Герб горада Ліды, наданы 17 верасня 1590 г.
АД АЎТОРА.
Ні маючы пад рукамі ніякаго належачаго да гэтаго тэмату матэрялу, я ні ўдаваўся ў грунтоўную і дэтальную апрацоўку свайго артыкулу, каторы быў напісаны для штодзённай газэты «Беларускі Шлях» па просьбе рэдакцыі.I вось, дзеля таго, што да гэтаго часу яшчэ аб жыдох на Беларусі ні было напісано ніводнаго радку ў беларускім друку, я чую патрэбным даць вышэй памяненую газэтную стаццю аддзельнай брашуркай. А калі гэта брашурка пакіруе на думку каго кольвечы напісаць аб гэтым сталую працу з дэтальнымі гістарычнымі, эконамічнымі, этнографічнымі і статыстычнымі даннымі, то мэта мая будзе дасягнута.
І.
Некалькі сталеццяў таму назад, жыды перабраліся ў наш край праз заходнюю Эўропу і Польшчу. Да заняцця нашаго краю Расіяй яны апрача волі гандлю, рамёсла і жыхарства ўсюды - і па вёсках мелі ішчэ і свае самаўпраўленне - «кагал».
Значнейшыя рэпрэсіі над імі ў нашым краю расійскім урадам былі паўзяты каля 1820 г., хаця ўжо зараз жа пасьля «брацкаго» прылучэння Беларусі да Масквы, што сталося пры апошнім раздзелі Польшчы ў 1795 годзе, Беларусі надавалася роля жыдоўскаго "гетто". Кацярына Вялікая ўвела "еврейскій вопросъ" у ўнутрэннюю палітыку Расіі, а ў 1800 року паэт Дзержавін быў камандзіраваны імпэратарам Паўлам I на Беларусь, каб дэтальна пазнаёміцца са становішчам жыдоў і, паводлуг фактычных данных, апрацовываць праэкт рэформы для жыдоў. Дзержавін пісаў свой праект у Вітэбску.
Менскі «кагал» уладжываў з гэтай прычыны сход у 1802 року і хлапатаў перад Александрам I аб зьмягчэнні рэформаў. Перашкаджаючы ўсякімі спосабамі разсяленню жыдоўскаго элемэнту ў каранных расійскіх губ. за «шкадлівасьць», расійскі ўрад, лічыўшы Беларускі край чужым, забраным, паволі стварыў тут астрог для жыдоўскай люднасьці, уключыўшы Беларусь у ганебнейшую ў гісторыі царскай Расіі, прагрымеўшую на ўвесь сьвет, так званую 'черту еврейской оседлости'.
Тут, на Беларусі. болей чым у сумежных краёх жыдоўскаго гетто, тварыўся іх эконамічны і культурнонацыянальны быт доўгімі годамі.
Зразумело, што гэтая творчасьць ні магла ні рабіць уплыву на характар краю, як і сама яна павінна была пераняць нікаторыя яго асобнасьці, праз што тварыўся натуральны абмен культурнымі вартасьцямі паміж жыдамі і беларусамі.
Суседзтво гэтых двух нацыяў тварыло такія жыццёвыя ўмовы і эконамічныя стасункі, у якіх адна нацыя без другой ні магла абыйсьціся.
Гандаль і рамёслы ў нашым краю развівалі жыды. I трэба сказаць, што ў гэтым кірунку яны досіць ажывілі наш край і праз увесь час прыносілі яму шмат карысьці. Паміж іншым, яны тут частычна займаліся і хлебаробствам. З усіх губэрняў Эуропэйскай Расіі толькі ў нашых беларускіх губэрнях былі жыды селяне, і да гэтаго часу ішчэ захаваліся вёскі з адным жыдоўскім насяленнем.
Месты і мястэчкі, у якіх салідную перавагу мело жыдоўское насяленне. давалі беларускім селянам мажлівасьць нормальнаго тавараабмену. Гандляры і рамесьнікі таксама былі ніабхадзімы ў гэтым глухім (у бытнасьці пад Расіяй) краю, дзе ні было ніякай эконамічнай культуры.
Кавалі, шаўцы, краўцы былі людзі першай важнасьці і пашаны ў вёсках. Да іх прыходзілі ў свой час, ні толькі ў справах іх спэцыяльнасьці, але так сабе: "пагутарыць з разумнымі людзьмі", параіцца аб розных справах і г. д.
