэтай хвіліны, хвіліны ўступлення ў бой нас, мінамётчыкаў. Мы, мінамётчыкі, добра былі падрыхтаваныя да вядзення мінамётнага агню, у руках нашых наводчыкаў упэўнена працавалі як вертыкальны, так і гарызантальны механізмы мінамёта. У сваю чаргу я, камандзір мінамётнага разліку, выконваючы каманду камандзіра звяза лейтэнанта Аляксея Карміліцына, паслядоўна крычу: "Агонь! Стрэл! Ёсць стрэл!". На тварах маіх таварышаў, падначаленых мне, праззяла ўсмешка, ды такая ўсмешка ці наўрад у каго з'яўлялася за ўсю службу ў войску. І тут мы ў лагчыну пусцілі з шасці мінамётаў па тры міны. Немцы, як мурашкі, папаўзлі з лагчыны. Адкуль іх гэтулькі напаўзло?

Тут і мы, мінамётчыкі, па-сапраўднаму ўступілі ў бой. Выконваючы загад камандзіра звяза, я загадваю: "Арыентыр - кучаравая хвоя, вугал 55, тры асколачныя міны, агонь!" "Стрэл! Ёсць стрэл!". Вось тут мы, мінамётчыкі, і ўбачылі цану нашага мінамёта. Бо калі б не мы, што магла б зрабіць пяхота засеўшым у катлаване немцам? Тут і пяхота павесялела, і наўрад хто зараз на нас скажа: "Самаваршчыкі!". І так мы тройчы выганялі немцаў з лагчыны. І ўсё ж яны туды лезлі.

Міны ў нас скончыліся!? Яшчэ досвіткам 22.06 нашы ездавыя Маняхін, Ліпавенка, Завязкін паімчалі ў Гародню па міны. Але замест мін прывезлі патроны і трохі гранатаў. Пакарміўшы ўпараных коней, яны ізноў паімчалі ў Гародню. А адлегласць да Гародні каля 50 км. І так, нашы ездавыя больш не вярнуліся. Немцы дзесьці прарвалі абарону і нас адрэзалі ад Гародні, ад боепрыпасаў і харчоў. Па суседству з намі справа стаяў 38-мы асобны выведвальны батальён. Ён быў узброены па апошнім слове тэхнікі таго часу, паводле яго баявой адзінкі.

З-за адсутнасці мінаў, мне было загадана даставіць пакет у штаб палка. Прабіраючыся па тыле 38-га асобнага выведвальнага батальёна, я ўбачыў вельмі маркотнае відовішча. І так гэтае відовішча падзейнічала на мяне, што ледзь-ледзь я ўтрымаў слёзы. Гэта стаяла цалкам бяздзейная нашая магутная тэхніка - бронемашыны і 45-мм гарматы. Усё гэта гатова было па сваёй тактычнай расстаноўцы знішчыць ворага. Але снарадаў і патронаў няма! Разлікі гэтай тэхнікі залеглі, і разам з пяхотай адбівалі націск непрыяцеля, пакінуўшы дзесяткі паўтара для аховы тэхнікі.

Немцы ўзмацнілі артылерыйскі абстрэл. У нас пачалі з'яўляцца параненыя і забітыя.

Бачачы, што нашы мінамёты маўчаць, немцы пачалі больш нахабнічаць і зноў засяроджвацца ў лагчыне. Не звяртаючы ўвагі на наш моцны агонь, у 12 гадзін дня немцы лавінай кінуліся ў канал. І толькі калі іх ногі крануліся вады Аўгустоўскага канала, раздаўся заклік: "За Радзіму! За Сталіна! Наперад! Ура!".

Пачуўшы заклік, мне здавалася, вось-вось з мя-не зляціць каска, як быццам валасы на галаве сталі дыбам, па ўсім целе прабег ток. Я ўскочыў і пабег наперад, таксама "За Радзіму! За Сталіна!". Мы кінуліся ў канал і амаль на сярэдзіне яго сыйшліся з немцамі.Але мы апынуліся ў меней выгодным становішчы, чым немцы. Таму нас у рукапашнай сутычцы больш загінула. Выснова тут такая: немцы высокага росту. Мы ніжэй за іх. Немцы ў асноўным з аўтаматамі, мы з вінтоўкамі. Немцам у вадзе па грудзі, нам - па шыі. У немцаў рукі вольныя, і яны з размаху б'юць па галаве нашых салдат, мы нічога не можам зрабіць, бо рукі ў нас у вадзе. Акрамя таго, у канале стала так цесна, што і разгарнуцца няма дзе з доўгай вінтоўкай. Здавалася, усе, усе мы загінулі, а немцы прарвуць нашу абарону. І толькі тады, калі немцы адціснулі нас на наш бераг, тут стала па-іншаму. Тут сыграў зыход перамогі наш рускі штык. Мы пачалі іх калоць, біць з размаху прыкладам, дзе паспееш патрапіць. Здольнасць кароткага аўтамата страціла перавагу ў рукапашным баі. Так немцы і засталіся ў канале.

Калі скончылася рукапашная сутычка, параненых мы не кінулі, а перанеслі на свой бок.

Здавалася, усё, немцы пабітыя хоць з вялікімі стратамі з нашага боку, але пабітыя. Але яны падцягнулі свежыя сілы, акапаліся і не спыняюць вядзенне магутнага агню. Так нам у той дзень не прыйшлося і паснедаць, ні паабедаць". ( ЛГММ, фонд "Сляткоў П.Я.").

Музыкант, радавы Ракіцянскі С.С. пра першы дзень вайны ўспамінае: "Калі пачалося наступленне немцаў, нашы камандзіры пачалі заклікаць нас не паддавацца на правакацыі. Але немцы наступалі… У бой уступілі памежнікі. Адбілі некалькі атак. Але боепрыпасы скончыліся. У 11 гадзін прыйшла машына са склада. Мы адкрылі скрыні і знайшлі замест абойм з патронамі балты са шрубамі". (В июне 1941. Кн.1-я. Гродно, 1997, ст.133).

Кожны чалавек успрымае па-свойму вайну. Так запомніўся першы дзень вайны Рудзько Паўлу Міхайлавічу - сяржанту, памочніку камандзіра 2-га стралковага звяза 8-й стралковай роты 3-га батальёна. Батальён быў падняты па трывозе ўжо з пачаткам ваенных дзеянняў. "Немцы на нас пайшлі не адразу: пасля таго як нас абстралялі: мы выйшлі, разабралі патроны, да таго, як пайшлі на канал - у нас жа не было нічога. Боепрыпасы ротныя ўсе ляжаць у намётах, іх жа не раздаюць - стаіць вартавы і адказвае за гэтую гаспадарку. І калі нас абстралялі, мы ўскочылі - патроны трэба было браць. Мы да старшыны: "Давай патроны нам!". Той іх пачаў лічыць... Я, як памочнік камандзіра звяза гавару: "Не лічы, потым палічыш! Давай, грабі, хлопцы! Набралі іх, выйшлі туды, у бок канала, занялі абарону. Пры гэтым я нават не адзяваў каску.

Немцы пачалі нас абстрэльваць, грукату было шмат, але пакуль не было прамых траплянняў, усё выглядала, як быццам заняткі ідуць. А потым - яны як пачалі біць мінамі… А тут перадок стаяў - пару коней запрэжаных, супроцьтанкавыя гарматы "45-кі" вазілі. Немцы як чакнулі, аднаго каня забілі, а другі развярнуўся - яе кінуў… У забітага кроў пацякла, і я тады зразумеў, што гэта вайна. А да гэтага становішча цалкам было падобнае на вучэнні - вось чаму я без каскі хадзіў. А потым ужо, калі я кроў убачыў, зразумеў - гэта вайна.

Бераг у нас быў спадзісты. Справа і крышку вышэй ззаду ад нас быў ДОТ, а мы ледзь-ледзь ніжэй за яго займалі абарону. Гэты ДОТ працаваў. Там, па-мойму, гармата была і кулямёт. Але гэты ДОТ біў па немцах і перашкаджаў, мусіць, ім прасоўвацца, таму, што агляд вельмі добры быў з яго - кіламетры два паляна. Дык вось хлопцы гаварылі, што калі немцы ў атаку ішлі, а нашы адбівалі іх - то "наклалі" поўна. Яны ж ішлі і падвыпілыя, а можа хто і ладна "цяпнуў": пілоткі былі заткнутыя за папругу, рукавы закасаныя, некаторыя ў касках, а некаторыя нават і без касак… А іх там клалі і клалі: яны ідуць, а іх кладуць. І вось па гэтым ДОЦе немцы білі, білі з мінамётаў, і калі мы пайшлі з канала, цэлым ён ужо не быў.

Размеркаваліся мы, аддзяленне заняло абарону, і я вырашыў зрабіць тое ж самае, трэба выкапаць было акоп, там не было акопаў, нічога не было, мы самі капалі акоп. У войску ёсць акопы "лежачы" і "стоячы". Дык вось я перш выкапаў "лежачы". Паляжаў я там. Бой крышку прыціх. Немцы пастрэльвалі з мінамётаў, але нас асабліва не трывожылі. Потым мне стала неяк няёмка, нізкавата, і я не бачу туды, вышэй. І я ўзяў тады на метраў 5-6, або можа з дзесятак прасунуўся наперад, і там выкапаў сабе акоп "стоячы". Стаю, крышку яго падмаскіраваў. Немцаў тут пакуль было не відаць. А потым яны як пачалі артпадрыхтоўку з мінамётаў: білі-білі… І вось як чахнуло поруч са мной, можа метр-паўтара каля акопа выцяла. Побач хвоя расла, дык вось на метр яе зрэзала. Мяне кінула хваляй, зямля пасыпалася зверху, я зваліўся туды, прыглушыла. Потым я крышку ачухаўся, думаю: "Паранены я, або што?" Агонь немцы яшчэ не скончылі, а білі, мусіць, з мінамётаў. Я не дачакаўся, пакуль скончыцца артналёт, падняўся, высунуўся. А мяне ўжо ззаду - як вытне! Мяне кінула назад, сяджу і думаю: "Не, лепш не высоўвацца, пакуль не скончыцца". Калі немцы налёт спынілі, я вылез, паглядзеў. У той акоп, які я раней выкапаў - міна трапіла. Калі б мне там відаць было наперад, я б, мусіць, і не пералез бы адтуль.

У першы дзень вайны немцы не прайшлі. У другі дзень аддзяленне нашага звяза, якое было правей нас, немцы прыціснулі мінамётамі так, што яно ўжо не магло трымацца, а тут метраў 100-150. Я ім крычу: "Давай сюды, перабягайце! Скачыце ў акопы!". Тут ужо капаць няма калі. А немцы б'юць і б'юць…

Яны адтуль сышлі, і калі перабягалі - да мяне адзін салдат ускочыў, да другога, да трэцяга… І вось я не ведаю, адкуль салдату, што да мяне ўскочыў, у руку патрапіла шалёная куля. Я лявей стаяў, а яго раніла. А хлопец дужы быў, сібірак, і яму адразу дрэнна стала. У мяне была вада ў фляжцы. Я яму: "На, вады пацягні, можа лепш будзе". Ён пацягнуў… Потым крышку прыцішэў бой. Акоп - высокі, і ён сам ужо не можа з акопа вылезці, так я яшчэ аднаму крыкнуў: "Давай, выцягнем хлопца". Выцягнулі мы яго, і я яму гавару: "Ну, ідзі ў медсанчастку. Ты дойдзеш?" Ён ужо крышку адышоў і гаворыць: "Я дайду". Пайшоў, і я яго пасля таго не бачыў, як ён, дзе ён?"

"Раму" ні разу не збілі. І вось ён ляціць над лесам, як быццам і не высока, а тады зеніткі былі толькі ўсталяваныя на машынах. Увогуле, пачалі біць па ім, а ён лётае сабе і нас "палівае". Пройдзе, даведаецца, паведаміць сваім, а адтуль нам ужо падкідваюць снарады". (file://lРудько восп/Беластоцкі выступ 1941.mht ).

Успаміны старшыны вучэбнай роты Шэлых Якава Пятровіча: "Першы бой быў цяжкім. Шмат было параненых і забітых. Мяне раніла, і я знепрытомнеў. Ачуняў без левай нагі. Мне не прыйшлося больш ваяваць… (В июне 1941. Кн 2-я, Гродно, 1999, стр.22)

Вучэбная рота 213-га сп паспела заняць свае пазіцыі да прыходу немцаў. Максіменка Б.М пра развіццё ваенных дзеянняў.: "У першыя хвіліны вайны я ўбачыў нямецкія самалёты, якія абстрэльвалі наш гарадок і сяло Сапоцкіна. У размяшчэнні роты пачалася блытаніна. Камандзіры рот і звязаў у гэты час знаходзіліся на сваіх кватэрах, і займаць агнявыя пазіцыі вучэбную роту павёў старшына Лаўрышчаў.

Патроны і міны ў нашай роты былі побач з намётам старшыны. Мы тут жа пачалі атрымліваць у яго боепрыпасы, і я атрымаў належны мне наган, з якога за ўвесь час службы ні разу так і не стрэліў - так, паказвалі: "Вось гэта цынгель, гэта так робіцца", а пастраляць з яго ніхто не даваў.

Калі нашы забяспечыліся боепрыпасамі і сухарамі з дзвюмя сушанымі рыбкамі, тут жа пабеглі да месца, адведзенага нам па баявым разліку, занялі абарону на мяжы, прадугледжаным планам на выпадак вайны - за кіламетр направа, па паўднёвым беразе Аўгустоўскага канала прыкладна на паўночны ўсход ад размяшчэння лагера. Частка байцоў была накіраваная ў траншэі каля бетонавых ДОТаў, занятыя дзевятым артылерыйска-кулямётным батальёнам. Некаторыя ДОТы яшчэ былі не дабудаваныя, без стацыянарнага ўзбраення і маскіроўкі, Я, паколькі. быў пасыльным, пабег на кватэру да камандзіра нашага 1-га звяза л-та Тоболы, (а мінамёт застаўся ў Бычкова). Жыў ён метраў за 400 ад нашых намётаў, за невялікім балотам. Прыбег да яго дадому. Жонка сказала, што ён толькі што прыхапіў кашулю і, апранаючыся на хаду, пабег у полк. Я назад. Бягу, гляджу: ці то вучэбнае поле, ці то нешта накшталт гэтага - сілуэты-мішэні "фашыстаў" стаяць. Думаю: давай, стрэлю! Стрэліў метраў з 30 - не патрапіў. Падышоў бліжэй, яшчэ стрэл. Думаю: хоць стрэльну з нагана пару раз для трэніроўкі! Ізноў міма, хоць і цэліўся быццам нядрэнна. І толькі з 10 метраў мне ўдалося патрапіць у гэтую мішэнь. "Э-э, - думаю, - як жа мне ваяваць з гэтым наганам?! Ненадзейная зброя!

Мястэчка Сапоцкіна гарэла. Стала ясна: асноўны ўдар сваёй артылерыі немцы нанеслі туды, таму што. ад гэтага мястэчка ідзе прамая дарога на Гародню.

На мяжы абароны нашага батальёна варожыя атакі былі слабейшыя, і таму частка нашых байцоў была накіраваная на дапамогу суседзям.

Прыбегшы на канал, я дазнаўся, што нашых замацавалі за ДОТамі. Маё аддзяленне замацавалі за вялікім двухпавярховым амаль дабудаваным ДОТ-ам, здаецца, нават абсталяваным падземным выйсцем. Стаяў гэты ДОТ проста па-над каналам. Ззаду за ДОТ-ам стаяла нейкая бетонавая тумба. У амбразуры ДОТ-а, у шарніры стаяла гармата, а ніжэй - спараны з ёй кулямёт "Максім". Сектар абстрэлу быў вельмі роўны. Лясок перад намі быў рэдкі, вышынёй у метр-паўтара. Сям-там былі пакінутыя ялінкі для арыентыраў, а астатнія дрэвы былі высечаныя. Канал перад намі быў прамы, але праз 50-60 м ніжэй па плыні ад таго месца, дзе быў наш ДОТ - стромка паварочваў направа перад мастом на в. Сонічы.

Ад нашага ДОТ-а метраў праз 200 направа стаяў яшчэ адзін ДОТ на адкрытай мясцовасці з тылу, але перадам ён знаходзіўся ўпрытык да лесу. На яго даху стаяла жалязяка, а на ёй - счацвяроная зенітная ўстаноўка - 4 спараныя кулямёты. Зеніткі ў нашым палку былі з 4-ма спаранымі кулямётамі на паўтаратонках...

Размешчаныя ДОТ-ы былі так, што наш ДОТ захопліваў сектар абстрэлу суседняга, а той - нашага ДОТ-а. На некаторых ДОТ-ах нават не былі яшчэ ўсталяваныя гарматы і кулямёты, і 22 чэрвеня іх уцягвалі ў ДОТ-ы і ўсталёўвалі там. У суседні злева ад нас ДОТ (які прама глядзеў на заставу № 2, на поўнач ад х. Чарток), уцягвалі і ўсталёўвалі гармату пры нас.

Немцы з'явіліся з далёкага лясочку прыкладна праз 15 хвілін пасля нашага прыходу на пазіцыі. Калі яны падышлі метраў на 150-200 да канала, іх абстралялі і яны, пакідаючы параненых і забітых, схава-ліся ў тым жа лясочку, адкуль і выйшлі. Мінамётаў сваіх мы не скарыстоўвалі, т.ш. досыць было і стрэльбава-кулямётнага агню. У першыя хвіліны бою я бачыў нямецкія самалёты, якія абстрэльвалі наш гарадок і м. Сапоцкіна.

Праціўнік спрабаваў весці агонь па нашых ДОТ-ах з гармат, выпусцілі некалькі снарадаў з далёкага лесу па нашым ДОТ-у, але эфекту дасягнуць не змог. Наадварот, артылерыя ДОТ-аў лёгка душы-ла варожыя батарэі, нашы з ДОТ-а стрэлілі некалькі раз і іх гармата замоўкла.

Немцы тройчы кідаліся ў атаку на нашы пазіцыі, але сустрэчны агонь з ДОТ-аў і агонь нашых стралкоў паспяхова адбівалі іх атаку.

23 чэрвеня з нашага, першага батальёна быў перакінуты атрад чалавек 60 на дапамогу атраду, які адправіўся выбіваць немцаў з м. Сапоцкіна, дзе разгарнуліся асабліва ўпартыя баі. З нашага батальёна бралі два звязы - чалавек 60, на дапамогу Сапоцкінскім (2-му батальёну Шылава), але наш звяз заставаўся на месцы, і таму я ў той лік не патрапіў і сам гэтага не бачыў. А тыя байцы нашай роты, якія патрапілі, па вяртанні гаварылі, што маёр Якаўлеў знаходзіўся ў гушчы бою ў м. Сапоцкіна, дзе бітва працягвалася і ноччу 23 чэрвеня, і асабіста падымаў і вадзіў іх у атаку. Ды па-іншаму ён паступіць і не мог.

Камандзір палка маёр Якаўлеў, не маючы сувязі са штабам дывізіі і суседзямі, вырашыў накіраваць выведку ўздоўж нашага боку - паўднёвага берага Аўгустоўскага канала, каб дазнацца, ці ёсць хто справа ад нас. Увесь другі дзень вайны 23 чэрвеня я правёў у выведцы. Выклікалі дабраахвотнікаў. У гэтую групу патрапіў і я, прызначаны яе старшым. Усяго ў выведгрупе было дзесяць байцоў. Задачу паставіў і правёў інструктаж намеснік камандзіра палка па палітычнай частцы старшы батальённы камісар Чарных. Калі я выходзіў у выведку, мне далі аўтамат ППД і сказалі: "Вяртацца будзеце правей размяшчэння нашых пазіцый - у раён 9-й стралковай роты".

Мы прайшлі ўздоўж канала ў бок Нёмана каля дзесяці кіламетраў, так і не сустрэўшы якіх-небудзь падраздзяленняў нашых войскаў. Хадзілі па нашым, паўднёвым, баку канала.

На зваротным шляху наткнуліся на конны звяз гітлераўцаў, у асноўным на вараных конях. Раптам абстраляўшы іх дружным агнём, група прымусіла немцаў рассеяцца і адступіць, пры гэтым яны пакінулі на полі некалькі забітых салдат і коней. 3-5 вершнікаў і 6-7 коней мы забілі, а астатнія 35-40 ад нас паразбягаліся.

Вярталіся з выведкі перад заходам сонца. Калі ўжо сцямнела, нас ізноў абстралялі, але цяпер ужо свае. Тады я стаў ва ўвесь рост і крыкнуў, што падыду адзін. Пасля апазнання, групу прапусцілі ў размяшчэнне роты.

Вярнуўшыся з выведкі, я даклаў камандаванню пра яе вынікі. Ужо сцямнела. Я звярнуў увагу на пачарнелага, аброслага і схуднелага маёра Якаўлева.

Уначы (з 23 на 24 чэрвеня) мяне выклікалі ў штаб палка, дзе камандаванне вырашыла хоць нешта растлумачыць з становішча, якое склалася, па перадачах нямецкага радыё, т.ш. з-за далёкай адлегласці прыём савецкіх зводак палкавой рацыяй быў немагчымы. Хтосьці з кіраўніцтва загадаў прывесці мяне на нашу радыёстанцыю, усталяваную ў ЗіС-е, на палову ўкапаным у зямлю пад горкай у ляску, за 100-150 м ад канала, дзе я каля гадзіны слухаў нямецкую перадачу і жахаўся ад атрыманых звестак. Я тады яшчэ дрэнна разумеў нямецкую мову і баяўся дакладваць пачутае, з якога я не ўсё зразумеў, але галоўнае ўстанавіў: узятымі гарадамі гітлераўцы называлі Гародню, Беласток і іншыя гарады, і нават паведамілі, што яны ідуць на Менск і ўжо знаходзяцца пад Менскам. Я баяўся дакладваць пачутае, але ўсё ж, усё гэта даклаў штабу, у прысутнасці маёра Якаўлева і камісара Чарных (яны і ўвесь штаб палка знаходзіліся ў размяшчэнні нашай вучэбнай роты). Якаўлеў правёў ваенную раду і паінфармаваў камсклад аб сітуацы, якая склалася."

"Яшчэ ўчора, у другой палове дня, мы былі адрэзаныя ад Гародні і ў цяперашні час знаходзімся ў акружэнні. Тым самым мы пазбаўленыя дастаўкі нам боепрыпасаў, харчоў і медыцынскай дапамогі. Як вам вядома: снарады да палкавой артылерыі і міны да цяжкіх мінамётаў скончыліся, боепрыпасы да стралковага ўзбраення на зыходзе. Атрымана радыёграма ад камандуючага, што дапамогі не будзе і нам належыць дзейнічаць па сваім меркаванні, зыходзячы са становішча, якое склалася, г.зн. прарывацца да сваіх з акружэння". (http://www. soldat.ru/memories/maksimenko/)

Як відаць з успамінаў, камандзір 213 сп маёр Якаўлеў неаднаразова спрабаваў усталяваць сувязь, пасылаў дэлегатаў, але дарэмна. Прыкладна ў 4 гадзіны раніцы 22 чэрвеня Якаўлеў Т.Я. паслаў у Свяцк у кіраванне дывізіі дэлегата сувязі - начальніка палкавой школы ст. л-та Ф.М. Максімава. Але ў полк Максімаў не вярнуўся. Аднак яму, як мы ўжо ведаем, удалося захаваць сцяг 56-й стралковай дывізіі. Былі яшчэ спробы ўсталявання сувязі з дывізіяй. Так, маёр Якаўлеў Т.Я. накіраваў свайго пасланца Нагорнага Н.С. на трафейным нямецкім матацыкле ў штаб у Гародню. І на гэты раз не ўдалося ўсталяваць сувязь: Нагорны на паўдарозе да Гародні дагнаў "хвост" нямецкай вайсковай калоны, быў абстраляны, і без матацыкла вярнуўся ў штаб 213-га сп, даклаў, што немцы рухаюцца да Гародні. У гэты ж дзень, 22 чэрвеня, у пошуках штаба дывізіі быў накіраваны начальнік клуба палка малодшы палітрук Фёдар Міхновіч. У полк Ф. Міхновіч не вярнуўся. Г. Варанец бачыў яго ў жніўні-верасні 1941 года ўжо палонным у канцлагеры ў Сувалках.

Цяжка параненых байцоў адпраўлялі ў санчастку 213-га сп, якая размяшчалася ў яры каля леса-завода. Захавалася легенда-быль, звязаная з гэтай санчасткай, да шчасця, далёка не адзіная ў гісторыі Вялікай Айчыннай.

Амаль сорак гадоў жыхары Новай Руды лічылі былога ваенфельчара 213 сп Кацярыну Яворскую загінулай, на абеліску выбілі яе прозвішча. Так бы і значылася Кацюша загінулай, калі б чырвоныя следапыты Новай Руды не звярнуліся ў часопіс "Змена" з просьбай апублікаваць нататку аб пошуку сваякоў бясстрашнага фельчара. У часопісе з'явіўся артыкул з назвай "Хто ведаў Кацю Яворскую?". Нататка патрапіла на вочы самой гераіні. Кацярына Яворская прыбыла ў Гародню, пачала разбірацца ў акалічнасцях сваёй "гібелі".

Акалічнасці склаліся наступным чынам. Адзінай жанчынай-фельчарам у 213-м сп была Кацярына Яворская, удзельніца вайны з Фінляндыяй. У першыя дні баёў на Аўгустоўскім канале Кацярына была кантужаная - параненая ў спіну асколкам снарада, атрымала апёк рагавіцы, часова згубіўшы зрок. Але - выжыла! Хто аказваў ёй дапамогу - не запомніла. Нешматслоўна ўспамінае К.М. Яворская: "Пасля роспуску палка на дробныя групы здала сваю зброю і дакументы камандзіру зводнага атрада і суправаджала ў тыл цяжарную жонку лейтэнанта В.І. Панчанкава - Кацю. З ёй дайшла да Менска. Менск гарэў. Вярнуліся назад, спыніліся ў Стоўбцах, дзе Каця Панчанкова нарадзіла дзіцятка, але тое праз паўгода памерла. Працавала ў лякарні, лячыла ваеннапалонных з лагераў. Многія з іх памерлі, а хто выжыў - немцы вывезлі і расстралялі. Затым звязалася з партызанамі. У Стоўбцах у партызанах была яшчэ і жонка памочніка начальніка штаба 213 сп ст. лейтэнанта Багданава Паўла Канстанцінавіча - Любоў Фёдараўна (пасля вайны жыла ў Менску). П.К. Багданаў загінуў, верагодна, у раёне в. Ліпнішкі." (ЛГММ, фонд "Яворская К.М.").

Вайна пераблытала вельмі многія лёсы, але шчасліва скончылася для Кацярыны Яворскай. Кацюша дажыла да 1996 года і памерла ў родным Ленінградзе.

38-мы асобны выведвальны батальён.

Батальён размяшчаўся па суседству з 213 сп. Аб баявых дзеяннях гэтага падраздзялення ў першыя дні вайны захаваліся вельмі скупыя звесткі.

Пачуўшы артылерыйскую кананаду, камандзір капітан Захаранка падняў батальён па трывозе. Сувязь з дывізіяй адсутнічала. Праз некалькі гадзін батальён уступіў у бой, але стрымаць моцны націск ворага не мог. Бронемашыны "БА-10" выведвальнага батальёна мелі тонкую браню, якую прабівалі бранябойныя кулі. Але пры гэтым яны лічыліся цяжкімі бронеаўтамабілямі. А вось узброеныя яны былі добра: два кулямёты і 45-мм гармата, якая прабівала браню любога нямецкага танка з першага трапляння, акрамя лабавой брані. Дарэчы, да гармат браневікоў падыходзілі снарады 45-так 213 сп, і імі можна было лёгка і хутка перазарадзіць гэтыя браневікі. І вось гэтая тэхніка, гатовая па сваёй тактычнай расстаноўцы знішчыць ворага, стаяла без дзеяння - скончыліся снарады і патроны. Разлікі гэтай тэхнікі залеглі, і разам з пяхотай адбівалі націск непрыяцеля. У ноч на 24 чэрвеня байцы 38-га выведвальнага батальёна разам з 213 сп адыходзілі на ўсход.

Успамінае Матасаў А.П.- чырвонаармеец 38-га асобнага выведвальнага батальёна, пісар сакрэтнай часткі 56-й сд:

"7 траўня 1941 г. падчас вячэрняга кінасеанса батальён у Лідзе быў падняты па трывозе і, перасоўваючыся толькі начамі, прыбыў 9 траўня ў прымежны раён. Размясціліся лагерам у Аўгустоўскім лесе па суседстве з 213 стралковым палком і асобным зенітна-кулямётным батальёнам.

У той час у мяне была магчымасць чытаць сакрэтныя дакументы, напрыклад, выведвальныя зводкі. Многае ведаў аб размяшчэнні і перамяшчэнні нямецкіх вайсковых частак, якія засяроджвалі свае сілы ўздоўж усёй новай савецка-германскай мяжы. Але я, як і многія, не думаў, што насоўваецца смяротная небяспека.

З нашага боку паралельна мяжы сіламі прыпіснога складу, прызванага з цывільнага, кругласутачна вялося будаўніцтва ДОТ-аў, але да іх баявой гатоўнасці было яшчэ далёка.

