Герб горада Ліды, наданы 17 верасня 1590 г.
АД РЭДАКЦЫІ. Ян Запруднік - адзін з лідэраў беларускай эміграцыі. Галоўны рэдактар нью-ёркскага месячніка «Беларус» - «газэты Беларусаў у Вольным Сьвеце». Кіраўнік нью-ёркскай рэдакцыі беларускай секцыі радыё «Свабода» (радыёслухачы ведаюць яго пад псеўданімам Арсень Загорны). Сябра Управы Беларуска-Амэрыканскага Задзіночаньня, Сакратарыяту Беларускай Народней Рэспублікі. Як гісторык Запруднік займаецца праблематыкай XX ст. (нашаніўскі час, І-шы Усебеларускі з'езд i інш.), апошнім часам збірае матэрыял пра беларускае абуджэнне 80-х».
Асабістых кантактаў эміграцыі з беларускімі дзеячамі на Бацькаўшчыне да самых апошніх гадоў практычна не было. Уяўленне аб грамадскіх працэсах на Беларусі суайчыннікі складалі пераважна на падставе прэсавых публікацыяў. I тым не менш апублікаваны артыкул мае безумоўную цікавасць як спроба здалёк ацаніць найноўшыя беларускія падзеі ў шырэйшым гістарычным кантэксце.
Артыкул падрыхтаваны паводле дакладу на польска-беларуска-ўкраінска-літоўскай канферэнцыі (Рым, 30.IV.1990 г.), дзе рабочымі былі мовы народаў б. Вялікага Княства Літоўскага.
Францускі гісторык Фэрнанд Брадэль (1902-1985) трапна зазначыў: «Цана за статус нацыі - гэта бязупыннае шуканьне нацыянальнае тоеснасьці». Сёння, вызваленыя часткава з-пад кантролю, беларуская інтэлігенцыя, лідэры й актывісты Беларускага Адраджэньня імкнуцца абудзіць у сваім народзе, пашырыць I заглыбіць нацыянальную сьведамасьць як аснову існаваньня нацыі. I запраўды, калі хто-небудзь згаджаецца з Марксавым пастулятам, што сьведамасыдь абумоўленая бытам, дык, аналізуючы сучасную рэчаіснасьць на Беларусі, ён прыдзе да высновы, што дзесяцігодзьдзі савецкага быту абумовілі пільную патрэбу нацыянальнай сьведамасьці.
У псыхалёгіі ды псыхіцы чалавека закладзены інстынкт да атаесамляньня сябе з большай адзінкай, чым сям'я або грамада - з чымсьці, што трывае тысячагодзьдзі, што «не памірае». Чалавек яшчэ на зямлі хоча быць частачкай «несьмяротнага» арганізму.
У матэрыялістычным Савецкім Саюзе ролю гэткага бытавога арыентыру КПСС намагалася надаць камуністычнаму ідэалу й праграме «зьліцьця» нацыяў у новую вышэйшую фармацыю - савецкі народ. Але гісторыя распарадзілася інакш: падзеі ў Цэнтральнай i Ўсходняй Эўропе наглядна паказваюць, што Ідэалам для пераважнае бальшыні людзей застаецца нацыянальная дзяржава як арганізацыйны прынцып, як устойлівая гістарычная адзінка.
Беларуская нацыянальная сьведамасьць базуецца сёньня на факце існаваньня беларускай дзяржавы. Адсюль рэтраспэктыўна ўзьнікае пытаньне гістарычных пачаткаў беларускае дзяржаўнасьці, ейнае культурнае асновы й ідэйных вытокаў.
Бачачы сваю рэспубліку юрыдычна сувэрэннай дзяржавай, удзельнікам міжнародных структураў, беларускія дасьледнікі й выдавецтвы ўзяліся ўмацоўваць статус дзяржаўнасьці спасылкамі на далёкую мінуўшчыну - на дзяржаўнасьць свайго народу (або ягоных частак) яшчэ ў пару Полацкага й Тураўскага княстваў (XI-XII стст.) ды ў пэрыяд Вялікага Княства Літоўскага (XIV- XVIII стст.). Палітычная самастойнасьць Беларусаў або імкненьне да яе разглядаецца ў спалучэньні з апрычонасьцяй культуры. Атмасфэра перабудовы й галоснасьці ўзбудзіла цяпер, асабліва сярод маладых, зацікаўленасьць да мінуўшчыны.
