Герб горада Ліды, наданы 17 верасня 1590 г.
Літаратурная спадчына І. Пацея (Адама Львовіча Пацея) - пісьменніка, філосафа, багаслова, царкоўнага і дзяржаўнага дзеяча - унікальная з'ява старабеларускай кніжнай культуры, неацэнны мастацкі феномен.
Нарадзіўся І. Пацей на Берасцейшчыне ў 1541 г. у шляхецкай сям'і. Яго бацька - Леў Пацей служыў найвышэйшым пісарам Жыгімонта I Старога, а таксама займаў надзвычай адказную пасаду падскарбія (міністра фінансаў) Вялікага Княства Літоўскага. Маці - Ганна Лашчанка, па сведчанні сучаснікаў, - адукаванейшая жанчына таго часу. Дзяцінства Пацея праходзіла ў асроддзі найвышэйшай арыстакратыі, што паўплывала на выхаванне юнака, шмат у чым прадвызначыла яго будучыню.
Пачатковую адукацыю Пацей атрымаў у Нясвіжскай пратэстанцкай школе. Затым, ужо пасля смерці бацькі, маці накіравала яго ў Кракаўскі універсітэт, дзе юнак паступіў на факультэт свабодных мастацтваў. Па вяртанні на Радзіму Пацей служыў да 1572 г. пры двары Жыгімонта II Аўгуста. У 33-гадовым веку ён пакінуў кальвінскае веравызнанне і вярнуўся ў Праваслаўе. Вядома таксама, што ў 1580 г. І.Пацей займаў пасаду берасцейскага суддзі, а ў 1589 г. атрымаў прывілей на Берасцейскае кашталянства, а разам з ім і месца ў Сенаце - верхняй палаце Вальнага Сойму. Каля 1590 г. аўтарытэтны ўрадовец вы ступіў ініцыятарам стварэння Берасцейскага брацтва, пры якім адчыняецца школка і шпіталь.
Па смерці жонкі Пацей пакідае свецкае жыццё і пастрыгаецца ў манахі, узяўшы духоўнае імя Іпат. Але ў манастыры ён не знаходзіць чаканага спакою. Увесну 1593 г. атрымлівае духоўнае пасвячэнне і прывілей манарха на займанне пасады ўладзіміра-берасцейскага епіскапа.
У якасці епіскапа І. Пацей далучаецца да праекта падрыхтоўкі пагаднення паміж Праваслаўнай царквой ВКЛ і Каталіцкім Касцёлам, ідэя якога набыла рысы практычнага ўвасаблення пасля з'езда епіскапаў ў сакавіку-красавіку 1590 г. Далучэнне ўладзіміра-берасцейскага епіскапа да таемнага праекта мела прынцыповае значэнне, бо на момант раз гортвання вастрэйшай царкоўна-рэлігійнай палемікі ён быў найбольш адукаванай асобай у Праваслаўнай Царкве.
Ужо ў 1593 г. уладзіміра-берасцейскі епіскап уключаецца ў распрацоўку прынцыпаў яднання Праваслаўнай Царквы і Каталіцкага Касцёла, вакол чаго сярод саміх прыхільнікаў Уніі не было адзінства. З'яўляючыся ў прынцыпе прыхільнікам ідэі ўсеагульнага яднання Каталіцкага Касцёла і Праваслаўнай Царквы, І. Пацей меркаваў, што ва ўмовах канца XVI ст. далучыць да справы Уніі Маскоўскую і Грэцкую цэрквы немагчыма. Пагадненне з рэфарматамі І. Пацей цалкам выключаў, бо знаходзіў іх рэлігійную дактрыну несумяшчальнай з вучэннем Ісуса Хрыста.
Пасля папярэдніх узгадненняў і ўдакладненняў, аб чым вядома з перапіскі тых часоў, І. Пацей дамогся таго, каб праваслаўны сабор 1594 г., які праходзіў у Брэсце, большасцю галасоў, у тым ліку пры згодзе мітрапаліта М. Рагозы, прыняў Саборную Грамату (2 снежня 1594 г.), у якой былі вызначаны асноўныя мэты аб'яднання Царквы і Касцёла. Апрача дасягнення міру і паразумення ў Грамаце падкрэслівалася другая, не менш важная задача - кансалідаванне намаганняў праваслаўных і каталікоў у барацьбе з «еретычнымі сектамі» - пратэстантамі ўсіх плыняў.
У 1595 г. І. Пацей, маючы на мэце прыцягнуць да справы Уніі як мага больш прыхільнікаў, піша і выдае ў Вільні твор «Унія, або Вы клад галоўных артыкулаў лучнасці грэкаў з Касцёлам Рымскім» (Вільня, 1595), які меў велізарнае значэнне для беларускай і ўсёй славянскай культуры.
Восенню 1595 г. І. Пацей, разам з К. Тэрлецкім і вялікай дэлегацыяй у складзе свецкіх і духоўных асобаў, едзе да папы рымскага. 23 снежня 1595 г. у святочнай атмасферы дэлегацыю прымае Клімент VIII. І. Пацей і К. Тэрлецкі, выконваючы даручэнне сабора, прысягнулі папу рымскаму, за сябе і за іншых, на вечнае злучэнне Царквы і Касцёла пад уладай рымскага прастола.
Улетку 1596 г. І. Пацей завяршыў падрыхтоўку да міжцаркоўнага пагаднення. На Берасцейскім саборы, што праходзіў 6 - 8 кастрыч ніка 1596 г., адбылося падпісанне пагаднення паміж Праваслаўнай Царквой ВКЛ і Каталіцкім Касцёлам.
І. Пацей у якасці епіскапа, а з 1600 г. і уніяцкага мітрапаліта, надзелены значнымі ўладнымі паўнамоцтвамі, меў дастаткова інструментаў, каб імкліва, з дапамогай сілы прывесці да паслухмянасці ўсіх, хто супраціўляўся яго волі і рашэнням Берасцейскага сабора. Аднак ён, выдатна ўсведамляючы ўсю важнасць распачатай справы, не пайшоў шляхам прымусу. Ва ўсіх канфліктных сітуацыях І. Пацей дзейнічаў выключна ў рамках агульнадзяржаўных законаў.
Уніяцкі мітрапаліт у змаганні з сваімі ідэйнымі апанетамі аддаваў перавагу пяру і пісьмоваму слову, глыбока ўсведамляючы, што справядлівую справу можна ажыццяўляць толькі сумленным шляхам. Так, у 1597 г. І. Пацей піша «Справядлівае апісанне Берасцейскага сабора» (Вільня, 1597 г.), якое з'яўлялася разгорнутым адказам на «Апокрысіс» К. Філалета. На старонках твора пісьменнік аргументавана паказваў, што падпісанне уніі не супярэчыла царкоўнаму праву і свецкім законам ВКЛ і адбывалася належным чынам, а сабор праводзіўся ў адпаведнасці з даўнімі традыцыямі.
У 1598 г. з'явілася вострае публіцыстычнае пасланне І. Пацея да князя К.Астрожскага. Але асабліва ярка палемічны талент І. Пацея выявіўся падчас літаратурных дыскусій з Клірыкам Астрожскім у 1598-1599 гг. Мітрапаліт выказваў гатоўнасць палемізаваць з сваімі апанентамі літаральна па ўсіх пытаннях, што мелі дачыненне да арганізацыі Царквы. Ён запрашаў Клірыка Астрожскага ва Уладзімір, каб, «гледзячы адзін другому ў вочы, абмеркаваць усе хвалюючыя пытанні». Выключна шырокую вядомасць сярод інтэлектуалаў Вялікага Княства Літоўскага атрымалі канцэптуальныя працы І. Пацея «Гармонія, або Згода веры, сакраментаў і цырымоній святой Усходняй Царквы з Касцёлам Рымскім» (Вільня, 1608) і «Адказ на ліст Мялеція, александрыйскага патрыярха» (1600). У іх пісьменнік на новым тэарэтычным узроўні паказаў, што Усходняя царква «з усімі яе цырымоніямі» вельмі блізкая да Касцёла.
На пачатку XVII ст. І. Пацей вельмі шмат выступаў з пропаведзямі і казаннямі. Ён, як правіла, прамаўляў на беларускай мове, якой валодаў бездакорна. Вельмі шмат энергіі І. Пацей аддае адукацыі і асвеце. Ён развівае заснаваную ў 1597 г. Берасцейскую школу, куды запрасіў доктара багаслоўя Пятра Аркудзія, грэка паводле паходжання. І. Пацей засноўвае калегіум пры Віленскім Свята-Троіцкім манастыры, рэктарам якога прызначыў Пятра Федаровіча-Сумерэтніковіча. Штогод мітрапаліт са сваіх сродкаў выдзяляў значныя сумы для школ ва Уладзіміры.
Усебаковы аналіз учынкаў і дзейнасці І. Пацея дазваляе сцвярджаць, што ён дбаў выключна пра канфесійнае паразуменне, мір і згоду, клапаціўся аб моладзі, шукаў грамадскай гармоніі. Дзеля высокіх мэтаў ён самаахвярна працаваў, а не шукаў багацця і ўласных выгодаў. Памёр І. Пацей 18 ліпеня 1613 г., калі яму споўнілася 72 гады. Пахавалі яго ва Уладзімірскім кафедральным саборы.
Для мастацкага метаду І. Пацея характэрна сінкрэтычнае спалучэнне антычных, заходнераманскіх і грэка-візантыйскіх мастацкаэстэтычных традыцый, з глыбіннай арыентацыяй на традыцыйную беларускую культуру, перадусім, гутарковую народную мову з яе лексіка-фразеалагічным багаццем і асаблівым марфалагічнасінтаксічным каларытам.
Творы І. Пацея ідэйна і тэматычна шматпланавыя. У іх дамінуе царкоўна-рэлігійная і маральна-філасофская праблематыка - тэалагічныя і хрысталагічныя матывы (непадзельнасць Святой Тройцы, вы праменьванне Святога Духа, богачалавечая прырода Хрыста), хрысціянская антрапалогія (сэнс чалавечага жыцця, шлях да Бога, маральны імператыў і аналіз чалавечых учынкаў у святле антынамічных катэгорый: «шчырасць - хлуслівасць», «пакорлівасць - пыхлівасць», «вернасць - адступніцтва»), сатэрыялогія (Чысцец і Мытарства, Пекла і Нябеснае Царства), эклесіялогія (сапраўдная вера і ерасі у царкве), дэманалогія (вядзьмарства, паганскія багі, панаванне Антыхрыста). Шырока асвятляюцца тэмы Суднага дня, царкоўных цырымоніяў (абе дня, вячэрня, павячэрніца, паўночніца, ютрань, славаслоўе, першая га дзіна, трэцяя гадзіна, шостая гадзіна, дзевятая гадзіна), Тайнаў Хрыстовых (Хрышчэнне, Мірапамазанне, Еўхарысція, або Цела і Кроў Хрыстовы, Пакаянне, Чыны святарства, Алеяпамазанне, Жаніцьба), пастоў, абразоў і выяваў Бога, святых мошчаў, каляндарнай рэформы.
У публіцыстыцы І.Пацея ўздымаецца найвастрэйшая для яго часу праблема ўзаемадачыненняў паміж свецкай і духоўнай уладамі. Пісьменнік адкрыта і ў рэзкай форме выказаўся супраць намераў свецкіх паноў, магнатаў непадзельна кіраваць святарамі. Дыктат над духоўнымі асобамі недапушчальны, меркаваў І. Пацей, бо гэта знявага царквы, невыкананне Божай навукі, здзек з запаветаў Хрыста, што з'яўляецца падмуркам і пачаткам поўнага заняпаду Хрысціянства. Сутнасць яго дактрыны ў тым, каб духоўныя справы цалкам залежалі ад волі святароў, вырашаліся выключна духоўнымі асобамі, а свецкія людзі ішлі за імі без ваганняў, «бо лепш ведае пастыр, што авечкам карысней».
У крызісны для Праваслаўнай царквы Беларусі час І. Пацей, бадай, першым у гісторыі нацыянальнай публіцыстычнай літаратуры сфармуляваў ідэю роўнасці грамадзянскіх і палітычных правоў для людзей свецкага і духоўнага станаў.