Жыды стараліся зьменьшыць цэны на прадукты, як у рамёслах, таксама і ў гандлю; яны здавальняліся драбніцамі, бо фізычныя патрэбнасьці былі ў іх вельмі малыя. Дзякуючы пасрэдніцтву ўсюды бываючаго жыда-скупшчыка, селянін збываў на мейсцы ўсе свае прадукты. А скупшчык-жыд пры ўсёй сваёй вялікай працы быў такі самы бедны, як яго сусед-селянін, хаця жыд і гарэлкі ні піў.
Прыпісываць толькі адным жыдом спэцыяльнасьць гандлёваго шахэрмахарства і ўпаівання народа гарэлкай-нельга: мы добра ведаем, як у вялікарасійскіх губэрнях славянскія "купцы-кулаки" і "целовальники" эксплоатавалі тамтэйшых селян у неколькі стопняў болей, чым тут жыдоўскі гандлёвы кляс нашых селян.
Ды наагул бравары ў Беларусі былі панскія, корчмы па трактах жыды арэндавалі ад паноў, так што яны былі толькі той сьляпой прыладай у руках паноў, якія праз жыдоў сабе выпамповывалі апошнія селянскія грашы.
Ні гледзючы на цкаванне рознымі чорнасоценцамі з Масковіі нашых селян на жыдоў, наш народ нічога кепскаго ні рабіў жыдом. У той час калі ў Расіі чыніліся над жыдамі пагромы і страшэнныя зьдзекі, беларускія селяне ні паддаваліся цёмнай агітацыі. Хлебаробы нашыя ні маглі рабіць кепскіх учынкаў над жыдамі, чуючы інстынктыўна ў душы штучнасьць і ніпраўдзівасьць чорнасоценных ідэй. Так выходзіло, што вялікія грошы, высыпаныя дзеля пагромнай агітаныі расійскімі ісьцінна-рускімі ўрадамі, падобна Сталыпінскому, у нашым краю, - пайшлі на нішто.
Нідарма ў восені 1917 г. на Ўсебеларускім зьездзі ў Менску прэдстаўнікі розных жыдоўскіх партый, вітаючы беларусаў, са шчырай удзячнасьцю ўспаміналі аб тым, што на Беларусі ніколі жыдоўскіх пагромаў ні было.
II.
За ўвесь час суместнаго жыцця беларусаў і жыдоў на Беларускай зямлі гэтыя дзьве нацыі псыхічна шмат перанялі адна ад аднэй. У мовах, у звычаях, у легэндах, у будоўніцтве, у будзённым жыцці - у іх формы так перамешаліся, што (болей усяго ў жыдоў) прынялі новую самабытную акрасу.
Ёсьць агульныя жыдоўска-беларускія народныя мелёдзіі, прыказкі, дзе жыдоўская і беларуская мовы перамешаны паміж сабою. У беларускай мове ёсьць словы: "хаўрус", "хэўра", "бахур", "адхаіць" і шмат іншых - чыста гэбрайскіх слоў. У жыдоўскай мове беларускіх слоў ёсьць тым болей.
У свой час, у 1911-12 г., жыдоўскі журналіст і рэдактар рожных жыдоўскіх часопісаў, п. Гурвіч, у Вільні, зьвярнуў на гэту справу ўвагу. Сабраўшы цэлы зборнік жыдоўска-беларускіх прыказак і дадаўшы да іх свае тлумачэнні, ён паслаў гэта да друку ў загранічны журнал.
Але гэтаго мала. Ёсьць цэлая жыдоўска беларуская этнографія, якая чэкае свайго зьбірацеля. Такія прыказкі, як: "Ні добра рэйдэлэ (гаворыць), а добра мэйнэлэ (думаіць)", - ёсьць соткі.
Вось па жыдоўскаму альфабэту жабрацкае клянчанне, якое жыды сьпеваюць на дзяды:
"Ах, брацця, галубцы,
алеф, бойс, гімэль,
давайце галоднаму вашаму
далес, гой, вов,
жэбраку хлеба троху.
заін, хэс, тэс,
Я калека, ламака.
юд, коф, ламэд,
Мучэльнік.
нэм,
Ні магу служыць у пана.
нун самэх, айэн, ііэй,
Чым кольвек ратуйце
цадык, куф, рэйш,
сьляпога татуню.