Доктар гістарычных навук Леанід Лыч бачыць наагул у нацыянальнай сьведамасьці ўмову sine qua non для гістарычнага існаваньня народу: «Сапраўдная гісторыя кожнага народу пачынаецца толькі з усьведамленьня сваёй адметнасьці сярод усіх суседніх яму супольнасьцей людзей i працягваецца да тае пары, пакуль ня зьнікне ўласьцівая яму здольнасьць дыфэрэнцыяваць сябе ад іншых». Нацыянальная сьведамасьць, паводля Л. Лыча, гэта частка самаахоўнага Інстынкту нацыі, які супрацьдзеіць «дармоваму расьцягваньню пазбаўленых нацыянальнай самасьвядомасьці людзей больш моцнымі суседнімі этнасамі».
Такое разуменьне гісторыі ўводзіцца паступова i ў адукацыйную сыстэму Беларускай рэспублікі. Часопіс «Беларуская мова i літаратура» (№ 1, 1990) піша: «Каб быць здаровай нацыяй, кожны зь яе прадстаўнікоў павінен дакладна ведаць пра сваю, нацыянальную, гісторыю I культуру... Цяпер, нібы пасьля працяглага сну, у рэспубліканскім друку, па радыё i тэлебачаньні хлынула імклівай плыньню інфармацыя пра гістарычныя падзеі, што адбыліся ў далёкія часы i зусім нядаўна на беларускай зямлі, пра слынных людзей нашага краю...»
Адзін з гэткіх «слынных людзей» беларускага краю - Франьцішак Скарына. Гэты першадрукар Усходніх Славянаў пакінуў нам у сваім набытку запавет пра патрэбу гістарычнае веды, а праз гэта і, кажучы сучасным тэрмінам, нацыянальнае сьведамасьці. У прадмове да свайго перакладу кнігі Ёва Скарына гаворыць пра «познание самого себе» як пра «наивышшую мудрость». Пра гэтае скарынаўскае «пазнаньне самога сябе» I хацелася-б сказаць.
Франьцішак Скарына перакладаў Біблію для «люду паспалітага» i думаў катэгорыямі інтарэсаў калектыўных (сёньня мы называем гэтыя інтарэсы нацыянальнымі), а дзеля гэтага i карысьць «пазнаньня самога сябе» трэба разумець ня толькі ў пляне індывідуальным, асабістым, але i ў нацыянальным. «Пазнаньне самога сябе» (у Скарынавым выпадку праз чытаньне Бібліі, а ў нашым - праз чытаньне гістарычных дакумэнтаў) патрэбнае ня толькі дзеля ўратаваньня душы па тым баку зямнога быту, але й дзеля мацаваньня яе ў гэтым жыцьці - мацаваньня ізноў-жа індывідуальнага i калектыўнага (нацыянальнага).
Біблія - кніга ў ладнай меры гістарычная. «Пазнаньне сябе» яна дае праз «пазнаньне» ня толькі Бога, але й народу Божага, пазнаньне ягонага гістарычнага шляху. Сьвятое Пісьмо нясе з сабой адначасна ідэю Бога й памяць продкаў. Тыя з нас, што бываюць на Літургіі, чуюць у часе багаслужбы i імёны сьвятых (асобаў гістарычных), i агульны выгалас-заклік сьвятара: «ПамОлімСя за будаўнікоў храму гэтага». Біблія, царква прычашчаюць ня толькі Духам Сьвятым, але й мінуўшчынай. Скарынаўская «найвышэйшая мудрасьць» - «пазнаньне самога сябе» - гэта веда мінуўшчыны свайго «народу Божага».