Беларускі пісьменнік вызначыў асноватворныя прынцыпы міжканфесійнага дыялога, у першую чаргу паміж вернікамі каталіцкай і праваслаўнай цэркваў. Ідэя блізкасці, адзінства, адсутнасць грунту для нянавісці - лейтматыў ва ўсіх творах гуманіста. Пераадоленне зусім ненатуральнай варажнечы, непаразуменняў, нечуваных узаемных абразаў сярод хрысціянаў, паводле пераконання пісьменніка, закладзена ў самой прыродзе адзінай Хрыстовай царквы - святой, апостальскай, сусветнай.
На старонках твораў пісьменніка знайшла адлюстраванне агульная для ўсёй старажытнай публіцыстыкі праблема сацыяльнай дыферэнцыяцыі грамадства. І. Пацей выступіў у абарону ідэі грамадскага дыялога, паразумення станаў. Але ён не прымаў і рэзка асуджаў анархію, хаос.
Сацыяльныя супярэчнасці, канфесійныя непаразуменні ды міждзяржаўныя канфлікты, паводле непахіснага пераканання гуманіста, лепш за ўсё пераадольваць мірным шляхам - праз перамовы і ўзаемныя саступкі. Спрадвечную дылему, што лепей - справядлівая вайна або кепскі мір, - ён без ваганняў развязвае на карысць апошняга. Вайна «выварочвае грунт» пад нагамі народа і дзяржавы. І. Пацей, аднак, зусім не пацыфіст. У сваіх сцверджаннях ён кіруецца логікай здаровага сэнсу, які падказвае аптымальную мадэль грамадскага суіснавання.
І. Пацей у сваіх публіцыстычных і белетрызаваных творах дэталёва раскрыў падзеі падрыхтоўкі і падпісання Берасцейскай Уніі 1596 г. Аўтар акцэнтаваў увагу на тым, што гэтая справа не была вынікам таемнай змовы вузкай купкі святароў, а мела шырокае кола ўдзельнікаў і прыхільнікаў сярод духоўных і свецкіх асобаў.
Творчая заслуга І. Пацея як бліскучага літаратара-белетрыста і адначасна выдатнага публіцыста ў тым, што ён па-майстэрску асвятліў драматычны перыяд у гісторыі царквы з 1590 да 1613 г. Усведамляючы ўласную адказнасць перад нашчадкамі і гісторыяй, ён узнавіў храналогію падзей, падаў шырокую панараму найважнейшых, вузлавых момантаў сацыяльнай, палітычнай і міжканфесійнай барацьбы, раскрыў сутнасць палемікі на царкоўных саборах і Вальных соймах, характар перамоваў паміж варагуючымі групоўкамі, абставіны прыняцця лёсавызначальных пастановаў, вызначыў ролю канкрэтных гістарычных асобаў (Канстанціна Астрожскага, Льва Сапегі, Міхаіла Рагозы) у тагачасных падзеях, матывы іх дзейнасці (уяўныя і сапраўдныя), уплыў на царкоўнае ды грамадскае жыццё. Шматлікія факты, акалічнасці і падзеі засталіся вядомыя ў гісторыі толькі дзякуючы яго літаратурнай спадчыне.
Для І. Пацея як майстра слова характэрны анталагізм - імкненне да ўсеахопнасці, паўнавартаснага асвятлення найбольш значных грамадскіх праблемаў, гістарычных працэсаў, жыцця сацыяльных станаў, духоўна-інтэлектуальных пошукаў. Наватарскай з'яўляецца скіраванасць пісьменніка на пошук свежай інфармацыі, імкненне да сенсацыйнасці.
Адна з найбольш характэрных рысаў творчага метаду І. Пацея палемічнасць, якая ўключала зазвычай чатыры кампаненты: раскрыццё або інтэрпрэтаванне пазіцыі апанента; аспрэчанне, адкідванне памылковага тэзіса; аргументаванне, або пазітыўны доказ; высновы. Карэктнасць, як прынцып стаўлення да апанента, прымушала пісьменніка дэталёва аналізаваць пазіцыю апанента, паслядоўна выкладаць сістэму яго аргументаў, падаваць асноўныя вывады ў форме пераказу або цытавання, нярэдка з дакладным указаннем нумара аркуша, года выдання твора, месца захавання экземпляра кнігадруку або рукапісу. Для аспрэчання тэзісаў апанентаў і сцверджання ўласнай пазіцыі І. Пацей ужываў шэраг творча-мастацкіх прыёмаў, якія выконвалі ў аналітычна-палемічных тэкстах функцыю аргументаў. Сістэму доказаў І. Пацей будуе на агульналагічным падмурку, ужываючы ўсе кампаненты і функцыянальныя элементы універсальнай логікі, вядома, з яе адметным выяўленнем у сферы публіцыстыкі і пісьменства таго часу. Паэтыку твораў І. Пацея часам наагул нельга аддзяліць ад логікі, яна надзвычай глыбока ўплецена ва ўсе творы пісьменніка, утварае іх галоўны нутраны стрыжань.
Да найбольш пашыраных тыпаў аргументавання і адначасна мастацка-творчых прыёмаў у І. Пацея належаць гэтак званыя схаластычныя аргументы - спасылкі на аўтарытэты. Для яго гэта прарокі, Ісус Хрыстос, антычныя мысліцелі (Катон, Піндар), сярэднявечныя тэолагі (Ян Златавусны, Васіль Вялікі, Кірыла Александрыйскі, Марка Эфескі, Еранім, Амброжый, Тэртуліян, Аўгустын, Феафілакт), епіскапы, патрыярхі (Генадзі Схалярый), папы рымскія (Грыгорый Дваяслоў), візантыйскія імператары. Некаторыя цытаты, што мелі выключную важнасць, як ліст папы рымскага Клемента да праваслаўных іерархаў ВКЛ ад 1596 г., аўтар публікуе і на мове арыгінала, і ва ўласным перакладзе.
Вельмі распаўсюджаны ў творах І. Пацея такі тып аргумента, як прыклад - у форме сціслай даведкі або разгорнутага белетрызаванага аповеда. Найчасцей аўтар ужывае гістарычныя прыклады.
Пашыраны тып аргумента ў публіцыстыцы І. Пацея - юрыдычныя акты свецкага і царкоўнага права: соймавыя канстытуцыі, прывілеі і універсалы вялікіх князёў, пастановы сусветных і мясцовых сабораў. Аўтар нярэдка асабіста перакладае іх на старабеларускую мову з моваў арыгінала - грэцкай, стараславянскай, лацінскай. Кожны з іх падаецца ў адпаведным кантэксце і суправаджаецца разнапланавымі, дастасаванымі да канкрэтнай тэмы каментарыямі, высновамі.
У творах І. Пацея шырока ўжываюцца і іншыя тыпы аргументаў: указанні на бяздоказнасць сцверджанняў і некарэктнасць меркаванняў ды высноваў апанентаў; пытанні з адмоўем; адсылкі да крыніцы, дзе нібыта пададзеныя дэталёвыя доказы на карысць выказанай ім думкі; наўпроставыя абвінавачанні супрацьлеглага боку ў хлусні ды няшчырасці; выкрыццё дробных хібаў і памылак апанента з высновай пра адсутнасць у яго глыбокіх ведаў, а то й наагул усялякіх здольнасцяў; пацьвельванні з апанента, сарказм, з'едлівыя кпіны ды ўзвальванне на яго тых жа «грахоў», якія той асмеліўся прыпісаць І. Пацею. Ролю аргументаў у творах І. Пацея вельмі часта выконваюць, побач з уласна мастацкай функцыяй, устойлівыя выслоўі, прыказкі і прымаўкі. Характэрная рыса белетрызаваных твораў І. Пацея - аўтабіяграфізм, які ў пісьменніка меў досыць спецыфічныя праявы і ўласцівасці. На першым месцы знаходзіцца апісанне публічнай дзейнасці: удзел у падрыхтоўцы Уніі і падзеях Берасцейскага сабора; выкананне абавязкаў берасцейскага суддзі і кашталяна; наведванне соймаў і палі тычная барацьба; ліставанне з урадоўцамі, духоўнымі асобамі, па плечнікамі і сябрамі.
Адзін з важных прынцыпаў канструявання тэкста для І. Пацея зварот. Аўтар звяртаецца да апанентаў, чытачоў, свецкіх асобаў, святароў, Пана Бога. Семантыка зваротаў вельмі багатая. У іх просьбы, напаміны, пытанні, заклікі, маленні, ушчуванні, дакоры, папярэджанні, асуджэнні, пакепліванні, абразы і інш.
Герменэўтыка персанажаў у творах І. Пацея мае пэўныя асаблівасці. Пісьменнік абмалёўвае толькі рэальных гістарычных асобаў, рэалізуючы лінейную схему: а) асабістыя рысы персанажаў (сацыяльны і грамадскі статус, род заняткаў); б) характарыстыка справаў і ўчынкаў; в) грамадскае і гістарычнае значэнне дзейнасці. Кантрастны падзел І. Пацеем герояў на станоўчых (Міхаіл Рагоза, Канстанцін Астрожскі) і адмоўных (Ерамія, Нікіфар Тур, Крыштаф Філалет, Клірык Астрожскі, Гедэон Балабан) вызначае тыпалогію яго мастацкай вобразатворчасці. І. Пацей - таленавіты майстар слова, непаўторны стыліст. Паводле функцыянальна-жанравага крытэрыю ў яго пісьмовай спадчыне вылучаюцца наступныя тыпы стыляў: аналітычна-публіцыстычны, катэхізічны, прапаведніцкі, мемуарна-белетрыстычны і панегірычны.
І. Пацей належыць да ліку тых творцаў, хто адным з першых у гісторыі беларускага прыгожага пісьменства зрабіў (у практычнай сферы) надзвычай важнае мастацка-эстэтычнае адкрыццё, сутнасць якога ў тым, што ўвесь свет - гэта безліч знакаў, невычэрпная крыніца для сімвалатворчасці, утварэння шматлікіх тропаў. Гэтым закладваўся «код» барокавага мастацтва, які прадвызначыў магістральны шлях развіцця літаратуры наагул.
У творах І. Пацея ўжываюцца самыя розныя тыпы тропаў - метафары, метанімія, параўнані, эпітэты, сінекдаха, літота, гіпербалы, перыфразіс, антанамасія, эўфімізмы, алегорыі. У якасці аб'ектаў для ўтварэння пераносных значэнняў выступаюць разнастайныя з'явы і прадметы - жывёльны свет (звяры, птушкі, рэптыліі, насякомыя, рыбы): заяц, змяя, варона, сава, ваўкі, шэршань; прадметы ўжытку (побытавыя, канфесійныя) і акаляючыя рэчы: акуляры, камень, фундамент, ярмo; ежа: піва, мёд, пірагі; касмічныя целы і з'явы прыроды: сонца, вецер; вайсковы рыштунак: тарча, кулі; біблейныя і гістарычныя персанажы: Аўрам, Лазар, Цыцэрон, Канстанцін Вялікі; міфалагічныя істоты і паганскія багі: Цмок, Атропа; рэлігійныя святы: татарскі мясапуст; тэрміны, што абазначаюць сацыяльныя і сваяцкія адносіны: пан, дзедзіч, матка. Побач з прадметна-рэчавым светам асновай для вобразатворчасці служылі дзеянні, працэсы, учынкі, пачуцці: паліць, мыць, прарастаць, садзіцца, замыкаць, шчыпаць, вылятаць, кахаць, штрафаваць, грызці, красці, каркаць, смажыць, лямантаваць, даходзіць, схаваць, дакляраваць. Нарэшце, апошняя група - зборныя, адцягненыя і абстрактныя паняцці: ежа, зброя, яд, скарб, смецце.