шын, тоф.
Ёсьць вельмі пекная беларуская песьня, якая канчаецца па гэбрайску і пяецца на хасідскую мелёдыю:
Бацько, бацько!
Выкупі нашу матку...
Выстрой нашу хатку...
Без хаткі ні будаем,
Без маткі заблудзем.
Абрамуню, Абрамуню,
Абрамуню!
Дзедушак ты наш!
Чагож вы ні просіце.
Чагож вы ні моліце
Пана Бога за нас...
Штоб вы нас асвабадзілі
Із голус (выгнанне)
вывадзілі,
Нашу матку (народ)
выкупілі.
Нашу хатку (Палестыну)
выстроілі,
Лэйарцэйну (у нашу зямлю) прывадзілі
Lejarcejnu, Lejarcejnu!
Адказываюць яму з неба:
Ой ты, сынок, сынок, сынок, Ні заnрогай сваё сэрцо.
Матка бэндзе выкуплена,
Хатка бэндзе выстроена,
Бондзь мондры,
чэкай конца*
(* Увага: Тут словы песьні прыймаюць акрасу польскай мовы. Гэта паказывае, што беларуская мова і ў большасьці жыдоў лічыцца «простай». Значэ, яны ні могуць сабе прэдставіць, каб Пан Бог гаварыў іначай, як па «панску» - г. з. па польску.)
Wnejmar lefonow
schiro chadoscho...
(I мы яму скажам новую песьню)
За другім разам:
Lejarcejnu!
Entwert men ihm won ejben
Вось другая песьня да трох жыдоўскіх патрыархаў - Ябрама, Ісака і Якова:
Стары Абрам. сівы Абрам,
Што ты зажурыўся?
- Вёў сына да Акейдо,
(ахвяру) -
Дармо патрудзіўся!
Ісак, Ісак, наш ацец,
Быў зьвязан, як баранец:
Сталі ангелы плакаці.
Вялеў Бог адпусьціці.
Яков, Яков, бацька наш,
Чатырнаццаць гадоў
авец пас.
. . . .
Сем за Рохэль, сем за нас.
Гэтакіх песьняў ёсьць шмат у жыдоў, як сурьёзныя, так сама і лёгкія прыпеўкі.
Вось на манер талмудычнай сафістыкі ешыбацкі жарт:
«То, шма! (ідзі паслухай!) Козачка піла пойла эй лэй (або не) піла пойла? Калі скажаш-піла пойла, то чаму бэрдэлэ (барада) суха? калі скажаш-лэй (не) піла пойла, то чаму экелэ (хвосьцік) мокры? - Тэйка - блайбт акашэ» (пытанне астаецца ніразгаданым)
На матыў "Кол Нідрэй" (малітва на «Страшную ноч») жыды пяюць беларускую песьню: "Як паехаў у карчомку". На жаль слоў ні памятаю.
У некаторых мейсцах Віленшчыны, па мястэчках, жыды, пераняўшыся забабонамі і міталёгіяй беларусаў, на Купалле сьцелюць хлявы крапівой і папаратнікам, каб ведзьмы малака ні адбіралі ў кароў. Нешта падобнае да беларускай каляднай казы ёсьць і ў жыдоў На Дзяды пры выпіўцы адзін адзеваецца казою і пяе беларускія прыказкі у парадку жыдоўскаго альфабэта:
"(Алеф) Антон канцавы.
Мой родны Хведар
Балайло! (у начы).
(Бэйс) Браў ні браў -
Лаяць ні трэба.
Балайло!
(Гімэль) Главамі горад
ні браць,
Балайло!" і г. д.
Жыды вельмі паважаюць беларускую народную мудрасьць. У іх ёсьць такая пагаворка: "Agojescher glajchwort ist wi aidocshe tojre" (Селянская прыказка ўсё роўна, як жыдоўская Тора).
На першы погляд маглоб здавацца, што ў пераняцці культуры адной нацыей у другой, жыды, як нацыя болей культурная, павінна была мець перавагу над беларусамі і мець свой большы ўплыў над імі, але у самай рэчы ёсьць іначэй. Першая прычына гэтаго тая, што у гэтых двух нацый німа родства мовы і плямён і тут як раз палякі і расійцы занялі першае мейсцо, асіміліруючы беларусоў. Другая прычына - гэта беларуская зямля. Дэкорацыя мейсцовай самабытнай прыроды мае ў сябе такую вялікую сілу, што, на ўплывы ўселякіх іншых культур дзействуе адпорна ў адваротную старану. I тыя людзі з нашаго краю, якія пісалі па расійску або па польску і нажылі сабе славу ў памянёных літэратурах, ні маглі выкараніць у сябе духу беларускай зямлі, каторы жыў у іх сэрцах.