Паняцьце «народу Божага» можа быць паняцьцем актыўным, дынамічным, з закладзеным у ім прынцыпам дэмакратыі j сацыяльнае справядлівасьці, як гэта прадэманстраваў у Першай Дзяржаўнай Думе Расеі дэпутат Менскае губэрні князь Геранім Друцкі-Любецкі. Выступаючы ў першым дэмакратычным парляманце Расеі ў 1906 г. у дэбатах аб зямельнай рэформе, Друцкі-Любецкі казаў: зямля - Божая, але й народ - Божы; дзеля гэтага Беларусы ўважаюць, што Божая зямля павінна належаць да Божага народу, i патрэбы краю павінны задавальняцца згодна зь ідэаламі дадзенае нацыянальнасьці. Друцкі-Любецкі належаў да гэтак званага Кола тэрытарыялістаў, якое дамагалася, разам з польскімі дэпутатамі, аўтаноміі для Беларусі.
Абазнанасьць зь гісторыяй свайго народу «пазнаньне самога сябе» ў кантэксьце мінуўшчыны свайго народу - гэта імпэратыў ня толькі маральны, босКІ, але й палітычны. Сучасныя падзеі ў Цэнтральнай i Ўсходняй Эўропе паказваюць, што месца савецкага сацыялізму й інтэрнацыяналізму займае нацыяналізм. Нацыяналізм - сіла канструктыўная, рэфарматарская, якая, аднак, мае ў сабе патэнцыял да канфліктнасьці, калі надаюць выключнае значэньне пануючай этнічнай групе за кошт нацыянальных мяншыняў (прыкладам, у моц пастуляту аб так званай «этнічнай аднароднасьці» грамадзтва ў дзяржаве). Патэнцыяльную агрэсыўнасьць нацыяналізму павінна злагоджваць максымальна бесстароньняя гістарычная веда, якая, умацоўваючы самапашану й лепшае разуменьне суседа, мае шанцы стацца стабілізацыйным фактарам у міжэтнічных i міжнацыянальных дачыненьнях. Варажнеча й пагарда аднае этнічнае групы да другое ўзьнікаюць на глебе этнацэнтрычнага асьвятленьня мінуўшчыны. Гэткім расейскім этнацэнтрызмам было прасякнутае вывучаньне i навучаньне гісторыі ў Савецкай Беларусі.
Пабачыўшы цяпер, да якога культурнага спусташэньня, духовага Чарнобыля давяла сыстэма такога ўзгадаваньня, ладная частка беларускае інтэлігенцыі начала цэлы рад мерапрыемстваў, ськіраваных на адраджэньне гістарычнае веды. З таго, што зроблена ў гэтай галіне апошнімі гадамі, трэба назваць наступнае: Энцыклапедыя літаратуры i мастацтва Беларусі (5 тамоў, 1984- 1987); Збор помнікаў гісторыі i культуры Беларусі (6 тамоў, 1984-1987); Гісторыя беларускага тэатру (3 тамы, 1983-1987); Гісторыя беларускага мастацтва (6 тамоў, з 1987); энцыклапедычны даведнік Францыск Скарына i яго час (1988); Статут Вялікага Княства Літоўскага 1588. Тэксты. Даведнік, Каментарыі (1989); Этнаграфія Беларусі. Энцыклапедыя (аднатомнік, 1989); запачаткаваньне ў 1983 годзе месячніка «Мастацтва Беларусі»; запачаткаваньне ў 1989 годзе квартальніка «Спадчына»; праца над шасьцітомавай Беларускай гістарычнай энцыклапедыяй; праца разам зь гісторыкамі Масквы, Літвы й Польшчы над выданьнем збору законаў Вялікага Княства Літоўскага.