Семіётыка тропаў разнастайная: яны ахопліваюць шырокі семантычны спектр і выконваюць у тэкстах І. Пацея шматлікія стылістычнаэкспрэсіўныя функцыі. Так, І. Пацей выкарыстоўвае разгорнутую алегорыю, якая ўтрымлівае некалькі сімвалаў-вобразаў - «атрута», «салодкі мёд», «мухі», з мэтай выкрыцця пратэстанцкіх настаўнікаў, якія нібыта маюць ад свайго вучэння толькі асабістую карысць. Каб пад крэсліць няўважлівасць апанента, І. Пацей ужывае сімвал «акуляраў», якіх К. Філалет не меў, калі чытаў ягоную кнігу. Уласныя вострыя словы, скіраваныя супраць апанента, І. Пацей называе «нясмачнай ежай». Вобразы «саламяных стрэльбаў» і «гарохавых куляў» сімвалізуюць слабасць, непераканальнасць крытыкі з боку пратэстанцкіх і праваслаўных аўтараў на яго адрас. Каб узвысіць ролю, паказаць унікальнае гістарычнае значэнне універсала Жыгімонта III Вазы, што быў выда дзены з нагоды Берасцейскай уніі, І. Пацей праводзіць паралель паміж ім і універсалам Канстанціна Вялікага, падрыхтаваным пасля Нікей скага сабора. Паспяховы вынік выкрыцця фальсіфікацый К. Філалета, які апублікаваў лісты папы рымскага з уласнымі купюрамі, І. Пацей параўноўвае з паляваннем на зайца. Да вобраза зайца, яго здольнасці заблытваць сляды пісьменнік звяртаецца і ў іншым кантэксце, каб абмаляваць творчую манеру апанента, сумбурны выклад ім у «Апокры сісе» вытрымак з яго лістоў.
З мастацкіх фігур І. Пацей найчасцей выкарыстоўвае антытэзу. Супрацьпастаўленні выкарыстоўваюцца ім з наступнымі мэтамі: ухвалення міжцаркоўнай лучнасці; выкрыцця памылак тэалагічнай дактрыны пратэстантаў, якія паразумеліся з праваслаўнымі «туркагрэкамі»; выразнага акрэслення мэтаў царкоўнага сінода.
Дэманструючы бліскучыя здольнасці стыліста, І. Пацей свабодна ўжывае мноства іншых фігур, якія надавалі яго мове каларыт: антыфразіс, гульню слоў (asteia), пералічэнні, аксюмаран, гратэск, анафары, паралелізм, рытарычныя пытанні, сінанімічныя пары і шэрагі назоўнікаў (баламутня і небыліца; крыўды і ўціскі; пакой і парадак), дзеясловаў (заступіцца і замовіць; ганіць і штрафаваць; згвалціць і парушыць; ведаў і бачыў), прыметнікаў (мілы і добрасумленны), прыслоўяў (уніжана і слёзна; слушна, прыстойна, праўдзіва).
Пры выбары лексем І. Пацей пазбягае нейтральных слоў, аддаючы перавагу стылёва-экспрэсіўнаым сродкам выражэння. Вельмі часта пісьменнік ужывае жартаўлівыя, пагардлівыя, асуджальныя, іранічныя, ласкальныя словы. Нярэдкая ў палемічных творах грубая, абразлівая лексіка. Пратэстанцкі малельны дом у яго - «шопа ерэтычная»; удзельнікі Берасцейскага праваслаўнага сабора - «духоўныя супастаты», «чужаземцы», «гаспадарскія зрайцы», «вырадкі», «атэісты», «арыяны»; пастановы і ультыматумы дызунітаў - «вымоўкі», «плёткі» «безыменны картэлюш»; іншыя веравызнанні - «баламутня», «сцызма», «спросныя ерасі».
Непаўторнасць аўтарскаму почырку І. Пацея надавалі народныя прымаўкі, прыказкі ды ўстойлівыя выслоўі, сентэнцыі, што ўжываліся пераважна ў палемічных блоках: «Які суддзя, такі і дэкрэт яго»; «Рады не рады, а мусіш»; «Апёкшыся на малацэ, на ваду дзьме»; «Сам сябе сваім козікам пілуе»; «Што дзень - то навіна, што чалавек - то вера»; «Што поп, што просты халоп»; «На злодзеі шапка гарыць»; «Паказаў, якога цэху рамеснік»; «Не забірайце таго, чаго не давалі».
Тэксты І. Пацея маюць вельмі высокую ступень рытмічнай аргані заванасці, што ўтваралася за кошт падобнай метрычнай будовы коланаў, амаль роўных паводле колькасці складоў перыядаў і пераважна дзеяслоўных гамеатэлеўтаў (сугучнасці канчаткаў).
Вельмі значны ўклад І. Пацея ў рэфармаванне і развіццё старабеларускай літаратурнай мовы. Ён ажыццявіў значныя змены ў лінгвафілалагічнай сферы на лексіка-марфалагічным, правапісным, сінтаксічным і стылістычным узроўнях. У аснову сваёй літаратурнай мовы пісьменнік паклаў лексічны фонд і граматычныя асаблівасці народнай мовы, дыялектаў усходнеславянскага арэала, пераважна тых, што ўваходзілі ў склад ВКЛ. Выступаючы за захаванне царкоўнаславянскай мовы ў якасці мовы набажэнства, І. Пацей уласныя казанні і гаміліі пісаў і прамаўляў, аднак, на «простай мове». Зусім выразная тэндэнцыя, характэрная для ўсёй літаратурнай спадчына І. Пацея - інтэнсіўная замена царкоўнаславянскага сінтаксічнага і асабліва лексікамарфалагічнага фонду на дыялектна-гутарковыя, народныя формы, напрыклад: назоўнікаў (разарванне, згода, гвалт, крыўда, пакора, няволя, рада, шаленства, артыкулы, абаронца, плёткі), прыметнікаў (малёваныя, уласны, нязвыклы, лепшы, чужы), дзеясловаў (жадаюць, злажыць, прыходзілі, прагнулі, дзякаваць, згаджацца, ганіць, прызнаваць), пры слоўяў (бяспечна, справядліва, пільна, шчыра, непрыстойна).
Уласным творчым прыкладам І. Пацей адкрываў грандыёзную мастацка-эстэтычную перспектыву для наступнікаў - стварэнне публіцыстычных і белетрызаваных твораў на беларускай літаратурнай мове, з густам апрацаванай і ўнармаванай паводле дамінантаў жывой вусна-гутарковай традыцыі.
Іван Саверчанка
СПРАВЯДЛІВАЕ АПІСАННЕ ЎЧЫНКУ І СПРАВЫ СІНОДАВАЙ І АБАРОНА ЗДЗЕЙСНЕНЫХ ЗГОДЫ Й ЛУЧНАСЦІ, ЯКІЯ СТАЛІСЯ НА СІНОДЗЕ БЕРАСЦЕЙСКІМ У 1596 ГОДЗЕ
Не думалі, каб тая справа згоды і міласці хрысціянскай, якая нядаўна сталася паміж Рымскім Касцёлам і Грэцкаю Царквою ў панстве яго каралеўскай міласці, пана нашага міласцівага, патрабавала якое ўхвалы ці абароны, бо кожны хрысціянін добра ведае, як Ісус Хрыстос, Збаўца наш, шанаваў згоду і міласць у Евангеллі сваім святым. За асаблівы знак, па якім яго верныя пазнаюцца, лічыў акурат згоду і міласць хрысціянскую. А не штосьці іншае. З гэтага вынікае: хто іх шануе і прагне - той ад Бога і можа звацца сапраўдным вучнем Ісуса Хрыста, а хто бегае ад згоды і міласці хрысціянскае, бурыць яе - таго можна называць сынам Д'ябла і ерэтыком.
Паколькі няма на свеце такой добрай рэчы, якую б Д'ябал, імкнучыся нашкодзіць людзям, не рады быў перавярнуць, пэўне, і тую справу згоды і лучнасці святой, якая сталася паміж Рымскім Касцёлам і Грэцкаю Царквою на сінодзе ў Берасці, праз зласлівых людзей абражае рознымі патварамі ды пачаў шырока рассяваць сваё кламства.
Перадусім, нібыта тая рэч новая і ніколі ў нашым панстве раней нечуваная.
Другое, нібыта праз тую лучнасць пачалі ламацца правы і вольнасці хрысціянскія.
Трэцяе, нібыта ў дачыненні да русі чыніцца гвалт, прымус да іншае веры без іхнае згоды.
Чацвёртае, нібыта ўсе цырымоніі Усходняй Царквы адкідваюцца, а замест іх уводзяцца рымскія абрады.
Нарэшце, указваюць, як на нібыта сапраўдны, на нейкі іншы сінод і яго пастановы.
Затым разносяць па краіне нейкія «сінодавыя дэкрэты» патрыярхавых пасланцоў, адводзячы тым хрысціянскіх людзей ад належнага паслушэнства ўласным пастырам, ад Госпада Бога і ад найвышэйшага пана, яго каралеўскай міласці. Усіх падбухторваюць яўнымі выдумкамі, выдаюць хлусню за праўду, парушаюць спакой паспалітага люду, усчынаюць розныя бунты, згубіўшы сорам і страх Божы.
Здалося мне слушным, дзеля поўнай вядомасці ўсіх, тую справу, якую добра ведаю і на якую ўласнымі вачыма глядзеў, коратка занатаваць і выдрукаваць. Каб неабазнаныя людзі ўбачылі шчырую праўду і больш хлусні не ўспрымалі, плётак не слухалі і не дазвалялі рассяваць у сваім асроддзі яўнага падману, што ёсць абразаю для Бога і непрыстойным аслаўленнем святаблівага і ласкавага бацькоўскага панавання яго каралеў скай міласці. Прыступаю тады да аповеду, як пад панаваннем яго быццам бы хрысціянскім вольнасцям якісьці гвалт чы ніцца.
Перадусім пра тое, што кажуць, нібыта пачаліся нейкія новыя рэчы, ніколі раней у той краіне нечуваныя.
Слухай, не прыгадваючы далёкіх і чужаземных рэчаў, што датычныя еднасці паміж рымлянамі і грэкамі, дзе ёсць звесткі, як Грэцыя не раз ад тае еднасці адпадала. І хто прагне пра тое ведаць, адсылаем яго да кніжак ксяндза Пятра Скаргі пра парадак і еднасць Божай Царквы, выдадзеных па-польску ў 1590 годзе. Калі захочаш дазнацца праўды, звяртайся да справаў сінодавых. Але не да правілцаў рускіх, што Эманаканонам завуць, бо там таго не знойдзеш, але да метрыкаў і справаў агульных сінодавых і да летапісцаў царкоўных. Там праўду дазнаешся пра тое, на кім ляжыць віна за тую нязгоду.
Я толькі тое пакажу табе яўна, што дзеелася ў панстве пана нашага, Айчызне нашай, каб з таго ўбачыў, ці новыя тыя рэчы і хто дзейнічае супраць права.
Такім чынам, слухай. Фларэнційскі сінод скончыўся ў 1439 го дзе. На ім быў гэтаксама і мітрапаліт кіеўскі Ісідар, які меў запрашэнне ад антыяхійскага патрыярха Дарафея і ад сталіцы яго, бо быў ён чалавек у грэцкім пісьме вельмі вучоны і з'яўляўся не толькі мітрапалітам усяе русі, але й сірыйскім, і панства Венгерскага, як вынікае з яго подпісу на тым сінодзе.
Па падпісанні згоды і лучнасці на тым сінодзе, едучы з Італіі да русі з тым святым мірам, на мяжы польскай быў урачыста прыняты кардыналам і біскупам кракаўскім Збігневам і там жа ў касцёле рымскім па-грэцку меў Літургію святую, аб чым чытай сабе Меховіцы новую Кроніку.
Прыняўшы тую згоду і лучнасць, ды доўга ў ёй трываючы, праваслаўныя здабылі сабе прывілей на царкоўныя вольнасці ў караля Уладзіслава. Я наўмысна яго тут змяшчаю, каб не казалі, што Унія - новая рэч.
А той прывілей выдадзены ў 1445 г.
Слухай жа.
«Уладзіслаў, з ласкі Божай кароль венгерскі, польскі, далмацкі, краацкі, ромскі, сірыйскі, склявонскі, галіцкі, а таксама найвышэйшы княжа зямель - Кракаўскай, Сэндамірскай, Сырадскай, Ленчыцкай, Куяўскай і Літоўскай, пан і дзедзіч зямель Паморскай і Рускай.
