Папярэдняя старонка: Маці каралёў

Аўтар: Крашэўскі Юзаф,
Дадана: 15-07-2011,
Крыніца: Менск, 2007.

Гістарычная аповесць

Пераклад з польскай мовы, каментарыі Міхася Кенькі

ЯГАЙЛАВЫ ЧАСЫ

ТОМ II

Паздзел 1

У вялікім пакоі кракаўскага замка ў першыя дні 1428 года сабраліся паважаныя людзі, якія ў той час выракавалі лёс гаспадарства болей, чым кароль Польшчы.

Ягайлы ў сталіцы не было. На чале рады сядзеў найшаноўнейшы з удзельнікаў, правадыр і галава, Збігнеў, біскуп кракаўскі, ва ўрачыстым убранні, з тварам, на якім міжволі чыталася, што біскуп пасланнік Божы, які выяўляе Ягоную волю. Побач з ім сядзеў Крыстын з Острава, кракаўскі кашталян (1), першы законнік Кароны (2), далей Ян з Тарнова, кракаўскі ваявода, Мікола з Міхалова, сандамірскі ваявода, а таксама некалькі прэлатаў. Усе разам яны складалі нешта накшталт трыбунала і найвышняга суда. Зала выглядала пустой, у вокнах адбівалася ззянне снежнага зімовага дня, цьмяна асвятляючы твары. Усе маўчалі, нібы іх нешта гняло, а па цяжкіх уздыхах, якія чуліся час ад часу, можна было вызначыць, што яны прыйшлі сюды, каб выканаць вялікі і складаны абавязак.

На твары паважанага старога Яна з Тарнова адбівалася невыказная горыч. Ён занепакоена пазіраў на яшчэ зачыненыя дзверы, ловячы кожны гук. Усе застылі ў чаканні з напружанай увагай і неспакоем - яго звычайна спараджае трывожная і вызначальная хвіліна, якую кожны хацеў бы хутчэй перажыць і забыцца пра яе.

Першае крэсла займаў кракаўскі біскуп Збышак. Ён сядзеў, як і ўсе, у чаканні, абапёршыся на рукі, моўчкі, нібы ўзіраючыся ў мінуласць, якая мроілася яму і нітавалася з падзеямі гэтага дня.

У зале не было ні шляхты, ні цікаўных, нікога чужога, і гэта стварала яшчэ гнятлівейшае ўражанне. За пазамыканымі дзвярыма не чулася ніводнага гуку. У замку панавала жудасная ціша, ён быў як вымерлы, а людзі, ахутаныя жальбай, здаваліся сведкамі нейкай невыказнай жалобы.

Перад біскупам стаяла накрытая багатым покрывам лава, якая звычайна служыць для стаяння на каленях у час малітвы, на ёй ляжалі пазалочаны крыж і кніга ў абкладзе, аздобленая каштоўнымі пярлінамі.

Гэтая пустая лава, якая разам з усімі нібы чакала звінавачанага, праракавала пагрозу, выглядала змрочнай, як труна або катафалк, на які неўзабаве ляжа цела. Усе, хто тут сядзеў, пазіралі то на зачыненыя дзверы, то на крыж і Евангелле, і здавалася, што яны плакалі. Ці гэта было знакам збавення, ці то прадвеснікам асуджэння, хто ведае?

З боку вялікіх дзвярэй зашаргацелі павольныя крокі; яны набліжаліся, нібы пахавальная працэсія; усе ўздрыгнулі і неспакойна заварушыліся. Падвойныя дзверы шырока расчыніла нечая невядомая рука, за імі паказалася постаць: гэта ішла з годнасцю каралевы, а не з выразам пакоры Соф'я, у цёмным адзенні, з чорнай хусцінай на галаве, нібы ўдава. Паўпразрыстая вуаль закрывала ёй твар. Яна ішла спакойна, мужна, смела.

Гэта была ўжо не тая свежая, юная, прыгожая і вясёлая, з агністымі вачыма Сонка, з якой ажаніўся ў Наваградку Ягайла, і не тая перапоўненая шчасцем пані, якая сустракала рымскую каралеву на каранацыі, не маці, што ганарылася першым сынам, якога Папа і каралі неслі да хрышчэння, а заўчасна пастарэлая, змучаная жанчына, змрочная, як ноч, і ўсё ж спакойная і смелая.

Яе прыгажосць паблякла, занікла краса, нібы яна пражыла ўдвая больш, пасуровелі вусны, і толькі вочы не страцілі бляску і агню.