З асабовым складам праводзілася адпрацоўка агнявой падрыхтоўкі, танкавая і аўтабраняроты практыкавалі начныя стрэльбы. З баявой тэхнікі ў батальёне мелася 10 бронеаўтамабіляў і танк-амфібія, пакінуты для навучання. Належныя па штаце 15 такіх жа танкетак былі здадзеныя як састарэлыя і знятыя з узбраення. Замест іх павінны былі атрымаць лёгкія выведвальныя танкі новай канструкцыі, здаецца, Т-40. Але да пачатку вайны яны так і не паступілі.

З боепрыпасаў асабовы склад меў толькі па боекамплекце. Асноўны баявы запас заставаўся на складах у Лідзе. Перададзеныя батальёну дзве самаходныя 76-мм гарматы на аўтамабілі ЗМС-5 снарадаў наогул не мелі.

Раніцай 22 чэрвеня мы пачулі глухія грымоты, якія нагадвалі гром. Яны ўсё ўзмацняліся. Не чакаючы каманды "Пад'ём", камандзір і шарагоўцы апрануліся ў выходнае абмундзіраванне і выходзілі з намётаў, пытаючы адзін аднаго, што адбываецца. Адказаць на гэта ніхто не мог. Як стала вядома пазней, гэта немцы бамбавалі Гародню. Праз нейкі час над лагерам, амаль дакранаючыся вяршыняў хвой, з'явіўся нямецкі самалёт і на прыземным палёце пачаў страляць па лагеры. На шчасце, забітых і параненых не аказалася. Некаторыя з нас выказалі здагадку, што пачынаюцца вайсковыя манеўры, і гэта наш самалёт перафарбавалі пад нямецкі, і ён страляў халастымі патронамі.

Не прайшло і паўгадзіны, як гарніст прайграў баявую трывогу. Пачалася выдача зброі і боепрыпасаў. Была выказана першая здагадка аб парушэнні мяжы на нашым кірунку. Сувязі з Гародні, са штабам 3-й арміі не было: лінія аказалася выведзенай з ладу. Радыёсувязь усталяваць не маглі з-за адсутнасці ключоў.

Неадкладна занялі абарону на працягу ўсяго лагера ўздоўж мяжы. У першым баі быў паранены камандзір бронероты лейтэнант Рабцаў: бранябойная куля прабіла браню вежы і пашкодзіла яго плячо. Камандзіра суправаджаў радыст Праўдзін з рацыяй 5-АК. Яму даручалася даставіць параненага ў Гародню ў шпіталь, потым перадаць распараджэнне камандавання аб далейшых дзеяннях.

Паведамлення ад яго мы не дачакаліся. Тады ў Гародню накіравалі бронемашыну з экіпажам у чатыры чалавека, якія таксама не адклікаліся.

Робіцца яшчэ адна спроба прарвацца ў Гародню. З заданнем быў накіраваны памочнік камандзіра батальёна па тэхчастцы ст.л-т Малахаў Васіль Сцяпанавіч на матацыкле з каляскай. Прыкладна ў 9-10 гадзін раніцы яго прывезлі ў частку забітым кулямётнай чаргой. Пахавалі на тым месцы, дзе стаяў ленінскі намёт. На магіле ўсталявалі слупок з прыбітай да яго дошчачкай, на якой я фарбай напісаў прозвішча і дату гібелі. На версе слупка паставіў бюст І.В. Сталіна, адліты з алюмінія.

Прыблізна ў 12 гадзін дня радыст злавіў маскоўскую хвалю, і мы пачулі выступ В. Молатава, які звяртаўся да народа. Ён паведаміў, што немцы перайшлі мяжу. Тады ўсе зразумелі, што гэта вайна.

На працягу першых двух дзён полк і два асобныя батальёны адбівалі атакі немцаў, не давалі ім магчымасці пераправіцца цераз рэчку Ганьча (прыток Нёмана). 24 чэрвеня з наступам ночы, растраціўшы амаль усе боепрыпасы, пачалі адыход ад мяжы. У гэтую ноч у невялікім лясочку ля в. Радзівілкі былі знішчаныя ўсе дакументы разам з тапаграфічнай картай нямецкай тэрыторыі". («В июне 1941». Кн.2-я. Гродно, 1999, стр.24-25).

Першыя баі байцоў 184 стралковага палка.

Нямецкая 3-я танкавая група нанесла асноўны ўдар па частках Паўночна-Заходняга фронту з тым, каб, разграміўшы савецкія войскі, якія знаходзіліся там, зайсці ў тыл 3-й арміі. У першы ж дзень матарызаваныя карпусы выйшлі да Нёмана і захапілі масты ў Алітусе і Мяркіне, пасля чаго працягнулі наступленне на ўсходнім беразе Нёмана. Нямецкая 9-я армія, якая дзейнічала паўднёвей, атакавала часткі 56-й стр. дывізіі.

На захадад 2-га батальёна 213 сп знаходзіўся 1-шы батальён 184-га сп, пасланы на будаўніцтва 68-га Гарадзенскага ўмацаванага раёна: капалі супрацьтанкавыя равы, будавалі ДЗОТ-ы на танканебяспечных кірунках. Штаб і два іншыя батальёны палка знаходзіліся на ўсходнім беразе Нёмана ля в. Гожа.

Да 22 чэрвеня 1-шы батальён як раз завяршыў будаўнічыя працы на прызначаным яму ўчастку 68-га ўмацаванага раёна. 22 чэрвеня ў батальёне быў запланаваны дзень адпачынку. А затым, верагодна, батальён павінен быў злучыцца са сваім палком у Гожы. Усе палявыя войскі, якія былі задзейнічаныя на будаўніцтве ўмацаванага раёна, у выпадку баявых дзеянняў павінны былі займаць адбудаваныя імі пазіцыі на мяжы. Паколькі яны працавалі на будаўніцтве, то асноўнае іх зброя - сякера і рыдлёўка. Безумоўна, была і баявая, і боепрыпасы да яе, але ў абмежаванай колькасці. Многія камандзіры і гэтага батальёна напярэдадні вайны былі ў адпачынку.

Ваенныя дзеянні байцоў і гэтага батальёна заспелі соннымі ў намётах. Байцы паспелі заняць свае пазіцыі (ДЗОТ-ы знаходзіліся вельмі блізка ля мяжы). Першая атака гітлераўцаў была адбітая. Але неўзабаве вычарпаўся запас патронаў, і ў 8 гадзін батальён змушаны быў пакінуць свае пазіцыі і адыходзіць праз канал на другую лінію абароны ў недабудаваныя ДОТ-ы. Пры гэтым батальён патрапіў пад абстрэл сваіх жа ДОТ-аў, цудам усталяваў сувязь са сваімі войскамі. Былі ахвяры. Але на новай пазіцыі батальёну абараняцца не давялося, яе ўжо занялі іншыя падраздзяленні дывізіі і памежнікі суседніх застаў.

Успамінае кулямётчык Аляксеенка Міхаіл Іванавіч: "Немцы выцялі па ДЗОТ-у з мінамётаў, але ў атаку цераз роў не пайшлі. Мы адкрылі агонь у адказ з кулямётаў. Перастрэлка працягвалася звыш гадзіны. Сярэдніх камандзіраў з намі не было: камбат ст. лейтэнант Карнух знаходзіўся ў адпачынку, а камандзір нашай роты лейтэнант Палашчанка, гавораць, з'ехаў да сваёй сям'і на выхадны ў Гародню. А замяшчаўшыя іх звязовыя камандзіры не ведалі, што рабіць у такім становішчы. Да таго ж запас патронаў у нас быў абмежаваны: мы ішлі працаваць, а не ваяваць.

Нарэшце, гадзін у 8 раніцы паступіў загад: на другую лінію абароны - да ДОТ-аў за Аўгустоўскім каналам. Але, калі мы пакінулі ДЗОТ-ы і апынуліся на голай вышыні, немцы адкрылі па батальёне з флангаў мінамётны агонь. Мы кінуліся бягом да бялеўшых за каналам на фоне зеляніны нашых ДОТ-аў, але з бліжэйшага да нас ДОТ-а глуха завуркаталі кулямёты. Апынуўшыся пад перакрыжаваным агнём, мы залеглі. З'явіліся забітыя і параненыя.

- Ды што яны там аслеплі, ці што? Не бачаць, што свае? - у сэрцах сказаў лейтэнант, замяшчаўшы камбата, і загадаў выслаць наперад выведнікаў.

Але кулямётчыкі ў ДОЦ-е, мабыць, нядрэнна ведалі сваю справу. Першы выведнік не прайшоў і паловы шляху. Няўдача спасцігла і двух іншых. Камандзіры пачалі радзіцца, што рабіць. А раптам у ДОТ-ах не нашы, а ўжо немцы? Але тут камусьці прыйшла ў галаву вартая думка: паслаць байца з чырвоным сцягам, і калі ў ДОТ-ах нашы, то павінны спыніць агонь. Сцяг зрабілі з скрываўленай кашулі аднаго з параненых байцоў. Ісці са сцягам да канала падахвоціўся стройны юнак-казах з новага папаўнення Сатараў. Увесь батальён, затаіўшы дыханне, сачыў за тым, як высока падняўшы над галавой крывавы сцяг, Сатараў спускаецца з вышынькі да зараснікаў хмызняку ля канала. Але тут глуха прастукала доўгая чарга…

Больш рызыкаваць людзьмі не сталі. Парторгу роты сяржанту Салаўянінаву было загадана ўзяць з сабой трох байцоў, дабрацца да суседняй памежнай заставы і папрасіць яе начальніка звязацца з камандзірам кулямётнай роты, якая займае ДОТ-ы ля канала, каб той аддаў загад спыніць стральбу па сваіх. Салаўянінаў узяў з сабой Аляксандрава, Калпашчыкава і мяне. Мы падышлі да заставы з заходняга боку, спыніліся ля драцяной загароды, пачалі назіраць. На наша здзіўленне, застава аказалася бязлюднай, але цалкам цэлай. Мы асцярожна ўвайшлі ў памяшканне. На стале стаяла шклянка з ландышамі, міскі з недаедзенай кашай, булка хлеба і кулёк з цукрам. У каморцы выявілі камбітлушч, канцэнтраты, сухары - як раз тое, чаго нам у той дзень не даставала. Побач у складзе знайшліся набітыя магазіны да вінтовак СВТ, гранаты. Знайшоўшы тут жа два пустыя мяшкі, мы даверху напоўнілі іх знойдзеным дабром, і тут толькі пачулі злева, у кірунку першай заставы, у ляску прыглушаныя гукі лютага бою. Відаць памежнікі другой пайшлі туды, на дапамогу сваім таварышам. Парторг кінуўся да тэлефоннага апарата на сцяне, але ён бяздзейнічаў: сувязь была парушаная. Давялося вярнуцца да батальёна, які па-ранейшаму ляжаў на вышыньцы пад агнём з ДОТ-аў.

Пакуль Салаўянінаў дакладваў лейтэнанту пра бачанае на заставе, мне прыйшла ў разгарачаную ад хвалявання галаву пры выглядзе таварышаў, якія паміралі пад сваімі ж кулямі, адчайная думка. Я вырашыў, што надышоў мой час, дзеля якога варта было жыць і, падышоўшыы да парторга, сказаў, што было - ні было, а паспрабую дайсці да канала і пераплысці яго пад агнём.

Салаўянінаў спачатку з сумневам паглядзеў на мяне, але потым дазволіў, сказаўшы: "Ідзі, Міша! Але калі ў ДОТ-ах акажуцца немцы, лепш забі сябе". Я кіўнуў і, падхапіўшы вінтоўку, па лагчынцы з густой травой вужом папоўз да канала.

Мусіць, з ДОТ-аў мяне не заўважылі, і я, як быў, з вінтоўкай і ранцам, плюхнуўся з берага ў ваду і паплыў. Хоць, я таганрожац, выраслы ля мора, лічыў сябе нядрэнным плывуном, аднак, відаць, сіл сваіх не разлічыў. Адна справа плыць кіламетр і нават два ў чым маці нарадзіла, і зусім іншае - у поўнай амуніцыі хай нават усяго якіх-небудзь паўсотні метраў. Нечакана мяне адразу пацягнула на дно. Прыйшлося вярнуцца назад. Стаіўся за кустом, пачаў цяміць, як жа паступіць. Але адно вырашыў цвёрда: раз сам падахвоціўся - назад шляху няма: канал трэба пераплысці не дзеля свайго гонару, а дзеля таварышаў, пакінутых пад агнём.

Скінуў далоў ранец, зняў штык са сваёй вінтоўкі № 396 (гэты нумар да смерці не забуду). Раптам з ДОТ-а чарга над галавой: заўважылі! Адразу ж боўць пад ваду, плыву ля самога дна, думаю: у любы момант прашыюць нятоўсты пласт вады. Стараюся плыць зігзагамі. На імгненне вынырнуў, глынуў паветра і ізноў віляю туды-сюды, пакуль не ўткнуўся галавой у другі бераг. Перадыхнуў. Думаю: тут у мёртвай прасторы мяне не дастануць. Выпаўз на бераг, заціснуўшы ў правай руцэ штык, падрыхтаваўшыся закалоцца, калі ўбачу ля ДОТ-аў немцаў. Але не паспеў вокам міргнуць, як мяне акружылі салдаты ў польскіх канфедэратках. Хацеў ужо выцяць сябе штыком, ды заўважыў на чужых галаўных уборах нашы родныя пяціканцовыя зорачкі. І тым не менш, іх уладальнікі наваліліся на мяне, вырвалі штык і пацягнулі за ДОТ, нешта хутка гаворачы на малазразумелай мне мове. Але два словы - "герман" і "расстшэляць" я ўсё ж зразумеў. Тут да мяне дайшло: яны не немцы, а нядаўна прызваныя з прыпіснога складу мясцовыя жыхары, якія перш служылі ў польскім войску. У гэтай форме яны і з'явіліся па прызыву, новай яшчэ не паспелі атрымаць. Я і раней не лез па слова ў кішэню, а тут, калі ўжо прыспічыла, адразу знайшоўся.

- Ды ў каго ж вы страляеце, сволачы? - са злосцю выгукнуў я, паказваючы на ДОТ, які працягваў вывяргаць агонь. - Няўжо вы не бачыце што перад вамі не "герман", а рускі баец? І там, за каналам таксама нашы, савецкія. Ах вы, маць вашу…- і вылаяўся так, што мае канваіры адразу спыніліся. Значыць, думаю, падзейнічала! Чую, адзін з іх трохі старэйшы, засумняваўся:

- А быць можа, ён і напраўду расеец? Бо ніводны герман не бэндзе так лаяць па-расейску.

- Паклічам таварыша камандзіра, нех ён сам разбіраецца.

Адзін з канваіраў шмыгнуў у вузкія дзверы ДОТ-а і неўзабаве вярнуўся з лейтэнантам у новенькай форме з артылерыйскімі эмблемамі на пятліцах. Ён падазрона агледзеў мяне, недаверліва выслухаў маю гнеўную, блытаную прамову і з сумневам пахістаў галавой:

- Брэша! Адвядзіце дыверсанта!

- Таварыш лейтэнант! - узмаліўся я. - Які ж я дыверсант? Мой першы батальён 184 Чырванасцяжнага палка ляжыць пад агнём вашага, дакладней, нашага савецкага ДОТ-а ўжо другую гадзіну, чакаючы, пакуль вы зразумееце сваю памылку і перавстанеце забіваць сваіх!

- А паслаўшы вас сюды камандзір - член партыі? - раптам спытаў ён.

- Так. Парторг роты.

- Так. Плывіце назад, - мы страляць не будзем - вазьміце ў яго партбілет і прынясіце сюды. Тады, можа, паверу.

Рабіць няма чаго, паплыў да сваіх, адшукаў Салаўянінава і даклаў становішча.

- Ды што ён з месяца, ці што зваліўся? - ускіпеў той. - Або статуту не ведае? Хто ж перадасць свой білет у чужыя рукі? Хай галаву не тлуміць, так і скажы яму. А за свае фокусы ён яшчэ адкажа!

Прыйшлося мне ў трэці раз пераплысці канал. Перадаў адказ памкамвзвяза. Лейтэнант памяўся, але, відаць, довады парторга ён палічыў пераканаўчымі і суха кінуў: "Добра, прымем да ўвагі. Перадайце, хай перапраўляюцца справа, ля маста, і займаюць недабудаваныя доты. Агонь весці не будзем…".

Ад радасці я нават забыў запатрабаваць назад свой штык, адабраны ў мяне пасля першага рэйса. Пераплыў канал у чацвёрты раз, забраў сваю вінтоўку, ранец і даклаў аб выкананні задання памкамзвязу ў прысутнасці намесніка камбата. Неўзабаве батальён, пахаваўшы забітых і забраўшы параненых, пераправіўся цераз канал, дзе заняў свой участак абароны. А разам з ім, ужо ў пяты раз і я, канчаткова выматаны гэтымі рэйдамі.

- Міша, сябар! Віншую! - захоплена гаварыў мне пасля мой таварыш па звязе, таксама кулямётчык Толя Ісупаў. - За такі вычын табе належыць, як мінімум, медаль "За адвагу".

- Бяры вышэй, - запярэчыў Салаўянінаў. - Лейтэнант сказаў, што як толькі злучымся са сваім палком, будзе пісаць прадстаўленне да ордэна "Чырвонай Зоркі". На абодвух адразу - на цябе і на Сатарава.

Пасля пераправы цераз канал нам абараняцца ў ДОТ-ах не прыйшлося. Іх занялі іншыя падраздзяленні дывізіі і памежнікі суседніх застаў.

Адпачыўшы і прасушыўшыся, мы пайшлі па правым беразе канала да Нёмана на злучэнне з 213-м палком. Да вечара, мы галодныя, стомленыя, ледзь перасоўвалі ногі. Асабліва кулямётчыкі, якія, акрамя асабістай зброі і рыштунку, цягнулі цяжкія кулямёты, скрынкі з патронамі. Але я ў гэтыя цяжкія гадзіны выпрабаваў сапраўднае салдацкае шчасце. Пасля таго, што я зрабіў для батальёна, на мяне таварышы глядзелі з падзякай. Бачачы, што я за дзень выматаўся і ледзь цягнуў ногі, то адзін, то другі бралі ў мяне кулямёт або станок і цягнулі кіламетр-другі, хоць ім самім было цяжка. Няўжо можна гэта забыць? Мусіць, гэта даражэй за любую ўзнагароду.

Калі пачало шарэць, мы зрабілі прывал у лагчыне, засеянай жытам. Раптам наперадзе, на грэбені вышыні, з'явіліся нямецкія танкі і бронетранспарцёры з пяхотай. Прычулася каманда: "Да бою!" Пачалі акопвацца. Немцы расставілі танкі па абодвух баках лагчыны. А іх пяхота пайшла пад прыкрыццём іх агню ў атаку на нас. Мы падпусцілі ворагаў метраў на сто і адкрылі агонь ва ўпор. Немцы не вытрымалі і залеглі, а калі сцямнела, адпаўзлі назад да сваіх танкаў і бронетранспарцёраў. Памятаю, як устойліва трымаліся ў гэтым баі байцы першай роты Багдановіч Іван, Калпашчыкаў Юры, Грышын Анатоль, Худалееў Мікалай, Дзюба Іван, Ісупаў Анатоль, Траянец Косця і іншыя. Нямала таварышаў мы страцілі тады, у першы дзень вайны. Але і немцы атрымалі спаўна.

Працягваць бой уначы яны не адважыліся, адышлі. Да раніцы на грэбені, дзе яны стаялі, мы адкапалі глыбокія акопы. Але раніцай мы ізноў працягвалі адыходзіць да Нёмана ў кірунку в. Лойкі, дзе меркавалі знайсці свой полк. Аднак гэта нам не ўдалося тады, сутыкнуліся з хвастом нямецкай калоны і змушаныя былі вярнуцца да 213 сп, якія занялі абарону ўздоўж канала." (http://www.rkka.ru/memory/belostok/184sp56sd.htm)

Пра баявыя дзеянні 2-га і 3-га батальёнаў палка, якія знаходзіліся ў Гожы, захаваліся скупыя ўспаміны. Як маглі развівацца падзеі ва ўмовах адсутнасці сувязі? Нямецкая танкавая група Гота, выступаючы з Сувалкінскага выступу, акружыла войскі 56-й сд з поўначы, 9-я нямецкае армія Штраўса атакавала з фронту. У паветры панавалі нямецкія бамбардзіроўшчыкі, закідваючы нашы войскі тонамі бомб. Абодва батальёны 184-га сп, верагодна, трымалі абарону ў раёне Гожы, але пад узмоцненым напорам праціўніка, не маючы сувязі, змушаныя з баямі адыходзіць да Гародні. Пра баявыя дзеянні двух батальёнаў 184 сп вядомыя толькі адрывістыя звесткі. Так, у 7 гадзін вечара 22 чэрвеня на ўскраіне Гародні абодва батальёна 184 сп пры падтрымцы адышоўшага 113-га артылерыйскага палка вялі да самой ночы жорсткі бой, толькі ручнымі гранатамі сумесна падбілі 14 нямецкіх танкаў. Успамінае баец 113 ап Бабаджанян А.А.: "…. з боку горада данёсся грукат нямецкіх танкаў. Байцы 184-га стралковага палка ручной гранатай падпальваюць першы танк, аднак танкі паўзуць… Загарэўся ад выбуху гранаты і спыніўся і другі фашысцкі танк. Астатнія павярнулі назад… У першы дзень вайны байцамі 184-га сп і нашым палком было падбіта 14 нямецкіх танкаў. Калі бой спыніўся, было ўжо цёмна." (В июне 1941. Кн.1-я, Гродно, 1997, стр. 77).

Як мы ўжо ведаем са слоў камандзіра дывізіі Сахнова С.П., 24 чэрвеня ў 15-16 гадзін адна з савецкіх частак у складзе прыкладна 350 чалавек пад камандаваннем начальніка аператыўнай часткі дывізіі капітана Кустава вяла бой з захопнікамі ў раёне Скідаля. Да канца дня нашы байцы ў колькасці 200-250 чалавек былі паўакружаныя праціўнікам, але пад покрывам ночы выйшлі ў раён Мастоў, за р. Нёман. Можна выказаць здагадку, што гэта былі байцы з 184 сп.

Да зыходу 22 чэрвеня правы фланг 3-й арміі быў глыбока (на50-60 км) ахоплены нямецкімі войскамі. Вораг імкнуўся прайсці ўздоўж усходняга берага Нёмана да Гародні, адрэзаць заходней горада войска 3-й арміі, якія трымалі абарону на нёманскім плацдарме. Верагодна, абодва батальёны 184 сп прымалі ўдзел у няўдалых для савецкіх войскаў контрударах на Гародню, а затым, прыкметна парадзелыя, адыходзілі на ўсход. Вядома, што цяжкія абаронныя баі вялі рэшткі 184 сп пад г. Шчучын. Да вечара 26 чэрвеня абодва батальёны 184 сп былі ўжо ў раёне Жалудка. У гэты час у двух батальёнах палка засталося адна траціна - каля 700 чалавек і ўсяго толькі дзве 45-мм гарматы. З 24 чэрвеня войскі пачалі адчуваць нястачу боепрыпасаў, паліва, і змушаныя былі адыходзіць. 25 чэрвеня Стаўка дала дазвол на адвод войскаў. Камандаваннем 3-й арміі дырэктыва аб адступленні была атрыманая 26 чэрвеня. Але сувязь са штабамі была няўстойлівай. Войскі фронту і без дырэктывы адыходзілі на ўсход, часта без усякага парадку, пад масаванымі ўдарамі нямецкай авіяцыі, вядучы баі з рухомымі матарызаванымі групамі праціўніка.

Наступным буйным пунктам для двух батальёнаў 184-га сп павінен быў стаць Наваградак. Рэшткі палка імкнуліся прайсці на ўсход, хутчэй дайсці да УР-аў на старой (да 1939 г.) мяжы, наіўна лічачы, што там усё адразу зменіцца, падыдуць свежыя войскі, вораг будзе затрыманы і адкінуты назад. Але добрым планам не наканавана было спраўдзіцца: 27 чэрвеня немцы захапілі Беліцу, адрэзалі шлях на ўсход, у т.л. і на Наваградак. Для адыходу на ўсход засталася вузкая палоска ля Мастоў. 27 чэрвеня полк пачаў рух у кірунку г. Масты. Разам з батальёнамі 184 сп ад Жалудка ішоў камдзіў Сахноў С.П з тылавымі часткамі дывізіі. Пры падходзе да м. Ражанка сустрэліся з праціўнікам. Завязаўся бой. Варожае падраздзяленне было разгромлена. Падыходзячы да Мастоў, прыкладна за 4-5 км, завязаўся жорсткі бой практычна бяззбройных байцоў 184 сп з фашыстамі, які доўжыўся 7 гадзін з 15 да 22 гадзін. У гэтым баі два батальёны палка былі акружаныя і раздзеленыя на асобныя групы.

Успамінае сяржант Караткевіч Уладзімір Аляксандравіч: "Загад Вярхоўнага Галоўнакамандавання аб адходзе войскаў у многія часткі або не паступаў, або паступаў са спазненнем з-за пашкоджвання сувязі на ўсёй мяжы.

Калі быў атрыманы загад аб адходзе войскаў 56-й стралковай дывізіі, то ўжо не было куды адходзіць, заставаўся вузкі калідор у 60 км у раёне м. Масты. Гэта дрэнныя дарогі, якія прастрэльваліся варожай артылерыяй і самалётамі. Наша артылерыя была ўжо недзеяздольнай, аўтатранспарт адсутнічаў.

Полк адходзіў у цяжкіх умовах і з цяжкімі баямі, якія пераходзілі ў рукапашныя сутычкі. Франтавая лінія была далёка на ўсход.

Палком камандаваў падпалкоўнік Чугуноў і камісар Ільюхін. У раёне м. Лунна ўсе масты былі падарваныя, а таму вораг вёў наступленне на м. Масты і Наваградак, куды немцы накіравалі 8-мы армейскі корпус і 2-ю танкавую групу Гудэрыяна.

Фашысты планавалі сходу захапіць Масты - Наваградак. Утварылася кольца. Не было сілаў стрымліваць праціўніка. Мост цераз р. Нёман быў здадзены ворагу. Тут адбыўся крывапралітны бой. Загінуў падпалкоўнік Чугунов, ён памёр на руках камісара Ільюхіна. Дакументы былі забраныя. Гэта было 27 чэрвеня. Вычын сапраўды быў бессмяротны. Нягледзячы на тое, што наступалі 5,8,20 карпусы немцаў, мост ізноў узялі нашы войскі. 27 чэрвеня ў 3 гадзіны дня за 5-4 км ад моста ізноў контрнаступленне. Рака і мост былі заваленыя забітымі і пара-ненымі ўпярэмежку, кроў лілася ракой. Праціўнік змушаны быў адысці на левы бераг. Да вечара 27 чэрвеня наступіў зацішак. Гэтым часам, узяўшы на сябе камандаванне, камісар Ільюхін даў каманду пазасталым у жывых адыходзіць на ўсход групамі Вялікую групу павёў Т.Т. Ільюхін.

Лінію фронту перайсці немагчыма. Пачалі фармаваць партызанскія атрады…" (В июне 1941. Кн.1-я. Гродно, 1997, стр.91-92).

184 сп удзельнічаў і праславіўся ў фінскай вайне 1939-1940 гг. На Лідскай зямлі ў Паўночным гарадку трэніраваліся, удасканальвалі сваё баявое майстэрства, каб адказаць "на варожы ўдар трайным ударам". Але па незалежных ад байцоў прычынах былая слава палка згасла на гарадзенскай зямлі, большай часткай на беразе Нёмана пад г. Масты. Пад бесперапыннымі ўдарамі нямецкіх паветраных і наземных сіл савецкія воіны адыходзілі на ўсход. Многія, вельмі многія гінулі. Пахаваць загінулых салдат у савецкіх ваяроў не было ні сіл, ні рэальных магчымасцяў. Колькі іх з 184 сп засталося ляжаць на Гарадзенскай зямлі? Колькі засталося ў жывых пасля вайны? Гэтага дакладна ніхто не ведае. Мне вядомы толькі 8 чалавек. Вядома, што камісар Ільюхін Т.Т. у 1943 годзе - камандзір партызанскага атрада. Пасля вызвалення Беларусі Ільюхін Т.Т. быў прызначаны камендантам Берасцейскай цвярдыні. І памёр у Берасці ў 1972 годзе.

Пазасталыя ў жывых 8 чалавек:

1. Аляксеенка Міхаіл Іванавіч,

2. Звягін Аляксей Іванавіч,

3. Ільюхін Т.Т

4. Караткевіч Уладзімір Андрэевіч,

5. Караткевіч Антаніна Рыгораўна ,

6. Навумаў Уладзімір Паўлавіч,

7. Плешка Іосіф Паўлавіч,

8. Ярашэвіч Уладзімір Мікалаевіч,

37-мы стралковы полк.

Паводле ўспаміну палітрука Лівенцава В.І, у будучым Героя Савецкага Саюза: "… на перадавой мяжы можна было сустрэць не толькі байцоў нашага палка і памежнікаў, але і тапографаў, якія праводзілі рекогносцировку мясцовасці, сапёраў, што будавалі абаронныя рубяжы…".

