Герб горада Ліды, наданы 17 верасня 1590 г.
Larysa Carnysova in her essay "Souland Time" touches upon the philosophical aspects of time, traditions and trends of its comprehension: ,,mystical time", ,,time as measure of movement", threatening time", ..existential time" etc.
Час міфа
«Усяму свой час, і час усяму існаму пад небам»,- казаў Эклезіяст, які быў царом у Ерузаліме. Гэта быў дзясяты сын цара Давіда-Салямон, народжаны каханай жонкай Вірсавіяй у 1033 г. да н. э. Тры тысячы гадоў мінула з таго часу, як Салямон пісаў свае кнігі - Кнігу Эклезіяста, ці Прапаведніка, Кнігу Прытчаў Салямонавых і Кнігу Песьні Песьняў, і час ня зьнішчыў ягоных твораў, і кожны чалавек сёньня, празь некалькі тысячагодзьдзяў, можа ўзяць у рукі Біблію і даведацца, што думаў і занатаваў чалавек, які лічыўся наймудрэйшым між сваіх сучасьнікаў.
Над мудрасьцяй час не ўладарыць - так хацелася б нам думаць. Але час пануе над усім - хоць над матар'яльным, відочна, больш, чым над духоўным; прытчы Салямона жывуць, а храм, збудаваны ім у Ерузаліме, ляжыць у руінах, ды толькі частка ягонай заходняй сьцяны захавалася і сьведчыць нашчадкам пра веліч духу продкаў.
- «Усяму свой час, і час усяму існаму пад небам.
- Час нараджацца і час паміраць; час садзіць і час выкараняць пасаджанае.
- Час забіваць і час лячыць; час нішчыць і час будаваць.
- Час плакаць і час сьмяяцца; час скардзіцца і час скакаць.
- Час раскідваць камяні і час зьбіраць камяні; час абдымаць і час ухіляцца ад абдымкаў.
- Час шукаць і час губляць; час ашчаджаць і час раскідваць.
- Час разьдзіраць і час сшываць; час маўчаць і час гаварыць.
- Час любіць і час ненавідзець; час вайне і час міру».
(Кніга Эклезіяста, разьдзел 3).
Так казаў Салямон пра мінучасьць усяго, пра дачэснасьць жывога пад небам. Але і самыя нябесы ня вечныя, і яны, паводле Майсея, некалі былі створаныя. «Напачатку стварыу Бог неба і
зямлю»,- кажа найстарэйідая кніга Бібліі - Кніга Быцьця, што напісаная, згодна з паданьнем, Майсеем - першым прарокам адзінага Бога, заснавальнікам рэлігіі юдаізму, заканадаўцам, правадыром, які вывеў габрэйскі народ з эгіпецкага палёну ў запаветную зямлю - Ханаан. Па падліісах гісторыкаў, ён жыў прыблізна за 1300-1200 гадоў да Нараджэньня Хрыстовага.
Прыкладна ў той жа самы час вялікія мудрацы і паэты Індыі складалі свае паданьні пра стварэньне сьвету. Сабраныя ў адно, гэтыя паданьні ўтварылі сьвяты канон індуізму - Веды. Тут не гаворыцца пра адзінага бога. Багоў тут шмат, разабрацца ў іхнай іерархіі досыць цяжка, ды ўсё ж якіясь агульныя ўяўленьні а6 індуіскай карціне сьвету ў часе мы можам мець, калі засяродзімся на «галоўных» багах, ведыцкай тройцы (трымурці) - Брахме, Вішну і Шыве. Брахма стварае сьвет, Вішну гэты сьвет захоўвае, а Шыва, танцуючы, разбурае яго. Брахма, творца сьвету, як пішацца ў Ведах,- «адвечна стары». Ён жыве сто ўласных гадоў. роўных 311040000000000 «чалавечых» гадоў. Адна пара Брахмы - дэень ды ноч - называецца «кальпай».
«Кальпа» азначае парадак, «закон». Гэта нешта накшталт касьмічнага цыклу. Калі дзеля параўнаньня скарыстацца сучаснай навуковай тэрміналёгіяй, дык кальпа- гэта цыкл ад Вялікага Выбуху, які стварыў разыходзячыся Сусьвет, да Вялікага Сьціску і зноў да Вялікага Выбуху. Вобраз пульсуючага Сусьвету» ўвасоблены ў вобразе дня і ночы Брахмы. Першая палова кальпы - дзень, другая - ноч.
Па індуіскім міталягічным летазьлічэньні кальпа доўжыцца 8 460 000 000 чалавечых гадоў. Першая ейная палова - мірная, а напрыканцы, нібыта на зыходзе гэтага «касьмічнага дня», настае зьнішчэньне матар'яльнага сьвету і багоў. Заступае «ноч Брахмы», калі нічога не адбываецца, нічога не існуе, і нібы спыняецца час на «сусьветным гадзінніку». 3 канцом ночы Брахма зноў стварае сьвет ды багоў, і пачынаецца новы дзень Брахмы, дакладней, новая пара. І гэтак сто-не чалавечых, кароткіх, не боскіх, доўгіх, а сто брахмаўскіх гадоў, неймаверна працяглых. Потым, як Брахма зжыве гэтыя сто гадоў, настае вялікая пагібель усяго, усталёўваецца хаос. Паступова хаос упарадкуецца, нараджаецца новы Брахма, і пачынаецца новы касьмічны цыкл. Паводле індуіскай міталёгіі, цяперашні Брахма ўжо зжыў першую палову свайго стагодзьдзя, зараз ён на пяцьдзесят першым годзе.
Юдаіская міталёгія так далёка ў космас думкай не сягала. Час у ёй не цыклічны, а просталінейны: ён мае пачатак - бо створаны Богам, мае і канец. Калі прыйдзе гэты канец-ведае адзін Бог. Ні ў Кнізе Быцьця, ні ў Кнізе Эклезіяста ня згадваецца пра касьмічны час. Часавыя вобразы Бібліі здаюцца надта «зямнымі», такімі міла-няхітрымі ў параўнаньні з вобразамі індыйскай міталёгіі. Першыя яшчэ можна неяк уявіць - там аповяд пра нешта канцоўнае, і нам, сьмяротным, лёгка мысьліць пра час сьвету па аналёгіі з нашым уласным жыцьцём, якое таксама мае пачатак і мае канец. Вобраз кальпы, здаецца, не пад сілу магчымасьцям чалавечага ўяўленьня; адчуваеш ягоны веліч і зачароўваешся геніем людзей, што здолелі стварыць гэткія ёмістыя сымбалі, гэткую зьмястоўную карціну сьвету.
«Уявім жалезную сьцяну. Яна налічвае шаснаццаць міляў у вышыню, і кожныя шэсцьсот гадоў анёл працірае яе. Ён працірае яе найтанчэйшай тканінай з Варанасі. Калі сатрэцца сьцяна, што налічвае шаснаццаць міляў у вышыню, міне першы дзень адной з кальпаў...
Гісторыя Сусьвету падзеленая на цыклы, і паміж імі ўзьнікаюць вялікія пустоты, падчас якіх нічога не адбываецца, існуюць толькі словы Кнігі Ведаў. Гэтыя словы - архетыпы, зь іх утвараецца ўсё існае».
Так Хорхе Луіс Борхес у публічнай лекцыі пра будызм выклаў асновы старажытнаіндыйскай касмалёгіі, вучэньня пра стварэньне сьвету. Паводле хрысьціянскай касмалёгіі пачатак сьвету здаецца такім недалёкім - усяго некалькі тысячаў гадоў таму. У праваслаўі, напрыклад, прынята лічыць пачатковай датай стварэньня сьвету 5508 год да Нараджэньня Хрыстовага.
Для сучаснай касмалёгіі, якая аперуе мільярдамі гадоў, такая велічыня, канечне, выглядае занадта «прыземленай».
Час сьвету пачынаецца разам са сьветам, час чалавека пачынаецца разам з чалавекам. Сусьветны час доўжыцца болей, чым час чалавечага жыцьця. Даўжэй за час чалавека цягнецца час народу, і яшчэ больш доўжыцца час усяго чалавецтва. Сувымяраць гэтыя часы чалавек мусіць толькі па сваёй мерцы, тут ён на самой справе «мера ўсяго існага», як адзначаў Пратагор.
Час сьвету існуе для чалавека як недасягальна доўгі шлях, на якім ён сам зьяўляецца толькі на кароткае імгненьне. Нікому зь людзей ня дадзена ведаць, якую працягласьць мае час сусьвету і куды вядзе гэты шлях - да зьнішчэньня ці вечнасьці. Ды і што называць часам сусьвету - час Зямлі, Сонечнай сыстэмы, Галяктыкі, Мэтагаляктыкі? Навука падлічыла тэрмін іхнага існаваньня, але чалавечаму ўяўленьню ўсё роўна не спасьцігнуць працягласьці, што зьмяшчаецца ў лічбах,- 4 мільярды гадоў, 20 мільярдаў гадоў. Мы можам сачыць хвіліны, гадзіны, дні, гады, дзесяцігодзьдзі, але ўжо стагодзьдзі нам сачыць не па сілах. Дык нашто думаць пра час сусьвету, пра час непрыхільны і недаступны розуму. Але ж ён, у пэўным сэнсе,- нашая радзіма. Нашая радзіма - і Зямля пад нагамі, і Неба над галавой. Па нябёсных сьвяцілах мы адмерваем, а дакладней, зь іхным рухам сувымяраем час сваіх дзён і ночаў. Анаксагор, старажытнагрэцкі філёзаф, калі яго дакаралі: «Ты нічога ня маеш да радзімы!»,- адказаў: «Ціпун табе на язык! Я да радзімы болей чым маю!» - і паказаў пальцам на неба.