На кожным кроку чуецца, што гэтыя пісьменнікі - беларусы. Моц беларускай зямлі зрабіла тое, што у Беларуска-Літоўскім князьстве законы пісаліся па беларуску, прыдворная мова літоўскіх князёў была беларуская. А літвіны яшчэ цяпер нарэкаюць, што шмат літоўскіх селян абеларуселі. У цяперашняй выстаўцы старасьвецкіх памяткаў у Вільні пад назваю: «Вільня-Менск» ёсьць каран беларускі, пісаны татарскімі літэрамі. Гата паказуе да чаго можэ даходзіць ўплыў беларускай культуры!
Дзеля усяго гэтаго і ні дзіво, што жыды, жыўшы тут, у сваёй новай бацькаўшчыне, болей перанялі ад беларусоў, чымся беларусы ад іх. Магутная сіла беларускай зямлі дала асобны духоўны і ўнешні воблік беларускім жыдам. Цяпер яны рожнюцца ад усіх другіх жыдоў, і іх па ўсяму сьвету называюць: «літвакамі».
З асобай сымпатыяй беларуская газэта ў Вільні «Наша Ніва» друкавала тыпы беларускіх жыдоў і жыдоўскіх сынагог у беларускім стылю Калі мы глянем на жыдоўскае мястэчко на Беларусі, то пабачым на кожным кроку нешта роднае, сваё, у будоўлях і ва ўсёй абставе. Узяць жыдоўскіх пісьменнікаў з Беларусі, - то ў іх творах чуецца заўсёды беларуская прырода - «родныя зьявы». Болей усіх гэта адбіваецца ў творах жыдоўскаго клясіка Абрамовіча (Мэндэле Мойхэр Сфорым) с Капыля. Жыдоўскі пісьменнік Абраам Мапу, пісаўшы свой біблійны раман з ідылічных часоў цара Хізкія і прарока Ісая, маляваў ціхі Бэтляхам быўшы натхнёным пекнымі ўзбярэжжамі беларускаго Нёмна. Знаменіты жыдоўскі пісьменнік с часаў «haskola» (адраджання) Перэц Смаленскін, лічыцца так сама выхаванцам Беларусі.
I ў другіх галінах штукарства ў тутэйшых жыдоў чуецца беларускі дух.
Жыды, тры разы на дзень у малітвах сваіх успамінаючы Сыон, малявалі сабе ў думках гэты Сыон, як нейкі ўзгоракузвышку, якія акружаюць іх тут, на Беларусі. Жыдоўскае дзіця, аддаючы ўсе свае маладыя годы бібліі ў хэдэрах, мело перад сабою жывую біблію беларускіх ратаяў, беларускай спакойнай, ціхай зямелькі з лясамі, пушчамі, рэчкамі, лугамі. Без гэтай беларускай прыроды, заўладаушай іх душою ад радзэння, яны бы ні маглі ў фантазіі сваёй маляваць Палестыну. каторую яны малююць, маючы ўзорам беларускую зямлю.
Праўдзівымі і зразумелымі ёсьць апаведанні жыдоўскіх эмігрантаў выкінутых адгэтуль льосам у Амэрыку і інш., аб іх суму па бацькаўшчыне. І ні адпаведаюць праўдзе паказанні большасьці антысэмітаў, што жыды ні маюць пачуцця кахання да таей зямлі, дзе яны жывуць... Гзта былоб проціў законаў прыроды. Адно толькі - гэта цяга да бацькаўшчыны у іх абвеяна асобым трагізмам. З аднэй стараны - жыццё на чужыне соткамі год, дзе даконывалі іх розныя антысэміты і жыдаеды, хочучы ні толькі зьнішчыць іх фізычна, як пагромамі і грабежствамі, але так сама і апаганіць іх душу - рэлігію - пад відам розных крывавых нагавораў і крытыкі Тальмуду. З другой стараны - далёкая Палестына, з якой яны выгнаны ўжо 2000 гадоў, - акрапляло самабытнай расою ў душы кожнаго жыда тыя карэнні, якія зьвязываюць яго з зямлёю, дзе ён жывець. Яго каханне да новай бацькаўшчыны - нэрвовае, балючае і нізразумелае прэдстаўнікам другіх нацыяў.