У батальёна, занятага на будаўніцтве ДЗОТ-аў, боепрыпасы былі толькі для нясення вартавой службы. Паколькі ён знаходзіўся ля самай мяжы, побач з памежнікамі, здавалася б, ён і павінен быў прыняць першым удар на сябе. Але атрымалася некалькі інакш. Гітлераўцы, перш чым перайсці мяжу на гэтым участку, наладзілі пякельную артпадрыхтоўку, а затым прарваліся цераз балоты і пяскі да аэрадрома Новы Двор, дзе дыслакаваўся 122 знішчальны авіяцыйны полк 11-й змешанай авіядывізіі. Пры гэтым немцы выкарысталі ўпадабаную імі тактыку: сустрэўшы супраціў савецкіх войскаў, абыходзілі яго, пакідаючы для знішчэння наступным нямецкім эшалонам. Тыя нямецкія сілы, якія ішлі на аэрадром Новы Двор, маглі, пры жаданні, перамалоць у пух і пыл практычна бяззбройны батальён. Да таго ж не было сувязі. Па словах палітрука палка Рэмава Фёдара Іванавіча: у першыя хвіліны вайны над іхнім батальёнам у Замброве праляцеў нямецкі самалёт, які выкінуў невялікі дэсант. Дэсантнікі былі ўзятыя ў палон і адпраўленыя ў тыл пад канвоем. Фляжку аднаго з дэсантнікаў, як трафей, былы палітрук Ф.І. Рэмаў захоўвае дагэтуль. Батальён 37-га сп пераседзеў на нейкай цяжкадаступнай вышыні, адбіваючы варожыя атакі, пасля чаго пайшоў на злучэнне з асноўнымі сіламі палка. Але неўзабаве і на гэты ўчастак уступілі фашысцкія войскі. Першай прыняла бой кулямётная рота, адбіваючы пагібельны агонь праціўніка. Сваёй артылерыі не было. Пакуль былі боепрыпасы і пакуль не падышлі фашысцкія танкі, байцы гэтага батальёна мужна адбівалі варожыя атакі.

Успамінае Лівенцаў В.І. - палітрук палка: "Перад намі стаяла задача затрымаць ворага, не даць яму магчымасці ўварвуцца ўглыб савецкай тэрыторыі. Найболей баяздольнае падпадзяленне - кулямётная рота, разам з памежнікамі заняла недабудаваныя агнявыя пункты. Зразумеўшы, што ў нас няма артылерыі, праціўнік высунуў свае гарматы на адкрытыя пазіцыі і прамым навядзеннем пачаў расстрэльваць нашых кулямётчыкаў. Агонь быў настолькі пагібельным, што здавалася, кулямётныя пункты начыста падушаныя. Але варта было нямецкай пяхоце падняцца ў атаку, як уся абарона раптам ажывала. Варожых аўтаматчыкаў ізноў прыціскалі да зямлі. Так паўтаралася некалькі разоў.

Пасля чарговага артналёту лявей рубяжа нашай абароны з'явілася некалькі варожых танкаў. Пачуваючыся па-за небяспекай, яны, адзін за адным, набліжаліся да кулямётных пунктаў, размешчаных на вышыньках, і ва ўпор стралялі па заселых там храбрацах. Перасечанасць мясцовасці замінала нам бачыць усё, што рабілася ля пазіцыі кулямётчыкаў. Праглядалася толькі верхняя частка танкаў. Раптам сярод суцэльнага грукату раздаўся моцны выбух, і адзін з танкаў закруціўся на месцы і задыміўся. Адышоў у схованку другі. Усё, што магла, кулямётная рота зрабіла. ( В июне 1941. Кн.1-я. Гродно, 1997, стр. 91-92).

У 7 гадзін да воінаў батальёна падышлі памежнікі, разам з якімі байцы адыходзілі да асноўных сілаў палка ў Дамброва.

З пачаткам ваенных дзеянняў курсанты палкавой школы, якая знаходзілася ў Новым Двары, так-сама выступілі на Дамброва. Успамінае курсант школы малодшых камандзіраў Усманаў Ф. У.: "Вайна заспела нас нечакана-негадана, хоць мясцовыя жыхары пастаянна паўтаралі, што немцы вось-вось могуць наляцець. Але ніхто не рэагаваў на гэтыя "казкі". Аднак неўзабаве яны аказаліся рэальнасцю.

Досвіткам 22 чэрвеня мы прачнуліся ад суцэльнага грукату разрываў. Немцы бамбавалі чыгуначную станцыю, г. Гародня і аэрадром. Нас хутка зшыхтавалі і абвясцілі: "Адбылося парушэнне дзяржаўнай мяжы, і трэба паспяшацца на дапамогу памежнікам…". Выдалі кожнаму курсанту па 15 патронаў. Для гэтага прыйшлося разрадзіць стужкі станковых кулямётаў, якія было вырашанае чамусьці з сабой не браць. Тая ж доля спасцігла і мінамёты. Мы выступілі ў кірунку Дамброва, туды, дзе знаходзіліся асноўныя сілы палка. Над намі ўжо кружыўся выведвальны самалёт, прытым, на такой малой вышыні, што мы выразна бачылі двух пілотаў, якія назіралі за нашай калонай. Была паданая каманда: "Кладзіся! Па самалёце - агонь!". 200 вінтовак палілі нездарма. Машына ворага была падбітая і звалілася ў нізіне недалёка ад нас. Тут жа рушыла ўслед дзіўная каманда: "Стрэляныя гільзы сабраць, пакласці ў кішэні, а затым здаць старшыне".

Больш нікчэмнага занятку прыдумаць было нельга. Па сутнасці ўжо ішла вайна, а некаторыя нашы камандзіры ад мірных правілаў адхіліцца яшчэ не маглі. Каму патрэбныя былі стрэляныя гільзы, калі вакол ужо гарэлі гарады і сёлы, самалёты на аэрадромах, склады з маёмасцю дывізіі?!

Каля Дамброва палкавая школа перайшла да абароны на загадзя абсталяваных пазіцыях. Не паспелі мы, як след уладкавацца падвергнуліся артылерыйскаму абстрэлу. Нам адказаць немцам не было чым, таму вырашана было перасунуцца наперад. Аднак і на новым рубяжы наткнуліся на гітлераўцаў. Становішча ніхто не ведаў, таму мы манеўравалі на свае страх і рызыку. Вакол былі пажары, рваліся снарады." («Не уйдет из памяти война… Воспоминания ветеранов 3-й армии». Орел, 2000. ст.21-24.

Сувязі палка з вышэйстаячымі штабамі і суседзямі не было. Камандзіры палічылі гэта чарговым прымежным канфліктам і давалі байцам адпаведныя каманды.

З-за адсутнасці сувязі штаб 3-й арміі не ведаў становішча на гэтым участку, але, тым не менш, адрывістыя звесткі аб баях 37-га сп ішлі ў штаб арміі.

Начальнік штаба ЗАВА Клімоўскіх у Баявым данясенні штаба ЗАВА № 004/оп аб ходзе баявых дзеянняў войскаў акругі 22 чэрвеня на:

8.30: " У 7 гадзін 15 хвілін 16 самалётаў бамбавалі Гародню ... Бомбяць таксама Дамброва і Новы Двор…".

10.00: "… Ідуць баі за Дамброва, зыход не вядомы.

22.00: " 37-мы полк 56 сд, стрымліваючы пераўзыходячыя сілы пяхотных і танкавых частак праціўніка, да 17 гадзін адышоў на мяжу Ліпск-Дамброва. Далейшы кірунак адходу палка не ўстаноўлены." http://b(dsa.ru/documents/html/donesiune41/410622).

Вораг рваўся на ўсход. Палку пагражала акружэнне. Не маючы сувязі, без падтрымкі артылерыі, без тапаграфічных картаў мясцовасці ваяваць з пераўзыходячымі сіламі пяхоты і танкаў праціўніка воіны 37-га сп не маглі і змушаныя былі адыходзіць. Асабовы склад палка раставаў.

Успамінае Усманаў Ф.У: "Да наступнай раніцы падышлі да Нёмана, абмінулі разбураны аэрадром (Новы Двор - А.К.) , дзе працягвалі гарэць нашы самалёты, бензасховішчы, жылыя і адміністрацыйныя будынкі. Над намі ў які ўжо раз з'явілася група пікіруючых бамбардзіроўшчыкаў. Ад бамбёжкі мы страцілі больш за палову асабовага складу. Пасля паветраных удараў тут жа з'яўляліся матарызаваныя варожыя падраздзяленні, уносячы сумятню, якая межавала з панікай у нашых разнастайных, і, па сутнасці, некіравальных сілах. Тут былі і пехацінцы, і артылерысты, і сапёры, і сувязісты, і тылавікі. Але спробы арганізаваць іх і даць бой праціўніку поспеху не прыносілі. На абодвух флангах немцы дзейнічалі мабільнымі атрадамі, апярэджваючы нашы высілкі." ( «Не уйдет из памяти война… Воспоминания ветеранов 3-й армии». Орел, 2000, ст.21-24).

Рэшткі 37-га стралковага палка адыходзілі на ўсход праз Лунна, Масты. З вялікімі ахвярамі фарсіравалі Нёман каля Лунна. Тут полк патрапіў пад моцную бамбёжку. Паводле ўспаміну камандзіра ўзвода Левуса І.П., у баі пры Лунна "зніклі мал. палітрук Поданеў, мал.сяржант Тарасюк і Капусцін." («В июне 1941. Кн.2-я. Гродно,1999, стр.34).

Праціўніку не ўдалося акружыць савецкія войскі ў раёне Ваўкавыска. Заставалася вузкая паласа, не захопленая гітлераўцамі - вузкі калідор Масты-Дзярэчын, праз які савецкія войскі адыходзілі ў раён Наваградка. Па гэтым калідоры праходзіў і 37 сп.

Успамінае камандзір звяза Левус І.П.: "Ля мястэчка Масты нам насустрач выйшлі палкоўнік і чалавек у скураным паліто, зверху знакаў адрознення не было. Аказалася, што гэта быў маршал Рыгор Кулік. Ён адразу сабраў усіх, адсталых ад сваіх частак, і сфармаваў роты і батальёны для знішчэння нямецкага дэсанту. Гэтай ж ноччу паціху ад усіх маршал і іншыя камандзіры выляцелі на самалёце, пакінуўшы ўсё, як ёсць. Іх не асуджаю. Яны нічым нам дапамагчы не маглі, толькі хіба падзяліць долю фашысцкага палону. («В июне 1941. Кн.2-я. Грод-но,1999, стр.34).

Немцы стараліся загнаць нашы парадзелыя часткі ў кацёл. Па словах Усманава Ф.У. "У гэтых умовах пачалося стварэнне невялікіх атрадаў і нават груп, каб можна было лягчэй праскочыць праз лясы на ўсход. Галоўным пры гэтым была наяўнасць узбраення і боепрыпасаў.

Да адной з такіх груп далучыўся і я. Яна мела чатыры кулямёты, што абяцала нам магчымасць выбрацца з гэтага раёна. Група заняла пазіцыю каля дарогі, дзе немцы стараліся не дапусціць нашага выхаду ў гэтым кірунку. Гітлераўцаў, якія з'явіліся, мы сустрэлі моцным кулямётным агнём, нанеслі ім немалыя страты, шчасліва прарваліся ў лясы і пайшлі ў бок Шчучына, спадзяючыся заспець тут хоць бы рэткі нашага палка. Да вялікай радасці мы сустрэліся з аховай складоў, якія яшчэ ацалелі, камандзірам кулямётнай роты лейтэнантам Васільевым. Усё, што можна было, пагрузілі на пяць параконных вазоў і адправіліся ў кірунку Ліды. Два разы прыйшлося ўступаць у бой з невялікімі аддзеламі гітлераўцаў, з якімі мы паспяхова спраўляліся дзякуючы наяўнасці чатырох кулямётаў з боепрыпасамі. У гэтых хуткаплынных сутычках мы страцілі двух чалавек забітымі і двух параненымі.

На пяты дзень вайны падышлі да Ліды. Далей мы рухаліся ў бок Менска. Вакол, асабліва на флангах, немцы вялі агонь, асвятляючы мясцовасць ракетамі, спрабуючы стварыць паніку і пераканаць нас у безвыходнасці становішча. Натуральна, мы знаходзіліся ў цяжкім становішчы, і надзеі на спрыяльны зыход былі мінімальнымі.

На восьмы або дзевяты дзень наткнуліся на немцаў, якія перакрылі нам шлях. Гітлераўцы пайшлі ў атаку. Распачаўся моцны бой. Дзякуючы нашым кулямётам і мінамёту варожая атака была адбітая. Аднак далей весці агонь мы ўжо не маглі: боепрыпасы скончыліся.

У гэтай крытычнай сітуацыі на нас наваліліся варожыя бамбардзіроўшчыкі. Усё ў нас было пабіта: кулямёты, мінамёт, вазы, забітыя коні. Байцы кідаліся ратавацца хто куды, і я ў тым ліку. Тут мяне кантузіла, але я яшчэ мог ісці і здолеў дабрацца да лесу.

Пачаліся тулянні нашай групы з дванаццаці чалавек. Адзіным з 37-га палка аказаўся я. Пасля доўгіх пошукаў выйсця з становішча мы выйшлі ў Лагойскі раён, дзе з дробных аддзелаў ствараўся партызанскі атрад, які разгарнуўся да лета 1942 года ў партызанскую брыгаду імя М.В. Фрунзе. . («Не уйдет из памяти война… Воспоминания ветеранов 3-й армии». Орел, 2000. ст.21-24).

Частка байцоў , у т.л. і Левус І.П ., якія ішлі на ўсход у кірунку Наваградка, патрапілі ў загадзя спланаваны гітлераўцамі Наваградскі кацёл, многія, вельмі многія загінулі. Многія байцы і камандзіры патрапілі ў палон.

Пад Койданавам быў вялікі канцлагер, у які патрапіў і Левус І.П.: "…у палоне ў лагерах пад Койданавам я сустрэў старшыну сваёй роты Федзю Жураўлёва, выхадца г. Куйбышава. Вычыну я ніякага не здзейсніў. Многія загінулі, не зрабіўшы і стрэлу. А хто выжыў, прайшоўшы вайну і палон, зараз усе хворыя і інваліды. Такая яна, горкая праўда вайны." (В июне 1941. Кн.1-я. Гродно, 1997, стр. 90).

З 37 сп вайну перажылі ўсяго 6 чалавек. Магчыма, лічба пазасталых у жывых была некалькі большай, усё роўна, гэта - катастрофа, поўны разгром палка. Вось яны, пазасталыя ў жывых:

1. Запатокін Іван Аляксеевіч,

2. Левус Іван Панцялеевіч,

3. Лівенцаў Віктар Ільіч,

4. Рэмаў Фёдар Іванавіч.

Па ўспамінах Ф.І. Рэмава, у Гародні пасля вайны жылі два Івановых, адзін з іх - палітрук, другі - камандзір счацвяронай зеніткі або зенітнага звяза.

З Наваградскага катла выйшаў ля Бабруйска палітрук Лівенцаў Віктар Ільіч.

Віктар Лівенцаў нарадзіўся ў 1918 г. у Варонежскай вобласці. У 1938 г. прызваны ў Чырвоную Армію. Прымаў удзел у вызваленні Заходняй Беларусі, а таксама ў савецка-фінскай вайне 1939-40 гг. У 1941г. скончыў Гарадзенскую вайскова-палітычную вучэльню. 22 чэрвеня 1941г. Лівенцаў прыняў першы бой каля заходняй мяжы. Выйшаў з акружэння пад Бабруйскам. У снежні 1941 г. арганізаваў 752-гі партызанскі атрад. У пачатку 1943 года атрад Лівенцава загадам Цэнтральнага штаба партызанскага руху быў ператвораны ў 1-ю Бабруйскую партызанскую брыгаду, якой належала "працаваць" у наваколлях горада Бабруйска. З 1944 г. па 1950 г. Лівенцаў - сакратар, другі сакратар ЦК ЛКСМ Беларусі. У 1952 г. скончыў рэспубліканскую партшколу, у 1955 г. - Менскі педінстытут імя М. Горкага. З 1958 г. 20 гадоў быў старшынём Дзяржкамітэта па фізкультуры і спорту БССР; у 1978-86 гг. - кіраўнік справамі ЦК КПБ. Абіраўся дэпутатам Вярхоўнага Савета БССР 5-10-га скліканняў. (http://www.belgazeta.by).

Падчас работы над гісторыяй 56-й сд ўдалося ўстанавіць, што з 37 сп перажылі вайну яшчэ 7 чалавек. Гэта:

1. Бажанаў Міхаіл Карлавіч;

2. Бельдыеў Антоль Мікалаевіч;

3. Захараў Мікалай Абрамавіч;

4. Ізмайлаў Аляксандр Мацвеевіч;

5. Іштэракаў Леанід Пятровіч;

6. Радзько Сяргей Дзмітрыевіч;

7. Усманаў Файзі Усманавіч.

Па 184 сп ўдалося ўстанавіць, што ў жывых засталося яшчэ тры чалавекі. Гэта:

1. Валівахін Іван Ігнацьевіч;

2. Ісупаў Анатоль Пятровіч;

3. Радыюс Мікалай Пятровіч.

Артылерыя 56-й сд

Важнае месца ў баяздольнасці войскаў у перадваенны перыяд адводзілася артылерыі, якую часта ў той час звалі "богам вайны". Асноўнай арганізацыйнай адзінкай артылерыі з'яўляўся полк, які, як правіла, складаўся з 3-х агнявых дывізіёнаў. Вайсковыя спецыялісты адзначаюць, што па баявых якасцях савецкая артылерыя пераўзыходзіла нямецкую. Але яна была слаба забяспечаная механізаванай цягай, што рэзка зніжала яе баявыя магчымасці. Патрэбнасці войскаў у адмысловых артылерыйскіх цягачах задавальняліся толькі на 20,5 %. У якасці цягачоў выкарыстоўваліся сельскагаспадарчыя трактары, палова гармат - на конскай цязе. І гэты "бог вайны, "любата" 56 сд - артылерыя, загінула, практычна, пад першымі ўдарамі ворага: многія з 122-х і найноўшых 152-х мм гармат не зрабілі нават аднаго стрэлу. І што страшней за ўсё, загінула не толькі тэхніка, загінуў не па сваёй віне практычна ўвесь асабовы склад.

У 56-й стралковай дывізіі па штаце меліся 247-мы гаўбічны і 113-ты лёгкі артылерыйскія палкі.

247 гаўбічны артылерыйскі полк

У 1939 г. полк размяшчаўся ў г. Слуцку. Увосень 1939 г. удзельнічаў у вызваленні Заходняй Беларусі, узімку 1939-1940 гг. - у баях у Фінляндыі на Петразаводскім кірунку, улетку 1940 г. - у паходзе ў Латвію. З Рыгі полк быў перакінуты ў Ломжу, адтуль - у маёнтак Мікелеўшчына, што за 7 км ад Ражанкі. У траўні 1941 г. полк перамешчаны пад Сапоцкін у маёнтак Свяцк - Велькі. Камандзір палка Кузняцоў, нам. па палітчастцы - батальённы камісар Зайцаў. Напярэдадні вайны частка байцоў знаходзілася на артылерыйскіх зборах пад Гародняю.

Пра будні, узбраенне, баявую падрыхтоўку і гібель палка ўспамінае малодшы лейтэнант Іваноў Аляксандр Макаравіч: "Полк размяшчаўся ля самай мяжы ў м. Сапоцкін у маляўнічым фальварку Свяцк-Велькі, усяго за 7 км ад мяжы. У сярэдзіне траўня на наша месца пераведзены з Гародні камандны пункт 56-й дывізіі. Каб не дэмаскаваць яго, мы размясціліся побач з дотамі, якія будаваліся ля канала.

На мяжы ў траўні 1941 года - трывожнае становішча: пастаянныя парушэнні мяжы, пералёты праз яе нямецкіх самалётаў-выведнікаў. Усё часцей у нас пачалі праводзіцца баявыя трывогі, вучэнні ў полі з гарматамі. У нашым 1-м дывізіёне, якім камандаваў старэйшы палітрук Сямёнаў, гарматы былі любата: даўгаствольныя 152-мм гарматы на механічнай цязе, працаваць на якіх было сапраўднае задавальненне. Уявіце сабе такую махіну вагой у 2.5 тоны! Адзін снарад для яе важыў больш за 2,5 пуды, а кідае яна яго на 17 км. Праўда, такія гарматы-гаўбіцы былі толькі ў нашым дывізіёне, у астатніх заставаліся ранейшыя, 122-х мм, дарэчы сказаць, таксама не цацкі - снарады амаль па 22 кг, далёкасць стральбы - звыш 11 км. Але працаваць з імі ў баі было нялёгка: паспрабуй перакінуць з рук на рукі шэсць такіх паўтарапудовых штучак у хвіліну, гэта значыць 10 пудоў на працягу хоць бы чвэрці гадзіны, адразу змокне на спіне гімнасцёрка. А калі паўгадзіны, гадзіна? Без трэніроўкі не абыйдзешся. Вось мы і трэніраваліся, каб адказаць на варожы ўдар патройным ударам. Як памятаецца, мы спявалі з гонарам:

"Ударят орудия громом,

закутав селения в дым.

Ни поля, ни леса, ни дома,

ни Волги, ни Лены, ни Дона -

ни пяди земли не сдадим!"

Спявалі то, спявалі, а вось так здарылася, што многія нашы гарматы нават разу не стрэлілі: былі знішчаныя з паветра да пачатку бою.

Увечар у суботу 21 чэрвеня мы глядзелі пад хвоямі непадалёк ад Аўгустоўскага канала фільм "Аляксандр Сувораў". Экран быў замацаваны на дрэве, а мы размясціліся, хто на самаробных зэдлях, хто на крэслах. Пасля фільма трохі пасядзелі ў курылцы і разышліся па намётах, якія былі разбітыя непадалёк ад артылерыйскага парку. Агнявыя пазіцыі ля канала намі былі раней адкапаныя, але мы іх пакуль не займалі. Гаварылі, не варта правакаваць немцаў, асабліва пасля прачытанага нам напярэдадні паведамлення ТАСС аб тым, што ні немцы на нас, ні мы на немцаў нападаць не рыхтуемся… Некаторыя нашы камандзіры, у іх ліку і маёр Кузняцоў, які выконваў абавязкі камандзіра палка, моцна сумняваліся, як і нашы суседзі з бліжэйшай памежнай заставы. Я быў на пасадзе камандзіра агнявога звяза 1-й батарэі. Батарэяй камандаваў лейтэнант Заякін.

На досвітку ўсіх падняў на ногі аглушальны выбух. З боку мяжы, дзе размяшчаўся штаб палка, вёўся інтэнсіўны артылерыйскі абстрэл. З'явіўся самалёт-выведнік.

Па баявой трывозе мы хутка панесліся ў артылерыйскі парк, які мясціўся поблізу на лясной паляне. Агнявы налёт пакінуў свой след: частка гаўбіц, цягачоў і аўтамабіляў была пашкоджаная.

Фашысты напалі на нашу Радзіму! З'явіліся першыя забітыя і параненыя. Цяжка паранены камандзір палка маёр Кузняцоў. Камандаванне палком прыняў яго намеснік па палітычнай частцы батальённы камісар Зайцаў. Камандзір 1-га дывізіёна старэйшы палітрук Сямёнаў загадаў нашай батарэі заняць агнявыя пазіцыі ў яшчэ не скончаным будаўнікамі ўмацраёне ўздоўж мяжы каля Сапоцкіна, паказаў асноўны кірунак стральбы і паставіў баявую задачу. Пад бесперапынным агнём фашыстаў мы хутка абсталявалі назіральны пункт і агнявыя пазіцыі для стральбы прамой наводкай, замаскавалі гаўбіцы, цягачы і аўтамабілі.

Каля 5 гадзін раніцы немцы перанеслі артылерыйскі агонь углыб нашай абароны, а іх пяхота пайшла ў атаку. Яны ішлі нахабна, самаўпэўнена, закасаўшы рукавы, з аўтаматамі. Выведнік Пагарэльскі спрытна працаваў са стэрэатрубой, хутка засякаў цэлі і рыхтаваў дадзеныя для стральбы па іх.

Магутныя залпы чатырох 152-х міліметровых гаўбіц скалынаюць паветра, снарады рвуцца ў размяшчэнні фашыстаў. Атака адбітая. Частка гітлераўцаў была забітыя, астатнія пабеглі назад. Наступіла невялікая паўза. Ізноў з'явіўся самалёт-выведнік.

- Танкі! - раптам дакладвае Пагарэльскі.

Гляджу на гадзіннік - 5.30. Падымаю да вачэй бінокль, лічу, колькі іх. Адзін, два, тры…, пяць…, дзесяць… Дакладваю камандзіру батарэі. Артылерысты адкрываюць агонь па ворагу. "Чатыры танкі павярнулі назад, шэсць знішчана, - дакладвае выведнік Пагарэльскі.

Танкавая атака адбітая. На стомленых тварах батарэйцаў радасць. Яшчэ б! Першы выйграны бой.

Але радасць раптам згасае. Камандзір звяза боезабеспячэння лейтэнант Баліхін даклаў на НП: "Снарадаў няма!". Спрабую звязацца з іншымі батарэямі - сувязі няма, няма сувязі з НП камандзіра дывізіёна, маўчыць і камандзір палка.

Праз некалькі хвілін гучыць каманда: "Паветра!". На нашу батарэю наляцела пяць "Юнкерсаў". Не маючы зенітнага прыкрыцця, мы нічога не маглі зрабіць з імі. Яны на прыземным палёце моцна бамбавалі і абстрэльвалі пазіцыі нашай батарэі.

Пасля паветранай атакі гаўбіцы, цягачы былі пакарабачаныя, асабовы склад агнявых звязаў амаль поўнасцю знішчаны. Загінуў камандзір батарэі лейтэнант Заякін.

Сяк-так прывялі ў парадак ацалелыя гаўбіцы, адкрыць жа агонь многія не паспелі. "Юнкерсы" і "Месершміты" з'явіліся ізноў і пачалі сваю смяротную карусель.

Дывізіён раставаў на маіх вачах. Тое ж было і з суседнім дывізіёнам. Там пачалі закочваць ацалелыя гарматы ў катлаваны недабудаваных дотаў. Але і гэта не дапамагло". (У чэрвені 1941. Кн.2-я. Гародня,1999, стар. 80-81).

Падчас бою да палка далучылася частка байцоў, якія знаходзіліся на артылерыйскіх зборах пад Гародняй. Але і гэта не выратавала становішча. Успамінае курсант палкавой школы Пагарэльскі Ігар Яўхімавіч: "У траўні 1941 г. мы выехалі ў летнія лагеры. Тады я быў курсантам палкавой школы. У ноч з 21 на 22 чэрвеня нас паднялі па трывозе, і мы зрушыліся паходным маршам у бок мяжы.

Досвіткам спыніліся на прывал у невялікім гаі недалёка ад мястэчка Свяцк. Селі адпачыць. І раптам пачалі рвацца снарады. Мы ўскочылі. Першая думка, якая прыйшла ў галаву, гэта мабыць, ізноў пачаліся вучэнні. Але, тут жа, з-за лесу з'явіліся знішчальнікі з чорнымі крыжамі і з прыземнага палёту пачалі паліваць нас свінцом. Вакол з'явіліся першыя забітыя і параненыя. Тады мы зразумелі, што гэта не вучэнні, а вайна. Далучыўшыся да палка, усталявалі 152-мм гаўбіцы ў доты ўмацраёна, і пачалі адбіваць атакі гітлераўцаў. З першых хвілін вайны наш полк вёў разлютаныя баі. Агнявыя пазіцыі падвяргаліся бесперапыннаму артабстрэлу. Затым наляцела група фашысцкіх бамбардзіроўшчыкаў і пачала бамбаваць наша размяшчэнне". (У чэрвені 1941. Кн.1-я, Гародня, 1997, стар. 78).

Іваноў А.М.: "Гадзінаў да 5 ад палка (22.06-А.К.) , які ўступіў у бой, з больш, чым 40 гаўбіц, засталіся адзінкі. Верагодна, загінула і была параненая і большасць артылерыстаў. Забітых пахавалі там жа, на месцы бою, а параненых паклалі на зялёныя галінкі ў ацалелыя машыны і артылерыйскія цягачы, падчапілі з дзесятак пазасталых гармат і з некалькімі дзесяткамі здаровых байцоў пад вечар зрушыліся да Нёмана. Журботны быў гэты шлях адступлення рэшткаў нядаўна яшчэ магутнага палка. З 1240 чалавек, якія былі ў ім яшчэ напярэдадні, да Гародні дабралася ўсяго 78 чалавек з некалькімі гаўбіцамі". (У чэрвені 1941. Кн.2-я. Гародня,1999, стар. 80-81).

Асабовы склад 247-га гаўбічна-артылерыйскага палка (78 чалавек з 1240), які дабраўся да Гародні, там не затрымаўся. Мал. лейтэнант Іваноў А.М.: "У ноч на 23 чэрвеня па загадзе камандавання мы пакінулі Гародню, якая пылала (гарэлі склады з палівм, рваліся боепрыпасы) і накіраваліся да Ліды. Адтуль наш шлях ляжаў на Іўе, Юрацішкі, Вілейку, падчас якога мы падвяргаліся частым бамбёжкам і трацілі апошнія гарматы і машыны". (У чэрвені 1941. Кн.2-я. Гародня,1999, стар. 81-82).