3 найдаўнейшых часоў людзі навучыліся суадносіць падзеі на Зямлі з падзеямі на Небе, з рухам нябёсных сьвяцілаў. Так узьнікла вылічэньне часу. Гэтай суадноснасьцяй мы вылічваем працягласьць уласнага быцьця на сьвеце. Гаворым: «Яна пражыла толькі і толькі гадоў». Вызначаем даты,нараджэньня і сьмерці, ужо ня думаючы, што ў гэтых датах зафіксаваная суадноснасьць пэўных зямных і нябёсных падзеяў. Час-самае звыклае ў нашым жыцьці. і самае трагічнае - у часе мы нараджаемся і паміраем. А прамежак між гэтымі падзеямі называем жыцьцём. Але чамусьці ў адных народаў прынята радавацца ў той дзень, калі чалавек скончыў свой зямны шлях, а ў іншых народаў прынята галасіць па нябожчыку. Ці не таму, што яны прызвычаіліся па-рознаму ўспрымаць час?
Час, пра які сьпявалі старажытныя рышы і рапсоды; час, пра які складалі вершы паэты; час, вобразы якога зьяўляліся ў асьветленьнях містыкам; час, які намагаліся акрэсьліць філёзафы; час, які «пазнаюць гадзіньнікі»; час сельскагаспадарчых працаў; час карміць дзіця; «час любіць і час ненавідзець»; час Брахмы; тэмпаральнасьць (Тэмпаральндсьць - часовая сутнасьць зьяваў, народжаная дынамікай іх уласнага руху, у адрозьненьне ад тых часавых характарыстык, якія вызначаюцца адносінамі руху дадзенай зьявы да гістарычных, астранамічных, біялягічных ды іншых часавых каардынатаў.- Рэд.), «часовыя цяжкасьці», прасторава-часавы кантынуум (Кантынуум - несупынная разнастайнасць) - ці ва ўсіх гэтых словах і словазлучэньнях гаворка ідзе пра адно і тое ж, ці пра нешта непадобнае, неаднолькавае?
Час... «Палае душа мая зразумець гэтую самую заблытаную загадку»,-кажа Аўгусьцін Блажэнны ў сваёй «Споведзі». «Што ж такое час? Хто здолеў бы растлумачыць проста і сьцісла? Хто здолеў бы ахапіць яго думкаю, каб ясна пра гэта распавесьці? Ці не пра тое згадваем мы ў размове, як пра зусім звыклае і знаёмае? І калі гаворым аб ім, мы, канечне, разумеем, што гэта такое, і калі аб ім гаворыць нехта іншы, таксама разумеем ягоныя словы. Што ж такое час? Калі ў мяне ніхто пра гэта не пытаецца, я ведаю, што такое час; калі б я захацеў растлумачыць таму, хто пытаўся,- не, не ведаю. Настойваю, аднак, на тым, што ведаю цьвёрда: калі б нішто не мінала, не было б мінулага часу; калі б нішто не наступала, не было б будучыні; калі б нічога не было, не было б і цяперашняга часу. А як могуць быць гэтыя два часы, мінулае і будучыня, калі мінулага ўжо няма, а будучыні яшчэ няма? І калі б цяперашняе заўжды сыходзіла ў мінулае, дык гэта ўжо быў бы ня час, а была вечнасьць».
Час-працягласьць
Усе падручнікі граматыкі маюць разьдзелы пра час. Граматыка вучыць, як узгадняць часы, каб правільна выказваць словамі пасьлядоўнасьць падзеяў.
Псыхалёгія вучыць, як структураваць час, каб пазьбегнуць нэўрозаў. Час стаўся праблемай ня толькі ў тым сэнсе, што ў так званы «век хуткасьцяў» людзі знаходзяцца у вечнай спешцы і з усіх дэфіцытаў іх найбольш даймае дэфіцыт часу. Нават, калі стае ўсяго, часу ўсё роўна мала. Але, здаецца, прыскорваць час было ўласьціва і людзям тых даўніх эпохаў, якія нам цяпер бачацца ідылічна-нетаропкімі.
Час зрабіўся праблемай, аб'ектам мноства навукаў. Гэта іншым разам называюць «пстарызацыяй» культуры. Усё пачалі разглядаць у станаўленьні, у разгортваньж ў часе, эвалюцыйна.
Анры Бэргсон пісаў кнігі пра час-працягласьць у тую самую пару, калі Марсэль Пруст пісаў «У пошуках страчанага часу», Томас Вулф - «Пра час і пра раку», Джэймс Джойс - «Уліс»; калі Эйнштэйн ствараў тэорыю прасторы-часу, тэорыю адноснасьці; калі набірала моц тэорыя эвалюцыі-разьвіцьцё прыроды ў часе; калі вылічалі ўзрост Зямлі і Сусьвету.
Час, якім аперуюць дакладныя навукі,- гэта час-колькасьць, лік, велічыня.
Жывая працягласьць псыхічнага жыцьця - гэта час-якасьць, які ня зводзіцца да зьнешняга часу. Умоўна кажучы, колькасна мы ўспрымаем рэчы, сябе ж мы ўспрымаем якасна.
Множнасьць станаў сьведамасьці гэта ня колькаснае, а якаснае мноства: незьлічонае. Але нашая мова ўжо замацавала некаторыя звычкі тлумачэньня чалавекам сябе і сьвету, якія замінаюць нам разуменьне нашай уласнай сьведа масьці, як нечага цалкам адменнага ад рэчаў матар'яльных, што існуюць у прасторы і маюць у ёй кожная сваё месца. «...Самым словам «многія» мы ўжо ізалюем гэтыя станы (сьведамасьці) адзін ад аднаго, аддзяляем іх адно ад аднаго і ставім у шарэнгу ў прасторы. Ужо сам выраз, якім мы карыстаемся, выяўляе глыбока ўкаранёную ў нас звычку разгортваць час у прасторы» (А. Бэргсон).
Мы апрасторваем час, разьмяшчаючы на адзінай бесперапыннай лініі ідэальныя пункты - моманты часу, гэта значыць, надзяляем іх пэўным месцам. Гэтак час выяўляецца, як нейкая велічыня. Фізіка, астраномія, мэханіка нават выдзяляюць адрэзкі гэтай безупыннай лініі і вымяраюць іх. Гэты вобраз мы пераносім і на нутраны час - на працягласьць сьведамасьці, а там ейныя факты не стаяць у шарэнзе пасьлядоўных «месцаў», а ўзаемапрасякаюць і спалучаюцца, як ноты мэлёдыі, ствараючы тое, што мы называем злучнай ці якаснай множнасьцяй, якая ня мае ніякага падабенства зь лікам.
«Калі мы цяпер паспрабуем у гэтым складаным працэсе дакладна аддзяліць рэальнае ад уяўнага, дык пабачым наступнае: існуе рэальная прастора без працягласьці, дзе ўсе зьявы ўзьнікаюць і зьнікаюць адначасна з станамі нашай сьведамасьці. Існуе рэальная працягласьць, разнастайныя элемэнты якой узаемапрасякаюць; але кожны ейны момант можна зблізіць з адначасным зь ім станам зьнешняга сьвету і гэтым самым аддзяліць ад іншых момантаў (Напрыклад, так: «Я думаў пра цябе, калі ўзыходзіў Месяц, калі званы курантаў прабілі восем».- Л. Ч.).
3 параўнаньня гэтых дзьвюх рэальнасьцяў узьнікае сымбалічнае ўяўленьне аб працягласьці, выбранае з прасторы. Працягласьць, такім чынам, прымае ілюзорную форму аднароднага асяродзьдзя, а ніцяй зьвязі паміж гэтымі двума элемэнтамі, прасторай і працягласьцяй, ёсьць адначаснасьць, якую можна было б акрэсьліць, як перакрыжаваньне часу з прасторай» (А. Бэргсон).
Гэтую нутраную працягласьць станаў сьведамасьці Бэргсон называе часам-якасьцяй у адрозьненьне ад зьнешняга часу-колькасьці. Але мы прызвычаіліся менаваць іх адным словам - час. Яно мае старадаўнюю традыцыю, і гэтая традыцыя замацоўвае стэрэатыпы, што ўжо не задавальняюць пры сёньняшнім становішчы філязофіі і навукі. Яны занадта абагульненыя.
«...Наша зьнешняе, так бы мовіць, сацыяльнае жыцьцё мае для нас большую практычную значнасьць, чым наш нутраны сьвет ды індывідуальнае існаваньне. Мы інстынктыўна імкнемся адкрышталізаваць нашыя ўражаньні, каб перадаць іх моваю. Таму блытаем самое пачуцьцё, якое знаходзіцца ў бесперапынным станаўленьні зь ягоным нязьменным зьнешнім аб'ектам, галоўным чынам, са словам, што акрэсьлівае гэты аб'ект».
Тое ж датычыцца і адчуваньняў: «...у душы чалавечай ёсьць толькі працэс пастаяннага разьвіцьця. Бо ўсялякае адчуваньне, паўтараючыся, мяняецца. Калі я не заўважаю гэтага зьмяненьня, дык толькі таму, што ўспрымаю адчуваньне скрозь прызму прадмета, які яго выклікаў, і словаў, што яго выяўляюць. Уплыў мовы на адчуваньне глыбейшы, чым звычайна думаюць. Мова ня толькі прымушае нас верыць у сталасьць нашых адчуваньняў, але часьцяком скажае характар перажытага адчуваньня... Такім чынам, рэзка акрэсьленае, грубае слова, якое накоплівае ў сабе ўстойлівыя, агульныя і, значыць, безаблічныя элемэнты нашых уяўленьняў, заглушае ці, прынамсі, пакрывае тонкія, няўлоўныя ўражаньні нашай індывідуальнай сьведамасьці. Каб гэтыя ўражаньні маглі змагацца на роўных, неабходна адшукаць дакладныя словы для іхняга выяўленьня, але гэтыя словы, ледзь толькі паўстаўшы, выступаюць супроць нарадзіўшага іх адчуваньня: прыдушаныя дзеля таго, каб пацьвердзіць рухавасьць адчуваньня, яны накладаюць на яго сваю ўласную нерухомасьць» (А. Бэргсон).