Прафэсар Ежы Клачкоўскі гаварыў пра «сілу культуры», якая фармуе нацыю, абумоўлівае ейны прагрэс, а разам з тым i вызначае ейнае унікальнае месца ў агульным цывілізацыйным спэктры. Беларуская культура як цэласьць яшчэ слаба дасьледаваная з гэтага гледзішча. Але з таго, што ўжо зроблена ў гэтай галіне, відаць раньняя самабытнасьць Беларусаў у духовай сфэры. Беларускія археолягі й мастацтвазнаўцы распазнаюць вытокі культурнае апрычонасьці свайго народу яшчэ , ў дахрысьціянскай пары, калі Крывічы, Дрыгвічы й Радзімічы, зь якіх склаўся беларускі этнас, па-свойму i маліліся, j жаніліся, і завушніцы ды пярсцёнкі рабілі, i нябожчыкаў хавалі. На уступе да шасьцітомавае Гісторыі беларускага мастацтва чытаем: «З XIII ст. у выяўленчым мастацтве ўсё шырэй i дакладней сталі адлюстроўвацца рэгіянальныя сваеасаблівасьці, пачалі складвацца тыя рысы, якія потым вызначыліся ў якасьці характэрных для беларускага нацыянальнага мастацтва».
Адзін з аспэктаў савецкае «імпэрыі зла» - гэта тое, што ня толькі была выкараненая й выкрыўленая гістарычная веда, але адначасна закладзенае, праз клясавы падыход, варожае стаўленьне да мінуўшчыны.
Брытанскі гісторык i філёзаф Чарльз Колінгвуд, аналізуючы псыхаінтэлектуальны апарат гісторыка, адзначыў кончую патрэбу для гісторыка «сымпатыі» да мінуўшчыны, каб магчы як найглыбей пранікнуць у сьвет прашчураў i належна адлюстраваць яго. У савецкага гісторыка «сымпатыя» была замененая клясавай варажнечай, i гэтак быў збудаваны псыхалягічны бар'ер, што стаў на перашкодзе да праніканьня ў сьвет прашчураў, да еднасьці зь імі. Такі-ж бар'ер адгарадзіў усіх дзеячоў нацыянальнае культуры ад ствараньня высокамастацкіх узораў. Вось чаму доктар гістарычных навук Міхаіл Біч мае рацыю, калі кажа, што «разьвіцьцё беларускай культуры сёньня i ў пэрспэктыве непасрэдна зьвязана з нацыянальным рухам».
Да заслугаў хрысьціянства належыць тое, што Царква зразумела унікальную існасьць нацыянальнай культуры, спэцыфіку сувязі паміж вонкавым аспэктам быту чалавека i ягоным нутраным сьветам, якая выяўляе сябе ў культуры. Сьвяцейшы Айцец Ян Павал Другі красамоўна пацьвердзіў гэтае разуменьне ў энцыкліцы 1985 году на ўшанаваньне 1100-годзьдзя эвангелізацыйнае місіі сьвятых Кірылы i Мяфода. У энцыкліцы гутарка ідзе пра «ўкультурваньне» (inculturation), інакш кажучы, пра ўцелаўляньне Сьв. Пісьма ў мясіловыя культуры ды адначаснае ўводжаньне гэтых культураў у царкоўны быт. «Два браты,- кажа энцыкліка пра Кірылу й Мяфода,- ня толькі выканалі сваю місію пры поўнай пашане наяўнай тады культуры славянскіх народаў, але разам з рэлігіяй яны выдатна й бязупынна падтрымлівалі й пашыралі гэтую культуру».
Хочацца выказаць спадзяваньне, што й сучасныя цэрквы - i Каталіцкая, i Праваслаўная, бо-ж абедзьве яны прызнаюць сьвятасьць учынкаў салунскіх братоў, будуць выяўляць «поўную пашану» да наяўных сёньня культураў усіх славянскіх народаў, а ў тым ліку i да культуры беларускага народу.
Асаблівае значэньне для беларускай нацыянальнай сьведамасьці мае элемэнт роднай мовы. Сёньня ў Беларусі, дзе добрая палавіна Беларусаў дажылася да няпісьменнасьці ў сваёй роднай мове ў выніку палітыкі русыфікацыі, нацыянальная мова сталася паказальнікам скону Беларусаў як нацыі, але й нацыянальнага адраджэньня. Роспачная перасьцярога з вуснаў Франьцішка Багушзвіча (1840-1900), «бацькі» беларускае навейшае літаратуры; «Не пакідайце-ж мовы нашай беларускай, каб ня ўмёрлі!» - сталася, як ніколі, надзённай i паўтараецца бязупынна ў розных публікацыях i выступленьнях. Як i Скарына «пазнаньне самога сябе», Багушэвіч зьвязваў мову з эвангельскім Словам, зь кірыла-мяфодаўскай традыцыяй. «Наша мова сьвятая,- казаў ён,- бо яна нам ад Бога дадзеная».