Шлях ад мяжы на ўсход быў нялёгкім не толькі з-за нямецкіх бамбардзіровак з паветра. "У населеных пунктах па нас неаднаразова адкрывалі кулямётны агонь з гарышчаў і скляпоў будынкаў. Гэта стралялі варожыя групы, пасланыя ў наш тыл. Пад іх агнём нямала палегла нашых хлопцаў. Быў паранены і я", - успамінае Пагарэльскі І.Я. - курсант палкавой школы 247 гап. (У чэрвені 1941. Кн.1-я, Гародня, 1997, стар. 79).

Старшына Карпенка А.М: "247 гап з-пад Шчучына быў накіраваны ў м. Рось, каб спыніць пасоўванне немцаў на ўчастку Скідаль-Рось-Ваўкавыск. Штаб палка размяшчаўся ў м. Рось, а гаўбіцы былі ўсталяваныя перад мастом на р. Нёман… Наступны пункт нашага палка - лес пад Ваўкавыскам, затым адступленне ў кірунку Менскага ЎРа праз Зэльву, Наваградак, Карэлічы, Івянец, Койданава. За лінію фронту выйсці не ўдалося. Быў камандзірам роты і парторгам п.а. імя Су орава брыгады "Савецкая Беларусь" Берасцейскага партызанскага злучэння."

113 лёгкі артылерыйскі полк

113 ап - удзельнік фінскай вайны, пры 60-ці градусным марозе штурмаваў недаступную лінію Манергейма. Да 7 траўня 1941 г. месцам сталай дыслакацыі палка быў г. Ліда, а 7 траўня полк перадыслакаваўся ў Гародню. Адзін дывізіён палка прымаў удзел у абсталяванні баявых пазіцый на прымежным рубяжы ў раёне Сапоцкіна. Артылерыя была на коннай цязе, адну гармату цягнулі тры пары коней.

Трывожнае становішча на мяжы. Гэта адчувалі ўсе, у тым ліку і шараговы, і сяржанцкі склад. Вось як яе апісваў у лісце родным сяржант 113 ап Аляксандр Яўхімавіч Макееў: "…Прабуду тут, калі не затрымаюць, да 20 чэрвеня. Жыццё цячэ звычайна - праца, чатыры-шэсць гадзін у тыдзень палітзаняткаў. Памежнае жыццё поўнае нечаканасцяў. Не праходзіць дня, каб чаго-небудзь не здарылася. Сёння, напрыклад, уначы (з 3 на 4 чэрвеня) перайшоў мяжу звяз з мэтай дзяйснення дыверсій, але быў затрыманы. Не так даўно быў выкрадзены вартавы, якога потым знайшлі павешаным на дрэве, распранутым і з багнетам у грудзях. Была таксама затрыманая група бандытаў каля 25 чалавек, якія спрабавалі перайсці мяжу. І так штодня, то адно, то другое…". (І. Макеева. Рэха чэрвеня 1941. Гародня, 2005, ст. 67).

Драматычна для палка пачаўся першы дзень Вялікай Айчыннай. Усё пачалося раптам. Мірная раніца для артылерыстаў скончылася ў той момант, калі над мяжой прагрымелі аглушальныя выбухі нямецкіх снарадаў, а ўслед за імі пайшлі танкі. Ініцыятыва ўпушчаная. Асабовы склад палка займаў агнявыя пазіцыі і наглядальныя пункты пад агнём праціўніка. У першыя гадзіны вайны вораг накрыў пазіцыі артылерыстаў магутным артылерыйска-мінамётным агнём, затым пайшлі танкі. Асноўная частка гармат выведзена з ладу. Полк панёс вялікія страты асабовага складу і матэрыяльнай часткі і змушаны быў адыходзіць праз падпаленую Гародню. Пасля паразы пад Гародняй рэшткі палка ў стане блытаніны і панікі групамі і групкамі пачалі хаатычнае адступленне на ўсход.

Аб падзеях першага крывавага для савецкага боку дня 22 чэрвеня палітрук 113-га гаўбічнага артылерыйскага палка Андрэеў М.М.: "У 4 гадзіны ў асляпляльна-аглушальных выбухах агню і смерці загула і застагнала зямля. Я, зрываючыся, апранаючыся, бягу па загадзе камандзіра палка палітруком у другую батарэю першага дывізіёна, а адтуль у артылерыйскі парк, дзе стаялі на падстаўках 76-мм гарматы.

Артылерыйскі парк кіпіць ва ўраганным шквале агню. Конныя запрэжкі кідаюцца па баках, блытаюцца ў пастронках, ездавыя ніяк не могуць загнаць коней у бурлівае пекла артылерыйскага парку. Тут жа выскачыў камандзір дывізіёна на ўзвар'яваным шэрым кані. На поўным скаку яго зачапіла за шыю тэлефонным провадам, які падаў, і выкінула прэч з сядла з адрэзанай галавой.

Пасля немалых высілкаў і страт нам усё-такі ўдалося загнаць ашалелых коней у парк, упрэгчы ў перадкі і выкаціць з бурлівага пекла тры з чатырох гармат батарэі. Адна гармата так і засталася там разам з ездавымі і баявым разлікам, разбітая прамым трапляннем варожага снарада.

Адскочыўшы наўскач метраў на 500 ад парку, наша батарэя займае агнявыя пазіцыі прама сярод поля ў жыце. Камандзір батарэі ст. л-т Сяргей Балашоў, нібы непаражальны, спакойна і ўпэўнена праходзіць пад агнём ад аднаго гарматнага разліку да іншага, паказвае недахопы і недагляды. Яго загад абкопвацца ў поўны профіль і як след маскавацца, выконваецца няўхільна. Мне, як палітруку батарэі, тым больш неабходна было словам і справай натхняць байцоў на вычын. Я іду і падбадзёрваю хлопцаў: "Надышоў і наш час. Не пасарамоцім нашых продкаў, выдужаем. Смерць фашысцкім захопнікам!"

Яшчэ не паспелі абкапацца і замаскавацца, як артналёт сціхае, і на ўскраіне жытняга поля ад лесу раптам з'явіліся надыходзячыя цёмна-зялёныя ланцугі гітлераўцаў, разгорнутыя ў баявы парадак. Яны няўлоўна насоўваюцца грознай лавінай ва ўвесь рост з закасанымі рукавамі, са зброяй у руках проста на нашу пазіцыю. Ва ўзаемадзеянні з памежнікамі на вышыньцы справа падпускаем праціўніка як мага бліжэй і кулямётна-мінамётным, артылерыйскім агнём расстрэльваем яго ва ўпор, прыціскаем да зямлі і адкідваем назад.

Адкаціўшыся, непрыяцель адразу ж накрывае нашу пазіцыю магутным артылерыйска-мінамётным агнём. Закіпела і застагнала наша пазіцыя ў немым выцці снарадаў і мін, якія рвуцца паўсюль . Неўзабаве яна на імгненне замерла, парваная і разварочаная снарадамі і мінамі. З трох гармат батарэі адна зусім завалілася набок з падбітым колам і шчытом і выведзеным з ладу супраць-адкатным прыстасаваннем. Пашкоджанымі аказаліся і апошнія дзве гарматы, але з іх яшчэ можна было весці агонь. Тут жа ў беспарадку валяліся пакарабачаныя снарадныя скрыні, забітыя байцы, крывавыя лахманы, стрэляныя гільзы. Замерла таксама і вышынька памежнікаў на нашым правым фланзе. Пасля артналёту не паспяваем аказаць дапамогу параненым, як з-за лесу з гулам паказаліся цёмныя машыны. Калышучыся, яны распаўзаліся па жытнім полі.

Ля нашых пашкоджаных, але баяздольных дзвюх гармат закіпела праца. Пазасталыя ў жывых баявыя разлікі, пагарджаючы смерцю, дзейнічаюць суладна і хутка.

- Агонь!- камандуе ст. л-т Балашоў.

Наводчыкі, хвалюючыся, бяруць на прыцэл пярэднія танкі, б'юць па іх, і ўсё міма і міма… Не вытрымаўшы няўдач і напругі, я адхіляю бліжэйшага наводчыка ад прыцэльнага прыстасавання, наводжу перакрыжаванне панарамы пад вежу танка, б'ю… і таксама міма! Скрыпучы зубамі, адкідаю прэч сваю напругу, і як мага спакайней і ўпэўненей бяру на прыцэл выраслы перад вачамі бліжэйшы танк і б'ю прама ва ўпор першым снарадам па траках, другім - у борт. Танк развярнуўся бокам, рассцілаючы стужкай тракі, яшчэ раз ірвануўся, як паранены звер, і, замёр, агорнуты агнём і дымам. Услед за першым, падбіваю другую пачвару. Разам з ім раптам успыхнула і задымілася яшчэ адна варожая машына. Гэта патрапіла ў цэль і другая гармата.

Побач раздаўся трэск - зваліўся смяротна паранены Сяргей Балашоў. Сувязны Сцяпанаў аказвае яму дапамогу, але нажаль, яна ўжо не патрэбная. Смерць камбата яшчэ больш разлютавала нашы сэрцы. І не лічачыся з навіслай небяспекай і стратамі, ваюем да апошняга ўздыху і адбіваем танкавую атаку…

Ацанілі становішча, праціўнік авалодаў вышынькай памежнікаў і абышоў нашу пазіцыю з правага флангу. Яшчэ адно імгненне, і нашу батарэю раздушаць танкі. Трэба неадкладна здымацца і мяняць пазіцыю.

Выклікаем са схованак перадкі на батарэю, аказваем дапамогу параненым, хаваем забітых, здымаемся і адыходзім. Стараемся звязацца са сваім дывізіёнам, палком, суседнімі падраздзяленнямі. (У чэрвені 1941. Кн.1-я. Гародня, 1997, стар.89).

Палку пастаўленая задача - прайсці праз падпаленую Гародню, засяродзіцца на яе ўскраіне і падтрымаць 184-ты стралковы полк, які да вечара 22 чэрвеня размясціўся на ўсходняй ускраіне Гародні.

У 7 гадзін вечара полк быў гатовы да бою. Раптам з боку горада данёсся грукат танкаў: немцы наступаюць.

Коваль А.М.: "…Адбіццём атакі праціўніка кіраваў маёр Зайцаў. Ён навідавоку ва ўсіх, у т.л. і непрыяцеля, ездзіў верхам на кані па баявых парадках і, натуральна, не ўбярогся, быў забіты. Пасля неаднаразовых атак у разліку засталіся толькі два чалавекі - я і наводчык. Мы навялі гармату і прамой наводкай пачалі расстрэльваць танкі. Некалькі танкаў былі падбітыя, астатнія схаваліся ў схованку. Праціўнік не мог не заўважыць нашу гармату і адкрыў па ёй агонь. Гармата была разбіта, а я паранены асколкам снарада. Памятаю, адзін з пазасталых у жывых наводчык, вынес мяне з поля бою і даставіў у палкавы лазарэт. Адгэтуль я патрапіў у Ліду, а потым у Арол. (Там жа, ст. 89).

Лейтэнант Коваль Аляксандр Майсеевіч пасля папраўкі ў жніўні 1941 года вярнуўся ў шыхт. Ваяваў на Ленінградскім, Волхаўскім, Сталінградскім, Данскім і Трэцім Украінскім франтах у складзе 23-га артпалка 4-й гвардзейскай стралковай дывізіі, уганараваны званнем Героя Савецкага Саюза.

Бабаджанян А.А.: "Да вечара засталіся 2 гарматы - гаўбіца 122 мм і гармата 76 мм. Байцы 184-га стралковага палка ручной гранатай падпальваюць першы танк, аднак танкі паўзуць. Я накіроўваю ствол сваёй гарматы на танк, які ідзе наперадзе. Мой камандзір гарматы аддае загад: "4 снарады, беглы - агонь!". Выпу скаю снарады. У той момант танк, які поўз злева, абстрэльваючы нашу агнявую пазіцыю, знёс верхнюю частку шчыта маёй гарматы і смяротна раніў камандзіра. Танкі ідуць проста на гармату. Я спыняю стральбу. Набоец у адно імгненне выцягнуў з кішэні загінулага камандзіра ручную гранату, схаваўся пад куст, і адтуль кінуў пад танк. Танк загарэўся і спыніўся. Астатнія павярнулі назад. У першы дзень вайны байцамі 184-га сп і нашым палком былі падбітыя 14 нямецкіх танкаў. У нас засталося 2 гарматы. Боем камандавалі камандзір палка падпалкоўнік Зайцаў і начальнік штаба маёр Данілаў. У гэтым баі Зайцаў загінуў. Маёр Данілаў уручыў мне палявую сумку камандзіра, якая дагэтуль беражліва захоўваецца ў мяне, як светлая памяць пра бясстрашнага баявога камандзіра. Калі бой спыніўся, было ўжо цёмна". (ЛГММ, 113 ап, Бабаджанян А.А.).

За 22 чэрвеня, са слоў батальённага камісара палка Пратасава, полк страціў амаль усе гарматы, панёс вельмі вялікія страты ў людзях, усюды блытаніна і паніка, нічога не вядома пра штаб дывізіі. Нягледзячы на трохразовую меншасць, артылерысты ваявалі гераічна, разам з памежнікамі рабілі ўсё магчымае, каб спыніць, або хоць бы замарудзіць наступленне ворага. Полк адыходзіў, чакаў рэальнай дапамогі, але даводзілася разлічваць толькі на ўласныя сілы і магчымасці. Ваўкавыск, Слонім… "Пад Стоўбцамі занятая пазіцыя стала апошняй мяжой нашай батарэі. Тут стаялі да смерці, пакуль не была знішчана апошняя гармата з баявым разлікам, і асляпляльны свінцовы агонь не збіў з ног і не загасіў мне святло. Але ўсім смярцям назло наканавана было выжыць, і з дапамогай старэйшага сяржанта Васіля Бяляева ўстаць на ногі і пераадолець сотні кіламетраў па тэрыторыі, занятай ворагам… Кожны крок адгукаўся болем і каламуціў прытомнасць. Але выжыў, арганізаваў партызанскую групу, атрад. Скончыў вайну камісарам Лагойскай брыгады "Бальшавік". (ЛГММ,113 ап, Андрэеў Н.М.).

"Пасля доўгіх пошукаў высветлілася, што ў жывых з двух артылерыйскіх палкоў засталося 16 чалавек", - Бабаджанян А. А. (Там жа). Вядома, што шараговец Сафронаў Георгі Васільевіч пад Гародняй быў цяжка кантужаны, патрапіў у палон - канцлагер Дахаў.

Адступленне 213 сп

Нягледзячы на лютую абарону савецкіх войскаў, 22 чэрвеня нямецкія войскі зламалі супраціў частак 4-га стралковага корпуса і прасоўваліся да Нёмана. Цяжкае становішча склалася ў 213 стралковым палку: снарады да палкавой артылерыі і міны да цяжкіх мінамётаў скончыліся, боепрыпасы да стралковага ўзбраення на зыходзе, адсутнічала медыцынская дапамога. 213 сп і памежнікі, артылерысты, чырвонаармейцы іншых частак, якія далучыліся да яго, апынуліся ў акружэнніі і змушаныя былі адыходзіць. Адыходзіць праз Гародню было немагчыма, бо Гародня была ўжо захоплена немцамі. Камандаванне палка, не маючы сувязі з кіраваннем дывізіі, арміяй, суседзямі вырашыла адыходзіць лявей ад Гародні, на Вільню, дзе спадзяваліся злучыцца з часткамі нашага войска. Савецкіх самалётаў, якія павінны былі прыкрываць адыход войскаў, у небе не было: авіяцыя Заходняй асобай вайсковай акругі была разбіта 22 чэрвеня.

Мужнасць і адвага нашых байцоў ацэненая праціўнікам. Ф. Галдэр - начальнік Генеральнага штаба нямецкіх сухапутных войскаў у дзённіку ад 24 чэрвеня пісаў: "Бясспрэчны факт, што з усіх праціўнікаў, якіх сустракаў нямецкі салдат, савецкі баец з'яўляецца самым устойлівым і ўпартым". (Во славу Родины. М., 1980, стар.107).

Па загаду камандзіра палка Якаўлева Т.Я. у 23 гадзіны ўтойліва, без мітусні і панікі, пад прыкрыццём кулямётных рот, у тым ліку і кулямётчыкаў 184 сп, асноўная маса 213 сп з байцамі 9-га артылерыйскага кулямётнага батальёна Гарадзенскага ЎРа і байцамі 38-га выведбатальёна, якія далучыліся да палка, зрушыліся з адрэзка абароны ад х.Тартак да в.Сонічы праз в. Пясчаны да р. Нёман, абыходзячы Сапоцкін. Штаб, па ўспамінах Г. Варанца і жонкі камандзіра 1-й кулямётнай роты л-та Сямёнава - Барташ Рамуальды Фабіянаўны, пераехаў у тыл, у бок Сапоцкіна з пачаткам ваенных дзеянняў, і зрушыўся да пераправы цераз Нёман у ноч на 23 чэрвеня. Ім запомнілася, што як толькі прайшлі Сапоцкін, пачулі магутныя выбухі падарваных у Гародні складоў. Па ўспамінах П. Сляткова, першы батальён палка пад камандаваннем ст.л-та Смірнова Г.Г. знаходзіўся пад Гародняй, а паводле ўспамінаў камандзіра звяза л-та Ў.І. Панчанкава, першы батальён быў размешчаны каля самой мяжы, быў акружаны і амаль поўнасцю знішчаны ў той момант, калі яшчэ адпачываў у намётах. "Толькі некаторых мне ўдалося бачыць пасля таго, як яны прыбылі ў размяшчэнне палка". (У.І. Панчанкаў. ЛГММ. Фонд "У.І. Панчанкаў").

Г.А. Варанец - шараговец, мастак клуба: "Пасёлак Сапоцкін мы пакінулі 23 чэрвеня ўвечар. Адыходзілі арганізавана, трымаючы парадак і дысцыпліну. Увечар 23-га чэрвеня з грудоў паміж Сапоцкінам і в. Гожа мы бачылі на поўдні велізарныя слупы пылу ад нямецкіх калон, якія рухаюцца ў бок Гародні". (Г.А. Варанец. Там жа.)

П.Я. Сляткоў: "Ніхто з чырвонаармейцаў, размешчаных на перадавой, не ведаў, што сувязь з палком перапыненая да пачатку ваенных дзеянняў. Невядома было і тое, што полк знаходзіцца ў акружэнні. Кожны чырвонаармеец ведаў адно: дакладна выконваць загады камандзіра, умела адбіваць атакі непрыяцеля, захоўваць сябе, аберагаць сваіх таварышаў. Ім і думка ў галаву не прыходзіла, што праз лічаныя гадзіны пакінуць лініі абароны і пачнуць адыходзіць. Ды і думаць пра гэта было злачынна. У свядомасці кожнага чырвонаармейца было адно: Чырвоная Армія ў выпадку ваенных дзеянняў, будзе ваяваць не на сваёй тэрыторыі, а на тэрыторыі непрыяцеля. Неяк пры разборы аднаго тактычнага занятку чырвонаармеец Анфінагенаў - наводчык 82-мм мінамёта, задаў пытанне камандзіру звяза мл. л-ту Чарнышову: "Таварыш лейтэнант, а як быць у выпадку адступлення?". Камандзір звяза счырванеў, вочы яго ўпіліся ў Анфінагенава, і ён пракрычаў: "Чырвоная Армія ніколі не будзе адыходзіць, яна, калі спатрэбіцца, пойдзе толькі наперад. Для нас злачынна адпрацоўваць тактыку адступлення. Запомні гэта, і больш такіх дурных пытанняў не задавай".

Калі зусім сцямнела, страляніна значна зменшылася і перайшла ў перастрэлку. Немцы давалі пра сябе знаць, што яны тут, блізка. А кожны з нас жыў надзеяй і трымаў як бы ў сакрэце: вось-вось падыдуць уначы ўтойліва нашы галоўныя сілы, тады мы ўжо вас, фашысты, правучым! Аказалася, дарма з глыбокай нудой у душы мы чакалі падмацавання, яно да нас не прыйшло.

Каб не выявіў вораг зняцця нашай абароны, камандаванне палка распрацавала скрупулёзны план адыходу. За хвілін пятнаццаць камандзіры звязаў прайшлі ад пачатку да канца лінію абароны сваіх звязаў, падыходзілі да кожнай абароннай траншэі і ячэйкі, інструктавалі кожнага. Такім чынам, чырвонаармейцы да месца збору накіроўваліся па адным у інтэрвале 20-30 м. Гэта значыць, арганізаваны адыход быў забяспечаны без шуму, шоргату і лішніх гутарак. Калі ўсе падраздзяленні паротна былі зведзеныя да месца прызначэння, тады з ліку чырвонаармейцаў кожнага падраздзялення была пасланая па ўказанні камандзіра палка дадатковая праверка для ўдакладнення, ці не застаўся хто выпадкова з-за кантузіі, цяжкага ранення або мо проста хто заснуў ад ператамлення." (ЛГММ. Фонд 213 сп, П.Я. Сляткоў.)

Б.М. Максіменка: "У наш ДОТ мне асабіста давялося хадзіць тройчы, але яго камандзір (лейтэнант або ст. л-т у веку 25-26 гадоў, апрануты ў новую форму), загадаў перадаць, што ў іх няма загаду на адыход, і без загаду штаба дзевятага арткульбата ДОТ пакінуць яны не маюць правы і яны застаюцца. Я вярнуўся, і даклаў маёру адказ камандзіра ДОТа". ((http://www.soldat.ru/memories/maksimenko/).

Між тым, камандзір 9-га кулямётна-артылерыйскага батальёна Гарадзенскага ўмацаванага раёна капітан П.У. Жыла адыходзіў на ўсход разам з 213-м палком. Незразумела, чаму ён не даў каманду ўсім сваім падраздзяленням, як гэта было ў 213 сп, пакінуць ДОТы і адыходзіць.

Двое сутак гераічна ваявалі байцы 213 сп супраць шматкроць пераўзыходячых сілаў праціўніка. А калі яны змушаныя былі адысці, многія залогі ДОТаў працягвалі ваяваць. "Жыхары Сапоцкіна сцвярджаюць, што на чацвёрты і нават на пяты дзень вайны бачылі, што з блакаваных ДОТаў вёўся агонь па ворагу, які спыніўся толькі пасля таго, як іх падарвалі гітлераўцы". (К.Н. Галіцкі. Гады суровых выпрабаванняў. 1941-1945. М., "Навука". 1973, стар. 49).

П.Я. Сляткоў: "Пасля дбайнай праверкі асабовага складу камандзіры рот правялі інструктаж аб будучым маршы. Пакуль былі ў абароне, у пастаяннай напрузе, ніхто не заўважаў за сабой, што хоча есці, спаць або стаміўся. Але калі ў глухой начной цішыні выйшлі на марш, а гэта другая ноч без сну, двое сутак без нармалёвага сілкавання - усё гэта дало пра сябе знаць на маршы. Як бы ты не жадаў, як бы ты не стараўся трымаць сябе ў руках, не быць расслабленым не атрымлівалася. Надыходзіць світанак. Агульная калона выходзіць на адкрытую мясцовасць. Гэта небяспечна. Вось-вось адновяць палёты нямецкія рамы, трэба хутчэй сыйсці ў схованку. Але, не тут тое было. Нягледзячы на небяспеку з неба, каманду: "Шырэй крок! Падцягніся!", калона не заўважала. Яна няўмольна марудна цягнулася наперад. Галодныя, абарваныя, брудныя, усе цягнуліся моўчкі з паніклай галавой і няцвёрдым крокам. Тыя, каго асільваў сон, то адзін то другі спатыкаліся, падалі. Па задуме камандавання марш павінен быць імклівым, за самую кароткую ноч праз невялікія пералескі прайсці не меней 15 км, дайсці да населеных пунктаў Яцвезь, Плоскаўцы і Менькаўцы, дзе арганізавана пераправіцца на правы бераг Нёмана. (Сляткоў П.Я. Там жа.)

Б.М. Максіменка: "Пры адыходзе штаб і камандаванне палка (у т.л. Якаўлеў і Чарных) находзіліся побач з нашай вучэбнай ротай, ішлі пасля звяза выведкі, наперадзе калоны. Вялі нас "па цёмнаму": ніхто не гаварыў, як ідзём і праз якія вёскі. Ведалі толькі, што адыходзім. Ішлі добрай прасёлкавай дарогай. На шляху сустракаліся вёсачкі, але ніхто не ведаў іх назвы. (Максіменка. Там жа.)

П.Я. Сляткоў: "Калі галаўная частка калоны падыходзіла да в. Нямнова, выведка ўстанавіла, што ў вёсцы немцы: чатыры крытыя брызентам грузавыя аўтамабілі і некалькі матацыклаў. Колькасць непрыяцеля не ўстаноўленая, мяркуючы па транспарце, іх не больш за 150 салдат. Гэтая непрыемная вестка прыпыніла наш рух. Пасля кароткай нарады каманднага складу камандзір палка звярнуўся з прамовай да асабовага складу: "Таварышы, чырвонаармейцы! Мы выйшлі на адкрытую мясцовасць. Нас могуць выявіць буйнейшыя сілы непрыяцеля, навязаць нам бой. Акрамя таго, з нашым доўгім абозам з параненымі мы падвяргаемся небяспецы і з паветра. Перад намі стаіць задача - пераправіцца на правы бераг Нёмана і схавацца ў вялікім лесе, у далейшым шлях будзе вызначаны. Да пераправы засталося 7-8 км, але на шляху перад намі стаіць вораг. Іншага шляху ў нас няма. Нам трэба ісці толькі наперад. Мы былі ў абароне, нядрэнна стаялі, апраўдалі сябе. Зараз складаней - мы пойдзем у наступ. Па папярэдніх дадзеных, немцаў не больш за 150 чалавек. Няўжо мы не разаб'ём іх, не расчысцім свой шлях? Адважней, таварышы, чырвонаармейцы! Другі батальён пойдзе ў наступ, трэці - пакуль застанецца ў рэзерве. Не выключана, што паблізу засяроджаныя буйнейшыя сілы, таму ў бой увесці ўвесь асабовы склад камандаванне лічыць немэтазгодным".

Вестка пра бой, які мае быць, ускалыхнула, вывела з напаўсоннага стану чырвонаармейцаў. Пад полагам перадсвітальнай смугі батальён ажывіўся, разгарнуўся паротна і пайшоў у абход з трох бакоў сціскаць у кольца вёску. Немцы выявілі чырвонаармейцаў, калі частка 1-й роты прасачылалася ў вёску. Завязаўся бой. Захопленыя знянацку немцы спрабавалі арганізаваць абарону, але для іх ужо было позна.

У выніку імклівага наступу першай роты немцы бязладна збеглі з вёскі, але ўсюды яны наторкаліся на засады другой і трэцяй рот. Шлях быў поўнасцю расчышчаны, трэці батальён і іншыя падраздзяленні палка ўвайшлі ў вёску, дзе было навочна відаць, як папрацавала, у асноўным, першая рота 2-га батальёна. Я не ўдзельнічаў у гэтым баі, але калі наша колона праходзіла па вёсцы, я бачыў шмат нямецкіх трупаў. (П.Я. Сляткоў. Там жа.)

Б.М. Максіменка пра гэты бой не згадвае, у яго памяці захавалася сустрэча з нямецкімі танкамі.

Б.М. Максіменка: "Гадзіны ў 4 раніцы 24 чэрвеня, рухаючыся калонай, у смузе, мы падышлі да Нёмана, на адлегласць трох км. Глядзім: ля скрыжавання дарог, пад самым лесам стаяць танкі, каля якіх гараць вогнішчы нейкіх танкістаў, што адпачывалі ў лесе. Мы думалі, што гэта нашы. Ніхто не мог паверыць, што гэта немцы. Думаем: прыгажосць то якая - вось ужо нам апора будзе!

Каб дазнацца, чые гэта танкі, Якаўлеў выслаў наперад маленькую танкетку "камсамолку" (так мы звалі бронемашыну з кулямётам). У баях на мяжы я яе не бачыў, а тут яна ехала разам з намі. Паколькі мяне прызналі ўжо за выведніка, хтосьці з камандзіраў сказаў: "Давай, садзіся на "камсамолку" і правер, што там".

З гэтага моманту і да майго прыбыцця ў лагер Сувалкі Якаўлева я больш не бачыў.

Разам з трыма байцамі мы хутка заскочылі на "камсамолку". Полк ідзе сабе паволі, марудным крокам, а мы накіраваліся прама да вогнішчаў. Пад'ехалі бліжэй, глядзім: нешта не тое. Убачылі на танках крыжы, а ля вогнішчаў - вазы. Танкі гэтыя былі даволі буйныя, на іх немцы ваявалі ўсю вайну. Немцы! Танкетка з ходу адкрыла агонь, нас усё гэта так абурыла, што мы не ўтрымаліся і абстралялі іх раз-другі з аўтаматаў, і ходу адтуль, назад, да калоны! Успалоханыя немцы завялі танкі і як пачалі "смаліть" з кулямётаў і гармат! Абрынулі ў наш бок град снарадаў і куль, а тут і калона ад нас метраў за 500.

Танкі сагналі нас з дарогі налева, у жыта, і пагналі да пераправы. Я саскочыў з танкеткі, т. ш. па ёй вялі моцны агонь, адзін асколак снарада праляцеў па жыце і, саслабеўшы, стукнуў мяне па сцягне, але не прабіў шыняля. І тут мяне раніла ў правую нагу разрыўной куляй з танка. Рассыпаўшыся па полі, нашаму палку прыйшлося адыходзіць да ракі Нёман - да пераправы. Танкі спынілі пераслед, таму што страцілі цэль.