«Сьведамасьць, апантаная прагавітым жаданьнем адрозьніваць, замяняе рэальнасьць сымбалем і бачыць яе скрозь прызму сымбаляў. Паколькі праламлёнае такім чынам і падзеленае на часткі «Я» значна лепш адпавядае патрабаваньням сацыяльнага жыцьця наагул і мовы ў прыватнасьці, сьведамасьць аддае яму перавагу, паступова губляючы з поля зроку наша асноўнае «Я» (А. Бэргсон).
Так мы забываем сьвежасьць і яскравасьць сваіх дзіцячых перажываньняў, падганяем сябе пад шаблон і потым нудзімся і наракаем на жыцьцё. Але знаходзяцца людзі, якія і за найвялікшыя багацьці не пажадаюць прамяняць дзяціннасьць. Зь іх якраз і атрымоўваюцца самыя сталыя асобы, якім ніколі не бывае нудна. Асабліва на адзіноце. Псыхолягі называюць іх асобамі, якія ўмеюць правільна структураваць час.
«Жыць у самым сабе ўмей». У самым сабе - значыць ва ўласнай працягласьці, дзе толькі й існуюць мінулы час, цяперашні і будучы, а больш, як казаў Аўгусьцін, «я іх нідзе ня бачу».
«...Нутраное «Я», якое адчувае, хвалюецца,- «Я», якое разважае і вагаецца, ёсьць сіла, станы і мадыфікацыі якой глыбока прасякаюць адзін аднаго і зазнаюць карэнныя зьмены, як толькі мы іх разьдзяляем, каб разьмясьціць у прасторы»(А. Бэргсон).
Тут адбываецца нешта, што нагадвае працэс, адкрыты сучаснай квантавай мэханікай; калі сам прыбор, напрыклад, асцылёграф, узаемадзейнічае з элемэнтарнымі часьцінкамі, якія ён фіксуе, і тым самым уплывае на іхны лёс, гэта значыць, ён падае нам назіраньні часьцінак ня ў чыстым выглядзе, а ў тым, які яны прымаюць пад «позіркам» прыбора. Ці не таксама й чалавек мяняе выраз твару, калі на яго глядзяць: гэты выраз будзе адным пры пяшчотным позірку, іншым - пры суровым. Ды й гледзячы ў люстэрка, чалавек міжвольна мяняе выраз.
Нашая сьведамасьць - паланянка мовы, а мова - нявольніца ў гісторыі. Велямір Хлебнікаў хацеў вырвацца з гэтага палёну. Жадае вырвацца маўчальнік, які дае зарок маўчаньня. Магчыма, гэта - Сэлінджэр, магчыма, нехта іншы. Вучылі вызваляцца ці найменш вырывацца з гэтага палёну і настаўнікі дзэн. Лёгік хоча пераадолець у сабе містыка, містык жадае пераадолець у сабе лёгіка.
Будыйская лёгіка, у процілегласьць арыстоцелеўскай, вучыць мысьліць і ўспрымаць процілегласьці як супадаючыя: «я» і «ты» - адно і тое ж. Адзін старажытнагрэцкі філёзаф казаў, што паміж сьмерцяю і жыцьцём няма розьніцы. Яго спыталі: «Чаму ж не памрэш?» - «Менавіта таму, што паміж жыцьцём і сьмерцяю няма розьніцы»,- адказаў ён. Доўгім навучаньнем чалавека вучаць мысьліць так, а ня інакш, ці інакш, а ня гэтак. Бэргсон намагаўся адвучыць ад гэтай працяглай дрэсіроўкі, каб чалавек глыбей ужыўся ў сваю працягласьць, паспрабаваў прабіцца ў тыя плясты сьведамасьці, якія на глыбіні і мяжуюць зь няўсьведамленасьцяй. Гэтак вучыў і Фрэйд. Зрэшты, вучыць і кожны, для каго жыцьцё - творчая эвалюцыя. І свабода разгортваньня ўласнага «Я» ў сьвеце, дзе ўсялякае «я» - новае і непаўторнае.
«I ўсё становіцца новым, хоць я станаўлюся старым, хоць я станаўлюся старым і паміраю».
Час - мера руху
Жывучы ў зьменлівым сьвеце, чалавек прыстасаваўся вымяраць фазы зьменлівасьці. Прыстасаваўся сувымяраць. І выпрацаваў дзеля гэтага асобнае слова - «час». Часам вымяраецца рух, а рухам вымяраецца час. Час - гэта лік руху, ягоная мера (Пар.: Арыстоцель. Фізыка. Кн. IV. 12, 206-221 с.).
Чалавек вымайшаў прыбор для вымярэньня часу руху - гадзіньнік. Напачатку гэта былі ўрачыстыя збудаваньні, што шанаваліся як сьвятыні. Цяпер мала хто ня мае на руцэ маленькага мэханізму, які адлічвае імгненьні, хвіліны, гадзіны. Ня надта далёка адсунуўся ад нас той час, калі гэтая прылада мела назву, што прама вызначала ейную функцыю - «хранометар»: часавымяральнік.
Гадэіньнік - трапная ілюстрацыя да вялікай вязкі розных чалавечых уяўленьняў: пра цыклічнасьць, пра «арэчаўленьне», пра незавершанасьць і несупыннае стамаўленьне быцьця і часу. Гадзіньнік - гэта рэч, г. зн. пэўным чынам завершанае быцьце. І адначасна ён функцыянуе цыклічна, праходзячы той жа шлях мноства разоў. Але ніколі ён не прыходзіць да нейкага «канца»; ягоная задача - быць у бесперапынным станаўленьні.
Да якіх бы рэлігійныйх канфесіяў мы ні належалі, у якія б касмалягічныя вобразы ні верылі, у якіх бы традыцыях адносінаў да часу ні выхоўваліся, якім бы
ні было нашае нутраное, глыбока інтымнае пачуцьцё часу, у тым ліку і часу ўласнага жыцьця,- усе мы адзіныя ў разуменьні таго часу, што паказвае гадзіньнік. Чым большую патрэбу мы маем у дакладнай адначаснасьці падзеяў, тым з большай увагай паглядаем на «хранометар». Гадзіньнік дапамагае нам нібы супасьці ў прасторы і часе з тым, з кім ці з чым мы жадаем супасьці. Дакладна прыйсьці на сустрэчу - азначае апынуцца з кімсьці ў адным і тым жа месцы ў адзін і той жа час. 3 усіх тэорыяў адноснасьці - гэтая найпрасьцейшая і лёгка зьдзяйсьняльная.
Для любога існага знаходжаньне яго ў часе азначае вымярэньне яго быцьця часам.
Своечасовае. сучаснае. належны момант
«Выбар належнага моманту абумоўлены разнастайнымі абставінамі. Так, з тых, хто гневаецца і злуе, адны робяць гэта своечасова, другія - нясвоечасова. Тое ж можна сказаць і аб іншых захапленьнях, учынках, станах духу, тлумачэньнях і сустрэчах. Выбар належнага моманту да нейкай ступені навуковы, рацыянальны і мусіць быць аб'ектам тэорыі, але ў безадносным і абсалютным сэнсе нішто з гэтага яму не ўласьцівае. Адпаведна і ўсё, што спадарожнічае прыродзе належнага моманту: тое, што называюць «парой», і адпаведнае, і прыдатнае, і ўсё, што гэтаму роднаснае» (Ямуліх. Аб піфагарэйскім жыцьці).
Гэтаму верылі піфагарэйцы. Час тут трэба разумець як той вымерны чалавечай душой час, пра які казалі Аўгусьцін і Бэргсон.
«Усё добра ў свой час» - ісьціна, як сказаў бы Лейбніц, справядлівая дляўсіх сусьветаў.
«Мы бачым, што да цяжару, які спадарожнічае любому рашэньню пра выбар адзінай неабходнасьці сярод шэрагу магчымасьцяў, дадаецца яшчэ адзін -прыгнёт часу» (В. Франкл).
Пра чалавека, бывае, гавораць: «Ён ня ладзіць з часам». Ці сьпяшаецца, ці марудзіць - не трапляе ў рытм. Ці «апярэджвае» свой час - так кажуць пра генія, незразуметага сучасьнікамі, хто жыў зь ім, здавалася 6, у адным вымярэньні, але ягоная душа бачыла - прадбачыла - тое, чаго яны яшчэ ня бачылі. Цікавае назіраньне зрабіў Юнг. «Той, хто дасягнуў сучаснай сьведамасьці, зь неабходнасьцяй - чалавек адзінокі. Сучасны чалавек быў адзінокі ва ўсе часы, бо кожны крок у кірунку больш высокай і шырокай сьведамасьці аддаляў яго ад першаснага, чыста жывёльнага містычнага саюзу зь людзкой масай, ад стану ўкаранёнасьці ў агульнай для яе нясьведамасьці. Кожны крок наперад азначае пэўны адрыў ад таго ўсеабдымнага ўлоньня першаснай нясьведамасьці, у якой знаходзіцца яшчэ большая частка людзкой масы... Толькі чалавек сучасны - у нашым разуменьні гэтага азначэньня - жыве сучасна, паколькі валодае сьведамасьцяй цяперашняга часу. Толькі для яго папраўдзе мінулі старыя ўзроўні сьведамасьці, а злучаныя зь імі каштоўнасьці і памкненьні цікавяць яго яшчэ толькі з гістарычнага гледжаньня. Стаўся ён - у найвялікшым сэнсе гэтага слова - чалавекам негістарычным, а гэтым самым ён - чужы для масаў, якія жывуць толькі традыцыйнымі ідэямі. Яшчэ больш, менавіта тады ён становіцца цалкам сучасны, калі дасягае гранічнага «краю сьвету», калі пакідае за сабой тое, што перамог і адрынуў, а перад сабой мае толькі «нішто», зь якога можа выліцца ўсё.