III.
У беларускіх вялікіх местах, як Вільня, Менск і інш., жыды мелі свае вялікшыя культурныя цэнтры: школы, абшчыны, прафэсыянальныя цэхі і др.
У той час, калі другія нацыі на Беларусі былі страшэнна сьціснуты расійскім урадам, калі беларусам зусім было забаронено друкаванае слово, жыды мелі у гэтым нейкую свабоду - нацыянальная жыдоўская культура магла развівацца без уселякаго, праве, тармозу. Тутэйшы "кагал" быў свайго гатунку самаўпраўленнем. С прычын усёй гэтай абставы, жыды з Беларусі давалі жыдом усяго сьвету найвялікшых вучоных у рэлігійным і нацыянальным жыцці. Крыніцай гэтаму было место Вільня, бацькаушчына віленскаго "гоэна" - Равві Ільі (памёр у 1797 р.) і другіх вялікіх тальмудыстаў. Там друкаваліся самыя лепшыя кнігі і быў да апошняго дня жыдоўскі вучыцельскі інстытут. Нідарма Вільня называецца жыдамі «Літоўскім Ерузалімам» («Іеruschalim dylito»). У той самы час славіуся кіраўнік хасыдызму на Беларусі, - Шнеер Зальман. Тутжа, на Беларусі, разыгралася тады вялікая барацьба паміж двума жыдоўскімі рэлігійнымі партыямі: Хасыдым і Міснагдым. Гэта барацьба нарабіла вялікаго ніспакою у віленскім «Кагале».
У мястячку Валожыне Віленскай губ.. у 1803 року залажылася вучнем Гоэна, Хаімам Валожынэр, жыдоўская духоўная акадэмія, скуль выходзілі вялікія жыдоўскія вучоныя, пісьменнікі і раввіны для ўсяго сьвету жыдоў. (З Валожынскаго "Ешыбота" выйшоў і знамэніты жыдоўскі паэт X.Н. Бялік). У Валожынскі "Ешыбот" прыезджалі вучыцца жыды с Каўказа, з Нямеччыны, з Амэрыкі і г. д.
Тут, на Беларусі, меў сваё развіццё і жыдоўскі містыцызм (Каббала). Вядомы цадыкі ў Лібавічах, у Койданові, Пінску* (*Пінск у начатку мінулаго сталецця быў вялікім цэнтрам хасідызму.) , да каторых прыезжаюць веруючыя з усёй Расіі. I ні дзіво, што глаўнае развіццё жыдоўскай нацыянальнарэлігійнай культуры мело мейсцо тут, на Беларусі, дзе ім былі даны прывілегіі ішчэ пры кн. Вітоўце. Яны жылі тут, як дзержава ў дзержаве, і іх "Кагал" меў нават право судзіць сваіх пабрацімаў.
У пэрыадзе амерцьвення беларускаго нацыянальнаго асьведамлення, жыды, як і самі Беларусы, хоць добра ведалі беларускую мову, але глядзелі на яе, як на «мужыцкую», і русыфікуючыся самі, нісьвядомна спужылі русыфікатарскай ідэі Вялікаросіі. Але гэта быў той багаты кляс, каторы адтрымаў свою навуку ў расійскіх школах, а што тычыцца простых местачковых жыхароў, то, апрача роднай мовы, яны ведаюць толькі беларускую.
Ад самаго пачатку беларускаго адраджэння, амаль ні побач с першымі піанэрамі беларускаго руху пайшлі, хоць і ў малым ліку, і жыды, выйшоўшыя з вёскі; хаця шырэйшыя інтылігэнтныя массы жыдоўства, асабліва ў местах, ні могуць ішчэ пазбыцца сукцэсаў расійскаго тут уладання і ўсё ішчэ служаць праваднікамі русіфікацыі.
IV.