Полк спусціўся ў роў да Нёмана. Тут нашы гарматы "45-кі" разгарнулі батарэю ПТА, умацаваліся на грудку пад лесам і адкрылі агонь па танках, шмат раз стралялі па іх. У выніку гэтага адзін быў падбіты, а астатнія пад'ехалі да перакрыжавання. Я скінуў з сябе мінамёт. Да мяне падышоў мой №2 - Бычкоў і яшчэ хтосьці, забралі мінамёт з аўтаматам і крыкнулі санітара. Падышоў наш ротны санітар, прыпіснік- беларус, з вусікамі, па прозвішчы, здаецца, Іваськевіч, прызваны ў траўні 1941 г. Перавязаў мяне і гаворыць: "Ну, мы падаліся. Вернемся - забярэм цябе. Ведаем, дзе ты". І тут мяне і пакінулі, не да параненых было, і пачалі адыходзіць да Нёмана.

Я паспрабаваў паўзці - балюча. Пачаў падымацца. Знайшоў вінтоўку, абапёрся на яе. Танкі пачалі гнаць нашых да Нёмана. Пракульгаў я метраў 100-150. Гадзін у 5-6 гадзін раніцы гляджу: у жыце ляжыць артылерыст, ст. лейтэнант у шэрай "сталёвай" гімнасцёрцы, паранены ў паясніцу асколкам снарада. Палова боку ў яго адхапіла, усё разварочана, і ніхто яго нават не перавязаў. Гаворыць мне: "Слухай, дапамажы! Мы можам выратавацца, вось адтуль, калі мы раніцай ішлі, бачылі хутар. Там былі конь і воз. Схадзі, папытай - тут да пераправы кіламетры тры". Я паспрабаваў устаць. Мне гэта ўдалося і, абапіраючыся на вінтоўку, я дайшоў да хутара - знайшоў яго метраў за 200 злева ад дарогі на пераправу. Гляджу: старая доўгая хата, побач адрына, студня і высокае дрэва. У двары гаспадар гадоў 35-40, аброслы, мабыць паляк, гаспадыня, і 2 дзяўчынкі гадоў 8-10 і гадоў пяці. Я гавару гаспадару: "Слухай, пан: там вунь камандзір у жыце ляжыць паранены. Трэба яго пагрузіць і на пераправу даставіць". "Не, - гаворыць, - учора былі немцы і сказалі, хто саветам дапамагаць будзе - штшэляем!" Я вырашыў прыпалохаць гаспадара, дастаў свой рэвальвер і гавару: "Ну, тады я цябе застрэлю. Запрагай!" Дзеці заплакалі. Гавару: "Ну, трэба ж гэта зрабіць!" Гляджу: узяў аброць. Конь пасвіўся, пайшоў, прывёў, запрог яго ў развальні. Я - на развальні. Паехалі, знайшлі артылерыста, пагрузілі. Вельмі балюча яму было, можа, і костка была зачэпленая. Даставілі яго на пераправу. (Максіменка. Там жа).

Пераправа цераз р. Нёман

П.Я. Сляткоў аб пераправе: "На левым боку р. Нёман, куды мы дайшлі, на невялікай адлегласці адна ад адной 3 вёскі: Яцвезь, Плоскаўцы і Манькаўцы. Тут і вырашылі як мага хутчэй пераправіцца. Гэта было не проста, многія цалкам не ўмелі плаваць. Нёман шырокі, паўнаводны, з хуткай плынню. Ён здаўся суровым і няўмольным. У яго свой закон: умееш плаваць - заходзь, плыві. Не ўмееш - патонеш, ён не пашкадуе. У агульнай складанасці тры пераправы мелі ледзь больш за 10 рыбацкіх лодак, але не больш, чым на 3-4 чалавекі, ды і тыя без вёслаў. У Яцвезі выручаў маласільны паром. Ён быў узяты пад строгі кантроль, і прызначаўся, у першую чаргу, толькі для пераправы артылерыі і абозу з параненымі.

Спачатку ход пераправы ішоў добра, без панікі, суладна, без лішняй мітусні. Раптам гэты спакой парушыў нямецкі самалёт "рама". Становішча на пераправе прыняло іншы характар, стала больш напружаным. Зараз чакай: вось-вось рушыць услед налёт з паветра па пераправе або падыдуць буйныя сілы непрыяцеля.

А пераправа ідзе вельмі марудна. Стомленыя чырвонаармейцы лічылі правы бераг Нёмана сваім выратаваннем, мяркуючы, што там, пакуль няма немцаў, адпачнем, выспімся, паямо. Таму, хто мог плаваць, адчуваў у сабе сілёнку, не чакаў ні парома, ні лодкі, уплаў перапраўляўся з поўным баявым рыштункам. Некаторыя, адплыўшы ад берага, вярталіся назад, баючыся за сваё бяссілле. Людзі, якія не умеюць плаваць, баязліва садзяцца ў лодку, учапіўшыся аберуч за барты лодкі, што замінала грэбці перапраўшчыку, таму плынню лодку далёка адносіла ў бок, чаму і пераправа расцягнулася шырока ўздоўж берага. Камандзір палка маёр Якаўлеў натхняў і падтрымліваў бадзёрасць стомленых чырвонаармейцаў. Ён раз'язджаў конна на сваім высокім лысым вараным кані па ўсёй пераправе і назіраў за ходам пераправы.

Калі пачала здымацца ахова пераправы, немцы падцягнулі свае буйныя сілы і пайшлі ў наступ. Але пераправа, у асноўным, скончаная.

Што датычыцца мяне, то я не чакаў ні парома, ні плыта, ні лодкі. Я вырашыў плыць як многія чырвонаармейцы, тыя, хто добра мог плаваць. За сябе я быў упэўнены, што пераплысці Нёман - гэта дробязь. Толькі моцна зблажэлы я, вось, што мяне турбавала. Але ж многія плывуць, і я тым больш, пераплыву". (П.Я. Сляткоў. Там жа.)

Б.М. Максіменка запомніў пераправу такой: "Было горача. За 30-50 м адзін ад аднаго працавалі два паромы: левы - пантонны, правы - быццам, драўляны. Пад'ехалі да парома. Гаспадар (воза) давёз нас да берага і тут жа павярнуў назад. Я даставіў гэтага параненага. Наша рота ўжо ўся пераправілася, але нас сустрэлі іншыя байцы. Мяне сустрэлі, яго ўзялі санітары. І вось, на драўляным пароме мы пачалі перапраўляцца на правы бераг Нёмана. Мне думаецца, што паром цягнулі байцы. Корбы не памятаю, ды і ўвагі не звярнуў. З старэйшага камскладу на пераправе я нікога не бачыў. Гадзін у 8-9 раніцы мы ўбачылі некалькі партый (здаецца двухматорных) пікіруючых бамбардзіроўшчыкаў, якія ішлі на ўсход. Адна з іх (5-6 машын або больш, я не памятаю) - завярнула і прайшлася па пераправе. Зрабілі адзін удар, і пайшлі на ўсход. Паромы былі, прыкладна, адзін ад другога за 30-50 м. Досыць блізка, таму што калі паміж імі патрапіла бомба, то, нягледзячы на тое, што прамога трапляння ў пантоны не было, паром, з людзьмі, коньмі і гарматай, што быў лявей ад нашага, перавярнула хваляй. Байцы і пароконная артылерыйская запрэжка з гарматай, якая стаяла на ім, зляцелі ў ваду прыкладна на сярэдзіне ракі, і я ўбачыў што змагаюцца за жыццё конікі, у якіх на шыі вісеў цяжкі груз - 45-ці мм гармата. Гармата цягне да дна, конікі караскаюцца бедныя, вынырнуць і ізноў пад ваду. Доўга гэтую карціну глядзець я не мог. Конікі тыя так і патанулі, разам з гарматай. Байцы таксама пападалі, але ўчапіліся за перавернуты паром і выратаваліся такім чынам. Нягледзячы на бамбёжку нямецкай авіяцыі, мы шчасліва дасягнулі правага берага, артылерыста ўзялі санітары на воз. Паранены пахваліў мяне, пасля чаго хлопцы, якія нас сустрэлі, прывялі нас прама да камандзіра роты ст. л-та Кузьмічова, і я сустрэўся са сваёй ротай.

Кузьмічоў, усміхнуўшыся, сказаў мне тады:

- А я цябе, Максіменка, ужо запісаў у загінулыя - мне хлопцы сказалі, што цябе раніла там, і ты зваліўся, як нежывы.

- А як мне рухацца - я хадзіць не магу, нага ў мяне распухла, а бот быў поўны крыві, і рухацца я амаль не мог.

- … А ты можаш прыладзіцца на перадкі запрэжак супрацьтанкавых гармат, - сказаў Кузьмічоў. Нямецкая артылерыя пераправу не абстрэльвала, а пачалі абстрэл, калі мы зрушыліся ад пераправы." ( Максіменка. Там жа.)

Аляксеенка М.І. - кулямётчык 1-га батальёна 184 сп: "Адыходзілі да Нёмана разам з 213-м. Раніцай 24 чэрвеня мы выйшлі да Нёмана, дзе ўжо пачалася пераправа. Большасць байцоў 213-га сп ужо пераправілася па пантонным мосце. Але раптам з'явіліся нямецкія танкі, якія адкрылі па пераправе агонь. А потым і самалёты. Нам прыйшлося перапраўляцца пад перакрыжаваным агнём на падручных сродках. Вада ў Нёмане ля берага счырванела ад крыві. Пантон, за які я ўхапіўся, пачало прыбіваць да берага, дзе былі немцы. Я скокнуў у ваду і ледзь не патануў. Выратавалі мяне праплываўшыя міма ў лодцы памежнікі. Падчас пераправы я страціў сваіх аднапалчан і адыходзіў далей, да Ліды, з памежнікамі". (У чэрвені 1941. Кн.1-я, Гародня, 1997, ст. 82.)

Пісар сакрэтнай часткі 38-га выведбатальёна Матасаў Аляксандр Пятровіч успамінае, што яго батальён перапраўляўся цераз Нёман насупраць в. Гожы. "Спуск да берага ракі праходзіў па невялікім сухім рэчышчы яра, па якім, звычайна, сцякаюць вясновыя і дажджавыя воды. Пераправа ажыццяўлялася на гумовым надзіманым пантоне, на які ўваходзіла па дзве аўтамашыны. Пры чарговым заходзе на пантон адна бронемашына, мабыць заблізка падышла да краю, у выніку чаго ад яе цяжару падняўся супрацьлеглы канец пантона, і машына скаціўшыся з яго, пайшла пад ваду. Механік-кіроўца паспеў выбрацца з машыны. А вось вежавы стралок Задарожны, які знаходзіўся ў вежы з зачыненым люкам, пакінуць машыну не змог, і застаўся пахаваным у браніраванай дамавіне. (А.П. Матасаў. ЛГММ. Фонд "56-я сд. 38-ы выведбатальён. Матасаў А.П.).

Гожа

П.Я. Сляткоў: "Правы бераг Нёмана - пясчаны груд, парослы дробным хмызняком, месцамі з невялікімі палянамі чыстага намытага пяску. Кожны марыў бы ўпасці каменем на цёплы мяккі пясок і заснуць мёртвым сном. Але такога жаданага задавальнення не мог ніхто атрымаць. Пасля пераправы ўсяго асабовага складу, камандзіры правялі інструктаж, прыкладна, такога зместу. Камандаванне бачыць, спагадае, падзяляе з вамі ўсё. Мы часова перажываем вялікія цяжкасці з харчам, гэтае пытанне ў цэнтры ўвагі, у хуткай будучыні яно будзе вырашана. Камандаванне звяртаецца да вас не толькі з загадам, але і просіць вас пры праходжанні праз населеныя пункты не выходзіць з шыхту, не заходзіць у хаты з працягнутай рукой па кавалак хлеба, гэта не да твару нашай Чырвонай Арміі. Адзін нявытрыманы ўчынак зганьбіць гонар усяго палка. Пацерпіце трохі, усё хутка наладзіцца.

Не затрымліваючыся пасля пераправы, калона зрушылася да в. Гожа, гэта за 2 км ад р. Нёман. За вёскай вялікі лес, праз яе праходзіць шашэйная дарога з Гародні ў бок Літвы. На маршы да сяла нават у камандавання з'явілася пачуццё змякчэння небяспекі: увойдзем у лес, зробім прывал. Палкавая выведка, увайшоўшы ў вёску, дбайна праверыла ўсё сяло, ці няма там немцаў. Але немцы былі зусім блізка, за 200 м ад сяла, у ляску, каля шашы, могілкі. Там, за тоўстай сцяной агароджы могілкаў з каменю стаіліся немцы.

Немцы бачылі нашу выведку, але не чапалі яе, чакалі галоўную калону. І яны мелі б поспех раптоўнага ўдару, калі б не селянін сяла, які паспеў папярэдзіць камандаванне аб месцы знаходжання і прыкладнай колькасці немцаў. Звесткі аказаліся пэўнымі.

Тады два батальёны развярнуліся да мяжы, узлаванымі пайшлі з двух бакоў, узяўшы ў крыжаваны агонь могілкі-цвердзь. Заселыя немцы аказвалі ўпарты супраціў, але ад імклівага націску нашых пераўзыходячых сілаў неўзабаве рассеяліся і збеглі. Частка немцаў была адрэзаная, прыціснутая і знішчаная. (П.Я. Сляткоў. Там жа.)

Б.М. Максіменка пра шлях ад Нёмана да Гожы і пра бой каля Гожы: "Пераправіўшыся, мы пачалі вышыхтоўвацца ў калону і ісці паходным парадкам па дарозе на в. Гожа. Мяне пасадзілі на зарадную скрыню перадка супрацьтанкавай гарматы "45-кі", дзе ездавым і 2-м нумарам быў мой зямляк шараговец Віктар Прусакоў. І з тых часоў, мусіць, дзён 5, пакуль не забіла коней, да в. Гуды я ехаў на перадку гэтай гарматы з гэтай пушкай. Пасля пераправы, артылерысты Прусакова пажаваць далі мне нейкай ежы (накшталт кансервы і сухароў). Ехалі мы, па-мойму, па гэтай дарозе гадзіны дзве. Вось тут (пасля пераправы і да абстрэлу) мяне і сустрэла маладзенькая жонка майго камандзіра звяза мал. л-та Табола (якая нядаўна прыехала да яго). Пытала пра мужа, але я яго не бачыў. Яна адыходзіла таксама з намі, а сам ён, мабыць, загінуў. А яна, небарака, гаворачы не чыста па-руску, усё распытвала пра мужа: "Дзе ён?" Апошні раз я яе бачыў, здаецца, пры адыходзе пад Лідай.

На могілках в. Гожа і перад касцёлам завязаўся бой, у якім я не ўдзельнічаў, але памятаю, такія ўдары! Нашы рассыпаліся па могілках і знішчылі немцаў. Артабстрэл, працягваўся гадзіны 1,5-2. На могілкаў у Гожы я ляжаў паміж помнікамі - перачэкваў артабстрэл". (Б.М. Максіменка. Там жа.)

Шлях ад Гожы

Па ўспамінах Г.А. Варанца, полк пачаў свой шлях ад Гожы у кірунку Друскенікаў з мэтай выхаду на Вільню-Ленінград. Усякая сувязь адсутнічала. Але неўзабаве савецкія войскі, якія адыходзілі, сустрэлі групу дзяцей з настаўнікамі, што ішлі з Вільні. Высветлілася, што Вільня занятая немцамі. Тады полк павярнуў на ўсходні кірунак. (Г.А. Варанец. Там жа.)

П.Я. Сляткоў: "Пасля бою, не затрымоўваючыся ў в. Гожы, дзе вызначаўся адпачынак, прыйшлося адыходзіць далей. Высветлілася, што і на гэтым баку Нёмана таксама небяспечна, тут таксама немцы. Улічваючы мінімальную колькасць боепрыпасаў, фізічны стан чырвонаармейцаў і камандзіраў, камандаванне палка вырашыла пазбягаць сутыкненняў, не ўступаць у бой з немцамі, прасоўвацца ўтойліва па лесе ў бок Літвы. Ад доўгага маршу сіл не ставала ні ў людзей, ні ў коней. Прыйшлося рабіць вымушаны прывал. У глухім лясным масіве, дзе вырашылі зрабіць першы адпачынак, усё падраздзяленні размясціліся так, што ў выніку атрымалася кругавая абарона. Кожнаму падраздзяленню быў дадзены сектар назірання з выстаўленнем пастоў. На месцы прывалу не паступіла каманды абкапацца, значыць, камандаванне тут не вырашала надоўга затрымоўвацца.

Зараз, калі ўсе размясціліся па сваіх тэрытарыяльных месцах, быў дадзены доўгачаканы адбой на адпачынак. Гэта быў першы адпачынак з пачатку ваенных дзеянняў. Нарэшце змучаныя ваяры глыбока ўздыхнулі і размясціліся па абраных месцах. На наступны дзень пасля поўдня абвясцілі пад'ём. Ён быў незвычайным, не выкрыкам старшыны, як звыкла, ён быў больш падобны на матчын: "Уставай, сынок, пара". Старшына падняў камандзіраў аддзяленняў, а камандзіры аддзяленняў лазілі па кустах і будзілі кожнага ў асобнасці. Спрасонку не кожны ўспамінаў пра свой пусты страўнік, пра сняданак, ды і надзеі на тое не было. Але да здзіўлення, старшына абвясціў ісці да паходнай кухні на сняданак. Гэта таксама быў першы сняданак з пачатку вайны. Кожны чырвонаармеец атрымаў па кавалку каніны і паўкацялка булёна без хлеба, але і гэтым, з галадухі, кожны застаўся задаволены.

Пасля нармалёвага адпачынку і добрага сняданку чырвонаармейцы павесялелі, загаварылі, на тварах з'явіліся ўсмешкі, як быццам і не было тых цяжкіх дзён. Толькі знешнасць абмундзіравання нагадвала аб перажытым.

Схаваўшыся ў глыбокім лесе, камандаванне не спяшалася з паходам, чакала вяртання выведкі, правяло падлік боепрыпасаў. (П.Я. Сляткоў.Там жа.)

Б.М. Максіменка: "Ішлі па ўсёй дарозе, запоўніўшы і левую і правую яе часткі. Я ад могілкаў ізноў рухаўся на перадку майго аднапалчаніна Віктара Прусакова. Мы бесперапынку сустракалі немцаў - сутычкі з немцамі былі ўсю дарогу. Як правіла, немцаў мы выганялі і рухаліся далей…" (Б.М. Максіменка. Там жа.)

Пасля прывалу рушылі ў шлях па дарозе на Літву. 3-ці батальён, магчыма з байцамі з іншых частак, якія далучыліся, паспеў дайсці да літоўскай мяжы. Там сустрэлі ўцякачоў, нямецкія аўта- і конную калоны, артылерыйскі дывізіён. Немцаў разбілі. Ад бежанцаў дазналіся, што ў Літве немцы, і з літоўскай мяжы павярнулі на ўсход.

Іншыя падраздзяленні палка, штаб, музычны звяз, абоз з параненымі прайшлі прыкладна 1.0-1.5 км да в. Крынічнае, дзе наткнуліся на нямецкі санітарны аўтобус (па ўспамінах С.С. Ракіцянскага), а па ўспамінах П.С. Вешчунова, П.Я. Сляткова - на нямецкую штабную легкавушку. Падбілі нямецкі транспартны сродак, захапілі нямецкі сейф з грашыма. Сейф быў адчынены, ён быў поўнасцю запоўнены цалкам новымі банкнотамі, ўсіх, якія выпускаюцца немцамі, купюр. На павароце шашы закапалі свой сейф і здабыты пры адступленні трафейны нямецкі сейф. Пачаўся артабстрэл. У гэтай сітуацыі калоне прыйшлося таксама звярнуць з шашы на ўсход.

Далейшы шлях аказаўся празмерна цяжкім, праходзіў па бездарожжы, цалкам па глухім лесе, з артылерыяй на коннай цязе і доўгім абозам з параненымі.

П.Я. Сляткоў: "У многіх выпадках прыходзілася распрагаць коней, разварочваць вазы ўручную і пракочваць саматугам. Доўгія фізічныя высілкі даводзілі чырвонаармейцаў да ўпадку сілаў. Змучаныя коні рваліся, хоць і стараліся цягнуць, але воз ужо быў не па сіле. Вялікую працу прарабілі сапёры. Сустраканыя на шляху сярэдніх памераў дрэвы высякалі сякерамі, пілавалі, расчышчаючы шлях для пасоўвання.

Пад вечар, калі яшчэ было светла, калону спынілі. Якую адлегласць прайшлі за гэтыя гадзіны, цяжка вызначыць, але не больш за 12-15 км. Калі спыніліся, немагчыма было глядзець на змучаных коней: яны стаялі як укапаныя, толькі цяжка дыхалі ды трэсліся ад напругі іх цягліцы. Звычайна, пры прыпынку яны спешна шчыпалі траву, але на гэты раз яны як быццам яе не заўважалі.

Дыміла паходная кухня, кожны ізноў атрымаў паўкацялка гарачага булёна, а замест хлеба - па добрым кавалку каніны. А шостай гадзіне раніцы зрабілі пад'ём, але з сняданкам чамусьці не спяшаліся.

Як высветлілася, пакуль байцы спалі, адбылася вайсковая рада. Камандзіры абвясцілі асабістаму складу аб рашэнні вайсковай рады. Па дадзеных выведкі склалася вельмі сур'ёзнае становішча. Але поспех фашыстаў над намі - гэта часовы поспех. У лічаныя дні вораг будзе разбіты, і мы вернем сваю перавагу над ім. Зараз па ўсіх галоўных дарогах, якія ідуць на ўсход, рухаюцца механізаваныя і бранетанкавыя часткі ворага. Хай рухаюцца, хай паглыбляюцца, там яны і застануцца, ім перад нашымі галоўнымі сіламі не выстаяць. Пра нас памятаюць, мы не забытыя, нам дапамогуць, абавязкова акажуць дапамогу. Таварышы байцы, набярэмся цярпення, перажывем цяжкасці, застанемся вернымі сынамі Радзімы. Самае страшнае для нас гэта тое, што нам няма чым абараняцца, гэта яшчэ больш робіць нас нямоглымі. Вайсковая рада вынесла рашэнне: каб палегчыць наша пасоўванне па лесе, вырашана разабраць па частках усю наяўную артылерыю і асобнымі часткамі ў розных месцах закапаць яе ў зямлю. Вырашана пакінуць адну 45-мм супрацьтанкавую гармату, да якой у наяўнасці маецца некалькі снарадаў.

Прыняць такое рызыкоўнае рашэнне, здавалася, раўнасільна самагубству. Хто мог ведаць, дзе нашы галоўныя сілы. Можа, і праўда, як меркавалася, яны тураць нямецкія войскі па Нямеччыне, а сюды пакуль не падышлі. Або вось-вось мы сустрэнемся з імі. А калі злучымся, то цвёрда спытаюць, дзе ваша артылерыя, куды дзелі? Вядома, была цвёрдая надзея на тое, што артылерыя захаваецца, і мы яе збярэм па шрубках. Наўрад ці павераць, што гэта была змушаная мера дзеля выратавання асабовага складу.

Цяжка выказаць словамі, якія пакуты пераносілі ў бядотным становішчы без медыцынскай дапамогі нашы параненыя. Нашы медыцынскія работнікі былі нямоглыя дапамагчы параненым. Іх медыцынская сумка даўно была пустая, яшчэ ў першых баях. Верныя клятве Гіпакрата, яны са слязамі ў вачах кідаліся ад аднаго воза да другога, але дапамагчы, акрамя суцяшальных слёзаў, нічым не маглі. Ад пастаяннай трасяніны, ад спякоты ў многіх пачалася гангрэна, яны паміралі на прывалах і ўначы. І увесь гэты пройдзены шлях пакідаў за сабой грудкі памерлых ад ран чырвонаармейцаў. Калі былі схаваныя мінамёты, камандзіры першага звяза мінамётнай роты перайшлі ў пешую выведку.

Скончыўшы працу па захаванні артылерыі ў першай палове дня, калона зрушылася ў шлях. Выведка данесла, што калона знаходзіцца за 2 км на захад ад шашэйнай дарогі, якая вядзе на Друскенікі. Калона пайшла ў бок шашэйнай дарогі і, не дайшоўшы паўкіламетра да дарогі, другі батальён быў спынены на начлег, трэцяму батальёну было загадана перайсці чыгунку і паглыбіцца ў межах паўкіламетра ў лес, дзе размясціцца на начлег. Пры пераходзе шашы частка калоны была абстраляная з машын з нямецкай пяхотай, якія праязджалі па дарозе .

Пад вечар пачалі згушчацца хмары, пайшоў ціхі без навальніцы і ветру дождж. Кожны стаў знаходзіць сабе схованку. Тыя, у каго была плашч-палатка, не змоклі зверху, але вада падцякла знізу, пачалі праймаць дрыжыкі… На шчасце, раніцай дождж спыніўся, і байцы выходзілі на адкрытае месца прасушыцца. Пайшлі гутаркі, здагадкі, меркаванні. Галоўная думка: хто б мог падумаць, што Чырвоная Армія пры такой магутнай тэхніцы будзе адыходзіць. І мы на сваёй зямлі змушаныя галадаць і баязліва хавацца ў лясным гушчары. Успомнілася пытанне Анфінагенава пра магчымае адступленне. Зараз Анфінагенаў такое пытанне не задаў бы. Сашка Лебедзеў, камсамолец, выдатнік баявой і палітычнай падрыхтоўкі, таксама задаў на палітзанятках пытанне палітруку: "Ці ёсць у нашай краіне воля?", - і атрымаў восем гадоў. Мы тады прыціхлі, са страхам пераглянуліся адзін на аднаго, чакалі, што скажа палітрук. А ён спакойна адказаў, нават не крычаў на Лебедзева. Толькі спытаў яго: "А як ты, таварыш Лебедзеў, лічыш, ці ёсць у нашай краіне воля, або няма?". Лебедзеў устаў і сказаў: "У.І.Ленін сказаў, якая б не была ўлада, гэта гвалт". Зампаліт Сакалоў - сведка на судзе ў Гародні распавядаў, што ў судовай справе Лебедзева акрамя гэтага пытання ёсць паказанні, што Лебедзеў выяўляў незадаволенасць, гаварыў, мы - артылерысты, нам належыць выдаваць боты, а мы ў абмотках блытаемся. А Сакалоў і не хаваў, што ён гэта напісаў. Трэба, маўляў, выкрываць чужы элемент, вынішчаць бязлітасна…

Распагодзілася. Абвясцілі збор у паход. Калоны меліся прасоўвацца паралельна шашэйнай дарозе ў межах 100-150 м.

Пасля поўдня падчас пасоўвання, метраў за 50 ад шашэйнай дарогі, выявілі нямецкую бронемашыну. Па нашых назіраннях немцы паводзяць сябе спакойна, няпільна. Камандзір звяза лейтэнант Карміліцын вырашыў узяць іх. Падпаўзлі блізка, узялі іх у штыкі. Немцы выявілі нас, але мы былі ўжо ўшчыльную з імі. У гэты час Карміліцын ускочыў у рост, немец наставіў на яго пісталет. Ён не губляў ні імгнення, стрэліў у немца, той таксама паспеў стрэліць, стрэлы аказаліся адначасовымі. Немец забіты, Карміліцын застаўся без вялікага пальца на левай руцэ. Знішчыўшы штыкамі нямецкую ахову, нягледзячы на раненне, Карміліцын ускочыў у кабіну, выняў ключ запальвання і павёў нас наперад. Перад намі раздаліся кулямётныя чэргі. Не прайшло і трох хвілін, як мы сустрэліся з немцамі. Завязаўся бой усляпую: мы не ведалі сілу немцаў, яны не ведалі нашый сілы. Падышлі блізка, змяшаліся з немцамі, месцамі пачалася рукапашная сутычка.

Улічваючы нашу слабую зброю і фізічны стан, камбат Богачоў спрабаваў адысці, вывесці з бою батальён, але было ўжо позна. І ў гэты цяжкі час для 3-га батальёна ў фланг немцам з крыкам "Ура!" выцяў другі батальён, пагнаў немцаў назад. Тым часам 3-ці батальён, сабраўшы сілы, кінуўся пераследваць адыходзячых немцаў.

Калі разагналі немцаў, выйшлі на шашэйную дарогу, убачылі калону нямецкіх аўтамашын. Кінуліся да машын, ці няма там чаго паесці? У некаторых аўтамашынах быў выяўлены вялікі запас розных прадуктаў. Тут былі хлеб, цукар, кансервы і інш. прадукты. Хутчэй усе кінуліся есці, засоўваць за пазуху, па кішэнях, забыўшы пра вайну і асцярогу. Чырвонаармейцам цікава: што немцы ядуць? які ў іх хлеб, ці такі салодкі цукар, што за кансервы? Нямецкі хлеб адрозніваецца ад нашага, ён нашмат цямней за наш, вельмі цвёрды з ледзь прыкметнымі порамі, па аб'ёме, мабыць, у 1,5 разы цяжэйшы за наш, і здаваўся нясмачным. Кансервы не ўзрадавалі нас: яны аказаліся непрыдатнымі да ўжывання ў сырым выглядзе. Што датычыцца цукру і маргарыну, то гэтым аказаліся ўсе задаволеныя.