...Сапраўды, існуе мноства людзей, якія няздольныя мець сьведамасьць сучаснасьці і якія, тым ня менш, прымаюць аблічча сучасных людзей. У рэальнасьці гэтыя людзі падманам пераскокваюць усе ўзроўні, што вядуць да сьведамасьці сучаснасьці, праходжаньне якіх раўназначнае вырашэньню найцяжэйшых жыцьцёвых праблемаў, і нечакана ўзьнікаюць побач зь людзьмі папраўдзе сучаснымі, як істоты прывідныя, падобныя да ваўкалакаў, дыкрэдытуючы іхнае дастойнае адзіноцтва. У выніку гэтага ня надта хуткі погляд масаў бачыць гэтых нешматлікіх, ісьцінна сучасных людзей толькі скрозь густую заслону, створаную гэтымі прывідамі псеўдасучаснасьці і блытае іх зь імі. Але... чалавек сучасны ва ўсе часы быў для іх істотай няпэўнай і падазронай, пачынаючы ад Сакрата й Ісуса».
Ці пра кансэрватыўных людзей гавораць: «адсталі ад часу». Ужо бытуюць гншыя ідэі, іншыя пачуцьці і вобразы, а кансэрватар яшчэ іх ня бачыць, не засвоіў, застаўся ў мінулым часе. 3 адных гэтых штодзённых выразаў мы бачым, у якім няпростым стане знаходзіцца ўспрыманьне часу. Яно можа стаць праблемай, якая чалавеку не па сілах. Фрэйд казаў, што нэўротыкі менавіта такія - не спраўляюцца з часам. «Нэўротык хварэе на ўспаміны». Запамінаньне - асваеньне часу, і забыцьцё - асваеньне часу.
Для таго, хто ня здольны вызваліцца ад перажытага, успаміны загрувашчваюць жыцьцё, мінулае не адступае, цягнецца і цягнецца ў цяперашнім часе, не саступаючы месца сапраўднаму, перашкаджаючы прыходу новага. Для таго, хто жыве марай, мрояй,- таксама цяперашняга нібыта няма, замест яго - будучыня; будучыня апярэджвае цяперашняе і займае ягонае месца. У абодвух выпадках - нязгода з часам. Так захворваюць душой.
Час і вечнасьць
Аўгусьцін акцэнтаваў суб'ектыўны, адносны, залежны ад успрыманьня назіральніка характар часу; тое ж пазьней знаходзім у Канта, Шапэнгаўэра, Шпэнглера, Эйнштэйна, Бэргсона.
Час вымяраецца толькі ў душы назіральніка, мы вымяраем уражаньні, а не самыя зьявы. «Ня доўгая будучыня, якая яшчэ не існуе, але доўгае чаканьне будучыні; ня доўгае мінулае, якога ўжо няма, ды доўгая памяць аб ім».
Рух нябёсных сьвяцілаў можа служыць мерай іншых рухаў, але ня мерай самога часу.
Аўгусьцін: «Мне здаецца, што час ёсьць ня што іншае, як нейкая працягласьць (extensio), але працягласьць менавіта чаго - я дакладна ня ведаю, хоць малаверагодна, каб яна была нечым іншым, чым працягласьцяй самога д у х у» (курсыў мой.- Л. Ч.).
Часу, апроч таго, што мы назіраем у руху ўсяго існага (яго зьмяненьнях) і адчуваем ва ўласнай душы, як плынь уражаньняў,- не існуе. ён - мера працягласьці існага й нашых станаў. Інакш, чым суадносячы нашыя ўражаньні з быцьцём існага, успрымаць час не ўдаецца, гэта значыць ён адносны - адносна нас.
Аўгусьціну хрысьціянства абавязана сваім вучэньнем пра час. Аўгусьцін натхняўся Бібліяй, ён напісаў камэнтар да Кнігі Быцьця. Час існуе толькі разам з сусьветам - неаддзельны ад яго, ён створаны Богам разам з сусьветам. Час неаддзельны ад руху. «Каб усё існае было нерухомае, дык не было б і часу»,- кажа Аўгусьцін, а да яго гэтак думаў Арыстоцель. Бог па-за часам, ён - адвечны. Час бярэ пачатак у вечнасьці. Як і вечнасьць, ён мае працягласьць. Але гэта несувымерныя працягласьці. «Усе акрэсьленыя працягласьці вякоў, калі параўноўваць іх зь бязьмежнай вечнасьцяй, павінны лічыцца не малымі, а роўнымі нулю».
Паспрабуем зразумець, пра што хоча сказаць гэтым Аўгусьцін. Час не кумулятыўны, ён не назапашваецца, не «згушчаецца», а, наадварот,- расьце, мінае, не абяртаючыся ў «нішто», а вяртаючыся ў вечнасьць. Ці магчымая такая інтэрпрэтацыя? Няма сумы часу, ёсьць толькі паток - што выцякае зь вечнасьці і ў вечнасьць уліваецца зноў, калі прамінае нейкая працягласьць. Час усяго існага мінае разам зь ім. Нуль не «нішто», ён - патэнцыяльнае ўсё, пункт адліку ў бясконцае мінулае і ў бясконцую будучыню.
Цяперашняе сьціскаецца ў кропку з двух бакоў - з боку мінулага й з боку будучыні. І трэба прызнаць, што тут, у цяперашнім, прысутнічае нібыта ў «згорнутым выглядзе» і мінулае, і будучыня. Гэта асобная форма існаваньня. Гэта вобразы, якія нараджае душа й якія прысутнічаюць толькі ў душы. Іх яшчэ называюць гештальт, архетып, існае розуму (ens rationis).
«Працягласьць часу складаецца не інакш як з пасьлядоўнага праходжаньня мноства момантаў, якія ня могуць існаваць сумесна (курсыў мой.-Л.Ч.). Наадварот, у вечнасьць нішто не мінае і ўсё знаходзіцца ў наяўным цяперашнім, тады як ніякі час не знаходзіцца цалкам у цяперашнім. Усё нашае мінулае вынікае з будучыні, а ўся будучыня рухаецца за мінулым; разам з тым усё мінулае і ўся будучыня чыніцца і выцякае з таго заўжды існага, для якога няма ні мінулага, ні будучыні,- з, таго, што мае назву вечнасьці».
Існаваць - азначае быць у наяўнасьці, у цяперашнім. А мінулае й будучыня, значыць, не існуюць? Арыстоцель казаў пра дзьве вечнасьці: «да» і «пасьля». А паміж імі імгненнае «цяпер». Аўгусьцін шукаў вырашэньня парадоксу: «Што тычыцца цяперашняга, дык калі б яно заўжды заставалася цяперашнім і ніколі не пераходзіла ў мінулае, яно было б ня часам, а вечнасьцяй. Таму, калі цяперашняе толькі дзеля таго зьяўляецца часам, што празь яго будучыня пераходзіць у мінулае, дык як можна гаварыць, што яно ёсьць, калі выснова ягонага быцьця менавіта ў тым, чаго няма? Ці не прыпісваць яму быцьцё ў тым пэўным сэнсе, што яно стала імкнецца да небыцьця, у кожны момант перастаючы існаваць?»
Арыстоцель акрэсьліў час як меру руху. Час - бязьмежны, гэта пасьлядоўнасьць момантаў, якая ня мае перапынкаў. Час - кантынуум: несупынная бясконцасьць. Памысьліць перапынак у часе яшчэ больш цяжка, чым уявіць яго бясконцасьць. Гэтая бясконцасьць экстэнсыўная, праз дадаваньне, да кожнага імгненьня дадаецца імгненьне за імгненьнем, і шэраг пасьлядоўнасьцяў адыходзіць у неаглядную бясконцасьць. Уявіць яе, зрэшты, усё ж прасьцей, чым бясконцасьць інтэнсыўную, праз адыманьне, мінусаваньне, дзяленьне. Гэта значыць, калі ўсякі адрэзак часу падзяліць на меншыя адрэзкі - і гэтак да бясконцасьці.
«Наагул, бясконцае існуе такім парадкам, што заўсёды бярэцца іншае ды іншае, а ўзятае будзе канечным, але заўжды розным і розным... Да таго ж да велічыні гэта адбываецца з захаваньнем узятага, для часу і падзеяў- разам зь іх зьнішчэньнем, аднак, такім чынам, каб не было перапынку» (Арыстоцель).
Важны тэзіс арыстоцелеўскага вучэньня, што бясконцае - а значыць, і бясконцы час - існуе толькі патэнцыяльна, але не актуальна. Гэта значыць, час - заўжды незасьведчаны, заўжды ў станаўленьні. Актуалізуюцца, набываюць быцьцё, толькі канечныя станы-імгненьні, але яны не захоўваюцца, час «выцякае», «адыходзіць», а разам зь ім зжывае сябе й цела, якое заўсёды канечнае.
Бясконцае - час - ня мае мяжы, і таму яно ніколі не бывае актуальным, а толькі патэнцыяльным. Гэтая незавершанасьць у філязофіі называецца станаўленьнем.
Уявіць актуальна бясконцае для чалавека як істоты, абмежаванай часам свайго жыцьця,- немагчыма. Гэта азначала б перайсьці бясконцае за канечны адрэзак часу. Зянон у адной з сваіх апорыяў выявіў, што гэта немагчыма.
Да таго ж актуальна бясконцае не існуе, хоць яно й зьдзяйсьняецца імгненьне за імгненьнем. Гэта нібы бесперапынкавае стварэньне, мяжы якому няма, калі сусьвет вечны.
Але чалавечы розум ня ў стане адназначна адказаць на разьдзяляльнае пытаньне: сьвет вечны ці абмежаваны ў часе. Тут розум трапляе ў невырашальнае супярэчаньне, якое Імануіл Кант назваў антыноміяй. «Гэтая антыномія - ня выдуманая адвольна, але заснаваная ў прыродзе чалавечага розуму, таму непазьбежная і бясконцая,- зьмяшчае наступныя чатыры тэзы з антытэзамі:
1
Тэза
Сьвет мае пачатак (мяжу) у часе й у прасторы.
Антытэза
Сьвет у часе й у прасторы б я с к о н ц ы.
2
Тэза
Усё на сьвеце складаецца з простага.
Антытэза
Няма нічога простага, а ўсё складанае.
3
Тэза
У сусьвеце існуюць свабодныя прычыны.
Антытэза
Няма ніякай свабоды, а ўсё ёсьць прырода (г. зн. неабходнасьць).