Мова для Беларусаў тым важнейшая, што яна становіць ключ да вялікае й багатае часткі культурнае й палітычнае спадчыны XIV-XVII стст. Праблема гэтая ўскладняецца яшчэ тым, што спадчына тая зашыфраваная ў тэрміны «літоўскі» i «рускі», якія мелі зусім іншае значэньне ў далёкім мінулым, калі слова «Беларусь» або наагул ня ўжывалася, або было тэрмінам рэзка вузейшым, чым сёньня. Тым ня менш кардынальным для беларускае нацыянальнае сьведамасьці застаецца факт, што беларуская мова была дзяржаўнай мовай Вялікага Княства Літоўскага да канца XVII ст., i гэта кідае сьвятло на характар палітычнай улады ў Княстве, на ролю беларускага этнасу ў ягонай структуры.
У сучаснай беларускай гістарыяграфіі й публіцыстыцы ў тэй ці іншай форме закранаецца пытаньне: «Ці былі Беларусы дзяржаватворчым народам да кастрычніка 1917 году?». У даперабудовачным часе пытаньне гэтае амаль зусім замоўчвалася ў моц афіцыйнае догмы аб безьдзяржаўнасьці Беларусаў, каб падкрэсьліць гэтым заслугу бальшавікоў, якім прыпісвалася выключная роля ў стварэньні Беларускай Савецкай Рэспублікі. Але апошнімі гадамі, абапіраючыся на аналізе эканамічнае й ваеннае ролі, якую выконвалі фэўдалы беларускіх тэрыторыяў Вялікага Княства Літоўскага (памятаючы, што тэрмін «беларускі» зьявіўся толькі ў XVII ст., і то спачатку ў вельмі вузкім сэньсе), i акцэнтуючы культурны зьмест, асабліва дзяржаўны статус беларускай мовы ў гэтай дзяржаве, беларускія гісторыкі й публіцысты адказваюць на вышэй пастаўленае пытаньне: так, Беларусы былі ў Вялікім Княстве Літоўскім, Рускім, Жамойцкім дзяржаватворчым народам - разам зь Летувісамі.
У 1988 г. было адзначанае 400-годзьдзе трэцяе рэдакцыі Статуту Вялікага Княства Літоўскага. У Менску выйшла прыгожае выданьне гэтага выдатнага кодэксу, выдавец i рэдактар якога падканцлер Леў Сапега, пісаў у прадмове 400 гадоў таму: «А если которому народу встыд прав своих не умети, поготовю нам, которые не обчым яким языком, а своим уласным права списаные маем».
Мова Статуту ВКЛ, бясспрэчна,- элемэнт дзяржаватворчы. I ня толькі зь беларускага гледзішча. Абаронца летувіскае мовы Мікалай Даўкша ў тым-жа часе, што й Леў Сапега, у 1599 г., у прадмове да перакладное кнігі з польскае мовы «Каталіцкая Пастыльля» пісаў: «Мова - лучво агульнае любові, маці адзінства, бацька грамадзянскае супольнасьці, вартавая дзяржаваў» (падкрэсьленьне наша.- Я. З.).
Тут прадстаўнік летувіскай навукі Юозас Тумяліс сказаў, што Летува ў пэрыядзе Вялікага Княства Літоўскага карысталася «рускай мовай» (językiem ruskim). Так, у XVI ст. мову, якую мы завём старабеларускай, называлі «руская» (з адным «с»). Але, як ведама, часамі Ў выніку гістарычнага разьвіцьця зьяўляюцца новыя тэрміны, якія рэтраспэктыўна прыкладаюцца да тае самае зьявы, што існавала раней, калі гэтых тэрмінаў ня было (прыкладам, «Італія», «Германія»). Літоўскі акадэмік К. Яблонскіс выказваецца па-навуковаму дакладней, як калега Тумяліс, калі піша: «Статут 1529 года (першая рэдакцыя Статуту 1588 г.- Я. З.) был написан на белорусском языке того времени».