Немцаў мы ў гэтым баі не разбілі, толькі разагналі, узялі больш за дзесятак палонных. Сярод палонных - чалавек у цывільным гадоў 50-ці з акуратнай бародкай і дабраватым жыватом. Ён добра гаварыў па-руску. На допыце сказаў: "Я лекар, па нацыянальнасці латыш". Самай агрэсіўнай на допыце аказалася жанчына. Яна не адказала ні на адно пытанне, толькі паўтарала: "Русіш швайн".

Пакуль бадзяліся па лесе ў пошуках забітых і параненых, чырвонаармейцы рабілі розныя высновы. Адны гаварылі, што нешта тут утойваецца, не можа быць, каб немцам дазволілі так вольна прасоўвацца ўглыб нашай краіны. Верагодна, іх наўмысна прапускаюць, каб затым зачыніць "вароты" на дужы замок і не выпусціць. Верагодна, і нашаму камандаванню вядома аб задумах галоўнага камандавання нашага войска, але наш камандзір не можа пакуль адкрыта абвясціць ваенную таямніцу. Таму ў сваім выступе ён цвёрда сказаў: нас хутка накормяць, мы адмыемся, адаспімся, вернем веліч байца Чырвонай Арміі. Гавораць, тут дзесьці недалёка праходзіць чыгунка, а за чыгункай - нашы войскі…"

Сапёры групамі разсяродзіліся ў балотным зарасніку ў пошуках прахадных месцаў. Калі сапёры ў некалькіх месцах загацілі галлём багну, выведнікі абследавалі мясцовасць, усё падраздзяленні крануліся ў дарогу. Камандзіры папярэджвалі, што дарога маецца быць цяжкай. Так і ёсць, яна аказалася вельмі цяжкай. Зараз паўстала неабходнасць кінуць абоз. Параненых пераклалі на насілкі, зробленыя з плашч-палатак. Байцы па чарзе неслі параненых. З усёй палкавой артылерыі засталася адна гармата. Самым маркотным відовішчам была пажылая жанчына - маці начальніка штаба палка Царэнкі. Згорбіўшыся, яна ўчапілася ў грыву каня, ехала конна, ісці яна не магла. Дзесятак байцоў атачылі каня, суправаджаючы яе на ўсім шляху. Конь часта граз у багне, і штораз байцы дапамагалі каню выбраца з твані.

З вялікімі фізічнымі высілкамі, усе падраздзяленні шчасліва пераправіліся цераз гэтае чортава балота. Паглыбіўшыся ў цёмны сыры ельнік, размясціліся на прывал.

Выведка даклала, што полк знаходзіцца крыху на поўнач ад чыгуначнай станцыі Парэчча, ад якой дарога расходзіцца ў двух кірунках, адна каляя ідзе на Друскенікі, другая - на Варэну. Каб не перасякаць двойчы чыгуначнае палатно, трэба абыйсці Парэчча з поўдню. Затым было выяўлена, што на станцыі Парэчча стаіць нямецкая аўтамабільная радыёстанцыя. Вырашылі не абыходзіць Парэчча з поўдню, а ўзяць яго штурмам і захапіць радыёстанцыю. Але, пры гэтым патрапілі пад шквальны нямецкі агонь з воданапорнай вежы і з надышоўшага нямецкага бронецягніка, у які "усадзілі" снарад з 45-кі". Бронецягнік выйшаў з-пад удару і ўкаціў у бок Гародні.

Пра гэты бой коратка ўспамінае кам. звяза Чабан У.П.: "…цераз чыгунку наш батальён ішоў першым. Калі мы выйшлі на паляну (ля станцыі), нас са ўсіх бакоў пачалі біць з хат і вагонаў, ва ўпор расстрэльвалі. Нашы закрычалі: "Ура!". У паніцы немцы ўцяклі. Мы панеслі моцныя страты. Хто застаўся - пайшоў далей, па ходу прымаючы бой з праціўнікам". (ЛГММ. Фонд 213 сп. Чабан У.П.).

"Полк абмінуў станцыю Парэчча і пайшоў у кірунку Новай Руды". (П.Я. Сляткоў. Там жа).

Падраздзяленні палка з байцамі з іншых частак, якія да іх далучыліся, ішлі на ўсход і пераходзілі чыгунку Гародня - Парэчча з паўдня ад станцыі Парэчча. Так, па ўспамінах П.С. Вешчунова, ён са сваім падраздзяленнем праходзіў уначы праз падпаленую вёску і чыг.станцыю Перасельцы, дзе знішчылі нямецкага кулямётчыка, які засеў на дрэве ў гняздзе бусла. У гэтым баі ўдзельнічаў камандзір 3-га батальёна Багачоў. Параненага нямецкага кулямётчыка знялі з дрэва і на насілках панеслі ў штаб на допыт. Камбат Багачоў ішоў побач з трафейным кулямётам на плячах. У гэтым жа баі С.С. Ракіцянскі забіў некалькіх немцаў са сваёй снайперскай вінтоўкі.

І. Панчанкаў успамінае бой ля чыгуначнай станцыі Рыбніца: "… стаяла шмат вагонаў. Бой доўжыўся хвілін 30-40. Полк авалодаў гэтай станцыяй і зрушыўся далей на ўсход". (У.І. Панчанкаў. Там жа).

Б.М. Максіменка: " На нашым шляху шмат сустракалася бітых машын, у т.л. і разбітых намі. 45-кі (у т.л. і Прусакова) стралялі шмат раз, у кожным выпадку, як толькі сустракаліся з немцамі. Былі кароткія прыпынкі і, перакусіўшы, у каго што было, рухаліся далей. Часам адпачывалі і днём, а ішлі ўначы, таксама з баямі і перастрэлкай. Праз вёску падпаленую праходзілі, здаецца, ужо пад раніцу перад Лідай. Я не ведаю, куды мы і колькі дзён рухаліся, якога дня быў бой пад в. Гуды. Нас вялі, і мы ішлі. Іншая справа была ў 1945 годзе, калі я ваяваў. Тут усе ведалі, куды ідзём, колькі засталося кіламетраў да Берліна". (Б.М. Максіменка. Там жа.)

У першыя дні вайны актыўна і амаль бяскарна, выкарыстаючы блытаніну і мітусню, дзейнічалі дыверсанты. Перапранутыя ў савецкую вайсковую форму, яны давалі хлуслівыя загады па кірунку руху адыходзячых частак. Абкапаўшыся на перакрыжаваннях дарог, на ўзлеску лесу або засеўшы ў хаце прыдарожнага хутарка, яны раптоўным агнём з кулямёта або агнямёта наносілі вялікую страту нашым войскам. Нярэдкія выпадкі, калі з званіц культавых будынкаў страчылі кулямёты па адыходзячых ваярах Чырвонай Арміі.

Амаль кожны з ветэранаў успамінае пра дыверсантаў. Часцей за ўсё сустракаліся чужынцы, навучаныя і засланыя на нашу тэрыторыю. Але былі і свае, родныя, гаспадары хутароў, страляўшыя ў спіны адходзячым на ўсход ваярам.

Б.М. Максіменка ў другі дзень вайны быў пасланы на выведку, ён успамінае: "Вяртаючыся з выведкі, ужо ўвечар, мы ішлі міма хутара, на якім стаяла вялікая рубленая хата. Заходзіць у хату мы не збіраліся. Раптам з гарышча нечакана пачуліся вінтовачныя стрэлы і засвісталі кулі, але на шчасце нікога не закранулі. Паддашкавае акенца, з якога прагрымеў стрэл, выходзіла на паляну. Вакол лес. На паляне было нарыхтавана шмат дроў, акуратна складзеных у штабелі. Па маёй камандзе хлопцы залеглі за кастром дроў. Я закамандаваў: "Адкрыць агонь па гарышчы, а трое - за мной!" І сам з трыма байцамі кінуўся да хаты, якая знаходзілася за 100-140 м ад дроў. Калі 5-6 хлопцаў адкрылі агонь па гарышчы, таму стралку, які аказаўся гаспадаром хутара, не засталося нічога як адтуль саскочыць. Калі мы дабеглі да ўваходу ў хату, стралок ужо стаяў на парозе.

- Хто страляў? - спытаў я.

- Не ведаю - адказвае.

Тады я паслаў сваіх хлопцаў на гарышча. Яны зайшлі ў квадратныя сенцы (2х2) м, у столі якіх быў ход на гарышча, і на гарышчы знайшлі вінтоўку, патроны і жменю стрэляных гільз. Пачуўшы нашу гутарку, выбеглі жонка, бабуля і 2-3 дзяцей. Стралок, зразумела, спачатку адмаўляўся, што страляў ён. Але затым, быўшы прыпёртым, змушаны быў прызнацца, і сказаў, што страляў ён, але думаў, што мы - немцы.

Мы хацелі яго расстраляць, але яго сям'я, старая маці, жонка і дзеці, прасілі пашкадаваць бацьку і не расстрэльваць. Мы вырашылі праявіць гуманнасць, і не забіваць яго. Я сказаў яму: "Чырвоная Армія гуманная - тваіх дзяцей шкада, а немцы цябе расстралялі б неадкладна".

Вінтоўку я выкінуў у студню, а замок закінуў у крапіву, ад хаты метраў за 30. І як я зрабіў неразумна: бо пры жаданні ён мог знайсці і дастаць і тое, і другое". (Б.М. Максіменка. Там жа.)

Як бачым, тут страляў у спіну нашых байцоў не чужынец, навучаны і засланы на нашу тэрыторыю, не "вашывы інтэлігент", а братні польскі селянін, які прыхаваў для провадаў сваіх вызваліцеляў ад польскіх паноў вінтоўкі і кулямёты.

Успамінае баец 213-га сп С.С. Ракіцянскі: "Раніцай 24 чэрвеня полк адыходзіў да пераправы цераз р. Нёман, праходзіў праз вёску. З гарышча хаты, якая стаяла на Т-падобным перакрыжаванні, выцяў кулямёт па байцах. Байцы адкрылі агонь па гарышчы. Затым вывалаклі страляўшага на двор і прыстрэлілі перад хатай. Ім аказаўся малады дужы паляк, які прыходзіў кожную суботу ў намётавы лагер 213-га сп на танцы, паглядзець кіно і падужацца з рускімі байцамі".

"У Наваградку на пляцы начавалі прама ў машыне, увесь пляц забіты войскамі. Нас абстралялі з кулямёта, усталяванага на другім паверсе вуглавога будынка. Але панікі не здарылася: артылерысты хутка развярнулі "саракапятку", і адным стрэлам знеслі вугал хаты…". (ЛГММ. Фонд 56 сд. М.А. Дайнега).

Такіх удараў у спіну адыходзячым чырвонаармейцам і камандзірам было не мала. Гэтую зямлю, на якой стралялі адыходзячым у спіну, чырвонаармейцы і камандзіры звалі сваёй Радзімай, за яе аддавалі свае жыцці.

Савецкія войскі былі змушаныя "адыходзіць". Слова "адступленне" многія гады было пад забаронай. Адыход на злучэнне з любой часткай або рашэнне стаць самастойнай баявой групай былі апраўданыя. Ішлі ляснымі дарогамі, пазбягаючы адкрытых участкаў, шашы. Але гэта атрымоўвалася не заўсёды. Ішлі, у асноўным, без тапаграфічных карт. Геадэзічныя атрады працавалі на заходняй мяжы і выконвалі картаграфічныя работы аж да першых стрэлаў распачатай вайны, але тапаграфічная карта Гарадзенскай вобласці напярэдадні вайны не была створаная. Гэта пагаршала і без таго цяжкае становішча. Па ўспамінах П.Я. Сляткова 213 сп адыходзіў, маючы ў наяўнасці менавіта нямецкую тапаграфічную карту. Нагорны ўспамінаў, калі ён з байцамі 22-23 чэрвеня абшукваў забітых нямецкіх афіцэраў (у раёне Аўгустоўскага канала), то знаходзілі ў іх свежанадрукаваныя падрабязныя карты мясцовасці, на якіх ці ледзь не кожнаму іх звязу стрэлкамі была паказаная іх баявая задача. А ў нас не толькі не было карт мясцовасці, праз якую прыйшлося адыходзіць, але многія камандзіры наогул па картах дрэнна арыентаваліся.

Цяжкасцяў было шмат. Была і горкая крыўда. Чаму адыходзім? Дзе ж наша авіяцыя? Нам здрадзілі! Але нават у гэтай сітуацыі ў байцоў была глыбокая вера ў перамогу. Ішлі і верылі, што пра іх памятаюць правадыры, памятае камандаванне, што дапамога прыйдзе, што дзесьці там, ля старой мяжы ўжо арганізуецца лінія абароны. Рухаліся на ўсход у надзеі сустрэць сваіх, злучыцца, атрымаць падмацаванне і апору. Ніхто не думаў, што адступленне будзе такім цяжкім і доўгім. Байцы наіўна лічылі, што вораг хутка будзе разбіты. Ішлі з баямі, ішлі без сувязі з вышэйшым камандаваннем або іншымі вайсковымі часткамі. Харчу не было, сілкаваліся тым, што маглі знайсці ў ляску. Што бачылі? Кінутую тэхніку, зброю, якая не зрабіла ні аднаго стрэлу, танкі без паліва, снарадныя скрыні без гармат, зенітна-кулямётныя ўстаноўкі на машынах. І над усім гэтым - "рамы" і "месеры", якія кружыліся, як каршуны і ледзь не краналі дрэвы. На ўсход цягнуўся крывавы след…

Нажаль, не вядомы дакладны маршрут адступу 213 сп ад Парэчча. Ва ўспамінах мільгаюць населеныя пункты і вёсачкі, часцей за ўсё для байцоў - безназоўныя. Так, сяржант Г.А. Варанец успамінае няроўны бой з гітлераўцамі ля в. Азёры. У гэтым баі быў захоплены ў палон обер-лейтэнант. Пры допыце ён сказаў, што немцам вядома пра нашую групоўку, і "мне дадзены загад вас знішчыць". (Г.А. Варанец. Там жа.)

Вядома, што шлях пралягаў праз в. Новая Руда. Верагодна, і там быў бой, бо ў в. Новая Руда пасля вайны паставілі помнік у гонар ваяроў 213 сп. Ва ўспамінах байцоў мільгаюць невядомыя ім або ўжо забытыя імі назвы вёсачак, якія нярэдка палалі ў агні.

Неймаверныя цяжкасці сустракалі камандзіры і чырвонаармейцы, якія прабіраліся на ўсход лясамі і балотамі. Не меней небяспечнымі былі шашэйныя і грунтавыя дарогі. Так, сакратар палітаддзела 56 сд М.А. Дайнега ўспамінае нямецкія атакі нават на адзінкавых вершнікаў. "Дагэтуль незабыўны гук фашысцкіх штурмавікоў… Я пусціў каня наўскач, самалёты ўсё бліжэй. Азірнуўшыся, убачыў, што вершнікі рассыпаліся па полі, іх пачалі абстрэльваць самалёты. Я вырашыў даімчаць да выратавальнага лесу. Паспею або не? Самалёт ужо наганяе. Не, не паспеў. Даімчаў да самотнай тоўстай хвоі метраў за сто ад цёмнага лесу. Фашыст ужо пікіруе на мяне на прыземным. На хаду саскочыўшы з каня, паспеў завесці яго за тоўсты ствол, і сам да яго прыціснуцца, як у тую ж секунду кулі загрукалі па ствале, абрэзаныя галінкі зваліліся на зямлю. Мяне з канём не закранула. Самалёт над самымі верхавінамі зрабіў разварот, і ізноў - у піке, але я з канём ужо з іншага боку хвоі. Ізноў атака, кулямётны пошчак, грук куль аб ствол хвоі, і падаюць адбітыя кулямі галінкі. Фашыст рыхтуецца да трэцяй атакі, а я з канём ужо на іншым баку хвоі. Злуецца фашыст, вырашыў даканаць і рыхтуе новую атаку. Конь пачаў дрыжаць, як у ліхаманцы, паварочвацца каню сярод галінак цяжка, і я адпусціў повад, сцебануў яго галінкай і накіраваў у лес. Конік паспеў схавацца. А немец яшчэ раз прастрачыў па хвоі, вырашыўшы, што коннік забіты, раз конь уцёк, паляцеў на захад.

… Дарогі забітыя ўцякачамі і воінскімі часткамі, якія адыходзяць. Дзесяткі тысяч чалавек накіраваліся на ўсход, людзі ўсіх узростаў. На дзяцей балюча глядзець, змучаныя, многія параненыя, галодныя, тамленыя, брудныя. Зашто ім такая доля? А над дарогай амаль бесперапынку выюць нямецкія самалёты, скідваючы бомбы і абстрэльваючы людзей з кулямётаў. Людзі разбягаюцца, падаюць, ускокваюць, клічуць і збіраюць дзяцей. Над забітымі надрыўны плач і стогны. Многія так і застаюцца ляжаць у полі. Не важна, на якіх дарогах - на шашы або на прасёлкавых, усюды вылюдкі наганяюць савецкіх людзей, нават адзінокіх абстрэльвалі з кулямётаў і кідалі бомбы.

На адной з дарог абганяем фурманкі. Многія стаяць, што небяспечна. Аказалася, наперадзе стаіць фурманка, гружаная скарбам. Конь у запрэжцы забіты, фурман забіты, хлопчык гадоў шасці ляжыць на фурманцы - забіты. Маладая жанчына сядзела ззаду фурманкі і, падобна, сабой закрыла дзяўчынку двух гадоў, забітая. З прастрэленай скроні працякае кроў. А дзяўчынка жывая, пальчыкам размазвае кроў па твары маці, і свой тварык выпацкала.

Мы спыніліся. Паверце, я адвярнуўся, каб не бачылі слёзаў палітрука. Не стрымалі слёзаў і іншыя, а жанчыны, якія надышлі, плакалі ва ўвесь голас…". (ЛГММ. Фонд 56 сд. М.А. Дайнега).

А тым часам пасоўванне на ўсход хоць і ладна патрапаным, але ўсё-такі палком, станавілася ўсё больш цяжкім. Меншай колькасці людзей лягчэй атуліцца, схавацца ад пастоў і нямецкіх самалётаў, якія лётаюць бяскарна. "У раёне Новай Руды камандаванне 213 сп сабрала адкрыты партыйны сход, запрасіўшы на яго ўсіх камандзіраў. Камандзір палка маёр Якаўлеў, камісар палка батальённы камісар Чарных, начальнік штаба капітан Царанок паінфармаваўшы аб становішчы, вырашылі спытаць, параіцца з камандным складам, камуністамі, камсамольцамі, як быць далей, ісці далей на злучэнне з часткамі Чырвонага Арміі ў складзе палка, або разбіцца па падраздзяленнях. На партсходзе былі розныя меркаванні. Камандаванне палка прыняло рашэнне: далейшы адыход з мэтай злучэння з часткамі Чырвонай Арміі ажыццяўляць паротна. У кожнай групе быў прызначаны камандзір і палітрук. Разам з асабовым складам роты, з якой прыйшлося і мне адыходзіць, адыходзілі былыя памежнікі, артылерысты, чырвонаармейцы іншых частак войскаў. Адыход у складзе рот здзяйсняўся ў выключна цяжкіх умовах, праводзячы ўпартыя баі з фашыстамі. Парой мы не елі па 2-3 сутак, радыя былі сырой бульбачцы. З адыходзячымі падраздзяленнямі рухалася шмат сем'яў каманднага складу. Жонкі і іх дзеці таксама змушаныя былі трываць усе нягоды, звязаныя з адступленнем нашага войска. Сувязі ніякай. Ніякай інфармацыі, акрамя несуцяшальных аповядаў жыхароў вёсак. Рухаліся толькі на ўсход. Кожны кіламетр дарогі трэба дбайна выведваць. Штодня, а то і некалькі раз на дзень шлях нечакана заступалі заслоны немцаў, накіраваныя на знішчэнне акружанага палка. Так мы прасоўваліся. (У.І. Панчанкаў. Там жа.")

Падышлі да м. Радунь. Высветлілі, што там немцы. Абмінуўшы Радунь, сельская дарога прывяла ў гразкае багністае месца, з якога з вялікай цяжкасцю выйшлі.

Пры падыходзе да Ліды, бязлеснай мясцовасці, аказалася, што прасоўвацца на ўсход у складзе роты таксама цяжка, вырашылі разбіцца на дробныя групы. У.І. Панчанкаў: "Дзесьці ў раёне г. Ліда мы атрымалі распараджэнне камандавання палка: у далейшым прасоўвацца на злучэнне з часткамі Чырвонай Арміі дробнымі групамі, пераапрануўшыся ў цывільную форму пад выглядам працоўных, зняволеных і г.д. Месцам збору груп быў вызначаны г. Асіповічы Магілёўскай вобласці." (У чэрвені 1941. Кн.1-я, Гародня, 1997, ст. 86-87).

Сляткоў: "Падышлі лясамі да Ліды, а калі лясы скончыліся, паслалі ў Ліду выведку. Тая даклала: у Лідзе немцы. Якаўлеў сабраў "вайсковую раду", на якой вырашылі полк падзяліць на групы і абыходзіць Ліду з поўначы". (ЛГММ, фонд Сляткоў П.Я.). Некаторыя групы палка, а таксама памежнікі і байцы 9-га артылерыйска-кулямётнага батальёна вырашылі абыйсці Ліду з поўдня ў кірунку Наваградка, Баранавіч.

Тыя групы палка, якія вырашылі абыходзіць Ліду з поўначы, падышлі да в. Шаўдзюкі Лідскага раёна, дзе полк спыніўся на змушаны часовы адпачынак. 3 ліпеня 1941 г. пачалі рух у бок в. Гуды з мэтай выхаду праз в. Аўсядава - Верх-Ліда - Меляшы на Ліпнішкі, і далей - на Менскі кірунак. Палку трэба было перасекчы чыгункі і шашу Ліда-Вільня ля в. Гуды.

Бой каля в. Гуды

Нямецкія выведвальныя самалёты, маючы магчымасць бяскарна лётаць над нашымі адыходзячымі войскамі, выведвалі і паведамлялі свайму камандаванню звесткі аб іх пасоўванні. Быў вылічаны і маршрут пасоўвання калон 213-га сп. Для ліквідацыі адыходзячых савецкіх вайскоўцаў ля в. Гуды ў хаце Рамана Ненартовіча (хата захаваўся да цяперашняга часу) размясціўся невялікі аддзел немцаў. Каля вёскі выстаўленыя вартавыя.

Досвіткам 3 ліпеня падзелены на групы полк падышоў да чыгункі Ліда-Вільня. Групе байцоў пад камандаваннем Г. Варанца загадана заняць абарону ў акопчыках каля чыгуначнага насыпу, гэта значыць прыкрыць тыл нашых войскаў з боку чыгункі. Асноўны касцяк палка пачаў рух міма в. Гуды. Пры падыходзе да вёскі наша выведка нечакана наткнулася на нямецкіх вартавых. Завязалася перастрэлка. У выніку перастрэлкі выведнікаў палка з нямецкімі вартавымі, апошнія былі знішчаныя. Пачуўшы перастрэлку, падняліся немцы, начаваўшыя ў хаце Р. Ненартовіча.

Што рабіць палку? Ён змушаны быў пайсці ў атаку з мэтай знішчэння нямецкай залогі, перакрыўшай яму шлях да руху на ўсход. Першапачаткова поспех быў на боку савецкіх ваяроў. Па ўспамінах мясцовых жыхароў, чырвонаармейцы з крыкам: "Ура!" стралялі з вінтовак на хаду, прасоўваліся наперад. Але тут з гарышча хаты Р. Ненартовіча пачаў бесперапынку страляць нямецкі кулямёт. Другі нямецкі кулямёт "запрацаваў" з гарышча хлява. Бой зацягваўся. Хтосьці з чырвонаармейцаў па жыце падабраўся блізка да хаты і кінуў дзве гранаты пад сцены хаты. Але гранаты не падарваліся.

Аднак і ў немцаў сілы абмежаваныя. Два нямецкія салдаты з двара Р. Ненартовіча на матацыкле паспелі з'ехаць у бок Ліды (10 км) і выклікаць падмацаванне. Па сведчанні Г. Варанца, да немцаў падышло падмацаванне па чыгунцы. Група Г. Варанца адкрыла агонь па выскокваўшых з таварнага вагона немцах і перабіла іх. Неўзабаве пад'ехалі дзве нямецкія аўтамашыны, поўныя салдат-аўтаматчыкаў. Сілы, вядома, сталі няроўнымі. Кароткі няроўны бой з вялікімі стратамі з нашага боку. Група Г. Варанца паспела перабегчы цераз чыгуначны насып і зрабіла начны пераход да в. Ліпнішкі.

Нашы галодныя і змарнелыя байцы, сярод якіх былі і параненыя, прайшлі па акупаванай тэрыторыі лясамі і балотамі, у асноўным па начах, больш за сотню кіламетраў, абыходзілі населеныя пункты, адбіваліся ад ворага, які іх пераследваў. Ішлі групамі і групкамі на ўсход у надзеі сустрэць сваіх, злучыцца, атрымаць падмацаванне і перайсці лінію фронту. Але іх маладыя жыцці абарваліся ля в. Гуды.

На полі бою (у цяперашні час на гэтым месцы знаходзіцца дыспетчарская, нафтасклад, мехдвор саўгаса "Лідскі") засталося шмат забітых і параненых чырвонаармейцаў і афіцэраў. Азвярэлыя фашысты люта распраўляліся з параненымі чырвонаармейцамі. Па сведчанні мясцовага насельніцтва, савецкіх параненых пасля бою фашысты дастрэльвалі ва ўпор. Сваіх забітых хавалі самі, насыпаўшы 16 магільных пагорачкаў (цяпер сярэдзіна мехдвара), і поўную машыну параненых павезлі ў Ліду.

Назаўтра, 4 ліпеня, немцы загадалі мясцовым жыхарам пахаваць забітых чырвонаармейцаў. Забітых да магілаў звозілі коньмі. Па словах відавочцаў, некаторых забітых чырвонаармейцаў прывязвалі да каня і поцягам цягнулі да месца пахавання. Была выкапана адна асноўная магіла (2х3) м глыбінёй не больш за 1.5 м.

Колькі савецкіх байцоў загінула ў гэтым баі, невядома. Прыкладна 65-70 байцоў. Лічба можа быць большай. Па сведчанні ветэранаў, у гэтым баі загінуў Марк Годзін. Верагодна, у бой з немцамі пад Гудамі уступіла адна група 213-га сп. Астатнія групы 213-га сп адступілі ў кірунку Верх-Ліда або ўжо прайшлі праз яе. Па сведчанні сучаснікаў, мясцовае насельніцтва в. Верх-Ліда чула перастрэлку ля в. Гуды, некалькі чалавек сабралася каля адной з хат. Да іх падышлі змардаваныя чырвонаармейцы, разгаварыліся. А тут і немцы пад'ехалі ў вёску на матацыклах. Хлопцы прасілі захаваць ім жыццё. Немцы, нібы, пагадзіліся, затым адагналі чырвонаармейцаў ад вёскі, каб у вёсцы не страляць, і за яе ваколіцай маладыя, прыгожыя хлопцы, якім наканавана было жыць, тварыць, кахаць, апошні раз глынулі порцыю лідскага паветра, і… навекі засталіся безназоўнымі героямі 1941-га.

Шлях ад в. Гуды

Гітлераўцы ўстанавілі, што частка савецкіх войскаў праскочыла Гуды, і накіравалася на ўсход у бок в. Дворышча. Нямецкае камандаванне вырашыла па брукаванай шашы Ліда-Геранёны перакрыць дарогі адступлення савецкім ваярам на падыходзе да в. Дворышча. Ізноў завязаўся бой. Полк яшчэ страціў частку байцоў і камандзіраў.

Пазасталыя байцы і камандзіры, у іх ліку былі афіцэры штаба 213-га стралковага палка, выйшлі ў раён в. Меляшы. Г.А. Варанец: "У баі каля в. Гуды маёр Якаўлеў не ўдзельнічаў. Ён з групай камандзіраў і байцоў выведзвяза ішоў трохі наперадзе". Паводле мал. лейтэнанта Ф.К. Парцянога, пасля бою ля в. Гуды штаб палка на конях адарваўся ад немцаў і дабраўся да в. Меляшы. На ўзлеску за вёскай спыніліся на прывал. Некага паслалі ў вёску па правізію. Мясцовыя жыхары паведамілі немцам, і тыя прыехалі на матацыклах і машынах, акружылі. Завязалася перастрэлка. Калі ў камісара К. Чарных застаўся апошні патрон, ён стрэліў сабе ў сэрца. (У камісара Чарных у вайсковым гарадку Фолюш на паўночнай ускраіне Гародні жыла сям'я: жонка і двое дзяцей. Сын камісара К. Чарных Валянцін 1935 г.н. - выкладчык УДІКа, знакаміты расійскі кінадраматург і аўтар сцэнарыяў фільмаў "Масква слязам не верыць", "Кіроўца аўтобуса" (фільм аб тым, як сын камісара са сваёй маці выбіраліся з акружэння з Гародні ў бок Масквы), "Каханне зямное", "Кахаць па-руску" і, нарэшце, фільм "Свае" аб першых днях вайны на заходняй мяжы, узяў тры з чатырох галоўных прызоў на адным з Маскоўскіх кінафэстаў).