4
Тэза
У шэрагу сусьветных прычынаў ёсьць нейкая неабходная істота.
Антытэза
У гэтым шэрагу няма нічога неабходнага, а ўсё выпадковае.
Тут мы бачым найдзіўную праяву чалавечага розуму, якая ня мае нічога падобнага да сябе ў якасьці іншай ягонай сфэры... Нечакана выяўляецца супярэчаньне, неадхільнае звычайным дагматычным парадкам, бо як тэза, так і антытэза маюць быць даведзеныя аднолькава яснымі і неабвержанымі доказамі - за правільнасьць іх усіх я ручаюся; такім чынам, розум бачыць сябе раздвоеным, у супярэчнасьці з самім сабой - стан, які дае радасьць скептыку, крытычнага ж філёзафа прыводзіць да турботаў і роздуму.
мэтафізыцы магчыма бесклапотна плесьці лухту. Калі толькі не супярэчыць самому сабе...- дык ніяк ня можаш быць абвергнуты вопытам ва ўсіх тых выпадках, калі злучаныя паняцьці ёсьць проста ідэі, якія ніяк ня могуць (па сваім зьмесьце) быць дадзеныя ў вопыце. Ці магчыма, на самой справе, вырашыць праз вопыт: ці існуе сьвет вечна, ці мае пачатак? ці дзеліцца матэрыя да бясконцасьці, ц« складаецца з простых частак? Такія паняцьці ня могуць быць дадзеныя ні ў якім самым шырокім вопыце, таму слушнасьць станоўчай ці адмоўнай тэзы ня можа быць адкрытая гэтым крытэрыям» (Кант).
3 развагаў Канта, што маюць важкія вынікі, мы пакуль абмяжуемся толькі адной ягонаю высноваю: «...Прастора і час з усімі іхнымі зьявамі ня ёсьць нешта, што існуе само па сабе й па-за маімі ўяўленьнямі, а ёсьць толькі спосабам уяўленьня, а відавочнай бязглузьдзіцай будзе сказаць, што просты спосаб уяўленьня існуе й па-за нашым уяўленьнем».
ЭКЗЫСТЭНЦЫЯЛЬНЫ ЧАС
У так званым «жыцьцёвым сьвеце» галоўнае - чалавечыя адносіны, утульнасьць побыту, мадзейнасьць звычак, дзе дзень зранку да ночы запоўнены так, як кожнаму ўдаецца яго запоўніць, а ноччу прыходзіць сон. У гэтым жыцьцевым сьвеце жывуць усе, хоць кожны й на свой лад, але ўсё ж тут шмат агульнага, зразумелага. У гэтым жыцьцёвым сьвеце, у зьнешняй ягонай плыні месьціцца сьвет нутраны, які ў кожнага свой, непаўторны, утоены ад усіх і ад самога чалавека, пакуль ён не пачне ўслухоўвацца, углядацца ў самога сябе.
Зьнешні час паказваюць усе гадзіньнікі на сьвеце. Гэты час нібы аб'ектыўнае зьнешняе.
У нутраным сьвеце ў кожнага свой час, свая працягласьць і пасьлядоўнасьць. Ён дадзены нам як нашае перажываньне, і калі чым і вымяраецца, дык менавіта гэтым перажываньнем, дзе пачуцьцё й яго працягласьць, ці думка і ейная працягласьць, ці простае адчуваньне й ягоная працягласьць утвараюць непарыўнае адзінства- кантынуум. Па насычанасьці аб'ектыўнага часу - гадзіны, дня, тыдня - гэтым суб'ектыўным часам, мы мяркуем пра якасьць нашага ўласнага жыцця. Гаворым: «Гэта быў добры час» ці «гэта былі цяжкія часы». Шчасьлівае імгненьне (дзень, год), нешчасьлівая хвіліна (дзень, год і да т. п.). Ацэнка, зноў жа, месьціцца ў самое гэтае суб'ектыўнае ўспрыманьне часу. Гэта зусім не абавязкова ацэнка самасьведамасьці, калі чалавек нібы назірае сябе ў працэсе свайго пражываньня, зжываньня часу. Чалавек і без удумваньня ў самога сябе ў дадзенае імгненьне часу ўсё роўна ацэньвае яго - сваім падсьвядомым страхам, сваёй надзеяй, сваім спакоем і ўсьмешкай. Ніцшэ казаў: «Жыць - значыць рабіць ацэнкі».
Калі б філёзафы, вучоныя, рэлігійныя мысьліцелі заўсёды паведамлялі нам - і самым сабе - пра тое, зь якіх асабістых адчуваньняў, успрыманьняў сьвету паходзяць іхная філязофія, навука, рэлігія, дык сталася б відавочнай гэтая асабістая сувязь іхнага пачуцьця й думкі, прынцып дадатковасьці абодвух розных станаў успрыманьня - пачуцьця й мысьлі - быў бы яўны. Але калі ўпачуваньне ў самога сябе, інтрасьпекцыя, а зь ёй і займеньнік «я» ўстароненае з тэксту, схаванае ад чытача, дык ствараецца ўражаньне, што пачуцьця нібыта й няма, а ёсьць адна толькі думка, і гэтая думка ёсьць толькі плён галоўнай, інтэлектуальнай працы. І тады нібыта й на самой справе ў чалавечай думцы мысьліць сябе «чысты розум», «абсалютны дух». Былі б людзі анёламі, як іх малявалі на сярэднявечных карцінах (галава з крыламі - вобраз вольнага духу, палёту думкі, не абцяжаранай нічым цялесным, жывёльным), тады й чалавечая думка была б «анёльскай», чыстай ад прымешкаў усялякай чульлівасьці. Ды гэтая чульлівасьць, а не самое мысьленьне, прымушае чалавека думаць пра сьвет з надзеяй, адчуваючы пэрспэктыву часу ці ўспрымаючы яго без пэрспэктывы, як успрымаў, напрыклад, Мікалай Бярдзяеў.
«Эсхаталягізм злучаны быў для мяне з тым, што ўсё здавалася мне крохкім, што людзям пагражае сьмерць, а ўсё ў гісторыі пераходзіць й вісіць над безданяй. Я і ў асабістым жыцьці быў схільны чакаць катастрофаў й яшчэ болей у гістарычным жыцьці народаў... У мяне наагул слабая сьведамасьць працяглага працэсу ў часе, працэсу разьвіцьця. Усё мне ўяўляецца не пераходным, а канечным. Гэта маё вельмі глыбокае асабістае пачуцьцё. Гісторыю я бачу ў эсхаталягічнай пэрспэктыве. Я заўжды філязофстваваў так, быццам надыходзіць канец сьвету й няма пэрспэктывы часу».
Нешта накшталт археалёгіі пазнаньня магло б дапамагчы нам прасачыць за думкамі філёзафа, ці вучонага, ці тэоляга, за ягоным асабістым самаадчуваньнем, ягоным пачуцьцёвым вобразам быцьця, рэканструяваць захаваны элемэнт ягонай філязофіі - яго душу, што спадзяецца ці адчайваецца, яго «я». Так і адбываецца - мы, чытаючы тэкст, міжволі прасякаемся настроем, які адчуваў аўтар, хоць ён нібы й словам не абмовіўся пра свой настрой, і, магчыма, усяляк адганяў ад сябе ўсё пачуцьцёвае, спрабуючы трапіць у «анёльскі чын» - чысты розум, чысты ад захапленьняў. Ці нават больш: магчыма, ён і налягаў на інтэлектуальную працу ў нясьведамай патрэбе ўцячы ад настрояў, ад іх уладарнай хаатычнасьці, якія змушаюць душу да інтэнсыўнага жыцьця, да перажываньня розных, невядома адкуль надыходзячых станаў псыхікі. Няхай, маўляў, гэта застаецца паэзіі, музыцы - тым, хто сябе ім прысьвячае, хто аддае душу пад уладу настрояў. 1 тады ўзьнікаюць - ці трагедыя, ці санэт, ці драма, ці адажыа, ці рэквіем. А мысьліцель хоча мысьліць, і дзеля гэтага не жадае адчуваць. Ен напружвае думку й дзеля гэтага аслабляе пачуцьці. Ды ўсё ж пры моцнай волі да мысьленьня й геніяльнасьці гэтай волі, якая была ў Плятона, Арыстоцеля, схалястыкаў, Дэкарта, Лейбніца, Канта, Эйнштэйна ды іншых - усё роўна асабісты настрой заўсёды заставаўся жывы, як ні прыгнятаў яго мысьліцель. Ен заганяўся ў падпольле псыхікі, у падсьведамае, і адтуль усё ж вылучаў сваю «радыяцыю», ствараючы пэўны фон. Гэты фон, гэты міжвольны настрой мы адчуваем у тэксьце, успрымаючы яго міжвольна й падсьведама.
ПАГРОЗЬЛІВЫ ЧАС
«Што страшна пазнаваць? - будучыню. Што бясьпечна? - мінулае»,- сказаў Пітак, адзін зь сямі старажытнагрэцкіх мудрацоў. Ды хіба даўніна бясьпечная, калі ў нас ёсьць памяць пра яе і яна здольная ажыўляць страхі і скруху. І хіба не мінулае, якое патрапіў прадбачыць нават мудры Эзоп, што разгадаў усе загадкі Сфінкс, нагнала яго ў будучыні й разбурыла ўсё, створанае ім. Уведваць мінулае - таксама страшна. Гэта разумее кожны, каму давялося ўведаць пра сваю прошласьць нешта такое, што ён палічыў бы за лепшае ня ведаць, бязь зьвестак пра што ён мог бы пражыць жыцьцё шчасьлівей.
Паданьне данесла такія выразы Фалеса, яшчэ аднаго старажытнага мудраца:
Старэйшы з усяго - Бог, бо ён не народжаны.
Прыгажэйшы за ўсё - Космас, бо ён - твор Бога.
Найбольшае з усяго - прастора, бо яна зьмяшчае ўсё.
Хутчэйшая за ўсё - думка, бо яна ляціць безь перапынку.