Загадваем гэтым лістом нашым усім наагул і кожнаму, каму тое ведаць належыць, маючы на думцы нашай паважаць рэчы нябесныя і заўжды іх мець перад вачыма нашымі. Паколькі нам, у адрозненне ад зямных людзей, ні на каго іншага не трэба азірацца, адзінае толькі варта пазбягаць памылак і не трапляць у пастку. Мелі на мэце і ў думках тое ззянне і светласць вечную, якія ўсіх верных абдымаюць і сэрцы яднаюць, здраду і нянавісць усіх людзей затлумляюць. Пра нябесныя рэчы думалі, паколькі маем уладу над кожным урадам, што ёсць у нашым панстве. Каб ад нас абарона была кожнаму. Абавязвае да таго нас наша пасада і прымушае, каб мы рабілі ўсё дзеля пашырэння аздобы і пашаны Божай, а асабліва на яднанне і лучнасць скіроўвалі свой розум, каб здабыць заплату вечную ў Царстве Нябесным, як станем перад усемагутным Богам.
Калісьці за справаю асабліваю Святога Духа, Усходняя Грэцкая Царква, або Руская, што з даўніх часоў пажадана было, бо дзеля некаторых прычынаў знаходзілася ў разарванні веры святой і святых сакраментаў з святым Рымскім Касцёлам, да лучнасці і згоды, за жычлівасцю ўсіх каталікоў, прыступіў. Цяпер жа, за справаю Бога ўсемагутнага і з дэкрэта, або выраку свяцейшага Яўгена IV, папежа нашага, і іншых многіх святых айцоў, да веры святой вернуты.
Той святы і паўсюдны Рымскі касцёл даўно чакаў і прагнуў уз'яднання. Гэтаксама як і той Усходні Касцёл. Духоўныя таксама. Усіх іерэяў Грэцкай веры, або Рускай, у панствах нашых нам прыналежных, дзе яшчэ некаторыя ў разарванні і беспрадку, хочам схіліць да хвалы Бога ўсемагутнага, зычачы ім ласкі Збаўцы нашага, каб праз іх, як вярхоўных міласнікаў веры святое, у спакоі і ў добрым здароўі за іх малітвамі былі захаваныя. Дзеля гонару і хвалы Бога ўсемагутнага, які нас каштоўнай крывёю сваёй адкупіў. Усім цэрквам іх, епіскапам або ўладыкам, іерэям, настаўнікам і іншым асобам духоўным той Грэцкай рэлігіі, або Рускай, тыя ўсе правы і вольнасці, звычаі ўсе пастанавілі даць на ўсе часы. Гэтым лістом нашым устанаўліваем для іх такія ж вольнасці, якімі карыстаюцца і з якіх весяляцца ўсе касцёлы нашага Польскага і Венгерскага каралеўстваў, арцыбіскупы, біскупы, іерэі ды іншыя асобы касцельныя.
Надта хочам тое мець, што і загадваем гэтым нашым лістом. Каб ад гэтага моманту ніводзін з дыгнігатараў, страстаў, урадоўцаў земскіх ды іншых падданых нашых, якога б кольвек стнау і кандыцыі не былі, асабліва ў каралеўстве нашым Польскім, у землях Рускай і Падольскай і іншых да іх прыналежных не абмежавалі ва ўладзе прызначаных епіскапаў, або ўладыкаў, таго закону Грэцкага ці Рускага. Аніякімі сродкамі не выштурхоўвалі з судоў іерэяў або вікарыяў іхных. Звычаяў іх, якія яны да таго часу ў землях нашых захоўвалі, не ламаючы. З тым, каб тыя епіскапы, або ўладыкі і іншае святарства вышэй згаданай Грэцкай, або Рускай веры, былі больш схільныя і пільнейшыя да хвалы Пана Бога ўсемагутнага, ім і іхным цэрквам, якія ёсць у нашым гаспадарстве - усе вёскі і ваколіцы розных найменняў, якія здаўна належалі тым цэрквам у розных землях і паветах, з ласкі нашай перадаем ім з усімі правамі на вечныя часы.
Для большага сведчання пячатка нашая да гэтага прывілея прывешваецца.
Дзеелася тое і выдадзены прывілей ў Будзыню ў пятніцу перад тыднем перадносным, года 1445, пры бытнасці вялебнага ў Пане Хрысце айца і пана Сымона з Розганава, біскупа агерскага, вяльможных, ураджоных, зацных і шляхетных Ваўрынца з Гедрэвары, каралеўства Венгерскага, Грыцка з Памаран, зямлі Падольскае, ваяводах, Мітку з Таланча, нашых каралеўстваў Далмацкага, Краацкага і ўсяго Сілавонскага, пане Мікалаю Шарлейскім з Тыбарава, Уладзіславу Дабрагосце з Астарога, камянецкім кашталяне, Флюрыяне з Пачанова, падстольнікам кракаўскім, і Мікалаю з Барысавічаў, кухмістру нашым, іншых верных нашых сведках.
Выдадзены праз рукі вяльможных Яна з канец Поля, канцлера кароннага, і Пятра з Тыкочына, падканцлера, верных нашых, верна нам мілых».
Вось маеш прывілей Уладзіславаў на вольнасці царкоўныя, якія потым Аляксандр, кароль польскі і вялікі князь літоўскі, на Петрыкаўскім Вальным Сойме пацвердзіў, у сераду перад тыднем сярэдняносным, року Божага 1504, праз рукі вялікага канцлера Яна Ласкага.
З старога прывілея спіс знойдзеш у кнігах гродскіх Альбоўскіх, запісаны року 1537, у пятніцу па святым Андрэю апосталу.
А потым нядаўна кароль Стафан, тыя абодва прывілеі ў свае прывілеі ўпісаўшы, пацвердзіў іх.
Глядзі тут, хрысціянскі браце, ці праўду кажуць супраціўнікі, нібыта новую справу распачалі цяперашнія епіскапы праваслаўныя. Больш чым паўтараста гадоў тая згода ўсталявалася і ў тым панстве немалы час трывала. Бо вядома, у якім годзе адбыўся Фларэнційскі сабор, а ў якім з'явіліся пацверджанні Уладзіслава і Аляксандра.
А калі мала, дык маглі б прывесці датычнае той справы пасольства да Рымв іх міласцяў паноў Сапегаў, якія наведваліся да папежа.
І толькі нядбайнасцю самой русі і духоўных іхных заняпала справа лучнасці, бо самі не пажадалі пачувацца ў сваіх вольнасцях.
Пытаю цябе, ці могуць лічыцца вінаватымі тыя, якія вольнасці царкоўныя ўзнаўляюць, і тое, дзеля чаго тую вольнасць атрымалі? Напэўна, ім таго аніякае права не можа забараніць, бо каралі іх міласці ўсе прывілеі, прыватныя і агульныя, прынялі пад прысягай. Значыць, няма зламання права і вольнасці, як некаторыя кажуць, а наадварот - даўнія ўпрывеліяваныя справы да скутку свайго прыводзяцца. А што аказалася занядбаным настойлівасцю тых, хто ўсё зламаў, мусілі пра ўсе правы нашы нагадаць.
Калі правоў сваіх свецкіх сцеражэцеся, дык не трушчыце і Божай Царквы, яе пракаветных правоў! І не называйце тое навіною, што даўно сталася.
І яшчэ гавораць, маўляў, усё адбылося без ведама іншых. Не разумею, каму яшчэ належала ведаць, апрача пастыраў божай Царквы - мітрапаліта і ўсіх епіскапаў, якія мелі на руках сваіх прывілеі. Яны добра пра ўсё ведалі і згаджаліся на лучнасць. Праўда, два з іх, перамышльскі і альбоўскі, сталіся супастатамі, але пра іх ніжэй будзе сказана як след.
А пра іншых, малодшых, калі яны супраць Уніі, пытаю: хто кім кіруе, ці папы ўладыкамі або ўсё ж уладыкі папамі? Каму даручаны парадак у Божай Царкве? Бо не да папоў і не да свецкіх асобаў прамаўляў Дух Святы: «Схіляйце сябе і ўвесь статак. Дух Святы паставіў вас епіскапамі, берагчы Царкву Госпада і Бога, якой аддаў кроў сваю».
А калі гаворка пра людзей свецкага стану, дык тыя наагул не маюць да царкоўнай лучнасці аніякага дачынення. Яны па вінны за пастырамі сваімі ісці як авечкі і слухацца іх. Бо пастыр лепей ведае, што карысней для авечкі. Таму пажадана, каб яны людзей не абражалі і сэрца сваё супакоілі.
Пакажу ўсё, што тыя і гэтыя ведалі. Як пабачыш, некаторыя галоўныя паны Грэцкай рэлігіі самі ініцыявалі Унію, стаялі ля яе вытокаў. І пастырам сваім дарогу паказалі, аб чым даведацца будзе ўсім вельмі карысна. Хоць усведамляю, ніводны з праваслаўных першасвятароў мне за тое не падзякуе, бо выдам таямніцу. Але мушу праўдзе дагаджаць, а не сабе. Альбо дзеля пагрозаў не адкрывацца з тым перад людзьмі, што тады чуў і на свае вочы бачыў?
Скажу, нядаўна бачыў у яго міласці айца ўладыкі ўладзімірскага ліст князя яго міласці, пана ваяводы кіеўскага з подпісам уласнай рукі яго і пячаткай, у якім яго міласць, за тры гады пішучы да айца ўладыкі, паведамляе, што меў размову з папскім паслом Пасевінам пра згоду і лучнасць. І паколькі з ім нічога не мог пастанавіць, наважыўся да Італіі сам ехаць. І там, месцячыся непадалёк ад папы, пра тую згоду трактаваць, каб яны, як духоўныя асобы, далі дазвол. А ніжэй, на канцы таго ліста, заклікае помстаю Божай айца ўладыку, каб аб тым стараўся. І на тым сінодзе, які тады адбываўся ў Берасці, змаглі пакласці добры пачатак.
Бачыў у яго ж і іншых лістоў нямала. Гэта значыць, што яго міласць шматкроць заклікаў айца ўладыку да тае згоды, пакуль зноў не засведчыў сваю варожасць да яе.
Вядомыя і друкаваныя рускія кніжкі, выдадзеныя пад тытулам «Унія», прыпісаныя яго міласці пану ваяводу наваградскаму, але ўзапраўду нейкім іерархам Грэцкай Царквы напісаныя. У іх тая лучнасць ухваляецца і ўсе да згоды заклікаюцца. Ці ж не яўным абвешчаннем той справы яны былі!
Не прыгадваю таго, з якой хуткасцю тая справа распачалася. Айцец уладыка ўладзімірскі ва Уладзіміры і ў Берасці заўжды ў казаннях сваіх пра яе сведчыў і ў агульных малітвах прасіў, каб яна здзейснілася. Бясспрэчна, ад яго амаль усе даведаліся пра яе, аб чым ён мне сам казаў. Львоўскае брацтва ён да яе схіляў праз нейкага Красоўскага. Калі ж і іншыя ў сваіх парафіях тое чынілі, навошта дарэмна наракаць на неабазнанасць у той справе. Хіба можа гутарка пра такую абазнанасць, што не пыталіся і не прасілі іхнага дазволу, таго не ведаю. Мо ў праваслаўных такі звычай, каб першасвятары ў свецкіх асобаў пачалі прасіць дазволу і раіцца з імі, як упарадкаваць Божую Царк ву і чаго авечак сваіх навучаць.
У Рымскім Касцёле біскупы не пытаюць парадаў у авечак сваіх. Усё, што пастановяць - тое загадваюць сваім авечкам трымаць. А тыя, як і належыць, слухаюць пастыраў сваіх, ведаючы, што акурат біскупам даручаны парадак у Божай Царкве. Таму выконваюць даручанае, а ў справы духоўных іерархаў не ўмешваюцца. Гэтак варта было б рабіць і русі. Каб кожны да глядаў сваёй справы, а ў тыя, якія не належаць яму, не заглыбляўся.
Вядома, што тую справу некаторыя зацнейшыя паны шанавалі. Паводле звестак, якія мы маем, у той год ў Любліне, падчас Трыбуналу, айцец уладыка ўладзімірскі меў размову з князем яго міласцю панам ваяводам кіеўскім у прысутнасці асобных вядомых паноў. І тамака яго міласці лісты і допісы іншых епіскапаў не хаваючыся паказваў. Кланяючыся ў ногі яму, са слязамі прасіў, каб ён, як першая асоба таго веравызнання ва ўсім гаспадарстве, паважнасцю становішча свайго дапамагаў ёй, стараўся пра справу міжцаркоўнае згоды. Выказаў жаданне ва ўсім пакладацца на парады яго міласці і без яго волі нічога далей не чыніць. Яго міласць, мусіць, цалкам пераконаны, на тым спыніўся, каб уладыкі стараліся ў яго каралеўскай міласці пра сінод і абяцаў на тым сінодзе весці ўсе гутаркі пра лучнасць.