Немцаў ненадоўга адагналі. Камісара, сцяг палка, і партфель з дакументамі закапалі тут жа пад самой высокай хвояй на ўзлеску лесу на ўскраіне вёскі. Камандзір палка маёр Якаўлеў Т.Я. у гэтым баі быў паранены. Параненага камандзіра вынеслі з поля бою, і пакінулі ў адной з вёсак. Магчыма, параненага Якаўлева немцы ўзялі ў палон там жа, дзе застрэліўся Чарных. Па словах Н.С. Нагорнага, параненага камандзіра здаў немцам яфрэйтар, радыст звяза сувязі Хведар Кіслы (перайшоў службу да немцаў).

Паланенне

Рэшткі палка падышлі да в. Ліпнішкі. Тут адбыўся апошні бой чырвонаармейцаў з сытымі і ўзброенымі да зубоў гітлераўцамі. Савецкія ваяры былі акружаныя, многія загінулі. Пазасталыя ў жывых байцы, у тым ліку і камандзір палка маёр Якаўлеў, запалоненыя і змешчаныя ў вялікую адрыну ў в. Ліпнішкі. Затым іх далучылі да вялікай калоны палонных чырвонаармейцаў, якіх гналі канваіры па шашы з Менска на Ліду. Па ўспамінах Г. Варанца, у калоне палонных было не меней за тысячу чалавек. Пад час праходу ў Лідзе па вул. Калініна, адзін з мясцовых "прыязнікаў", гледзячы на калону палонных чырвонаармейцаў, з'едліва вымавіў: "Ну, што, даваяваліся, непераможныя!".

Як відаць, для некаторай катэгорыі нашага насельніцтва вайна яшчэ не стала ні Святой, ні Вялікай, ні Айчыннай. У той жа час гераічнасць, мужнасць і самаадданасць рускага салдата ацэненая нямецкім генералам Готам: "Упартасць рускага салдата тлумачыцца не толькі яго страхам перад камісарамі… Для яго вайна носіць характар Айчыннай вайны". (Гот Г. Танкавыя аперацыі. М., "Воениздат", 1961, ст.108).

Не ўсе ваяры былі забітыя і запалоненыя ля вёсак Гуды, Ліпнішкі. Вядома, што адна з груп у складзе 4-х чалавек пад кіраўніцтвам У.І. Панчанкава вырвалася і, абыходзячы населеныя пункты, накіравалася на ўсход, дайшла амаль да Барысава. Насустрач групе траплялася шмат нашых ваяроў, якія распавядалі аб тым, што прайсці на злучэнне з Чырвонай Арміяй практычна немагчыма. Да сярэдзіны ліпеня парадзелая група Ў.І. Панчанкава вярнулася ў Заходнюю Беларусь і пад выглядам былых зняволеных хавалася ў сялян Карэліцкага, Наваградскага раёнаў, затым большасць пайшла ў партызаны. Нажаль, У.І. Панчанкаў у сваіх успамінах ні разу не назваў прозвішчы чальцоў сваёй маленькай групы, якая, пабываўшы пад Барысавам, да сярэдзіны ліпеня паспела вярнуцца ў Карэліцкі і Наваградскі раёны. Пра трагедыю палка пад в. Гуды Панчанкаў дазнаўся толькі пасля вайны.

Пры розных акалічнасцях байцы траплялі ў палон. Як правіла, у асноўным, у выніку цяжкага ранення. Многія патрапілі ў палон у выніку акружэння нямецкімі войскамі. Што маглі зрабіць галаруч хоць бясстрашныя і абучаныя нашы байцы супраць танкаў і артылерыі? На іх долю дасталася разгубленасць камандзіраў, недахоп патронаў і гранат, адсутнасць медыцынскай дапамогі, харчу, хаос і жах згубнага адступлення.

Б.М. Максіменка: "Коні, што везлі артылерыйскую гармату, на перадку якой я ехаў, загінулі пад Гудамі. Хлопцы падышлі і гавораць: "Барыс - везці цябе няма на чым. Несці мы цябе не можам - самі ледзь ходзім. Заставайся: вунь дзесьці страляніна ідзе, мусіць нашы асноўныя сілы ідуць, выбавяць". Нага мая распухла - ніхто не перавязвае, нічым не мажа, нічога няма. Хлопцы мяне і гарматы пакінулі ў надзеі на хуткае вяртанне, і пайшлі самі. І так я там і застаўся адзін у ляску. Адпачыў крышку і, пераадольваючы боль, пайшоў да вёскі. У крайняй хаце мне далі малака і хлеба. Параілі прабірацца хутарамі. У Літве сустрэў такіх ж акружэнцаў, як і я. Я і група таварышаў, сярод якіх былі салдаты і афіцэры, спрабавалі неяк прарвацца да сваіх. Доўга бадзяліся па лясах ад хутара да хутара. І ізноў нашы шляхі расходзіліся. 15-16 ліпеня, калі я адпачываў на адным з хутароў недалёка ад Ліды, мяне нечакана акружылі нямецкія матацыклісты, і я патрапіў у палон". (Б.М. Максіменка. Там жа.)

Г.А. Варанец: "Я разам з групай байцоў і камандзіраў пасля бою ля в. Гуды зрабіў начны пераход да в. Ліпнішкі. 4 ліпеня нас акружылі немцы. Я з пазасталымі ў жывых быў узяты ў палон. З нашай групы ў 92 чалавекі ў палон патрапіла меней за палову. Нас спачатку трымалі ў двары, затым далучылі да групы палонных 20-25 чалавек. 6 чалавек камандзіраў аддзялілі ад усіх, і тут жа за хлявом расстралялі з аўтаматаў. Сярод іх знаёмых я нікога не бачыў. Гэтыя 6 чалавек былі ўжо ў Ліпнішках. Пазней нас пасадзілі ў хлеў і пратрымалі там 2 дні. Рана раніцай 6 або 7 ліпеня нас выгналі з хлява, зшыхтавалі ў калону, і пад вялікім канвоем пагналі ў Ліду. У Лідзе нас пратрымалі, здаецца, 2-3 дні, як памяць мне гаворыць, здаецца, у замку. Але я не ўпэўнены. Там я бачыў некалькіх байцоў і камандзіраў (сяржантаў) з нашага 213 сп. Старэйшых камандзіраў і маёра Якаўлева сярод палонных не было. Іх утрымоўвалі дзесьці асобна. Зараз я думаю, што Якаўлеў і іншыя камандзіры альбо ўтрымоўваліся ў іншым месцы, альбо яны былі ў Лідзе некалькімі днямі пазней. Магчыма, гэта было 3-4 дні пасля нас. У Лідзе мы прабылі нядоўга. Праз 2-3 дні быў зроблены перапіс палонных: хто, адкуль, званне, з якой воінскай часткі. Хлусілі, хто як мог, нават імёны і прозвішчы называлі несапраўдныя". (Г.А. Варанец. Там жа.)

Б.М. Максіменка: "У Лідзе палонных загналі ў Лідскі замак, паставілі ахову. Утрымоўвалі на працягу 3-х сутак без ежы і вады. І ўсе тры дня заганялі ў замак усё новых і новых палонных і арыштаваных. Набралася больш за 4 тысячы. Маёра Якаўлева я там не бачыў, хоць усе там былі пад адкрытым небам і яго то я, і мае сябры-аднапалчане ўбачылі б. Але яго ў той перыяд там не было. А вось Прусакоў і іншыя ўжо там былі, але не ведаю, ці даўно.

Немцы, якія вялі перапіс палонных, гаварылі амаль чыста па-руску, некаторыя з іх мелі знакі адрознення ўнтэр-афіцэраў, яфрэйтараў і да т.п. Калі я было паспрабаваў збрахаць нумар палка, а потым месца службы сказаў "Сапоцкін", то адзін мне адразу сказаў:

- Не брашы. Ты з 213-га сп. Ваш камандзір палка - маёр Якаўлеў, мы ведаем усё, аж да таго, якім дзяўчынкам ваш "Руды кот" аддае перавагу, шатэнкам або брунэткам. ("Рудым катом" у 213 сп салдаты звалі камандзіра палка маёра Якаўлева Т.Я.).

Утрымоўвалі нас у жудасным стане. Толькі на 3-ці дзень у лагер прывезлі некалькі мяшкоў вотруб'я і выдалі вязням па невялікай порцыі з кансервавай банкі. Гэтае "кармленне" адмыслова фатаграфавалася для паказу ў Нямеччыне. І ўсе тры дні заганялі ў замак усё новых і новых палонных і арыштаваных. Набралася больш за 4 тысячы. Да некаторых з арыштаваных і запалоненых падыходзілі знаёмыя або родныя, называлі прозвішчы і імёны, фашысты адпускалі пад адказнасць заяўнікоў. Але такіх было не шмат". (Б.М. Максименко. Там жа.)

Старажылы г. Ліды захавалі ў памяці спробу выратавання свайго мужа жыхаркай Карэліцкага раёна. Нейкім чынам, яна дазналася, што яе муж знаходзіцца ў зняволенні ў Лідскім замку. Але яе затрымалі дома гаспадарчыя або сямейныя клопаты. Сабралася ў дарогу і накіравалася да Ліды. Не паспела! Палонных з замка павезлі па чыгунцы ў Сувалкі. Не цяжка ўявіць боль, стогны і адчай няшчаснай жанчыны, прычытаўшай: чаму я раней не выйшла? Чаму я ішла, а не бегла? і да т.п.

П. Рудзько ўспамінае аб Лідскім канцлагеры ў Паўночным гарадку: "Калі я патрапіў у палон - прывезлі ў горад Ліду, і там адбіраў нейкі ўкраінец у форме афіцэра РСЧА, адбіраў украінцаў сярод палонных для працы ў Лідскім дэпо "вагоннікамі" і "паравознікамі" - г.зн. правіць вагоны або паравозы. Адбіраў нас па наступным прынцыпе. Называе табе слова на рускай мове, а ты яго на ўкраінскай павінен быў сказаць. Для мяне ён сказаў фразу: "Скажы, як будзе на ўкраінскім: "Якая прыгожая дзеўчына". Я сказаў нешта накшталт: "Яка красіва дзіўчына". А той "чырвоны камандзір" засмяяўся і паправіў: "Яка гарна дзіўчына"! Добра гаворыць, праходзь"! І узяў у сваю каманду. Вось так той "чырвоны камандзір" фактычна выратаваў мне жыццё. Па-працаваўшы ў дэпо, праз нейкі час усё нашы ваеннапалонныя арганізавана сыйшлі ў партызаны. А вось камандзіра майго, л-та Васіля Рускіх, у тую каманду не ўзялі…"

Ваеннапалонных немцы накіроўвалі на зборныя пункты, затым - у перасыльныя лагеры, пасля іх - у стала дзейныя лагеры - "шталагі" для шараговага і сержанцкага складу і "афлагі" - для афіцэраў, якія адначасова былі і месцамі іх масавага знішчэння.

Г.А. Варанец: "Затым нас пагрузілі (у Лідзе) у таварныя вагоны і павезлі кудысьці. У вагонах было пасаджана па 100 чалавек. Сярод палонных было шмат хворых і параненых. Ляжаць або сядзець не было месца, можна было толькі стаяць. Усюды ўсё было шчыльна зачынена і забіта. Людзі пачалі задыхацца. На нашы крыкі "Паветра!" немцы пачалі страляць па вагонах з аўтаматаў. У нашым вагоне некалькі байцоў было паранена. Многія, знясілеўшы, гублялі прытомнасць. Дзесьці ў сярэдзіне шляху цягнік спыніўся, дазволілі выйсці з вагонаў. Невялікае поле было ачэплена шчыльным ланцугом нямецкіх аўтаматчыкаў. Некаторыя палонныя пабеглі ў бок ад вагонаў і былі расстраляныя з аўтаматаў. Затым нас пералічылі і пасадзілі назад у вагоны. У дарозе мы (я і іншыя) прарэзалі ў сцяне паміж вагонамі шчыліну ў дошках і па чарзе "пілі паветра" - дыхалі ў шчыліну. Нас прывезлі ў Гародню і размясцілі ў стайні нашага 213 сп. Там я сустрэў ездавога, з якім неаднаразова ездзіў па пошту ў Гародню, прозвішча яго я забыў. Праз некалькі дзён (2 або 3) нас адвезлі ў Сувалкі. Як нас туды везлі, я не памятаю. Памятаю толькі, што мы праходзілі міма драўляных нямецкіх баракаў-казармаў. І хтосьці з палонных, з тых хто раней служыў у гэтых месцах, гаварыў, што раней у гэтым месцы рабілася "перасадка" вагонаў з савецкай каляі на еўрапейскую. У Сувалках я сустрэў шмат байцоў і камандзіраў з нашага палка. Тут я прабыў некалькі тыдняў". (Г.А. Варанец. Там жа.)

Б.М. Максіменка: "Праз 5-6 дзён ваеннапалонных з Лідскага замка, "пагналі на чыгунку, пагрузілі ў вагоны для жывёлы і таварняком, па 80 чалавек у вагоне, адправілі ў лагер, які знаходзіўся прыкладна за 5 км ад г. Сувалкі. Там пасярэдзіне голага поля збудавалі лагер для ваеннапалонных з некалькіх радоў калючага дроту, і там людзі пад адкрытым небам, пад дажджом былі даведзеныя да ўзроўню быдла. На 12 палонных раз у суткі выдавалі булку хлеба і адзін раз у 3 дні ганялі "на вадапой" на рэчку, якая знаходзілася за 2-3 км ад лагера. Маёра Якаўлева я ўпершыню ўбачыў недзе 25 ліпеня або ў пачатку жніўня ў лагеры "Сувалкі", калі я ўжо хадзіў самастойна (да гэтага ў мяне балела нага, і мне ваду прыносілі з рэчкі ў боце) і нас ганялі на вадапой. Прычым, першымі ўбачылі Якаўлева мае землякі - сябры-аднапалчане Прусакоў і Масталярчук, якія хадзілі на вадапой на рэчку. Афіцэрскі блок знаходзіўся насупраць нас. Паміж нашым і іх блокам быў праезд 20-30 м. Маёр быў у яго ўласнай зімовай суконнай гімнасцёрцы з пятліцамі, але без шпал. Гімнасцёрка была са слядамі пылу і сядзела на ім не шчыльна, з перакосамі, што гаварыла аб тым, што пад гімнасцеркай былі бінты. На рукавах былі шаўроны, боты, штаны галіфэ. Рухаўся ён марудна і нязграбна, стаяў ля калючага дроту, з нудой глядзеў на нас і ківаў галавой у знак прывітання. Мы віталіся: "Дабрыдзень, таварыш маёр". Хлопцы, якія хадзілі да мяне міма яго раз 5-7, бачылі яго ў кампаніі нейкага афіцэра ў шынялі, высокага росту. Памойму, я бачыў яго двойчы: у ліпені або пачатку жніўня, у канцы жніўня або ў першых днях верасня я бачыў яго ў апошні раз, калі афіцэрам давалі ежу - іх "сталовая" знаходзілася за 70 м ад нашага блока".(Б.М. Максіменка. Там жа.)

Г.А. Варанец: "Ад камандзіра транспартнай роты (ст. л-т, прозвішча не памятаю) я пачуў пра Якаўлева. Ён распавёў мне аднойчы, што бачыў сярод палонных камандзіраў маёра Якаўлева. Ведае, што Якаўлева некалькі раз вадзілі на допыт. З допыту ён вяртаўся змучаным. Ст. л-т гаварыў, што ён бачыў, як Якаўлева павялі на допыт, пасля якога ён не вярнуўся. Потым, нібы, нават немцы гаварылі, што Якаўлеў паводзіў сябе на допытах стойка і мужна, і што ён адмовіўся супрацоўнічаць з немцамі. Нібы Якаўлеву належалі словы: "Калі б іншыя біліся так, як камандзіры і байцы 213 сп, то немцы не былі б там, дзе яны знаходзяцца зараз. Яны б не прайшлі ні кіламетра па нашай зямлі".(Г.А. Варанец. Там жа.)

А па ўспамінах камандзіра аддзялення палкавой школы Наканечнікава Аляксандра Андрэевіча: "… нас прывезлі ў Лідскую цвердзь. У той жа дзень у цвердзь прывезлі маёра Якаўлева. Я бачыў яго да кастрычніка 1941 г.". (ЛГММ. Фонд "13 сп. Наканечнікаў А.А").

Б.М. Максіменка: "Наступіла восень, а з ёю і халады. Для схованкі ад непагадзі палонныя капалі ў зямлі ямкі і норы, хто чым мог, і ў іх сядзелі, але іх пры дажджы хутка залівала вадой. Расстрэлаў у Сувалках не было, але быў такі выпадак: нашыя палонныя, сярод якіх было шмат камандзіраў, бачачы немінучую гібель ад голаду, холаду і бесперапынных дажджоў, вырашылі ўцячы. Нехта прынёс у лагер нажніцы па метале, і іх вырашылі перадаць у блок, які быў бліжэй за ўсе да лесу. Тут дрот перакусілі рукамі і зрабілі праходы да крайняга блока, дзе размяшчаліся габрэі. Ва ўмоўлены час усе людзі з суседніх блокаў рушылі ў габрэйскі блок, але … там адважных не аказалася, і праход не зрабілі. Такую навалу людзей немцы выявілі і адкрылі страляніну. І вельмі многія загінулі ў тую ноч. Магчыма, загінуў тады і маёр Якаўлев. Ён быў адданым ваяром, і не мог не паспрабаваць уцячы". (Б.М. Максіменка. Там жа.)

Ці спрабаваў уцячы Якаўлев, цяжка сказаць, бо ён быў паранены. Нагорны ўспамінаў, што прапаноўваў яму ўцячы, на што Якаўлеў адказаў, што ён далёка ўцячы не зможа, "а ты, малады і моцны - уцякай".

У 1989-1992 гг. кулямётчык вучэбнай роты Ў.І. Чудоўскі з г. Растоў-на-Дану, які прыязджаў на сустрэчу аднапалчан, распавядаў гарадзенскаму следапыту Ў. Бардову, як, быўшы ваеннапалонным, яму ўдалося перажыць жахі знаходжання ў перасыльным лагеры "Сувалкі". Палонныя рылі "лісіныя норы" у пяску і спалі. Калі прыйшлі восеньскія халады, немцы выдалі ім трафейныя сінія польскія шынялі (з польскіх складоў). І ваеннапалонныя спалі, прыціснуўшыся спінамі адзін да аднаго, захінуўшыся ў гэтыя шынялі. Бывала - заснеш, раніцай прачынаешся, а сусед ужо халодны. Памёр і акалеў за ноч. Яго хавалі, і на ранішняй праверцы выдавалі за жывога, каб за яго "пайку" атрымаць. Палонных немцы падзялілі па блоках, падзяліўшы ўнутраны абшар лагера калючым дротам. Камандзіраў і камісараў змясцілі ў афіцэрскі блок, параненых - у санітарны блок, габрэяў - у габрэйскі, рускіх, беларусаў і палякаў - у рускі блок, украінцаў - ва ўкраінскі. Да ўкраінцаў немцы ў лагеры ставіліся лепш, чым да рускіх. Абяцалі пасля вызвалення Ўкраіны ад бальшавікоў, украінцаў адпусціць. Але лепш за ўсіх немцы ставіліся да так званым "нацыянальных меншасцяў", або, як іх клікалі ў палку, да "нацменаў". Кармілі ў Сувалках, як і ў Лідзе, вельмі дрэнна. Быў нарад на кухню, які абіраў бульбачку, з якой варылі зацірку, прычым, у гатовым прадукце зверху плавалі апарышы. Ваеннапалонныя апарышаў спачатку здзімалі, як пену з піва, а потым перасталі здзімаць і елкі разам з супам. Таксама бялок, выжыць трэба было неяк. З-за дрэннай ежы, антысанітарыі, недаядання палонныя мерлі, як мухі. У медблоку не было лекаў і бінтоў. Утылізавалі трупы "нацмены". Для гэтага немцы падзялілі іх на 2 (калі не на 3) змены, якія працавалі цэлы дзень, а, магчыма, і трэцяя начная змена была, і на 2 брыгады. Першая - капала траншэю, а другая складала туды трупы, утрамбоўвалі нагамі пашчыльней, і прысыпалі зверху параўнальна тонкім пластом зямлі. Гэта прывяло да таго, што з усіх навакольных лясоў Аўгустоўскай пушчы туды пачалі збягацца лісы. Спачатку ўначы, а потым, набраўшыся нахабства, і днём, грэблі пясок і грызлі трупы. Дарога на вадапой праходзіла як раз міма гэта рова. Ідзеш, бывала, на вадапой, і глядзіш - косткі абгрызеныя валяюцца, то рукі, то ногі. Тых, хто выжыў у Сувалках, павезлі далей, у глыб Польшчы, Нямеччыны, і нават Францыі.

Максіменка: " У пачатку верасня нас перакінулі ў лагер Рыза (а маёр Якаўлеў, калі застаўся жывы пасля няўдалых уцёкаў, застаўся ў Сувалках)". (Б.М. Максіменка. Там жа).

Урад СССР нічога не зрабіў, каб абараніць сваіх суайчыннікаў-палонных, палегчыць іх становішча, дапамагчы іх сем'ям.

Кіраўніцтва Нямеччыны, спасылаючыся на тое, што СССР не быў удзельнікам Гаагскай канвенцыі 1907 года і не далучыўся да Жэнеўскай канвенцыі 1929 года, не лічыла сябе звязаным нормамі законаў вайны ў адносінах да Савецкага Саюза.

Драматычнае становішча савецкіх ваеннапалонных ускладнялася яшчэ і ў тым, што і на Радзіме, у Савецкім Саюзе, яны былі ворагамі. Былі ворагамі і іх сям'і. Юрыдычна ўсе ваеннапалонныя лічыліся здраднікамі і ворагамі. У 1945 г. і ў 1955 г. у СССР былі праведзеныя амністыі ў сувязі з перамогай над Нямеччынай. Але, ні ў 1945, ні ў 1955 годзе ваеннапалонныя пад амністыю не патрапілі. І толькі ў верасні 1956 года выйшаў указ аб зняцці асуджанасці з ваеннапалонных. Гэта значыць, толькі праз 11 гадоў пасля канца вайны былі амніставаныя савецкія ваеннапалонныя, якія патрапілі ў палон пры розных акалічнасцях, ды і ці быў склад злачынства ў дзеяннях салдат Заходняга фронту. Ці не апынуліся яны ў палоне па прамой віне вышэйшага кіраўніцтва?

З успамінаў былых ваеннапалонных Г. Варанца з г. Выбарга, С.С. Ракіцянскага з г. Наварасійска, Б. Максіменкі з Караганды, іх у 1945 годзе вызвалілі з канцлагераў савецкія войскі. Яны, прайшоўшы ўсе пякельныя пакуты і катаванні, ізноў уліліся ў шэрагі ваяроў Савецкай Арміі. Шараговец Багданаў Георг Антонавіч, знаходзячыся ў палоне, двойчы здзяйсняў уцёкі, але няўдала. Пры трэціх уцёках з палону - "патрапіў да амерыканцаў. Пасля вайны праслужыў год у Савецкай Арміі". ( Г.А. Багданаў. ЛГММ. Фонд "213 сп. Багданаў Г.А."

Некаторым групам 213 сп і байцам з іншых частак, якія далучыліся да палка ўдалося выйсці з акружэння. Такой была група палітрука 5-й роты Герасімава Васіля Мітрафанавіча. Пасля падзелу пад Лідай старэйшым гэтай групы быў прызначаны лейтэнант Грыгор'еў, а камісарам Герасімаў. Група выйшла з акружэння са значнымі стратамі 28 ліпеня 1941 г. ля г. Калінкавічы Гомельскай вобласці. Тут быў размешчаны штаб 3-й арміі. Герасімаў У.М. прайшоў усю вайну ў палітаддзеле 3-й арміі. Група, у якой быў камандзір звяза Чабан Васіль Мітрафанавіч, выйшла з акружэння таксама ў раёне г. Калінкавічы.

Сцяг 213-га сп

Сцяг 213-га стралковага палка, па меркаванні Ў. Бардова, захаваўся і знаходзіцца ў адным з музеяў Масквы. Гісторыя сцяга 213 стралковага палка такая. Пасля бою ля в. Меляшы застрэліўшагася камісара Чарных, сцяг палка і партфель з дакументамі 213 сп закапалі тут жа пад самай высокай хвояй на ўзлеску.

Пасля бою, па словах мінамётчыка 213 сп, а затым намесніка камандзіра партызанскага атрада "Іскра" па выведцы партызанскай брыгады ім.Кірава Лідскага партызанскага злучэння П.Я. Сляткова, на гэтым месцы пабываў мясцовы ляснік Кастусь Макаравіч Сарока, убачыў свежае прыкопанае месца, капнуў, і… знайшоў сцяг.

Па ўспамінах ветэранаў, нумар часткі на сцягу адпавядаў нумару палка, які насіў полк маёра Якаўлева Т.Я да Фінскай вайны - "168 стралковы полк". У 1940 годзе напярэдадні Фінскай вайны ў дывізіі адбылася рэарганізацыя: 168-мы быў пераназваны ў 213-ты стралковы полк. Верагодна, 213 сп свайго сцяга не паспеў атрымаць, карыстаўся сцягам свайго папярэдніка - 168-га стралковага палка.

Ляснік К.М. Сарока схаваў знойдзены сцяг у сябе. А калі ў вёсцы з'явіліся партызаны, ён пад распіску перадаў сцяг палка камісару партызанскага атрада "Іскра" брыгады імя Кірава Дзееву А.І. Камандаваннем партызанскага атрада "Іскра" сцяг самалётам адпраўлены ў Маскву. Былы мінамётчык, затым выведнік 213 сп П.Я. Сляткоў, быўшы намеснікам камандзіра партызанскага атрада "Іскра" па выведцы, ведаў пра гэта, і пры сустрэчы ветэранаў 213 сп у 1986 г. распавёў аднапалчанам пра сцяг палка. Сын камандзіра 213 сп У.Т. Якаўлеў знайшоў гэты сцяг у Цэнтральным музеі Ўзброеных Сіл у Маскве. Нажаль, у музеі няма звестак аб гісторыі сцяга і палка.

У 80-х гадах у Гародню на сустрэчу ветэранаў 213-га сп, арганізаваную Сапоцкінскім саўгасам і школай, прыбылі ветэраны палка: Сляткоў, Нагорны, Варанец, Парцяны, Вешчуноў, Дзеркачоў, сын камандзіра палка Якаўлева. Ветэраны наведалі Гуды, Ліпнішкі, Меляшы, і … прыехалі ў в. Сліжы. Сустрэлі лесніка Сароку. (П. Сляткова пазналі старажылы вёскі, успомнілі яго падпольную мянушку "Пецька Граблін"). Ляснік К.М. Сарока пацвердзіў словы П. Сляткова аб перадачы сцяга палка ў партызанскі атрад "Іскра". А дзе распіска, якую камісар п. а. "Іскра" Дзееў даў Сароку? Аказалася, што Сарока пры афармленні пенсіі ў Лідскім райсабесе разам са сваімі дакументамі перадаў распіску ў райсабес. Ён наіўна лічыў, што за захоўванне Чырвонага сцяга палка і яго перадачу ў партызанскі атрад яму павялічаць памер пенсіі. С.П. Хромін - сакратар партыйнай арганізацыі саўгаса "Лідскі", які шмат высілкаў прыклаў да ўвекавечання памяці ваяроў 213-га стралковага палка, наводзіў даведкі ў райсабесе. Але ў дакументах К.Н. Сарокі такой распіскі, нажаль, няма.

Як сведчыць "Лідская газета" ад 26.04.2005 г., гарадзенскі следапыт У. Бардаў накіраваў у Рэспубліканскае кіраванне па ўвекавечанні памяці абаронцаў Айчыны і ахвяр вайны ліст аб пошуках сцяга 213 сп. Пачалася адпаведная пошукавая праца: у адрас Лідскага гарваенкамата прыйшоў ліст. Высветлілася, што жыхар в. Меляшы Кастусь Макаравіч Сарока сапраўды знайшоў і хаваў у гады вайны сцяг палка. Нажаль, гэты мужны чалавек ужо памёр, але яго дачка, Аляксандра Канстаўцінаўна Багдан, у той час падлетак, добра памятае гэта. Памятае, што бацька сапраўды перадаў сцяг партызанам. А вось адкуль бацька дадому прынёс сцяг, дзе знайшоў, ці былі каля сцяга пахаванні вайскоўцаў, яе памяць не захавала.

Байцы адыходзілі па незнаёмых ім дарогах і сцежках, праходзілі праз незнаёмыя ім вёскі. Дзе менавіта пакончыў з сабой камісар, і дзе быў закапаны палкавы сцяг, цяжка сказаць. Паводле большасці ўспамінаў, гэта здарылася ля в.Меляшы.

Вялікая частка мясцовага насельніцтва, асабліва сяляне, нягледзячы на забароны нямецкага камандавання, з рызыкай для жыцця аказвала дапамогу адыходзячым чырвонаармейцам. Многія, вельмі многія ветэраны з вялікай падзякай успамінаюць аб дапамозе мясцовага насельніцтва ў тыя трагічныя дні. Нам ужо вядома, што жыхар в. Гожы папярэдзіў камандаванне палка аб засеўшых за сцяной могілкаў немцах, аб дапамозе мясцовага насельніцтва Б. Максіменку. Шчукін Пётр Сямёнавіч (2-гі батальён) атрымаў раненне ў галаву пад Лідай, дайшоў да в. Ліпнішкі. Сям'я Уланоўскіх гэтай вёскі выхадзіла параненага байца, праз 40 дзён пасля ранення - ён ужо пад Смаленскам, затым пераход праз лінію фронту і ён - баец Калінінскага, 3-га Беларускага франтоў.