За ёй парамі ішлі пажылыя і маладыя жанчыны, усе стройныя, абвешаныя жомчугам, з іх твараў было відаць, што яны разумеюць урачыстасць моманту і нейкую своеасаблівую таямнічасць таго, у чым яны бяруць удзел. Яны ступалі паважна, нібы ўваходзілі ў хорам, нясмела, занепакоена, сарамліва, уздымаючы вочы на паноў, якія іх чакалі. Убачыўшы каралеву, суддзі ўсталі. Сярод дам былі сандамірская ваяводзіха, удава маршалка Збігнева Кахна з Канецполя, серадзская ваяводзіха Ядвіга, удава мазавецкага ваяводы Гловача Кліхна Навойкі з Морска, Галена з Бугумілавіц, удава кракаўскага суддзі, Галена, дзяўчына з ліку прыдворных Соф'і.

Іх ніхто не суправаджаў.

Яны падышлі да лавы, біскуп узяў падрыхтаваны тэкст і ціхім, але выразным голасам пачаў чытаць словы прысягі. Каралева паклала руку на Евангелле і паўтарала ўслед за ім, не ўзрушаная, спакойная... Але і яе голас, і голас біскупа не гучалі так, як звычайна, а неяк прыглушана, нібы галасы не хацелі адбівацца ад гэтых сцен, а, наадварот, прыліпалі да іх.

Ніхто не парушыў спакою ні словам, ні паглядам, бо кожнае слова магло выклікаць новы боль, развярэдзіць незагоеныя раны.

Сведкі слухалі моўчкі, яны баяліся зірнуць на няшчасную каралеву, твар якой пакрыўся смяротнай бледнасцю. Жанчыны, што ўвайшлі за ёй, таксама паўтарылі словы прысягі, пацалавалі крыж і Евангелле.

Позіркам, поўным удзячнасці, каралева зірнула на біскупа. Калі яна павярнулася, каб выйсці, то пахіснулася, хвіліну збіралася з сіламі, але адразу супакоілася і цвёрдым крокам пайшла да зачыненых дзвярэй. I зноў нявідная рука расчыніла іх перад ёй, уся світа жанчын пайшла ўслед.

Біскуп Збігнеў у гэтую хвіліну нібы адчуў патрэбу звярнуцца да Бога, укленчыў перад крыжам, склаў рукі і пачаў маліцца. Сенатары нерухома стаялі, злучаючыся ў думках з тымі нямымі малітвамі.

У кожнага з іх быццам упаў цяжар з плячэй, яны свабодна ўздыхнулі, але па іх тварах было відаць, што ім хочацца як мага хутчэй пакінуць і гэтую залу і замак. Біскуп маліўся доўга, нарэшце ўстаў, зняў з плячэй епітрахіль, пацалаваў яе, прыціснуў да грудзей крыж і глянуў на сенатараў.

- Мы павінны дзякаваць Богу,- сказаў ён прыглушаным голасам,- за тое, што спакой і згода вернуцца нарэшце пад гэты дах, у жытло каралёў нашых, аднак пакуль будзе жыць літоўскі князь, чалавек, які не хоча нічога забывацца і нічога дараваць, не можа ні ад чаго адрачыся, нам трэба быць пільнымі. Наша каралева - пакутніца.

- Літасцівы Божа,- дадаў Ян з Тарнова,- гэта здараецца ўжо каторы раз, а наш стары кароль ніяк не можа яго разгадаць.

- Кароль? - перапытаў біскуп.- Ён так любіць сваю сям'ю і свой край, што стакроць перакананы, нібы ён перад імі ў неадплатным даўгу, і зноў і зноў дае сябе падмануць... Калі б мы над ім не апекаваліся...

Крыстын з Острава дадаў:

- Яго робіць слабым і ягоны паважны век... Яму можна многае дараваць...

- Век - гэта адно,- працягваў біскуп.- На старым твары не так відаць зморшчыны і бародаўкі, як заганы ў чалавечай душы. Над старасцю трэба апекавацца, і яна над сабой павінна апекавацца.

- У яго сэрца збалелася,- ціха перапыніў Ян з Тарнова,- калі ён глядзеў на каралеву. Але Бог надзяліў яго нечалавечай сілай.

- Ды і ў будучым яе яшчэ шмат яму спатрэбіцца,- дадаў біскуп.

Усе пачалі выходзіць, жагнаючы Алясніцкага. У калідоры ён аддаў капелану крыж і епітрахіль, а сам пайшоў да каралевы. Ён адчуваў, што ў гэтыя хвіліны слова суцяшэння і падтрымкі ёй можа спатрэбіцца.

Ахмістр Наленч Мальскі павёў жанчын, якія прымалі прысягу разам з каралевай, а сама Соф'я пайшла ў свой асобны пакой, дзе яе і знайшоў біскуп; яна сядзела ў крэсле, яе вочы былі заплаканыя. Калі ўбачыла Збігнева, Соф'я пастаралася хуценька выцерці слёзы, надала твару весялейшы выраз і ўстала. Яна падышла яшчэ раз пацалаваць Збігневу руку.