Затым уладыкі ездзілі да Кракава, учынілі пра ўсё дастатковую справу ў яго каралеўскай міласці, дамовіліся пра сінод, які засталося толькі абвесціць універсаламі. Дзеля большай на дзейнасці, каб хто-небудзь не наважыўся на раскол сінода, прасілі яго каралеўскую міласць паслаць двух сенатараў да яго міласці пана ваяводы кіеўскага з паведамленнем пра той сінод. Бачна, шчырым сэрцам хацеў спрычыніцца да той святой лучнасці і для іншых быць прыкладам. Але потым Торунскі з'езд і інструкцыя, на той з'езд дасланая, якая ўсім вядомая, той сінод сарвала. Тыя друкаваныя універсалы астрожскія выразна паказвалі, якім будзе сінод. Відавочна, не для зацвярджэння, а для разарвання тае згоды.
Усе прыведзеныя тут звесткі я асабіста чуў. Таму, хто Пана Бога баіцца і праўду шануе, мусіць прызнаць, што ад пастыраў Праваслаўнай Царквы мала чаго залежала, толькі тое, аб чым вышэй было сказана.
З такімі пачаткамі ці ж прыстала збягаць ад такой святой справы, патрэбнай Царкве Божай, з-за ўпору людскога, і ўсё кідаць на зямлю! І яго каралеўскай міласці, і ўсім нам пра тую надзею, якую заўжды выношвалі, задумалі заявіць, каб ніколі ўжо пры іх на тую згоду не спадзяваліся.
Яго каралеўскай міласці, як найвышэйшаму пану, ведаючы добра пра іх патаемныя задумы, якія вялі не да згоды, дзеля спакою ў гаспадарстве сваім, не варта было дазваляць такіх сінодаў, што неслі вялікія беспарадкі, а не згоду і спакой. Бо яны яўна чынілі і ў друку пацвярджалі сваё жаданне пабурыць тую згоду. І што істотней, па парафіях некаторых епіскапаў патаемна рассылалі свае допісы, бунтуючы папоў супраць сваіх пастыраў і ўключаючы іх у свой рэестр.
І таму, панове папы, не маеце падставаў для абурэнняў. З вамі не радзіліся таму, што вы - бунтаўнікі. Вялікая колькасць святароў прагнулі тае згоды, таму ўзгаднілі між сабой усё, не хаваючыся ад іншых. Аднаўляючы тую святую згоду продкаў сваіх, дбалі пра лепшы парадак у цэрквах сваіх і пра лепшага пастыра над сабою і над вамі.
Са згоды і дазволу яго каралеўскай міласці накіравалі двух іерархаў са свайго асяроддзя да Рыма. Яны, як былі там у Рыме, аддаўшы паслушэнства папе восьмаму, усе цырымоніі і ўсе абрады ў царкве сваёй абгаварылі, атрымалі лісты з папскімі па цверджаннямі, з якіх яскрава вынікае, хто што згубіў. Каб потым ніхто не мог сказаць, маўляў, гэта быў дазвол на пэўны час, які той ці іншы наступны папа ўсё адменіць.
Не вер у тое, бо гэта ерэтычныя выдумкі, бо каб чаго моцна не меў волі трываць, дык, пэўна ж, і не дазволіў бы таго адразу. Як іерархам александрыйскім, якія шматлікія ерасі і выдумкі ў царкве сваёй мелі. Яны мусілі год знаходзіцца ў Рыме, пакуль усё наноў не было перагледжана і пакуль некаторыя памылкі іхныя не былі выкінутыя. Навучылі іх асновам веры кафаліцкай і адправілі пасля гэтага дадому.
Але ў нашым выпадку непатрэбна было таго. Адно толькі паасобныя артыкулы, што тычыліся еднасці, выправілі дзеля добрага іх разумення. А ўсё астатняе, ад малога да вялікага - службу Божую, усе Літургіі, сакраменты, цырымоніі, абрады і звычаі Усходняй Царквы ў адпаведнасці з традыцыяй святых айцоў грэцкіх, якія дасюль мелі, - цалкам і неад'емна захаваныя і навечна зацверджаныя. І ўсё што дазволенае, будзьце пэўныя, ніколі ніводзін з рымскіх папаў не зламае. Але, калі вы самі на нешта замахнецеся, вам гэтаксама не дазволяць.
Каб ніхто не меў сумненняў аб тым, тут выпісаў з таго прывілея папскага словы яго пацвярджэння, ад якіх усё й залежыць. Прадмова да таго прывілея вельмі вялікая, уключае вытрымкі з Святога Пісьма і шмат чым іншым аздобленая. Таму не абцяжарваю цябе, яна пасля будзе цалкам надрукаваная. Тут толькі тое выпісаў, што ўтварае падмурак, пераклаўшы тэкст з лаціны на беларускую мову.
«Клімент, слуга слуг Божых і далей.
Каб было пэўнае і вечнае сведчанне аб пераходзе і ўз'яднанні народа праваслаўнага з Касцёлам Рымскім [...]
І ўжо напрыканцы так зазначае: «Няхай ўжо ніводнаму чалавеку не будзе больш дазволена псаваць або настырнай смеласцю супраціўляцца прыняццю гэтага ліста, нашаму злучэнню, далучэнню, прыстанню і зліццю. Усё дазволенае намі, дапушчана і ласкава даравана. А калі хто адважыцца, няхай ведае - на яго ўпадзе гнеў Божы і дабраславенных Пятра і Паўла. Дадзены ў Рыме ў святога Пятра, року ад увасаблення Гасподняга 1595». Такім чынам маеш пацвярджэнне ўсіх цырымоній і абрадкаў сваіх, браце русіне. Чаго ж яшчэ больш хочаш. Няўжо бу дзеш сумнявацца ў тым, што тут бачыш?
* * *
Але ведаю, што яшчэ гаворыце - адступілі ад пастыраў, айцоў і дабрадзеяў сваіх, якія іх Хрышчэннем святым прасвяцілі, вярнулі з Паганства да Хрысціянскае веры, прывялі да пазнання Божай праўды. Знаем тое, але не той добраславенны бывае, каторы пачынае, а той, каторы завяршае.
Як уважліва прыгледзішся, дык убачыш, што не яны адступілі ад патрыярхаў вашых, а патрыярхі ад іх, бо забыліся на свае абавязкі, не захоўвалі парадку паміж вамі.
Скажы мне, якую карысць з тых патрыярхаў мелі, якія добрыя прыклады з іх узялі? Наагул, тыя самі засведчылі ўсё, калі сюды прыязджалі. Чым вас суцешылі? Якую памяць пра сябе пакінулі? Бадай, толькі тую, што халопаў простых, шаўцоў, сядзельнікаў, кажамякаў рукапаклалі ў епіскапы. Аднялі ўвесь парадак царкоўны ад духоўных асобаў і перадалі ў моц свецкім людзям. Ці ж тое не вялікае прыніжэнне ўрадаў біскупскіх, што напісалі ў сваіх прывілеях, нададзеных новаму брацтву, калі брацкі поп каго звязаў або клятву наклаў, дык і сам епіскап не мае моцы таго развязаць. Ці ж тое не вялікае прыніжэнне ўрадаў біскупскіх, не згадваю іншых лістоў, якія пасылалі да нашага гаспадарства лісты на лісты выдаючы, чым чынілі калатнечу паміж вамі. Нявінных без суда завочна асуджалі, беспадстаўна з урадаў скідвалі, толькі па воўну ды па малако да вас прыязджаючы. А каб навука і парадак у царкве Божай былі, пра тое найменш дбалі.
Таму не лічы злом той учынак сваіх епіскапаў, якія, бачачы вялікі непарадак, а чым далей, то ўсё большае знішчэнне ўсяго ў тых Усходніх краях за пакараннем Божым і няволяю паган скаю, вырашылі адысці ад выпетранага цела да галавы, ад меншых да старэйшых, ад удзельных да пастыра сусветнага, ад нявольнікаў (ці ж мала такіх) да слугі і намесніка Хрыстовага, з непарадку і прымітыўнасці да парадку і навукі ўсяго свету, з плыні перасохлай да крыніцы невычэрпнай, ад новага да старадаўняга, якому загадана «пасі авечак маіх», ад чатырохадзінага да таго, які б і тым чатыром загадваў.
Болей за тое, яшчэ раней, у асобе мітрапаліта свайго Ісідара ўсе паслушэнства аддалі, пад яго апекай былі ласкай Божаю. Маглі б быць тым бедным грэкам, братам сваім, папярэднікамі, дарогу б ім указалі, дабро зрабілі. Дый самі, скінуўшы пыху з сэрца, не марудзячы, Пана Бога аб тым прасіце.
Але замест таго, каб да той святой згоды грэкі самі імкнуліся, праз якую маглі б з тае паганскае няволі выйсці, некторыя з іх яшчэ тут здрады чыняць, адкрыта шпіёняць на карысць паганству. Ведай, аднолькавыя справы яны чыняць, што тут, што ў Італіі.
* * *
Але вернемся да сутнасці. Тыя два епіскапы, як вярнуліся з Рыма, куды былі пасланыя яго каралеўскай міласцю для завяршэння тае справы, прыехалі да Варшавы перад самым сканчэннем сойму, дзе былі прынятыя нашымі з удзячнасцю.
А потым, у нядзелю 5 траўня, у суправаджэнні іх міласцяў духоўных і свецкіх сенатараў наведалі палац. Неўзабаве яго каралеўская міласць выйшаў з касцёла. У палацы, у прысутнасці ледзьве не ўсіх сенатараў духоўных і свецкіх, а таксама многіх іншых людзей зацных станаў каронных, віталі яго каралеўскую міласць, пана свайго, і распавялі пра ўсё, што ў Рыме здзейснілі, перадалі лісты ад папы. Яго каралеўская міласць з вялікай удзячнасцю іх прыняў, падзякаваў Пану Богу за шчаслі вае завяршэнне той святой справы, пакляўся епіскапам і ўсяму святарству Грэцкай царквы быць ласкавым панам і абаронцам. Кожны, хто на той момант там быў, у словах яго каралеўскай міласці, які гаварыў добрую хвілю, мог бачыць вялікую пры хільнасць манархаву да той справы і асобаў епіскапаў. Пра гэта ў маім пісанні кажу не без прычыны, бо некаторыя інакш падаюць у сваіх карцялюшах, якія паўсюль рассяваюць, сцвярджаючы, нібыта кароль тых епіскапаў краем вока вітаў, а потым нават да людзей не паказаўся.
Сапраўды, відаць смелыя тыя людзі, якія несумленна перайначваюць справу, што адбылася навідавоку, у прысутнасці ўсіх станаў. Не дзіўлюся з таго, што іншыя рэчы, пра якія не ўсе людзі ведаць могуць, здатныя перакруціць, абразіць тую святую лучнасць перад людзьмі.
А потым за просьбай тых жа іерархаў, каб ведалі ўсе, што спраўлена ў Рыме, азнаёміліся з тым, яго каралеўская міласць загадаў выдаць універсалы з дазволам мітрапаліту кіеўскаму, як старшаму праваслаўных цэркваў у краі, склікаць сінод у найбольш спрыяльны час у месцы Берасцейскім, дазваляючы ўдзельнічаць у ім кожнаму. Праўда, толькі асобам Грэцкай і Рымскай рэлігіі, не дапускаючы да таго сінода людзей іншых вераў і выпадковых, якія не мелі дачынення да таго сінода. Затым мітрапаліт, у адпаведнасці з воляй і даручэннем яго каралеўскай міласці, выконваючы свой абавязак, паразумеўся з некаторымі епіскапамі, якія знаходзіліся бліжэй, і прызначыў галоўны сінод на шосты дзень кастрычніка, паводле старога календара, аб чым акуратна паведаміў усім зацікаўленым праз свае лісты да іх.
* * *
На галоўны сінод прыехаў сам мітрапаліт. Таксама пры еха лі пяць епіскапаў - уладзімірскі, луцкі, полацкі, пінскі і холмскі. Нямала сабралася архімандрытаў, ігуменаў і прэсвітэраў.