Статут Вялікага Княства Літоўскага быў кодэксам фэўдалаў, мовай гэтых фэўдалаў ён быў i напісаны.
Пытаюцца, ці ёсьць цягласьць паміж Сапегам i сучасным беларускім рухам. Ёсьць, i вельмі выразная. Аб гэтым сьветчаць: шырокае водгульле ў Беларусі ў 1970-х гадох у сувязі зь 500-годзьдзем ад нараджэньня паэта-лацініста Міколы Гусоўскага; адзначэньне 400-годзьдзя трэцяе рэдакцыі Статуту Вялікага Княства Літоўскага факсымільным перавыданьнем з камэнтарамі гэтага манумэнтальнага дакумэнту беларускай мінуўшчыны; 500-гадовы юбілей нараджэньня Франьцішка Скарыны, перакладчыка й выдаўца Бібліі, першадрукара Ўсходніх Славянаў. Дзеячы сучаснага беларускага нацыянальнага адраджэньня поўнасьцяй дацэньваюць неабходнасьць аднаўленьня сувязі паміж сучасьнікамі i ўсімі папярэднімі пакаленьнямі.
Важнасьць гістарычнае памяці, абаронная функцыя нацыянальнай сьведамасьці сталася асабліва відавочнай пасьля таго, як здарылася чарнобыльская бяда. Больш за тры з палавінаю гады пасьля пажару на Чарнобыльскай атамнай электрастанцыі адзін дапішчык траппа зазначыў у газэце «Советская Белоруссия» (20.1.1990): «Чарнобыльская трагедыя наказала, што беларускаму народу неабходна павышаць сваю самасьведамасьць. Калі-б наша кіраўніцтва мела высокую нацыянальную самасьведамасьць, такога ня здарылася-б». Гэта значыцца, кіраўнікі рэспублікі не сядзелі-б ціхама, чакаючы чарговае інструкцыі або дазволу з Масквы, а супрацьдзеілі-б адразу чарнобыльскай радыяцыі ў моц пачуцьця адказнасьці за долю свайго народу.
Тую-ж самую думку больш абагульнена выказала й кіраўніцтва Беларускага Народнага Фронту «Адраджэньне» ў звароце да Беларусаў, што жывуць у Эстоніі: «Губляючы нацыянальныя здабыткі, мы растрачвалі нацыянальную сьведамасыдь, таму страцілі аснову для народнай кансалідацыі перед катастрофай, перад несправядлівасьцю, якая закранае ўсіх нас. Бюракратыі зручна ператвараць народы ў натоўпы. Лягчэй кіраваць».
Вызвалены часткава з-пад цэнзурнага кантролю, беларускі гісторык глядзіць сёньня на сваё заданьне, як яго калісьці разумеў аўтар манумэнтальнае «Гісторыі Рыму» Тэадор Момсэн (1817- 1903), ЯКІ казаў: «Хто-б ні пісаў гісторыю, асабліва гісторыю навейшых часоў, ягоным абавязкам павінна быць палітычнае ўзгадаваньне. Ен мусіць дапамагчы тым, для каго піша, абраць i вызначыць іхнае стаўленьне да дзяржавы».
Пасьля трох чверцяў стагодзьдзя, узгадаваныя ў ладнай меры на вэрсіях мінуўшчыны, якія ім падносілі «іншыя суседзі», Беларусы бяруцца за справу пісаньня гісторыі паводля прынцыпу, якімі карыстаюцца ўсе свабодныя народы - кожны піша сам свой летапіс. Пра гэткі падыход да «пазнаньня самога сябе» добра сказаў у 1913 г. у сваёй гістарычнай легеньдзе найбольш нацыянальны пясьняр Беларусі i вечны адраджэнец Янка Купала (1882-1942);
Пачнём някратаны паданьні Сачыць пад бацькаўскай страхой, Шукаць ад раньня i да раньня, А ТОЛЬКІ ХАЙ ШУКАЕ СВОЙ.