Большасць успамінаў ветэранаў легла на паперу ў 80-х гадах. У той час пісалі больш аб вычынах і гераічных здзяйсненнях. Але не-не, ды і ўсплываюць неардынарныя выпадкі. Так, У.І. Панчанкаў успамінае: " У апошніх днях чэрвеня дзесьці ў Лідскім раёне, дзе дакладна - не магу ўзгадаць, наша група (камандзір групы мал. лейтэнант, прозвішча яго не памятаю) заняла на дзень адзін з гайкоў даўжынёй, прыкладна метраў 200-250, шырынёй 150-200 м. Выставілі вартавых, абкапаліся. Стомленыя байцы адразу ж заснулі. Заснулі і вартавыя.

Я прачнуўся тады, калі немцы былі ўжо каля нас метраў за 50-70. З крыкам, гамам яны збіраліся ісці на нас у атаку. Многія з байцоў былі ў паніцы, беглі да мяне, крычалі: "Давайце здавацца!". Камандзір групы не падае ні адной каманды. Я змушаны быў сам класціся за кулямёт і адбіваць наступ немцаў. Бачачы, што паніку ніяк нельга ліквідаваць, я змушаны быў расстраляць дваіх панікёраў. Толькі пасля гэтага байцы занялі абарону, адбілі наступ фашыстаў. Мы сабралі добрыя трафеі. Хлопцы ў знак падзякі падарылі мне пісталет "Вальтар" і 60 патронаў да яго. Пасля бою пытаю ў іх: "Будзем зараз здавацца?" Усе адказвалі: "Не, вядома. Дзякуй вам, таварыш лейтэнант!" Так я стаў камандзірам гэтай групы, хоць мяне ніхто не прызначаў ім. А прызначаны камандзір групы праляжаў увесь гэты бой на дне акопа, фактычна не ўдзельнічаў у баі". (У.І. Панчанкаў. Там жа.)

На маршы палка ад в. Гожа да чыг. станцыі Парэчча быў такі выпадак па ўспаміне П.Я. Сляткова. Пасля аднаго з сутыкненняў з немцамі "… мінамётчык Турчанка падышоў да камандзіра роты Папругі і рашуча сказаў: "Я разагнаў немцаў і захапіў гармату з цягачом". Камандзір роты для ўдакладнення паслаў камандзіра звяза Янкоўскага з групай байцоў. Сапраўды, ва ўказаным месцы да цягача прымацаваная гармата вялікага калібру. Побач з цягачом на зямлі скрыня з інструментамі, на брызентавым кавалку ляжалі гаечныя ключы, адвёртка, малаток. Ясна, што цягач няспраўны, немцы не паспелі выправіць непаладкі. Падчас дакладу Янкоўскім камандзіру роты аб гераічным учынку, праяўленым у баі мінамётчыкам Турчанкам, выпадкова падышоў камісар палка Чарных, зацікавіўся ўчынкам Турчанкі і сказаў: "Злучымся са сваімі, ты будзеш прадстаўлены да ўрадавай узнагароды. У хуткай будучыні твой учынак будзе абвешчаны загадам па палку". Як высвятлілася пазней, Турчанка кінуў поле бою з немцамі і ў паніцы ўцёк. Байцы звяза бачылі, як Турчанка ўцёк, і з гневам накінуліся на яго: чаму ты кінуў поле бою і ўцёк? "Я знаходзіўся на самім краі бою. Бачу, немцы нас аткружаюць. Я зірнуў - нас тут мала, немцаў - шмат. Спалохаўся і ўцёк, усяроўна мы не выстаім, жыць то хочацца. Выбягаю на паляну, бачу, тут таксама немцы мітусяцца. Што мне рабіць? Я крыкнуў "Ура!". Бачыў, як немцы пабеглі. А я - у другі бок. Толькі прабег метраў 10, чую, нашы крычаць гучна-гучна "Ура!". Я развярнуўся і бягу туды, дзе крычаць "Ура!". Потым я ўспомніў пра гармату. Думаю, можа яна і зараз там стаіць. Ну, вырашыў дакласці камандзіру роты. А сам, па сумленні сказаць, баяўся, раптам яна з'ехала. Да шчасця, яна аказалася на месцы, а то мне ўляцела б".

А што наш Турчанка? Ён за баязлівасць будзе ўзнагароджаны ордэнам, за тое, што ён кінуў поле бою, уцёк, ратуючы сваю шкуру? Трэба распавесці камандзіру роты пакуль не позна, а то і праўда, за панікёрства і хлусню ордэн атрымае". (П.Я. Сляткоў. Там жа.)

Удзел байцоў Заходняга фронту ў партызанскім руху

Многія байцы не змаглі перайсці лінію фронту, злучыцца з ваярамі Чырвонай Арміі. Некаторыя ўжо запалоненыя байцы і камандзіры здолелі ўцячы з этапаў у канцлагеры. Яны засталіся ў тыле ў немцаў і працягвалі барацьбу партызанскімі метадамі. Уклад "акружэнцаў" і ваеннапалонных у арганізацыю партызанскіх атрадаў велізарны. Менавіта яны на Лідчыне сталі асновай партызанскіх атрадаў, перадавалі партызанам свае вайсковыя веды і досвед, навучалі іх карыстанню зброяй, выбуховымі рэчывамі, распрацоўвалі і ажыццяўлялі партызанскія аперацыі, падтрымлівалі неабходную дысцыпліну і арганізаванасць у партызанскіх групах і атрадах.

Няма дакладных звестак, колькіх ваяроў 56-й сд сталі партызанамі.

Толькі на Лідчыне з 213-га сп у партызанскім атрадзе "Іскра" праявіў сябе выдатным падрыўніком, быў душой атрада адважны партызан Пётр Якаўлевіч Сляткоў. (Пасля вызвалення Ліды ў ліпені 1944 г. Сляткоў П.Я. быў вайсковым камендантам г. Ліды. У фільме па рамане Ў. Богомолова "У жніўні сарок чацвёртага" ёсць сцэна прылёту маскоўскага начальства на вайсковы аэрадром Ліды. Дык вось прымаў высокае начальства як камендант г. Ліды менавіта П.Я. Сляткоў).

Камандзір звяза 2га батальёна Віктар Ільіч Панчанкаў стаў камандзірам партызанскага атрада "Кастрычніцкі" брыгады імя Кірава. Ён успамінае: "Пад выглядам зняволенага - асуджанага за хуліганства тэрмінам на 2 гады я, як і многія нашы таварышы, застаўся жыць, а дакладней будзе, хавацца ў сялян вёсак Чырвонае Карэліцкага раёна, Ятра, Косічы, Багудзенка Наваградскага раёна. Жывучы ў сялян, мы ні на хвіліну не забывалі аб дадзенай клятве народу, што нам неабходна змагацца з фашыстамі, але як, пытанне яшчэ намі не вырашалася. Мы часта сустракаліся з таварышамі па зброі, пазасталымі ў тыле ворага, рыхтаваліся ісці ў партызанскія атрады. Але ўлетку і ўзімку 1941 г. на дадзенай тэрыторыі партызанскіх атрадаў або хоць бы груп, мы не сустракалі, не чулі аб іх і змушаныя былі думаць, што рабіць. (ЛГММ, фонд "Панчанкаў У.І.).

Павел Рудько, які знаходзіўся ў Лідскім канцлагеры і працаваў у дэпо ст. Ліда, уцёк з іншымі ваеннапалоннымі ў партызанскі атрад "Іскра".

Ст. л-т Вешчуноў Павел Сцяпанавіч - партызанскі атрад ім.Суворава Віцебскай вобласці.

Верагодна, гэты спіс можна працягнуць. Некаторыя ветэраны, патрапіўшы ў партызанскія атрады, хавалі сваё знаходжанне ў палоне, і пасля перамогі хавалі, не хацелася быць "ворагам" сваёй краіны. І ў нас няма права іх папракнуць за гэта.

Абеліск каля в. Гуды

У траўні 1966 года ля шашы Ліда-Воранава, недалёка ад месца бою каля в. Гуды пад жалобную музыку духавога аркестра з вянкамі і кветкамі пры вялікім зборы народу перапахаваны парэшткі 56 савецкіх ваяроў. У 1967 годзе да Дня Перамогі на месцы перапахавання парэшткаў усталяваны абеліск у гонар ваяроў 213-га стралковага палка 56-й стралковай дывізіі, выраблены ў Лідскім райбыткамбінаце па эскізе аддзела архітэктуры і будаўніцтвы Лідскага райвыканкаму.

Прыйшоў час нам, нашчадкам, пакланіцца нізка ў пояс сакратару партыйнай арганізацыі калгаса "Радзіма" (пасля саўгас "Лідскі") Хроміну Сямёну Паўлавічу. Менавіта па яго ініцыятыве і пры яго непасрэдным і актыўным удзеле насуперак пярэчанням інструктараў Лідскага райкама КПСС пачаты раскопкі чатырох брацкіх магілаў загінулых 3 ліпеня 1941 г. каля в. Гуды і іх перапахаванне. Менавіта па ініцыятыве Хроміна С.П. увекавечаны вычын чырвонаармейцаў 213 стралковага палка 56-й стралковай дывізіі, загінулых у няроўным баі з нямецка-фашысцкімі захопнікамі ў першыя, і самыя цяжкія дні Вялікай Айчыннай.

Месцазнаходжанне магіллаў было вызначана хутка і дакладна, бо да гэтай працы былі прыцягнутыя людзі, якія ўдзельнічалі ў пахаваннях ваяроў. Паводле акту Лідскага аб'яднанага гарадскога вайсковага камісарыяту ад 20 чэрвеня 1966 года раскопкі праводзіліся ў чатырох месцах.

Метраў за 200 на поўнач ад будынка кіравання калгасу "Радзіма" выяўлены ў трох магілах парэшткі 19 ваяроў.

У наступнай магіле (0.5 м ад падмурка паўднёва-ўсходняга вугла будынка кіравання калгасу "Радзіма") выяўленыя парэшткі 10 ваяроў. Па ўкладаннях у медальёны ўстаноўленыя наступныя адрасы і дадзеныя:

1. "213 сп, нараджэння 1920 г., Рагачоў Д.М. Казахская ССР, г.Ленінагорск (Рыдар), 1-шы раён, вул. Бальнічная ,4 кв. 1, Сушкову М.Ф". На абароце ўкладання ў капсулу надпіс: "Поўнача-Казахстанская вобласць г. Акмолінск".

2. "Ваенфельчар Сазонаў Серафім Рыгоравіч 213 стр. полк 56 сд. Адрас жонкі: г. Пскоў Ленвобласці, Ротная, 3 , кв.4".

3. "Адрас: Каз.ССРА, Паўн. Каз. вобл., г. Петрапаўлаўск, вул.Рэвалюцыйны касагор, № 35, Абрамавай Ганне Дзмітрыеўне". Адрас напісаны фіялетавымі чарніламі, дадаткова простым алоўкам дапісана: "22/У1-4.00-41".

4. "Чырвонаармеец Пракопчанка (імя смутна, падобна - Даніл) Сцяпанавіч 1921 года нараджэння. Бацька Пракопчанка Сцяпан Апанасавіч, Паўн. Казахстанская вобласць Казахскай ССР, Біларскі раён", найменне вёскі не захавалася , відаць толькі " р. Глазн".

У гэтай жа магіле выяўленыя гадзіннік 1-га Маскоўскага гадзіннікавага завода імя Кірава, паказанні стрэлак на ім замерлі на 7 гадзінах 15 хвілінах. Гадзіннік добра захаваўся, меў малаважную карозію.

У магіле каля збожжасховішча выяўлены парэшткі шасці ваяроў, па ўкладаннях у медальёны ўстаноўлены адрас: "Татарская АССР, Бандюжскі хімічны завод, вул Гасар, дом 20, кв. 2, Рэутаў".

Метраў за 200 на поўдзень ад кіравання калгасу "Радзіма" ля пясчанага кар'ера раскапаныя дзве магілы, у якіх выяўленыя парэшткі 21-га ваяра. Па ўкладаннях у медальёны ўстаноўленыя адрасы двух байцоў:

1. "Калмыцкая АССР, Сарпінскі раён, Канукоўскі с/с, хутар Сал-Аброчны, атрымаць Нідзіеву Цімафею Фядотавічу".

2. "Маскоўская вобласць, Камуністычны раён, с. Рагачова, вул. Маскоўская №4 (або 7 або 9). Калядзенка Мікалай".

Мэта раскопак заключалася не проста ў перапахаванні парэшткаў загінулых савецкіх ваяроў у пачатковы перыяд вайны, хацелася прымусіць магілы "загаварыць". Раскопкі вяліся вельмі дбайна, у зямлі не павінен застацца ні адзін гузік, ні адзін гаплік ад шыняля. І вось першы поспех, знайшлося тое, што так старанна шукалі - эбанітавая капсула, у якой вайскоўцы захоўвалі адрасы сваіх сваякоў. Потым … другая, трэцяя…

Такім чынам, выяўлена 18 капсул. А вакол патроны, патроны. Імі набітыя кішэні штаноў, нагрудныя кішэні гімнасцёрак, розныя кайстры, пасавыя падсумкі. Адзін вінтовачны патрон захоўваўся ў кашальку з дакументамі. Ён, яўна, прызначаўся для сябе ў выпадку крытычнага моманту, каб не здацца жывым. Але яго ўладальніку не прыйшлося ім скарыстацца… Акрамя гэтага выяўленыя значок "ГТО", тры вінтоўкі без прыкладаў, каскі, пяхотная лапатка, нажніцы, муштукі, абцугі, шмат савецкіх манет вартасці 1, 2, 3, 5, 10, 20 капеек, сталовыя лыжкі, небяспечныя брытвы, складныя нажы. У спарахнелых кашальках і партманэ супрацоўнікам Лідскага краязнаўчага музея ў выніку дбайнага разбору ўдалося ўстанавіць яшчэ два імені. Адным з дакументаў аказалася квітанцыя, выдадзеная на імя Іванова Пятра Іванавіча 1918 г.н. у тым, што яго пашпарт, як прызыўніка, абменены на ваенны білет. Другім дакументам аказалася пасведчанне (прозвішча прачытаць не ўдалося) Паўла Яўхімавіча ў тым, што ён у 1940 годзе скончыў курсы малодшага медыцынскага складу пры Ленінградскай медыцынскай вучэльні. Разам з гэтым пасведчаннем ляжаў фотаздымак з зніклым малюнкам, але з надпісам, які захаваўся на абароце: "На добрую памяць Павлушу ад знаёмай Жэні". Знойдзеныя ў пахаваннях рэліквіі знаходзяцца на захоўванні ў ДУ "Лідскі гістарычна- мастацкі музей".

З 18 знойдзеных капсул 2 аказаліся пустымі, без укладанняў, у 9-ці капсулах былі цыдулкі, але прачытаць іх немагчыма, час (25 га-доў) і наш вільготны клімат зрабілі сваё, 7 - імянныя, з указаннем адрасоў сваякоў загінулых ваяроў. Менавіта дзякуючы гэтым цыдулкам праз вайсковыя камісарыяты зроблена спроба ўсталявання сувязі са сваякамі загінулых. Адгукнуліся сваякі С. Сазонова і А. Рэутава. Прозвішчы сямі байцоў, сем'і якіх атрымалі паведамленні, што іх родны або блізкі чалавек знік без весткі, вядомыя. Але 49 герояў, якія выканалі свой абавязак перад Айчынай, засталіся невядомымі, знайшлі вечны супакой пад Лідай.

З сямі герояў дакладна вядома, што двое - з 213 стралковага палка. Гэта ваенфельчар Серафім Рыгоравіч Сазонаў і Д.М. Рагачоў. Па паступіўшых пасля дадзеных Т.Ф. Нідзіеў і А.П. Рэутаў некаторы час праходзілі вайсковую службу ў мястэчку Іўі. Яны таксама маглі быць з 213 сп. Астатнія байцы маглі быць з 213-га сп, а маглі быць і з іншых частак, якія далучыліся і адыходзілі з 213-м сп .

Ваенфельчар Сазонаў Серафім Рыгоравіч нарадзіўся ў 1907 г. у с. Атміс Ніжнеломаўскага раёна Куйбышаўскай (цяпер Пензенскай) вобласці. У Чырвонай Арміі з лістапада 1929 года. З 1929 па 1931 гг. служыў чырвонаармейцам у 26-м артылерыйскім палку асобага Чырванасцяжнай Далёкаўсходняй Арміі. З 1931 па 1934 гг. вучыўся ў Ленінградскай ваенна-ветэрынарнай фельчарскай школе Ленінградскай вайсковай акругі. За тры месяцы да вайны ажаніўся. Па словах жонкі, Ганны Робертаўны, у чэрвені 1941 г. Сазонаў С.Г. быў накіраваны для праходжання вайсковай службы ў 56-ю сд Заходняй асобай акругі. 21 чэрвеня прыбыў у Гародню, атрымаў накіраванне ў 213 сп, і тут жа з Гародні адправіў жонцы тэлеграму: "Прыязджай". У гадзіну ночы 22 чэрвеня, адчуваючы абвостранасць у атмасферы, адправіў жонцы наступную тэлеграму: "Не прыязджай. Чакай распараджэнні". А ў 4 гадзіны пачалася вайна.

У газеце "Известия" ад 21 жніўня 1966 г. у рубрыцы "Вышук працягваецца" быў апублікаваны артыкул настаўніцы Першамайскай СШ Ядзвігі Бусе аб выяўленні і перапахаванні парэшткаў байцоў, загінулых у 1941 годзе. Перапахаванне і ўстанаўленне асобаў 7-мі байцоў ускалыхнула ўвесь Савецкі Саюз. У адрас С.П. Хроміна пачалі прыходзіць лісты з розных гарадоў СССР: ад аднапалчан 213 сп, пазасталых у жывых пасля вайны, іх родных і блізкіх. Сотні лістоў прыйшло са слёзнымі просьбамі паведаміць магчымыя звесткі на без вестак зніклых ваяроў, якія служылі ў 1941 годзе ў рэгіёне Гародня-Ліда. Неўзабаве да месца перапахавання пачалі прыязджаць жонкі і родныя загінулых. У 1970 годзе адбылася першая сустрэча ветэранаў 213-га стралковага палка каля брацкай магілы і абеліска ля в. Гуды. Нажаль, сустрэчы ветэранаў спыніліся ў гады "перабудовы": ветэраны пастарэлі, знясілелі, многія адышлі ў лепшы свет, а неўзабаве знікла з палітычнай карты свету і краіна СССР.

Каля сярэдняй школы пас. Сапоцкін Гарадзенскага раёна ў гонар чырвонаармейцаў 213 сп, якія мужна змагаліся ў першыя дні вайны, пастаўлены гранітны помнік.

Не ўсе байцы, загінулыя той трагічнай раніцай 3 ліпеня 1941 года, перапахаваныя. Пасля перапахавання асноўнай масы байцоў каля в. Гуды мясцовае насельніцтва больш актыўна пачало дзяліцца ўспамінамі. Стала вядома, што частка загінулых савецкіх байцоў была скінутая ў студню, якая знаходзілася ў ляску ў гліняным кар'еры на полі каля в. Бялевічы, ёсць пахаванні каля возера ў старым двары Жырмуны.

Дзякуючы велізарнай працы гарадзенскага следапыта Васіля Бардова, які 25 гадоў свайго жыцця прысвяціў пошукам ветэранаў 213 стралковага палка, мы ведаем аб перадваенным жыцці, баявой падрыхтоўцы, першых жорсткіх баях 213 сп, аб тым, як склаліся далейшыя лёсы легендарных байцоў 213 сп. Найважнейшымі і цікавымі для яго людзьмі былі сведкі далёкіх і трагічных падзей чэрвеня 1941. З сярэдзіны 80-х пачаў ён адшукваць удзельнікаў першых бітваў, запісваць і супастаўляць іх аповяды. Дзякуючы яго пошуку ў чвэрць стагоддзя і з'явіўся гэты матэрыял. Дадзенае даследаванне - пакуль толькі тонкая сцяжынка, па якой, трэба ісці далей, адшукваць новыя матэрыялы і невядомыя факты гісторыі 56-й стралковай дывізіі.

Страты 56-й сд

Колькі чалавек з 56-й сд патрапіла ў палон, колькі загінула ў першых баях - невядома. Ёсць прыкладная лічба трапіўшых у палон са складу Заходняга фронту ў першыя два тыдні вайны - больш за 300 тысяч чалавек, г.зн. палова асабоваага складу Заходняга фронту. Нягледзячы на масавую гераічнасць, у першыя дні вайны перамога была на баку праціўніка. Тысячы салдат Заходняга фронту загінулі, дзесяткі тысяч патрапілі ў нямецкі палон. "Абаронная аперацыя ў Беларусі з'яўляецца самай кровапра-літнай за ўсю Вялікую Айчынную вайну ў сярэдне-сутачным вылічэнні людскіх страт. За перыяд з 22 чэрвеня па 9 ліпеня 1941 сярэднесутачныя страты склалі 23210 чалавек", больш, чым дзве паўнакроўныя дывізіі па штатах мірнага часу. (Памяці загінулых. Вялікая Айчынная вайна. 1941-1945. М., 1995, стар .94).

Усяго па 56 сд па не вельмі дакладных падліках вайну перажылі ледзь больш, чым 100 чалавек. Па палках: з двух артылерыйскіх палкоў вайну перажылі 16 чалавек, у 37-м і 184-м засталося ў жывых па 11 чалавек, у кіраванні дывізіі - нямногім больш за 10 чалавек. Па словах Г. Варанца, з 213 сп удалося ад-шукаць у жывых 56 чалавек.

Вядомыя прозвішчы 48-мі (з 56-ці чырвона-армейцаў і афіцэраў 213 сп па Г. Варанцу), пазасталых у жывых.

1. Багданаў Георг Антонавіч

2. Вешчуноў Павел Сцяфанавіч

3. Варанец Генадзь Антонавіч

4. Герасімаў Васіль Мітрафанавіч

5. Герасімаў Уладзімір Фёдаравіч

6. Дзяркачоў Уладзімір Ягоравіч

7. Захараў Іван Іванавіч

8. Захараў Іван Мікалаевіч

9. Ігнаццеў Іван Ігнацьевіч

10. Кавалёў Хведар Васільевіч ,

11. Кузьмін Васіль Пятровіч

12. Кургавін Пётр Васільевіч

13. Максіменка Барыс Мацвеевіч

14. Мартынаў Пётр Апанасавіч

15. Мікалаеў Васіль Мікалаевіч

16. Мікалаеў Пётр Фёдаравіч

17. Міхееў Васіль Елізаравіч

18. Нагорны Мікалай Сцяпанавіч

19. Наканечнікаў Аляксандр Андрэевіч

20. Наторкін Мікалай Ільіч

21. Палякоў

22. Паноў У.К.

23. Панчанкаў Віталь Ільіч

24. Понуркевіч С.С.

25. Папоў Іван Мікалаевіч

26. Парцяны Хведар Кандрацьевіч

27. Прохараў Зміцер Прахоравіч

28. Ракіцянскі Сяргей Сцяпанавіч

29. Рудзько Павел

30. Сляткоў Пётр Якаўлевіч

31. Сучкоў Мікалай Сідаравіч

32. Сцяпанаў Васіль Сяргеевіч

33. Сцяпанаў Мікалай Яўхімавіч

34. Сцяпанаў П.У. (з Магнітагорска)

35. Сяргееў Сцяпан Сяргеевіч

36. Тамашэўскі Хведар Дзмітрыевіч

37. Фёдараў Аляксей Кузьміч

38. Філіпаў Хведар Рыгоравіч

39. Цітоў

40. Чабан Васіль Пятровіч

41.Чудзінаў Хведар Трафімавіч

42. Чудоўскі Уладзімір Іванавіч

43. Шчукін Пётр Сямёнавіч

44. Шэлых Якаў Пятровіч

45. Яворская Кацярына Міхайлаўна

46. Ягораў Мікалай Мацвеевіч

47. Ягораў Пётр Іванавіч

48. Якаўлеў Цімафей Якаўлевіч

Як растлумачыць, што ў 213 сп у жывых засталося больш за ўсё - 56 чалавек? Перадавыя нямецкія часткі на нашай зямлі скарыстоўвалі тактычны прыём: сустрэўшы ўпарты супраціў, яны абыходзілі гэты агмень з флангаў, пакідаючы яго для задушэння сваім другім эшалонам, а самі імкліва працягвалі наступаць. Так здарылася і з 213-м сп: перадавыя нямецкія часткі пакінулі яго для задушэння сваім другім эшалонам. Да шчасця, камандаванне 213-га сп паспела адвесці свае войскі на ўсход у ноч на 24 чэрвеня. Не здарся катастрофы пад Гудамі і Ліпнішкамі, магчыма, многія з загінулых паспелі б стаць героямі.

Для параўнання, у 85-й сд (Гародня), у жывых ўдалося адшукаць толькі 29 ветэранаў. Нямногія выжылі з 27-й сд (Аўгустова), прыкрываўшай адступленне войскаў 3-й арміі. Гэтую задачу 27-я дывізія выканала, але … коштам жыцця практычна ўсяго асабовага складу.

Хацелася б лік жывых памножыць, але, нажаль, маўчаць ветэраны… Па цалкам зразумелых прычынах, некаторыя ветэраны не жадаюць даваць знаць пра сябе, асабліва тыя, хто прайшоў праз катаванні савецкіх пасляваенных лагераў. Вось і палітрук 213 сп Цітоў, які жыў у Марыупалі, верагодна, так напакутаваўся ў лагерах, што ў паведамленнях аб атрыманні заказных лістоў ад ветэранаў палка ставіў подпіс "Цітоў", але пра сябе распавесці, варушыць мінуўшчыну не жадаў, або не мог. Вельмі цяжка! Таму і маўчаў.

А колькі іх, безназоўных, незаслужана забытых байцоў ляжыць у лідскай зямлі? У першыя дні вайны пад ударамі нямецкіх паветраных і наземных сіл нашы байцы змушаныя былі адступаць. І вельмі часта пахаваць загінулых не было ні сіл, ні рэальных магчымасцяў. Лідскі паэт Смарагд Сліўко так пісаў аб безназоўных героях:

"Героям - кветкі і песні, іх імёны - святыні!

Але больш за ўсё невядомых герояў,

якія жывуць без імені".

(Смарагд Сліўко. Бывай двадцатый век". Ліда, 2001, ст. 60).

Аб рэштках салдат 1941 года прынята было не ўспамінаць, іншая справа - у 1944 годзе, там сітуацыя была іншай. Але і гэтае пытанне ссунулася з мёртвай кропкі. У 1994 г. пры Міністэрстве абароны Рэспублікі Беларусь адкрыта кіраванне па ўвекавечанні памяці абаронцаў Айчыны і ахвяр вайны. Так, у Менску, Віцебску і Гародні створаныя спецыялізаваныя пошукавыя роты. Іх задача - пошук месцаў пахавання ваяроў, па магчымасці - устанаўленне асобы загінулага, перапахаванне парэшткаў. Справа вельмі важная, падтрыманая мясцовымі органамі ўлады і грамадскасцю.

Мужна, як героі, паводзілі сябе байцы 56 сд. Але аб іх барацьбе мала што дакладна вядома: частка дакументаў назаўжды была згубленая падчас баёў, частка знаходзіцца за мяжой, у архівах Расійскай Федэрацыі. Таму ўспаміны ветэранаў вайны - дакументы асаблівай важнасці і каштоўнасці. Менавіта яны дазваляюць убачыць і адчуць трагічныя падзеі больш чым паўвекавой даўніныі. Вядома, не ўсе ўспаміны трэба прымаць за чыстую манету, іх трэба вывяраць і параўноўваць з іншымі дакументамі і матэрыяламі.

Не-не, ды і праслізне ва ўспамінах, што не ўсе ваяры былі героямі. Былі і "дэмаралізаваныя, і панікёры, былі і здраднікі, былі і такія, хто добраахвотна здаваўся ў палон. Былі выпадкі, калі акружэнцы займаліся рабаваннямі і паборамі сярод мясцовага насельніцтва. І аб такіх фактах сведчыць мясцовае насельніцтва, і такія выпадкі захаваліся ў памяці аб вайне. Усяго хапала ў ваеннай гісторыі. Але над усім гэтым узвышаецца светлая постаць пакутніка-байца, які вынес на сваіх плячах драматызм першых дзён вайны, гаркату адступлення, гібель баявых таварышаў, але не згубіў веру ў ПЕРАМОГУ.

Лозунг "Усюды першая і ўсюды з перамогай!" з гонарам несла 56-я Маскоўская Чырванасцяжная стралковая дывізія 21 год. І толькі на тэрыторыі Гарадзеншчыны ў пачатковы перыяд Вялікай Айчыннай "першая і непераможная" спыніла сваё існаванне. 19 верасня 1941 г. 56-я стралковая дывізія была расфармаваная. А праз чатыры дні, 23 верасня 1941 г., на Ленінградскім фронце адрадзілася 56-я стралковая дывізія новага фармавання. У яе склад увайшлі астаткі дывізіі першага фармавання і захаваліся нумары палкоў і асобных батальёнаў першага фармавання. 56-я сд новага фармавання працягвала традыцыі 56-й сд, створанай у Маскве ў 1919 г. За баявыя дзеянні ў складзе Ленінградскага фронту 56-я сд атрымала найменне Ленінградска-Пушкінскай і была ўзнагароджаная ордэнам Чырвонага Сцяга.

 

Top