З каталіцкага боку прыехалі на той сінод паслы свяцейшага айца папежа, праслаўленыя ў Бозе асвечаныя панове: яго міласць князь Дзімітры Салікоўскі, арцыбіскуп львоўскі, яго міласць князь Бярнат Маціеўскі, біскуп львоўскі, і яго міласць князь Станіслаў Гамалінскі, біскуп холмскі.
Пасламі на сінод ад яго каралеўскай міласці былі прысланыя: іх міласці яснавяльможныя паны, пан Мікалай Радзівіл, князь на Олыцы і Нясвіжы, ваявода трокскі, пан Леў Сапега, канцлер Вялікага Княства Літоўскага, і яго міласць пан Дзімітры Халецкі, падскарбі Вялікага Княства Літоўскага, стараста берасцейскі. Яны мелі абавязак сачыць за парадкам і спакоем. Яны паразумеліся з іх міласцю панамі сенатарамі духоўнымі і з мітрапалітам і, дбаючы пра паспаліты мір, напісалі артыкулы. Прызначылі звыклае для сесіяў месца, там, дзе й раней сіноды бывалі - у царкве мураванай саборнай Святога Міколы. Загадалі выконваць тыя артыкулы, прыбілі іх да царкоўных варот, каб усе ведалі.
Прыехаў гэтаксама і супрацьлеглы бок з немалым людам. Яго княжацкая міласць, пан ваявода кіеўскі ў атачэнні зацных паноў і шляхты. Разам з ім два епіскапы, тыя адступнікі - перамысльскі і альбоўскі, якія спачатку тую лучнасць і згоду віталі. І іншага духавенства немалая лічба.
Сярод паноў і шляхты было шмат розных ерэтыкоў, арыянаў, новахрышчэнцаў.
Завіталі і некалькі чужаземцаў, грэкаў, якія ўсе разам, супольна з ерэтыкамі, у гасподзе князя яго міласці, у даму прыватным - там, дзе звычайна адбываліся і адбываюцца ерэтычныя сходкі, - учынілі іншае кола, асобнае ад мітрапаліта ды іншых епіскапаў, ад паноў і паслоў папы, без дазволу яго каралеўскай міласці і без нагляду з боку ягоных паслоў. Яны там сабраліся, абралі маршалкам, або старшынёй, яўнага арыяніна. І туды заклікалі, і там гуртавалі людзей, а іншых і супроць волі цягнулі.
Потым, шостага кастрычніка паводле старога календара, у дзень, на які быў прызначаны сінод, айцец мітрапаліт з памянёнымі пяццю епіскапамі і з святарствам сваім уранні прыйшлі на прызначанае месца - да саборнай царквы. Тамака чакалі яшчэ тых двух епіскапаў і іншых святароў, спадзеючыся, што і яны прыйдуць на звыклае месца сінодаў. Але не дачакаліся іх, даведаўшыся, што яны чыняць нейкую іншую сходку супольна з ерэтыкамі. Таму, паводле вызначанага парадку, адкрылі сінод.
Найперш гонар і хвалу Пану Богу ўзнеслі. Звыклыя малітвы адправілі. Затым занялі свае месцы ў царкве і зрабілі ўступ да таго сінода. І першую справу таго дня дазволілі запісаць пісару - духоўнай асобе, астатнія справы адклаўшы да наступнага дня.
Назаўтра, іх міласці паны сенатары, паслы яго каралеўскай міласці, якія былі прысланыя на сінод для падтрымання спакою і парадку, бачачы, што прадстаўнікі супрацьлеглага боку абралі для сесіяў прыватны дом, чыняць сходкі з ерэтыкамі, не з'явіліся ў першы дзень напачатку сінода да мітрапаліта як да старэйшага свайго, не прыйшлі да іншых сваіх братоў, паехалі самі да іх. Там прасілі іх, каб яны спынілі прыватныя сходкі, разарвалі з ерэтыкамі, вярнуліся на сваё месца, да мітрапаліта як свайго старэйшага, які склікаў той сінод, а таксама да іншых братоў сваіх, вялікага згуртавання святароў і епіскапаў, і там супольна радзіліся ды развязвалі справы Божай царквы.
Але варожы бок не хацеў ні ў якім разе разлучацца з ерэтыкамі. У той дзень, сёмага кастрычніка, калі мітрапаліт з епіскапамі чакалі на двары царкоўным, пакуль іх міласці паны сенатары, паслы яго каралеўскай міласці, прыйдуць да бажніцы, з'явіўся Нікіфар Тур, архімандрыт пячорскі, а разам з ім некалькі асобаў, вядомых усім арыянаў. Яны прынеслі да мітрапаліта і епіскапаў безыменнае пасланне («картелюш»), невядома ад каго накіраванае. У тым пасланні спачатку ганіўся сінод і ўрэшце наагул не прызнаваўся за сінод. А ў канцы, мітрапаліт і епіскапы пазбаўляліся ўрадаў сваіх, патрабавалася ад іх па слушэнства, няведама - каму ад каго.
Мітрапаліт папрасіў, каб назвалі асобаў, ад якіх з такім пасольствам прыйшлі, і перадалі яму тое пасланне дзеля глыбейшага вывучэння, каб ведаць, на што мусіць адказ чыніць. Затым доўга спрачаліся - аддаць ці не аддаваць тое пасланне.
Іх міласці паны сенатары, паслы яго каралеўскай міласці, прыйшлі да царкоўнага двара і хацелі былі ісці ў царкву, але, даведаўшыся пра тых пасланцоў, накіраваліся да мітрапаліта. Там яны сустрэлі толькі ерэтыкоў, бо Нікіфар Тур, як пабачыў іх міласцяў радных паноў, схапіў тое пасланне і вокамгненна ўцёк. Сенатары запыталі пасланцоў, ад каго яны з такім пасольствам да мітрапаліта прыйшлі, прасілі, каб назвалі асобаў. Затым нагадалі ім, што ні мітрапаліту, ні епіскапам, а толькі яго каралеўскай міласці ўсе асобы мусяць падпарадкоўвацца. Бо мітрапаліт і епіскапы не самі ад сябе валодаюць уладай у царкве, над хрысціянскімі людзьмі, авечкамі сваімі, але найперш ад Пана Бога, а затым ад яго каралеўскай міласці, свайго найвышэйшага гаспадара, памазанца Божага, і чаго ім хто не даў - таго і забраць не можа. А хто наважваецца на гэта - самому манарху аказвае супраціў. Таму без іхнага ведама, паколькі яны прадстаўляюць асобу найвышэйшага гаспадара і для ўсталявання парадку на сінод прысланыя, нічога не можа дзеецца. Урэшце, тыя пасланцы, не паведаміўшы, ад каго яны былі пры сланыя, адышлі прэч.
Іх міласці паны сенатары не ўпускалі аніводнай аказіі, праз сябе і праз людзей зацных, паслоў сваіх, заклікалі супрацьлеглы бок прыпыніць удзел у ерэтычных сходках, якія не маюць дачынення да сінода. Каб вярнуліся і разам з мітрапалітам ра дзіліся. Асабліва іх міласці прасілі тых двух епіскапаў, каб з ерэтыкамі не таварышавалі, ішлі да свайго старэйшага і да братоў сваіх.
Але, калі ўжо знікла апошняя надзея на тое, што яны апамятаюцца, мітрапаліт і ўвесь сінод, назіраючы іх бязмежную настырнасць, дзевятага кастрычніка, у суботу, сышліся з іх міласцю панамі сенатарамі, з пасламі свяцейшага айца, з епіскапамі і святарствам, як сваім, гэтак і Рымскага Касцёла, пры зграма джэнні вялікім іншых людзей хрысціянскіх, да саборнае царквы. Перад гэтым апавясцілі супрацьлеглы бок, што калі яны не хочуць далучыцца да тае справы, то могуць быць вольныя.
Там, у царкве, усе духоўныя асобы - рымскай і грэцкай веры, - апранутыя ў свае епіскапскія шаты, селі паводле чыну на сваіх месцах для заключэння той святой лучнасці і згоды. Спачатку мітрапаліт з трыма епіскапамі - полацкім, холмскім, пінскім далі клятву, якую раней цераз паслоў сваіх, уладзімірскага і луцкага епіскапаў, прынеслі ў Рыме найсвяцейшаму айцу. А цяпер самі пацвярджалі, прызнаючы папу рымскага за ўласнага свайго пастыра і старэйшага, на вечныя часы. І свае лісты кожны з іх паасобку, з уласным подпісам і пячаткай, аддаў у рукі паноў сенатараў і духоўных паслоў папы рымскага, пацвердзіўшы згоду і святое адзінства з Касцёлам Рымскім. Архімандрыты, ігумены таксама услед за імі падпісаліся ў знак вечнага паслушэнства свайго. Затым з вялікай радасцю і духоўным трыумфам, звонячы ў званы, гонар і хвалу Пану Богу супольна ўзнеслі. Між імі адбылося цалаванне братэрскае, як адзінага Бога людзьмі і адзінай маткі святой сынамі, братамі супольнымі.
Пасля заканчэння цырымоніяў у праваслаўнай царкве ўсе разам у працэсіі, трымаючыся за рукі, парамі, як адзінага пастыра авечкі і адзінай кашары ягняты - ксёндз арцыбіскуп з мітрапалітам, біскупы з епіскапамі, ішлі да каталіцкага касцёла, да фары. Там на латыні «Цябе, Бога, хвалім» з музыкаю і пад арган праспявалі, поўнымі малітвамі гонар і хвалу Пану Богу аддалі. І тую справу ў адзін дзень скончылі.
Назаўтра, у нядзелю, дзесятага кастрычніка, усе іх міласці сенатары, духоўныя і свецкія, паслы папы рымскага і манархавы сабраліся да саборнай царквы на Божы малебен. Там святую літургію, якую адпраўляў айцец епіскап уладзімірскі са святарамі сваімі, слухалі. Пасля літургіі Слова Божае прапаведваў ксёндз Пётр Скарга, казнадзей яго каралеўскай міласці. Ён ухваляў святое адзінства і згоду, паказваючы, колькі аднолькавых цырымоній у Грэцкай Царкве і Рымскім Касцёле. Пры гэтым заклікаў праваслаўных, каб моцна стаялі за свае адметнасці, ні пра якую адмену іх не думалі. Запэўніваў усіх у тым, што, калі хтосьці надумае ўнесці змены ці нешта адмяніць, гэтага не дазволяць ім здзейсніць Рымскі Касцёл і папа рымскі. Таму што ўсе цырымоніі Усходняй Царквы святыя, устаноўленыя святымі грэцкімі айцамі, да якіх каталікі ставяцца з вялікай пашанай.
Перад агалошанай малітвай мітрапаліт у сваім святочным адзенні ўзышоў на амбон з намерам праклясці двух епіскапаўадступнікаў, перамыскага і альбоўскага, ды іхных духоўных памочнікаў, пазбавіць духоўных урадаў за непаслухмянасць і за ганарлівасць, якую яны ўчынілі супроць вышэйшых уладаў - духоўнай і свецкай, а найбольш - за пагадненне з ерэтыкамі. Але іх міласці паны сенатары, як духоўныя, гэтак і свецкія, паслы папы рымскага і манарха, усталі з месцаў сваіх, прыступілі да мітрапаліта і да епіскапаў з просьбай адкласці, не спяшацца з такім рашэннем, прапануючы не змешваць таго святога, радаснага дня з сумнымі і жалобнымі рэчамі, адкласці тую справу да панядзелка.
Варожы бок адразу даведаўся, што мітрапаліт склікаў нараду і анафему перанёс на наступны дзень.
Затым служба Божая паводле звычаю скончылася.
Варожы бок упарта стаяў на сваім. Не з'явіліся на той сінод у саборную царкву, ні да мітрапаліта. З тымі ерэтыкамі, з якімі праводзілі супольныя пасяджэнні, з той жа зграяй, з якой на сінод з'ехаліся - з войскам, з гайдукамі, з прапарцамі, - у той жа дзень, у нядзелю, прэч ад'ехалі, трымаючы ў таямніцы справы свае.