Дужэйшая за ўсё - неабходнасць, бо яна адольвае ўсіх.
Мудрэйшы за ўсё - час, бо ён выяўляе ўсё.
Бадай што, ніводная філязофская школа не вучыла так настойліва, што жыць у часе азначае жыць у небясьпецы, як гэтаму вучыла школа стоікаў. А на Ўсходзе ўспрыманьню жыцьця як бесперапыннага патоку зьменаў у часе, патоку, на плынь якога чалавек амаль не ўплывае нават пры сваёй разумнасьці, настойлівей за іншых вучыў Буда. Ягоная «непрывязанасьць» вельмі нагадвае стаічную «апатыю», безпачуцьцёвасьць. Той жа прыкладна сэнс укладваецца і ў сучаснае слоўца «адвязанасьць».
Эдып быў «прывязаным» - і пацярпеў. Стыльпон ня страціў сваёй «адвязанасьці», нават калі даведаўся пра сьмерць уласных дзяцей, нават страціўшы ўсю маёмасьць і радзіму. Анаксагор, калі даведаўся пра сьмерць сыноў, толькі сказаў: «Я ведаў, што яны сьмяротныя». Эліны ведалі міф пра Эдыпа зь дзяцінства і навучаліся ўспрымаць час як магутную сілу, зь якой чалавеку не саўладаць. Час - Хронас, Кронас, які паглынае сваіх дзяцей.
Кінікі і стоікі верылі: жыві так, быццам табе ў гэтым сьвеце нішто не належыць, толькі твой розум і твая воля належаць табе. Ды й ім нельга давяраць: розум здольны памыляцца, воля - весьці да няправільнай мэты.
Будучыня ўтойвае ў сабе пагрозу, скрывае яна й абяцаньне шчасьлівых хвілінаў. Але людзям ня дадзена ведаць будучыню, а калі яна такая двусэнсоўная, дык цалкам разумным будзе недавер да яе. Яшчэ раз пра Эдыпа: ён выратаваў сябе і іншых ад страшэннай Сфінкс - паўлева-паўжанчыны; яна мусіла кінуцца ў бездань, бо адшукаўся чалавек, які разгадаў яе загадкавыя пытаньні. І гэты наймудрэйшы Эдып, што так выдатна арыентаваўся ў цяперашнім, аказаўся зусім слабы, безабаронны перад сваім мінулым і сваёй будучыняй. Думаючы, што робіць сабе й свайму гораду шчасьце, ён рыхтаваў сабе й гораду пагібель. Ён ня змог разгадаць ані сваёй будучыні, ані мінулага, у якім была схаваная тайна ягонага нараджэньня, ня здолеў у гэтай мінуўшчыне пабачыць, хто была яго маці, хто -бацька. Інакш, ці забіў бы ён свайго бацьку, якога сустрэў ды палічыў за чужынца, за ворага. Інакш, ці ажаніўся б ён з сваёй маці, не пазнаўшы ў незнаёмай жанчыне тую, якая нарадзіла яго! Мудрасьць не засьцерагла яго ад памылак. Вось з-за гэтай недаступнасьці розуму, непразрыстасьці мінулага й будучыні й вучылі стоікі ўспрымаць непрадбачнасьць часу з трываласьцяй, загадзя рыхтуючы да магчымых няшчасьцяў душу, якая хоць і зьняволеная ў целе, як у вязьніцы, ды тым ня менш уладарыць над ім.
Еўрыдып уклаў у вусны Тэсея думку пра такія адносіны да падзеяў, якія даюць моц усё прыняць, як вучыў Эўрыпіда ягоны настаўнік Анаксагор.
Тэсей кажа:
Я мудрацом адным навучаны,
Заўжды няшчасьці ў думках маляваў сабе,
Уяўляў выгнаньне з Бацькаўшчыны,
Дачасную пагібель, другія бедствы,
Каб не адчуць ад навізны пакутаў большых,
Калі са мною здарыцца такое, што ў думках я ўяўляў.
Па прынцыпе: si vis pasem - para belum (хочаш міру - рыхтуйся да вайны). Вайна - кульмінацыя бедстваў. Час тоіць у сабе беды. Гартуй да іх душу, каб яны не засьпелі цябе неспадзеўкі. Усьведамляць час - азначае ўсьведамляць захаваную ў ім пагрозу. Урэшце, самая страшная з пагрозаў, якая спадарожнічае чалавеку на ягоным жыцьцёвым шляху, зьдзяйсьняецца: надыходзіць сьмерць. Толькі багіні Паркі ведаюць, калі абрэзваць нітку чалавечага жыцьця, для чалавека ж гэты час застаецца таямніцай.
Здаецца, што больш мужнага выхаваньня, чым выхаваньне элінскае, наўрад ці можна знайсьці ў гісторыі. Хоць зразумела, што мы прыпісваем нечаму вартасьць, усё ж такі зыходзячы зь недаступных розуму асабістых перавагаў. Гэта значыць, зыходзячы з тых глыбіняў душы, якія сучасная псыхалёгія называе няўсьведамленымі.
СТРАЛА ЧАСУ
Час і быцьцё - нераздзельныя. Але мы прызвычаіліся гаварыць пра час, як пра мінулае, цяперашняе й будучыню, тым самым кажучы так пра быцьцё: нешта было, нешта будзе, нешта ёсьць. Як з будучыні вынікае цяперашняе, а зь цяперашняга - мінулае, тлумачыў Арыстоцель з дапамогаю катэгорыяў патэнцыяльнага й актуальнага. Несупынная творчасьць сьвету заключаецца якраз у ператварэньні патэнцыяльна-магчымага ў актуальна-рэчаіснае. «А з рэчаў, зьяваў, якія не існуюць, але ахопліваюцца часам, адны ўжо былі, як, напрыклад, быў некалі Гамэр, другія будуць, напрыклад, тое, што калісьці адбудзецца, гледзячы па тым, у які бок пашыраецца час, і калі ў абодва бакі, дык і былі, і будуць, а таго, што не апанавана часам, не было, няма і ня будзе» (Арыстоцель).
Адрозьненьне паміж быцьцём як завершаным станам і быцьцём як станаўленьнем філязофія ведала заўжды і распрацоўвала гэтую тэму, наколькі было магчыма ў рамках разумовасьці. Тэарэтычныя распрацоўкі філязофіі вельмі прыдаліся сучаснай фізыцы. Ні квантавая мэханіка, ні малекулярная біялёгія ня могуць абмінуць арыстоцелеўскія паняцьці патэнцыяльнага й актуальнага, якія цяпер - нібы ў новым убраньні - удзельнічаюць у стварэньні жывой карціны прыроды.
Адчуваньне гістарычнасьці сьвету, ягонай эвалюцыі, зьмены ў часе процілеглыя адчуваньню сьвету як назаўсёды завершанага, нязьменнага, статуярнага. У старажытных міталягічных карцінах сьвету гістарычнасьць зводзілася толькі да «вечнага вяртаньня» аднаго і таго ж - цыкл да цыклу. Хрысьціянскае ўяўленьне сусьвету было эсхаталягічным - сьвет меў пачатак у часе і будзе мець канец. За адыход ад гэтай хрысьціянскай догмы Дж. Бруна быў спалены на агні. Ён меў сьмеласьць сьцьвярджаць: «Такім чынам, Сусьвет адзіны, бясконцы, нерухомы... Ён ня рухаецца ў прасторы... Ён не нараджаецца... ён не зьнішчаецца... Ен ня можа памяншацца ці пашырацца».
Разам з разьвіцьцём прыладаў для вывучэньня зоркавага неба, разьвівалася тэарэтычная навука, якая празь некалькі стагодзьдзяў пасьля Джардана Бруна выклікала ў навукоўцаў ня толькі сумнівы адносна таго, у чым ён быў пэўны, але й дала падставы дзеля пэсымізму: здавалася, што дасягненьні навукі сьцьвярджаюць старадаўнюю эсхаталягічную догму - сьвет рухаецца да пагібелі.
У 1852 г. Вільям Томпсан першы сфармуляваў другі пачатак тэрмадынамікі: у прыродзе існуе ўнівэрсальная тэндэнцыя да дэградацыі мэханічнай энэргіі. Цяпло ператвараецца ў рух толькі коштам незваротных стратаў і некарыснай дысыпацыі (Дысыпацыя- ад лац. dissipation - расьсеяньне. Гэты тэрмін азначае працэс, злучаны са стратай энэргіі.).
Выснова: сьвет ідзе да цеплавой сьмерці.
У 1865 г. Клаўдзіюс увёў паняцьце «энтрапія», якое азначала працэс ператварэньня парадку ў хаос, складанага ў простае. 3 гледзішча тэрмадынамікі час зьявіўся як шлях да дэградацыі й сьмерці.
Адзін з вучоных сфармуляваў пэсымістычны прагноз так: «Непрыемная ісьціна крыецца, відаць, у тым, што няўмольны распад нашага Сусьвету, наколькі мы можам меркаваць, непазьбежны: арганізацыя, што ахоплівае ўсялякую ўпарадкаваную чыннасьць ад людзей да галяктыкаў, павольна, але непазьбежна дэградуе і можа кануць у небыцьцё ў выніку ўсеагульнага гравітацыйнага каляпсу».
Але адначасна з тэорыяй энтрапіі ўзьнікла й тэорыя эвалюцыі Дарвіна, якая ацэньвае разьвіцьцё жыцьця як ускладненьне ад простага да складанага. Яна стварала падставы для аптымізму: калі жыцьцё на Зямлі ўскладняецца, робіцца больш разнастайным і, дзякуючы гэтаму, больш устойлівым да зьнешніх уплываў (а жыцьцё ёсьць вышэйшая форма рэальнага сьвету), значыць, і ўвесь сьвет, увесь Космас разьвіваецца па такіх жа ўзыходзячых правілах.