У 1912 г. калі ў чорнасоценных газэтах "Северо-Западного края" паміж другімі нападкамі на беларускую газэту "Наша Ніва" ў Вільні, яе вінавацілі яшчэ і ў тым, нібы то яна выдаецца то на польскія, то на нямецкія, то расійскія, а так сама і на жыдоўскія грошы, - нікаторыя з віленскіх жыдоўскіх журналістаў зацікавіліся гэтай "народнай" газэтай на "мужыцкім языку". Пазнаёміўшыся з гэтымі «дзіўнымі» новымі нацыяналістамі, са складу рэдакцыі "Н. Н.", якія ні толькі ні аказывалі нінавісьці да чужых нацыяў, але - наадварот - чым болей чужая нацыя нацыянальна асьвядомлена, тым болей яе шанавалі, жыдоўскія журналісты пачалі ў новаадкрытым для сябе руху знайходзіць усё новыя Амэрыкі і цуды. Аказалося, што беларусы, інтэлігенты ні толькі цікавяцца старасвецкімі памяткамі культуры сваёй нацыі, але і культурамі другіх нацый, жывучых на Беларусі.
У беларускім музэі газэты "Наша Ніва" жыдоўскія журналісты ўбачылі цэлую калекцыю малюнкаў старасьвецкіх жыдоўскіх сінагог у беларускім будоўніцкім стылю, калекцыю сінагогальных ліхтароў і пасудзіны мосенжовыя і сярэбраныя з мейсцовай арнамэнтыкай, колекцыю стылёвых ярмолак. Яны былі зьдзіўлены тым, як гэта беларусы ўмеюць усё «чужое шанаваць...».
Пры бліжэйшым знаёмстві жыдоўскія журналісты пачулі ад беларусаў і дакоры, чаму ні старараюцца даць адпор жыдоўскай асіміляцыі, чаму жыдоўская інтэлігэнцыя сароміцца свайго імяні, усяго роднаго, чаму ні цікавяцца сваёй этнаграфіяй, тутэйшым краем і. г. д.
У 1913 г. паказаўся ў жыдоўскім журнале «Ды Юдышэ Вэлт» у Вільні першы артыкул аб беларускім адраджэнні. Пасьля гэтаго гурток жыдоўскіх "краёўцаў" надумаў выдаваць жыдоўскую краёвую газэту "Унзер Гегенд" ("Наш Край"), каб знаёміць шырокую жыдоўскую публіку с тутэйшым краем, а ў гэтым і з беларускім рухам, з беларускай літэратурай і г. д., але па розным прычынам гэта ім ні ўдалося. У 1914 г. гэты самы гурток выдаў па жыдоўску зборнік "Літва", дзе былі пераклады з беларускай і літоўскай літэратур і артыкулы а беларускім руху.
Вельмі горача адклікнулася на гэты зборнік уся жыдоўская краёвая прэсса і ставілі ў прыклад рвенне беларусаў да адраджэння сваёй нацыянальнай культуры жыдоўскім асімілятарам. Як мы ўжо потым даведаліся, то гэты зборнік "Літва" нарабіў вялікаго шуму ў Амэрыцы, паміж інтэлігэнтнымі жыдамі з Беларусі.
Да друку быў прыгатаваны і другі зборнік "Літва" с перакладамі вершаў Я. Купалы, апаведанняў М. Горэцкаго і г. д., але хутка, у часе вайны, расійскі ўрад забараніў друкаваць па жыдоўску.
Пачалася наогул паласа чорнай рэакцыі ў нашым краю, - калі расійскі ваенны штаб ні пазволіў у Менску і па беларуску друкаваць.
* * *
У часе перавароту, калі беларусы ў Менску пачалі выступаць пад сваім уласным штандарам, то гарачэй усіх віталі іх жыды нацыяналісты. У часе выбараў у меськую думу беларусы з жыдамі (нацыянальныя партыі) увайшлі ў коаліцыю і зрабілі адзін сьпісак кандыдатаў. А калі Усебеларускі Зьезд, паказаў, што творыцца дзержаўная сіла, у жыдоўскіх газэтах пачалі ўсё часьцей паказывацца артыкулы аб беларусах. Пасьля разгону большэвікамі памяненаго зьезду, жыдоўскія нацыянальныя партыі апублікавалі свой пратэст проціў гэтаго гвалту.
Нельга казаць, каб паміж тутэйшых жыдоў ні было праціўнікаў беларускаго руху, - ёсьць і досіць многа. Глаўным чынам выступаюць проціў тыя с партыйнай моладзі, інтэрнацыяналістаў, якія маюць летуценні аб тым, што некалі ніякіх нацыяў ні будзе - усе пойдзе па Бэлямі.