Назаўтра, 11 кастрычніка, у панядзелак, мітрапаліт і епіскапы спаткаліся з іх міласцямі панамі сенатарамі, духоўнымі й свецкімі, у саборнай царкве. Занялі свае месцы і ў прысутнасці шматлікага грэцкага і рымскага святарства, а таксама іншых хрысціянскіх людзей, добра, як родныя браты, радзіліся з ксяндзом арцыбіскупам і біскупамі.
Потым мітрапаліт узышоў на амбон і ў адпаведнасці з прынятай цырымоній асудзіў як ерэтыкоў і адшчапенцаў Міхаіла Капысценскага, епіскапа перамыскага, Гедэона Балабана, епіскапа львоўскага, намесніка свайго, а таксама іншых архімандрытаў, папоў і іх аднадумцаў, што не падпарадкаваліся Божай уладзе свецкай і духоўнай. Таму што яны, пакліканыя на сінод, апавешчаныя праз універсалы гаспадарскія, не захацелі заняць месцы звыклыя ў саборнай царкве, дзе раней заўжды праводзіліся саборы. Наадварот, яны абралі сабе іншае месца, ерэтычны дом, дзе разам з ерэтыкамі, новахрышчэнцамі і арыянамі сабаравалі, пагарджаючы домам Божым. І што найбольш, - маючы тут пад бокам нямала цэркваў, абмінулі іх, маліліся супольна з ерэтыкамі ў зборы ерэтычным, асмеліліся там адпраўляць святую Літургію. Не зважаючы на шматлікія заклікі паслоў гаспадарскіх і самога мітрапаліта, не пакінулі ерэтыкоў. Дзеля тых прычынаў пракляў іх і паскідваў з духоўных урадаў дэкрэтам сінодавым.
Тым сумным актам скончылі свой сінод - на вечную памяць і для страху ўсіх бязбожных людзей. У гонар і хвалу Бога ў Тройцы адзінага, дзеля радасці верных хрысціянаў, якія той згоды даўно прагнулі!
І тут ўжо кожны чалавек павінен разважыць, нават вораг тае святое згоды, абы толькі не баяўся і праўду хацеў ведаць. Рассудзі, які бок больш вінаваты. Ці ж тыя, што сціпла, годна і не сквапліва дзеялі, на сінод, як на справы святыя і побажныя без зграі, без гайдукоў, без гарматаў прыехалі? Толькі самі прыехалі і прыйшлі на звыклае месца сінодавае. Пры сабе мелі мітрапаліта як старэйшага цэркваў сваіх, паводле жадання якога быў скліканы сінод. А таксама бальшыню епіскапаў, якія на сінодах першыя месцы маюць. Нарэшце, мелі дазвол манарха, памазанца Божага, воляй якога і загадам той сінод склікаўся. Паслы яго вялікія, зацныя сенатары, ад якіх, паводле гаспадарскага загаду, залежаў спакой і парадак на тым сінодзе, паколькі насілі на сабе асобу манархаву. Не адзін бок, а два, якім той сінод па частках і цалкам належаў, бо адна без другой не маглі яго ўчыніць. Мейсца, дзе адбываліся паседжанні - святое, дом Божы, прызначаны на колькі год мітрапалітам і епіскапамі, дзе ўжо неаднойчы сіноды бывалі. Людзі вольныя, ніякай асобай не змушаныя, праваслаўныя. Хрысціяне шчырыя, а не аблудныя, каталікі, адзінай веры і адзінага веравызнання, Бога ў Тройцы адзінага браты, ціхія, спакойныя, якія прагнулі згоды і міласці хрысціянскай і нічога болей. Ад усялякай ерасі і ерэтыкой далёкія, тыя, якіх папярэджваць не трэба. Пакорлівасць, годнасць, парадак у той справе зберагалі. Бо ані супраць Бога, ані супраць міласці братэрскай нічога не ўчынілі, але ў згодзе і ў міласці ўсё адпраўлялі, да праціўнікаў сваіх ставіліся па-людску, не стамляліся прасіць іх, заклікаць, нагадваць, весці да згоды, ніякай непрыстойнасці не зрабілі ў іх бок. Ад ерэтыкоў іх адводзілі, самі з імі засядаць прагнулі. Нікога не гвалцілі, нікога не бунтавалі, ні ўключалі ані ў якія таемныя і прыватныя спісы, усё рабілі адкрыта і шчыра. З малітвай і хвалой Божай, паводле канонаў сінодавых зачалі, з малітвай і ўдзячнасцю божай скончылі. Затым спакойна раз'ехаліся.
* * *
Паглядзім на супрацьлеглы бок.
Найперш, прыезд іх, нібыта не да рады, а як да звады - з войскам, з гайдукамі, з татарамі, з чужаземцамі, з ерэтыкамі. І ўжо на першым кроку мандату гаспадарскаму ў лоб далі, не выканалі яго волю і вызначаныя там абмежаванні. Па-другое, як высветлілася, сярод паноў і духоўных асобаў - ледзьве не бальшыня між іх аказалася ерэтыкоў, арыянаў, новахрышчэнцаў. Сярод чужаземцаў быў адзін падазроны, якога сам яго каралеўская міласць сваім і ўсяго Хрысціянства здраднікам называў, забараніў кантактаваць з ім сумленным людзям. Не ўспамінаю тут выклятых банітаў, адлучаных Божым і свецкім правам ад людской супольнасці.
Пяройдзем да ўчынкаў і справаў іхных. Яны зрабілі так, як людзі кажуць: «Прыехалі да места - і за печ». Прыехаўшы да Берасця на той сінод, яны замест саборнай царквы, дзе раней заўжды сіноды праходзілі, улезлі ў ерэтычны дом, дзе ерэтычныя сходкі стала бываюць. Выказалі пагарду Божай Царквой, абмінулі малітвы, з якіх зазвычай сіноды пачынаюцца. Старэйшага свайго - мітрапаліта, лістамі якога склікаўся сінод, зняважылі, хоць правіла дзявятае Антыяхійскага сінода не дазваляе епіскапам нічога чыніць без мітрапаліта. Паслоў яго каралеўскай міласці, пана свайго, якія прыехалі на сінод як гаспадарскае пасольства, палічылі за пустое месца. Братамі сваімі, панамі рымлянамі, якім той сінод гэтакжа як і нам належаў, пагарджалі. Але выбралі замест Божага дому - дом ерэтычны. Замест паслоў манархавых - чарнец, здрайца гаспадарскі. Замест каталікоў - ерэтыкі. Замест мітрапаліта - кіраўнік сінода, яўны арыянін.
Сухай жа далей пра ўчынкі іх, што з тае шопы ерэтычнай вырасла.
Не прыйшлі да другога боку, не выявілі ўвагі, не выслухалі справы, не даведаліся - добрая яна або злая, - без скаргаў, без аспрэчання, без спасылак на права, без суда, без упаўнаважаных суддзяў, завочна, у нейкіх кутах, па-за саборам, дэкрэт нейкі ўчынілі. Мітрапаліта і пецярых епіскапаў нісклалі з сталі цаў іхных, адмовіліся ад паслушэнства ім і нейкую карту закінулі. І з тым не мелі нават каго паслаць на сход праўдзівых хрысціянаў. Знайшлі толькі аднаго Тура, архімандрыта пячор скага, заклятага вываланца. Разам з ім прыслалі некалькіх арыянаў, якія прывезлі пустую карту, безыменную, нікім не падпісаную, невядома ад каго выдадзеную. А затым, не дачакаўшыся адказу, уцяклі з ёю.
Паглядзі на тую карту, хто яе пісаў? Кожнага яна ўразіць. Бо найперш пішуць у ёй аб тым, што не прызнаюць таго сінода за сінод, падаюць некалькі прычынаў, чаму ён не з'яўляецца такім. А потым адмаўляюцца быць у паслушэнстве і з урадаў скідваюць. Калі той сінод - не сінод, дык пытаю іх: якой уладай яны ўсё чыняць - выламваюцца з паслушэнства, адбіраюць урады, робяць усё, што належыць выключна ўладзе сінода. Як нельга выдаваць канстытуцыі без рашэнняў сойму, гэтак жа ніхто не можа без сінода чыніць такое.
Але праўду кажыце, той сінод для вас сапраўды не сінод, бо сабраліся не на звыклым месцы саборавым, а ў бажніцы ерэтычнай, да якой хрысціянскаму чалавеку і наведвацца не варта. Калі кажаце, што ў Берасці не сінод, дык гэта тое ж самае, калі б прыехалі на сойм і саймаваліся ў бурмістра за печчу, а манарха ды Сенат на палацы пакінулі. Менавіта гэтак вы ўчынілі. У лепшай павазе ў вас аказаліся паслы мескія, чымся гаспадарскія, без кіраўніка, без пастыра, без памазанца Божага, пана свайго, без другога боку, гэта значыць, без паноў рымлянаў.
А калі кажаце, што з намі аніякай справы не хочаце мець, дык і ерэтыкоў трэба было пазбягаць. Дык не! Замест хрысціянаў ерэтыкі, замест мітрапаліта - калугер і здрайца Хрысці янскі, замест дому Божага - зборышча ерэтычнае. Там, што найгорш, і Літургію святую адпраўлялі, пагарджаючы ўсімі цэрвамі, якіх шмат у Берасці. Карацей кажучы, ва ўсім супраць Бога, супраць манархавай улады, супраць пастыра свайго старэйшага, супраць міласці братэрскай, супраць усіх правілаў святых баганосных айцоў сваіх грэцкіх, супраць яснай справядлівасці, супраць права агульнага - духоўнага і свецкага. Зрабілі сапраўды паерэтычнаму, а не па-каталіцкаму, як пачалі, так і скончылі. Ані галавы, ані старэйшага не ведалі. Усе ра дзяць, усе хочуць быць епіскапамі і пастырамі: «Не знатная авечка - а ў пастыры мкнецца». Не дарам тое ваша зборышча можна хутчэй нейкім ігрышчам назваць, чымся сінодам.
Што да паслушэнства, ад якога адмаўляецеся, дык аб ім даўно мала дбалі. Асабліва вы, два ўладыкі. Адзін з вас разам з Львоўскім брацтвам чыніў забурэнні супраць мітрапаліта і самога патрыярха. А другі, калі выклінаў яго. Вы ерэтыкі, бо даўно адступілі ад паслушэнства не толькі царкоўнага, але і Божага. Таму вы наагул не мелі права нешта прапаноўваць.
Што да папоў. Цяжка вам у чужой парафіі даваць парады, хіба па-ерэтычнаму - гвалтам, бо кожны поп хоча быць епіскапам. Але й папам раю агледзецца. Каб з папоў не сталі халопы, да чаго даўно наблізіліся. Толькі вы, бедакі, таго не ба чыце.
Што да адрачэння або скідання ды судоў вашых. Агледзьцеся, якая ваша ўлада? Якое ваша права і супраць каго? Калі духоўныя асобы, дык, пытаю, хто? Нікіфар чарнец, які называе сябе паслом патрыярха? Каму ж лепей верыць, іншаземцу і незнаёмаму ўцекачу або яго каралеўскай міласці, памазанцу Божаму і пану свайму, які лічыць яго здрайцам сваім і ўсяго Хрысціянства і кожнага, хто з ім супрацоўнічае, называе такім жа. Сапраўдная абраза з здрайцам гаспадарскім мець штосьці агульнае! Калі б быў паслом патрыярха, мусіў бы спачатку ўсё зрабіць, як патрабуе звычай, каб зняць падазрэнні. Затым належала прад'явіць лісты ад патрыярха, калі яны былі, і атрымаць дазвол яго каралеўскай міласці. Азнаёміць мітрапаліта і епіскапаў, яскрава давесці, што не калугер, не здрайца і ўцякач.
Ваш знакаміты і вялікі патрыярх Ерамія, які асабіста прыехаў у гаспадарства яго каралеўскай міласці, як чалавек заўважны, ведаў, што без дазволу пана нашага не мог ужываць сваёй улады, бо даўно згубіў яе тут. Таму мусіў атрымаць дазвол яго каралеўскай міласці. Бо, калі б меў уладу звыклую, не спатрэбіліся б яму аніякія лісты. А так ён не мае аніякай улады, аніякіх слушных падставаў і сведчанняў, што ён акурат той, за каго сябе выдае. І наагул, як чалавек падазроны, пад абвінавачаннем, ён не мог мець нават завочнай і ўмоўнай улады над мітрапалітам і ўладыкамі.