Якую ж пэрспэктыву мае чалавецтва ў часе? Няхай нават ніхто зь цяперашніх жывых не дажыве да тых сьветлых ці змрочных пэрспэктываў, але ўсё ж іхны вобраз, напоўнены перажываньнем у нутраным сьвеце чалавека, выклікае нейкае пэўнае дзеяньне - няхай і невыразнае. Ен дадае свой штрых, сваё адценьне да агульнага ўражаньня ад жыцьця.
Мова культуры
An essay "The Language of Culture" by the Ph. D. Larysa Carnysova is devoted to the problems of philosophical thinking, the reasons of its diversity, an influence of the thinker's character on his philosophic viewpoint, on the working out of the language of culture.
Навука XX стагодзьдзя стварыла сваю мову дзеля апісаньня рэальнасьці. Але й сама рэальнасьць цяпер іншая, ніж была 2-3 тысячы гадоў таму. «Прырода - таксама зьява культуры»,- казаў Шпэнглер. Мова сучаснай навукі не касуе таго, што здабылі інтуіцыя й дасьледаваньні вучоных й філёзафаў папярэдніх часоў. Менавіта яны адкрылі закон абарачэньня нябёсных целаў, г. зн. нябёсную мэханіку, ды й шмат іншага, што застаецца канстантай рэальнасьці й для нашага ўспрыманьня.
Культурны чалавек - гэта чалавек, які ведае мову свайго часу ды іншых часоў, які разумее мову культуры і валодае ёю. Кажучы сымбалічна, такі чалавек - Салямон, які разумее мову ўсіх жывых істотаў. Мова - ёмішча інфармацыі. што функцыянуе ў культуры. У спадчыну нам перададзеная прыроджаная інфармацыя, пазапісваная на генэтычнай мове. Мы жывём дзякуючы гэтай інфармацыі і ствараем-сваімі думкамі й пачуцьцямі-новую інфармацыю, якая перадаецца ў спадчыну наступным пакаленьням. Гэта - мова культуры. Авалодаць ёю - мэта культурнага навучаньня, дзе розум знаходзіць сабе працу. Па ступені ўдзелу розуму ў працы жыцьця мы можам ацэньваць ступень разумнасьці індывіда. Мова культуры ёсьць твор і творчасьць розуму. Мову паводзінаў, жэстыкуляцыі, мысьленьня маюць і жывёлы; гэта цялесна-псыхічная мова, не сымбалічная, а непасрэдная. Чалавечая ж мова разумная - яна сымбалічная, адрозьніваецца ад цялесна-псыхічнай тым, што не злучаная, так бы мовіць, з арганізмам. Яна матар'ялізуецца ў такіх артафактах, як слова, кніга, музыка. Гэтыя творы розуму й рук чалавека - ёмішча разумнай інфармацыі, культурнай мовы. Праз слова мы маем зносіны з рэальнасьцяй, якая сама ёсьць сымбаль, з сымбалічнай рэальнасьцяй. У сярэднявеччы гэта менавалася ens rationis - існае розуму. Напрыклад, слова БОГ. Зразумела, гэта ня тая рэчавая рэальнасьць, на якую можна паказаць пальцам і сказаць: «вось яна». На яе паказвае слова, г. зн. сымбаль, але за словам крыецца нешта, што большае за слова, што не вычэрпваецца словам. Яно толькі імя.
Розныя індывіды, розныя культуры могуць укладаць свой сэнс у гэтае слова. Могуць - і ўкладаюць. І ў залежнасьці ад уласнага разуменьня яны ствараюць свае паводзіны. Такім чынам, гэтае разуменьне ўплывае на жыцьцё, стварае сэнс. Нават змагаюцца індывіды й супольніцтвы індывідаў за сваё права жыць гэтак, а не інакш, у залежнасьці ад такога разуменьня. Скарыстоўваюцца й строгія лягічныя доказы, і самыя ірацыянальныя ўражаньні, ды тым ня менш гэтая рэальнасьць застаецца сама празь сябе недаказальная. Але, паколькі тут мае месца праца, функцыя, дык мы ня можам сказаць, што гэтай рэальнасьці няма. Нават той, хто прызнае сымбаль прывідам, мусіць усё ж пагадзіцца, што гэта прывід даволі рэчаісны-ён робіць працу, уплывае, прыкладам, на паводзіны вялізных масаў людзей. Як, чаму, нашто - гэта іншае пытаньне. Але дзейнічае, значыць, мае нейкую рэальнасьць - сымбалічную.
Навука й філязофія ствараюць карціну сьвету, і ў кожнай культуры гэтая карціна свая. Яны ствараюць гэтую карціну дзякуючы мове, якую культура выпрацоўвае. Гэтая мова ня зводзіцца да той ці іншай нацыянальнай мовы, спосабу выказваньня, зносінаў. Мова культуры - гэта мова больш шырокай сыстэмы. Некалькі нацыяў, этнасаў могуць карыстацца адной культурнай мовай, хоць нацыянальнае гучаньне тут будзе рознае. Гэта значыць, што адна й тая інфармацыя агучваецца ці натуецца па-рознаму. Так, у культурах, дзе Біблія прызнаная першакрыніцай, няхай яна будзе надрукаваная ў грэцкай мове, ці ў расейскай, ці ў ангельскай, тэкст Бібліі той жа самы для ўсіх, хто чытае й вымаўляе яго. Культура - гэта нейкая еднасьць сымбаляў, што пазнаюцца, задаюць падобныя асацыяцыі людзям дадзенай культуры.
Культура нібыта закадаваная ў мове. Розум - ключ да гэтага коду. 3 дапамогай мовы расшыфроўваецца код, а сама мова раскадоўваецца розумам. Ён - ключ да сымбалічнай мовы культуры, да захаваных у ёй шыфраў. Розум - агульная ўласьцівасьць усіх культураў, таму мы здольныя разумець нават сымбалі вельмі аддаленых ад нас культураў - Вавілёну, Эгіпту, Грэцыі ды іншых дзяржаваў і этнасаў, што стварылі культуры ў старажытныя часы. Розум - ёсьць канстанта чалавечага жыцьця, нешта неадменнае, што абавязкова ўдзельнічае ў стварэньні жыцьця. Там, дзе гэтай канстанты мы не знаходзім, мы ня можам казаць пра чалавечую культуру. Па гэтай канстанце мы пазнаем культуру, маем магчымасьць сумовіцца зь ёй, ідэнтыфікаваць зьявы, набываць інфармацыю. Нейкая частка інфармацыі расьсейваецца, страчваецца для пазнаваньня. Так, хрысьціянства зьнішчыла шмат матар'яльных носьбітаў эліністычнай і язычніцкай культураў - кнігі, храмы, скульптуры, ды й жывых ейных носьбітаў. Згадаем, прыкладам, Гіпатыю, жанчыну-філёзафа. Хрысьціянам яна здавалася «д'ябальскім увасабленьнем», і яны забілі яе. Яны мелі іншую сыстэму ацэнак, ніж так званыя язычніцкія вернікі. Розум і носьбіты розуму не былі для гэтых хрысьціянаў «каштоўнасьцяй», вартай захаваньня, г. зн. станоўчай каштоўнасьцяй. Так, ці вартыя імя Ното заріепз тыя, хто са зьвярынай жорсткасьцяй зьнішчае носьбітаў розуму? Выбар заўжды застаецца за індывідам - быць яму разумным ці ня быць. Хоць існуе даволі моцная абумоўленасьць разумнага разьвіцьця індывіда. Гэта спадчыннасьць і сацыяльнае асяродзьдзе, сацыяльная даступнасьць разумнага разьвіцьця. Гэта праблема выхаваньня разумнага ў чалавеку. Праблема навучаньня. А яно заўсёды было неаднолькавым. Эліта на кожнага свайго індывіда мае большую долю выхаваньня, тут у большай ступені дзейнічае індывідуальны падыход да навучаньня, ніж у астатніх пластох грамадзтва. Іншая справа, што прыналежнасьць да эліты па сацыяльным паходжаньні ня можа быць гарантам большай адоранасьці індывіда розумам, ягоных лепшых здольнасьцяў да разумнага разьвіцьця. Прырода сее зародкі разумнасьці дзе пажадае, ня ўлічваючы сацыяльнага расслаеньня. Таму эліта ўвесь час і папаўняецца з гэтак званых ніжэйшых слаёў за кошт прыродна адораных індывідаў. Імкненьне да асабістага самавыяўленьня - таксама прыроджаная якасьць. І ў эліту трапляюць тыя, хто ў дастатковай ступені надзелены гэтым імкненьнем, энэргетычным зарадам, пасыянарнасьцяй.
Аднак, ці сапраўды ў эліту рэкрутуюцца самыя разумныя?
Розум уладарыць сьветам, Сусьветам. Ён жа кіруе і чалавечым жыцьцём, прынамсі, якое разумнае настолькі, наколькі ў ім удзельнічае розум. Вось што гаворыць пра гэтую «разумнасьць» Арыстоцель: «Таму той, хто сказаў, што розум знаходзіцца, таксама як у жывых істотаў, і ў прыродзе, і што ён - прычына сьветапарадку й усяго сьветаўпарадкаваньня, здаваўся разважлівым у параўнаньні зь неабдуманымі развагамі ягоных папярэднікаў. Мы ведаем, што Анаксагор выказваў такія думкі, але ёсьць падставы лічыць, што да яго пра гэта выказваўся Гермацім з Клазэмэі». Аддамо належнае арыстоцелевай навуковай карэктнасьці: павага традыцыі як формы атрыманьня ў спадчыну ведаў падахвочвае шанаваць і канкрэтных папярэднікаў.