Другі род праціўнікаў беларускай справы з ніпартыйных жыдоў маець йшчэ болей арігінальны матыў: Жыдоўская нацыя разсеяна па ўсяму сьвету, на сваё нішчасьце, раздзелено на жыдоў розных другіх нацый, павінна ведаць розныя мовы тых нацый, дзе яна жыве. I вось бяруць ішчэ тут нанова дзяліць жыдоў: на беларускіх, украінскіх і г. д.
Гэты "новы раздзел жыдоў" ёсьць для іх інтэрэсаў мінус - гэта рацыя. Але занадта наіўная і эгоістычная, крытыкі тут ніякой быць ні можа...
Дзеля гэтай прычыны ў часе збораў на Беларускі нацыянальны фонд у мястэчку Даўгінаве (Віленской г.) жыдоўская моладзь адмовілася прыняць учасьце ў зборах, бо яны праціўнікі "новаго раздзелу жыдоў"...
Але проці жыцця нічога ні зрабілі і ў беларускіх школах жыдоўскія вучні вучацца па беларуску і робяць гэто ахвотне,
* * *
Што датычы дальнейшых адносін жыдоўскіх сьвядомых сфэр да беларусоў, то гісторыя іх так вышколіла, што, - на жаль, - па большасьці, яны арыентуюцца толькі грубай сілай: Чый, верх таго і праўда...
Гэто паказаў іх першы энтузыазм да беларусоў у Менску ў часе ўцёкаў большэвізму. Потым - пачалося ківанне з боку ў бок, трымаючы нос па ветру...
Першы пасьля ўцёку большэвікоў Беларускі Сэкратарыят з Менску, меў у сваім складзе двох жыдоў: Гутмана (без портфэля) і Белкінда-сэкратара фінансаў...
Пры гэтым прыпамінаецца што ў Беларуска - Літоўскім Князстве высокую дзержаўную пасаду займаў пярэхрыст (у тых часох німа чаго дзівіцца, што нікрэшчоных ні прыймалі на гэткія службы) Абрам Ёзэфофіч Рэбічковіч, каторы быў здольным адміністратарам і фінансавым агэнтам, а потым, пры Жыгімонце I, дайшоў да пасады падскарбія земскаго, г. з. міністра фінансаў, і члена Гаспадарскай Рады.
Яшчэ адзін выпадак: на першым селянскім зьездзі ў Менску, скліканы Беларускім Нацыянальным Камітэтам 4/IV - 1917 г. дэлегатам ад Паўловічскай воласьці, Магілёўскай губ. і павету, быў жыд Мордух Янкеляў Зільбэрман. Ён там сельскім старастой ужо 30 гадоў (ні крэшчоны).
Як далей пойдуць нашыя стасункі з жыдамі - тут ні бярэмся судзіць. Ва ўселякім выпадку жыццё гэтых двух нацыяў так цесна зьвязана, што кожная з іх прымушана цікавіцца другой, ужо хаця бы з эконамічнаго пункту. Эконамічная струна - вельмі чулая і шчокатная рэч. Да гэтай рэчы, як ні як, кожны прыкладываецца шчыра зацікаўленым вухам. Нідалёкая быдучына нашаго краю мае перад сабою перспэктыву розных селянскіх коопэрацій* і гандлёвых рэформаў, што можэ зусім іначай паставіць увесь лад гандлю ў нашым краю. (* У цяперашніх селянскіх коопэратывах ёсьць жыдоўскія прыказчыкі. Жыдоў селяне ахвотне бяруць у прыказчыкі, дзеля іх гандлёвай здольнасьці і практычнасьці. Так сэма ёсьць коопэратывы, дзе членамі і хаўруснікамі нароўне і селяне і жыды.) Вось дзеля гэтаго варта жыдом болей уважна задумывацца над доляй сваіх блізкіх суседзяў, з якімі яны так зьвязаны эконамічна.
Мы пэўны, што адносіны будуць у нас самыя прыязьныя. Варункі новаго жыцця, грамадзянская воля і роўныя правы ўсім, без розніцы веры і нацый, так загладзяць ніроўнасьці і ў эконамічных стасунках, што пакрыўджэнных ні будзе.