А калі, кажаш, маўляў, не адзін быў, а яшчэ з двума ўладыкамі туташнімі ды вялікай лічбай духоўных асобаў. Скажыце мне, панове епіскапы, дзе вы такое вычыталі, што маеце права судзіць мітрапаліта - старэйшага свайго і іншых епіскапаў, якія паводле статуса вышэй за вас, да таго ж не маючы аніякага даручэння судзіць? Але што кажу пра суд! Вы без суда, без права, без позваў здымаеце з духоўных пасадаў! Калі мелі нейкія прэтэнзіі, чаму не прыйшлі да іх? Калі б нават і былі ў вас падставы, дык ці вы забыліся на дзесятае і дванаццатае правілы Трэцяга Карфаген скага сабора, паводле якіх абвінавачанага епіс капа маюць права судзіць толькі дванаццаць епіскапаў, шэсць прэсвітэраў і тры дыяканы, і тое ў тым выпадку, калі ўсе епіскапы мітраполіі з-за нейкіх прычынаў не маглі разам з'ехацца. А вы, два малодшыя, наважыліся пакараць шэсць старэйшых! І да таго ж яшчэ й старэйшага свайго - мітрапаліта, пад уладай якога знаходзіцеся.
І што найбольш, адзін з вас наагул быў намеснікам або ўладыкам дворным мітрапаліта, слугой пана свайго. Ці не вы раней за іншых патрыярхаў сваіх адракліся? Адзін у Берасці на першым сінодзе, а другі праз два гады ў Сокалю, пра што мала не ўсё места ведала. Вы найбольш вінаватыя ў той справе, якая здзейснілася, бо, як найвышэйшыя пастыры, стаялі ля яе вытокаў. А тое, што сталі адступнікамі, да таго няма нікому аніякай справы. І не дзіўна, бо на два бакі слова не стрымалі, таму за слугоўваеце найбольшага пакарання. Калі гаворыце, што аб тым нічога не ведаеце, чаму ж тады не сталі на пляцы перад сінодам, а схаваліся ў куце? Там бы вам і пячаткі і подпісы рук вашых паказалі. Не пасаромелісія б сказаць вам праўду ў во чы пра час і месца, дзе тое адбывалася, прыгадаць вашыя ўласныя лісты, давесці пры дапамозе сведкаў і паканаць вас.
Але вы святло спаганілі, таму баяліся вочы іншым паказаць. Пра тыя завочныя суды вашыя глядзіце што кажа трыццатае правіла Карфагенскага сабора: «Суддзі царкоўныя няхай асцерагаюцца таго, каб у адсутнасці падсуднага завочна разглядаць справу. Бо такі суд нічога не варты».
Хто ж з вамі тыя дэкрэты прымаў? Кажаце - архімандрыты, ігумены, прэсвітэры і дыяканы. Падобна што нейкае новае правіла з Грэцыі прыляцела да вас. Нібыта мае быць такая паслядоўнасць: міранін - дыякана, дыякан - прэсвітэра, прэсвітэр - епіскапа, а епіскап - свайго мітрапаліта? А чаму ж бы і мітрапаліт не мог скінуць патрыярха? Так па-вашаму! Са праўды, не навіна такое ў Грэцыі. Акурат гэтак зрабілі са святым Златавуснам ягоныя папы, за што папа Інакенці I пракляў імператара з імператрыцай і ўсё святарства.
Але ў праваслаўных каталікоў зусім не так. Слухай, што Ігнаці, святы вучань апостальскі да міранаў у дзевятым лісце пра парадак царкоўны кажа: «Калі таго, хто паўстае супраць цара, або ўстаноўленыя законы парушае, належыць прыцягваць да суда, дык яшчэ ў большай ступені заслугоўвае цяжкога пакарання той, хто наважыўся чыніць штосьці без епіскапа». І далей кажа: «Таму няхай усталяваны парадак паміж вамі будзе. Міраны няхай слухаюць дыякана, дыякан - прэсвітэра, прэсві тэр - епіскапа. Епіскап жа падпарадкаваны Хрысту, як Хрыстос Айцу».
Але мілыя шаноўныя суддзі, можа, затрымайцеся з выкананнем прысуду, памятаючы на правіла чацвёртае Сардыкейскага сабора, якое кажа: «Пасля пазбаўлення епіскапа сану і пасады праз суд яшчэ і рымскі папа павінен прыняць канчатковую пастанову». Глядзіце таксама і трэцяе правіла Сардыкей скага сабора: «Пра папежскія суды».
Але для вас гэта не аўтарытэт. Вы жадаеце, каб вас Магамет судзіў.
Пастар сусветнай Хрыстовай Царквы той, каго Хрыстос прызначае. Да яго неаднаразова патрыярхі ўцякалі ў крыўдах сваіх. Прыклад таму - Златавусны. Тое ж і пра іншых патрыярхаў даведаешся, чытай толькі летапісцаў царкоўных.
Цяпер, што да папоў, якіх немалую лічбу пры сабе мелі. На Нікейскім саборы іх было нашмат болей, але іх нават у рэестр не ўпісалі.Толькі трыста васемнаццаць святых айцоў, не папоў, а епіскапаў. На іншых саборах, сусветных і мясцовых, тое ж самае, хоць там і было шмат прэсвітэраў, але, апрача епіскапаў, якія ўваходзілі ў склад сабораў, нікога не ўносілі ў рэестр. Бо не да папоў сказана ў Дзеях апостальскіх і не да свецкіх лю дзей: «Схіляйце сябе і ўвесь статак. Дух Святы паставіў вас епіскапамі, берагчы Царкву Госпада і Бога, якой аддаў кроў сваю» (Дзяянні. 20). А калі нейкі прэсвітэр або дыякан і быў дзесьці ўпісаны, ды толькі ў тым выпадку, калі ён быў або паслом ад нейкага епіскапа, або меў нейкае даручэнне на сінодзе ад епіскапаў. Таму не асабліва ганарыцеся вялікасцю папоў сваіх, сярод якіх ёсць праклятыя баніты, нягодныя ўцекачы. Паказалі б вам іх нямала, калі б разам з імі сышліся і ў вочы ім зірнулі. Яны ніколі сярод нас не мелі месца, і для вас яны нічога не значаць, гэтак жа як і ерэтыкі.
Свецкіх людзей, знакамітых князёў і паноў, урадоўцаў і шляхту шаноўную, не кранаю, бо яны не належалі да тае справы. Іх міласці мелі права прыехаць на той сінод або не пры ехаць. Не выключаю, аднак, што нехта з іх міласцяў хацеў праз той суд для сябе большай улады здабыць, мяркуючы, што гэта сфера ягоных паўнамоцтваў. Не спрачаючыся з ніводным з іх міласцяў, дзеля перасцярогі толькі адну рэч, вартую памяці, прыгадаю, якую вычытаў у кнігах першых сінодаў, у прадмове да І Нікейскага сабора на аркушы 235. Яна тычыць святога хрысціяніна, цэсара Канстанціна Вялікага. Прыгадаю тое, што можа мець дачыненне да нашай цяперашняй справы, пра што ўсім свецкім людзям варта памятаць і ў справы, якія ім не належаць, каб не ўмешваліся. Слухай, аб чым там напісана: «Пра ўчынак цэсарскі на тым сінодзе не ўдасца мне змоўчыць. Калі з'ехаліся з усіх краін епіскапы і, як звычайна бывае, пачаліся паміж імі сваркі, яны часта бегалі да цэсара, кожны паасобку падаваў скаргі яму, адзін другога абвінавачвалі, займаючыся больш пабочнымі справамі, чымся тымі, дзеля якіх прыехалі на сінод. Убачыўшы, што звадкі перашкаджаюць справе, ён прызначыў дзень для выслухоўвання іхных скаргаў. Усеўшыся на сваім месцы, узяў усе іхныя скаргі, якія за пазухай трымалі, але не стаў іх чытаць, а звярнуўся да епіскапаў: «Пан Бог паставіў вас іерэямі і даў нам уладу над намі, нас судзіць, і таму вы нас слушна судзіце. Але самі не можаце быць асуджаныя свецкімі людзьмі, чакайце Божага суда над сабой. І ўсе тыя сваркі вашыя захавайце для Божага азнаямлення, бо Пан Бог даў нам вас замест багоў. Нельга, каб чалавек багоў судзіў, толькі самому Богу гэтае права належыць: «Бог стаяў у гурце багоў; сярод багоў правіў суд» (Псал. 81: 1). Таму спыніце сваркі, абмяркоў вайце тыя справы, якія належаць да веры. Затым пералічыў усе іхныя скаргі і загадаў іх спаліць, каб нікому аблуднасць, нянавісць і абгаворы іерэйскія не былі вядомыя».
Калі мала сказанага, слухай другога цэсара хрысціянскага Феадосія Меншага, што ён напісаў да Эфескага сабора, паслаўшы на яго зацнага пана, раднага свайго Кандыдыяна. Сярод іншага ён такія словы кажа: «Кандыдыяну, набожнейшаму з чэлядзі нашай, на той сабор загадаў ехаць. Але не даю яму права і паўнамоцтваў весці спрэчкі вакол веры, бо непрыстойная рэч, калі той, хто не належыць, не ўпісаны да рэестра епіскапаў, мог вырашаць царкоўныя справы».
Глядзі ж, браце мілы, да якога стану належаць тыя святыя хрысціянскія цэсары? Хоць маглі судзіць і караць духоўных, бо яны памазанцы Божыя. Маючы панаванне над імі, не рабілі гэтага. Таму што яны ведалі значнасць стану духоўнага, асабліва епіскапскага.
Даў бы Пан Бог, каб цяперашнія канстанціны, якія ад Бога маюць свецкую ўладу, не толькі назвай, але і ўчынкамі пераймалі таго святога Канстанціна Вялікага. Варта было б і меншым браць з іх прыклад, не заходзіць так глыбока, мо хутчэй бы згоды мы з нашымі адверсарамі дасягнулі.
Але мае Пан Бог моц з непадобных падобныя рэчы ўчыніць. Ерэтыкі ўсё перавярнулі, аказваецца, іх больш слухаем, чымся прававерных хрысціянаў.
А вас іншых простых людзей, якія туляецеся паміж зацнымі і шляхетнымі станамі, што пакінулі рамяство сваё, шыла і дратву, дзеля чаго вас Бог спадобіў, адсылаю да варштатаў вашых, каб вы перасталі радзіць Царкве і святарству, не ўмешваліся не ў свае справы. Пільнуйцеся кожны свайго прызначэння, каб не забыліся на сваё рамяство! А калі дбаеце пра выратаванне, дык слухайцеся старэйшых сваіх, седзячы дома, не лётаючы па свеце і не бунтуючы людзей хрысціянскіх. Бо лепей ведае пастыр, што авечцы трэба. І не адступай ад пастыра, бо будзеш у ваўка ў зубах. Напэўна, паміж вас знойдуцца бязбожныя і бяспамятныя, што наважацца ўголас блазнаваць, прасіць Пана Бога на сваю пагібель, каб аддаў вас пад уладу турэцкую, каб вамі не папа, а патрыярхі кіравалі. О, праклятае бяспамятнае сэрца! О, разбэшчаныя вусны, не ведаеце, чаго просіце! Разгневаўшыся на блох, кажух хочаш спаліць! Альбо надакучыў вам спакой, надакучыла вольнасць хрысціянская? З раскошы і свавольства не ведаеш, што пляцеш? Затулі вусны свае зламоўныя і бязбожныя! Лепей схавай за зубамі свой паганы язык, які вымавіў такія брыдкія словы! Добра бачым, якімі нявартымі справамі служыце Богу. Але Бог доўгацярплівы, шматміласцівы, не дапусціць зніштажэння сваёй годнасці. Калі не перадумаеце і не пакаецеся, вас забярэ Бес. Тое, што Пан Бог дзеля хвалы святой і дзеля пашырэння Каталіцкай Царквы загадаў учыніць і завяршыць, навякі застанецца. Не пераможа хлусня праўды! Не перамогуць д'ябальскія змовы і ростыркі Божай справы і згоды хрысціянскай, з якой малыя рэчы перарастаюць у вялікія. Пры нязгодзе ды варажнечы занепадаюць і вялікія рэчы. Няхай ўпадзе хвароба ваша на галаву вашу і няпраўда ваша на вас саміх абваліцца!
1597