Думка пра «разумнасьць» сьвету - старая думка; хто першы яе выказаў - сёньня ўжо не дазнацца. Арыстоцель спрабуе, наколькі дазваляе традыцыя, улічыць папярэднікаў, называючы між імі Гесыёда й Пармяніда. Але мы мусім засяродзіцца не на аўтарстве, а на самой ідэі, што апынулася ў гронцы найвышэйшых ісьцінаў чалавечай культуры. Якім бы словам ні вызначалі мысьліцелі гэтую разумную аснову сьвету - Сусьветны Розум, Лёгас, Абсалютны Дух, Бог, Боская Мудрасьць,- уважалася адно: сьвет ня ёсьць хаос і бязладзьдзе. Сьвет ёсьць Космас, парадак, уладкаваны паводле правілаў нейкай сілай, недасягальнай чалавечаму разуменьню. Але гэтая сусьветаўладкавальная сіла часткова даступная чалавечаму розуму - у той ступені, у якой яна можа быць адкрытая перад ім. Яна, магчыма, уся цалкам адкрытая і вельмі простая, ды чалавечы розум не адэкватна адкрыты й «ёмісты», каб прыняць яе ўсю. Адна з задачаў навучаньня ведам - «адкрыць» розум, зрабіць яго больш глыбокім, здольным зьмясьціць у сабе як мага больш Найвышэйшага Розуму. Хоць у людзей, як казаў Анаксагор, і мысьліць адно й тое ж ва ўсіх і ў кожнага, але дадамо: у кожнага на свой лад. Даступнае розуму вялізнае - а кожны чалавек сваім розумам можа ахапіць толькі тое, што менавіта ягонаму індывідуальнаму розуму найбольш яснае й зразумелае.
Справа ня толькі ў адкрытасьці розуму; шмат залежыць і ад якасьцяў «уяўнага погляду», «духоўнага зроку». Нават адно й тое розныя людзі бачаць па-рознаму, таму што маюць сваё гледзішча.
Пра тое, што кожны чалавек успрымае сьвет па-свойму, а індывідуальны спосаб успрыманьня залежыць ад прыроджаных вартасьцяў, было вядома яшчэ тысячы гадоў назад тым, хто намагаўся асэнсаваць сутнасьць чалавечага пазнаньня. Гэтай розьніцы «ўспрыманьня» і абавязаная духоўная культура сваёй разнастайнасьцяй, мноствам рэлігіяў, мастацтваў, філязофіяў, навукай, наагул, мноствам духоўных шляхоў. Кожны прывучаецца, прызвычайваецца глядзець на сьвет як яму ўласьціва.
Арыстоцель, вопытны настаўнік, які навучаў пазнаньню ў сваім Ліцэі сотні вучняў, вось што казаў наконт гэтага: «Засваеньне выкладзенага залежыць ад звычак слухача: якія ў нас склаліся звычкі, такога выкладаньня мы й патрабуем, і тое, што гавораць супроць звычнага, здаецца непрыдатным, а з-за нязвыкласьці - больш незразумелым і далёкім, бо звыклае разумець прасьцей... Адныя не ўспрымаюць выкладзенага, калі ім тлумачаць матэматычна, іншыя - калі не прыводзяць прыкладаў, некаторыя патрабуюць, каб падаваліся сьведчаньні паэтаў. І адны жадаюць, каб усё выкладалася дакладна, а іншым дасканаласьць у цяжар ці таму, што яны ня могуць злучыць (адно з адным), ці таму, што лічаць дакладнасьць дробязьзю. Папраўдзе, ёсьць у дакладнасьці нешта такое, з-за чаго яна як у справах, так і ў развагах здаецца некаторым нізкай. Таму трэба прывучацца й да таго, як успрымаецца кожны прадмет, бо няпроста ў той жа самы час шукаць і веды й спосабы іхнага засваеньня».
Уваход у Акадэмію - вышэйшую навучальную ўстанову, якую заснаваў і дзе выкладаў Плятон,-быў аздоблены надпісам: «Не геамэтар ды ня ўвойдзе!» Зразумела, якімі былі патрабаваньні Плятона да тых, хто паступаў да яго на вучобу. Ён і ўсю сваю філязофію пабудаваў на матэматычнай карціне сьвету, спалучаючы пры гэтым у філязофіі любоў да геамэтрыі зь любоўю да паэзіі, у чым можа пераканацца кожны, хто возьме пачытаць ягоныя творы. Гэтак
больш поўна ён мог выказаць сябе. Ягоны ж настаўнік Сакрат наагул адмаўляўся разважаць над тым, што ня тычыцца маралі, і ня бачыў патрэбы ані ў якой матэматыцы, бо для яго галоўнае ў жыцьці - дасьледаваньне дабрачыннасьці, а што тут могуць даць веды пра трохкутнікі, актаэдры ды іншыя геамэтрычныя фігуры. Відаць, у Сакрата, кажучы сучаснай мовай, адсутнічала гэтак званае прасторавае мысьленьне - адсюль і непрыхільнасьць да геамэтрыі.
А ў ягонага вучня Плятона, наадварот, яно было і дыктавала яму бачаньне сьвету іншае, але гэта ня шкодзіла яму захоўваць павагу й любоў да Сакрата. Тое ж і з вучнем Плятона - Арыстоцелем, якога захапляла жывая прырода, і ён займаўся тым, чым ня меў патрэбы цікавіцца Плятон,- заалёгіяй, вывучэньнем усёй прыроды, і напісаў спецыяльныя творы: «Фізыку», «Пра неба й зямлю». Сьвет бачыўся яму інакш, чым Плятону, таму й вымушаны быў Арыстоцель прызнавацца: «Плятон мне сябра, ды ісьціна даражэйшая».
На прыкладзе Плятона і Арыстоцеля зручна пераканацца, што, як бы ні імкнуўся чалавечы розум да ўсеахопленасьці, паўнаты карціны сьвету, як бы глыбока й шырока ні быў ён адчынены дзеля пазнаньня ўсяго даступнага розуму, як ні былі б унівэрсальныя - а ў Плятона і Арыстоцеля яны дасканала ўнівэрсальныя - карціны сьвету таго ці іншага мысьліцеля, усё роўна на іх адбіваецца погляд іхнага аўтара, асабісты й непаўторны. Гэтак унівэрсальнасьць набывае чалавечыя рысы - ствараецца па вобразе й падабенстве аўтара. І таму мы дарэмна пачалі б адшукваць у Плятона што-небудзь накшталт арыстоцелеўскага вучэньня пра будову жывёлы, а ў Арыстоцеля - вучэньне пра геамэтрычныя фігуры як аснову сьветабудовы. Гэтак і ўнівэрсальныя філёзафы - Фама Аквінскі, Лейбніц, Кант, Гегель - мелі кожны сваю, няхай і максымальна шырокую карціну сьвету. І нават тую ж самую тэму, прыкладам, тэму сутнасьці й існаваньня, ці тэму шчасьця, ці якую іншую, кожны зь іх «выканаў» па-свойму. Так, як загадвае, як дыктуе ім іхнае бачаньне, якое ў кожнага непаўторнае, унікальнае. І кожны між імі гаворыць пра тое, што бачыць, на сваёй мове. Мова філязофіі таму гэтак багатая рознымі «дыялектамі», што кожны філёзаф прапануе сваю вэрсію слоўнага выказваньня. Тое ж адбываецца з мовамі паэзіі, жывапісу, скульптуры, архітэктуры - яны заўсёды аўтарскія, нягледзячы на агульныя відавыя ўласьцівасьці, зададзеныя часам і сьветам. У гэтым сэнсе ад філёзафа, як і ад паэта, ня варта чакаць, каб карысталіся адзінай і нязьменнай мовай, няхай і сымбалічнай, што, прыкладам, ёсьць у астралёгаў ці матэматыкаў. Хоць, канешне, філязофія мае сваю сыстэму пераемных сымбаляў, якая дзейнічае ў матэматычных формулах. Філязофія падобная і да навукі і да паэзіі.
Людзей можна падзяляць ці аб'ядноўваць паводле прынцыпу рознасьці ці падабенства, як і ўсё ў гэтым «аналягічным» сьвеце, сьвеце, дзе аналёгіі сталіся адным з спосабаў ягонага пазнаньня.
Прывабнасьць адной, асабліва любімай філязофіі, якой аддаецца перавага, нараджаецца тым самым выбіральным падабенствам, што дзейнічае і ў хіміі, і ў чалавечых лёсах, як заўважыў Гётэ. Ці падобнае да падобнага, ці непадобнае да непадобнага імкнецца, але ёсьць нейкі нябачны закон «імкненьня» розумаў, характараў, целаў. Дзейнічае ён і ў філязофіі. Так, Шапэнгаўэр перад усімі іншымі аддаваў перавагу філязофіі Канта. Пазбаўленыя сустрэчаў у фізычнай прасторы і часе, філёзафы сустракаюцца ў прасторы думкі, і там зьдзяйсьняецца іхная дружба.
Для Ніцшэ Шапэнгаўэр стаўся такім настаўнікам і сябрам, якім для апошняга быў Кант. Ніцшэ напісаў кнігу «Шапэнгаўэр як выхавацель». Але чым бліжэй падыходзіла да яго хвароба, тым большую адзіноту адчуваў ён, і ўсе ўпадабаньні пачыналі здавацца ілюзіямі. Гэта ішло ад хваробы; іншым разам такое ж расчараваньне дыктуе старасьць (як было ў Плятона, які пачаў з высокага аптымізму, а скончыў ледзь не мізантропіяй). Але гэта толькі завіліны лёсу, праявы станчэньня, пагасаньня волі да жыцьця. Раней, чым загаснуць, філёзаф, як і кожны чалавек, стварае, будуе, сьцьвярджае. І робіць гэта ў любові, а яна
дыктуе выбіральнасьць. Гэта і ёсьць выбар, натуральны адбор у эвалюцьіі філязофіі як віду пазнаньня. Пазнаньне - дзейнасьць, народжаная дастаткам - багацьцем розуму ў індывідаў, ігрой сілаў, лішак якіх застаўся пасьля ўсіх неабходных прыстасаваньняў да асяродзьдзя, пасьля ўсіх задаволеных патрэбаў выжываньня. У філязофіі від Ното заріепз выказвае багацьце сваіх інтэлектуальных сілаў, якімі, аказваецца, ён надзелены звыш той меры, што неабходная дзеля выжываньня віду.
Гэтым жа лішкам творчых сілаў народжаныя рэлігія, мастацтвы, наагул, уся прыгажосьць у нашым жыцьці - ад прыгожага бытавога ўладкаваньня да прыгажосьці ідэяў.