- Ойча мой,- сказала Соф'я як не сваім голасам,- я вінаватая перад вамі, не пакідайце мяне. Тыя людзі, якія пакутуюць дзеля мяне і за мяне, ні ў чым не вінныя. Але я не магу заступіцца за іх, каб не выклікаць падозрання.- Яна глянула на яго.- Заступіцеся за іх, ойча.

- Гэта справядліва,- сказаў Алясніцкі,- але вярнуць іх назад, у двор, нельга. А вось узнагародзіць за тое, што перацярпелі, я змагу.

- Як там кароль?

- Я раскажу яму пра ўсё, спадзяюся на замірэнне і згоду. Хай сабе ён і вінаваты, але трэба дараваць яму...

- Я нават не падам выгляду, што крыўдую на яго,- адказала каралева.- Не ён вінаваты, а злыя людзі і пакрыўджаны на мяне Вітаўт. Цяпер ён будзе помсціць мне яшчэ і за тое, што не змог мяне загубіць.

Біскуп нічога не адказаў. Запэўніў толькі, што будзе маліцца за яе, і выйшаў.

Каралю ў свой час паведамлялі пра ўсё, ён ужо даўно хацеў замірыцца з каралевай, але баяўся яе ўпіканняў, ведаў, што супольнае жыццё пасля таго пакутлівага надлому, бадай што, немажлівае. Біскуп угаворваў яго вярнуцца, а Ягайла ўсё не мог адважыцца.

Як і раней, ён кідаўся з месца на месца: з Вялікай Польшчы ў Мазовію, у Сандамір, на Русь, паляваў, часта наладжваў у невялікіх мястэчках рады з сабранымі там панамі, а Кракава ўнікаў; дзяржаўныя справы былі ў руках біскупа і рады.

Каралева жыла сваім жыццём, займалася выхаваннем сыноў і цярпліва пераносіла сваё "ўдаўство".

Біскупу не проста было выканаць сваё абяцанне вызваліць зняволеных. Тым, каго трымалі ў не надта цяжкіх умовах, няволя не была жудаснай, а вось забыты Гінча, што пакутаваў у спраце хэнцінскай турмы, ужо не ўставаў з ложка. У першыя ж дні свайго зняволення, раздражнёны і дзёрзкі, ён пасварыўся са старостам, які праз гэта трымаў яго ў асаблівай строгасці, не даваў ніякай палёгкі і пагражаў, што той згніе тут. не ўбачыўшы свету Божага. Голад і холад, вільготнае паветра, туга і сумневы, поўная невядомасць пра тое, што дзеецца на свеце, як склаўся лёс каралевы, урэшце так падкасілі Гінчу, што ён прасіў у Бога толькі смерці.

Гэта была сапраўдная пакута, якой не мог доўга вытрымаць ні ён, ні хто іншы. Пазней Гінча казаў, што Бог даў яму тады адпакутаваць за грахі ўсяго жыцця.

Каралеве ўсё ж удалося парупіцца пра нявінна асуджаных і вызваліць спачатку тых, хто сядзеў недалёка, а тады дайшла чарга і да Гінчы, на якога кароль быў асабліва ўзлаваны. Той ужо ні на што не спадзяваўся, але аднойчы, якраз у тую пару, калі вартавы прыносіў яму хлеб і ваду, спускаў іх на вяроўцы або сам лез па драбінах, адчыніліся дзверы і знаёмы голас старосты, хрыплы і злы, пракрычаў, каб ён вымятаўся, калі хоча і можа.

Спачатку Гінчу здалося, што той здзекуецца з яго, ды, нават паверыўшы ў вызваленне, не мог устаць, так знясілеў.

Але надзея выйсці з турмы стварыла цуд, перамагла слабасць. Турэмны служка, які крадком слугаваў яму, спусціўся да яго па драбінах.

- Уставайце, прыйшоў загад выпусціць вас! Перш-наперш Гінча перахрысціўся, падзякаваў Богу і сваёй апякунцы Дзеве Марыі, тады паспрабаваў устаць і выпрастацца, але хваробы так падтачылі ягонае здароўе, што ён войкнуў і ўпаў на пасцель.

Тую ж хвіліну да яго даляцеў голас Яські з Канецполя. Той ужо быў вольны і, даведаўшыся, што і Гінчу вызваляюць, умомант апынуўся ў Хэнціне і цяпер якраз лаяўся са старостам. Ён адразу спусціўся па драбінах уніз і ўбачыў сябра ў такім стане, што горшага нельга сабе і ўявіць. Яська пачаў на чым свет стаіць праклінаць Хэнцін і старосту. Перад ім у гніллі і смуродзе ляжаў бедны Гінча з зямлістым тварам, у падраным адзенні, ледзь жывы.

Трэба было хутчэй выцягнуць яго з гэтага спрату, вынесці на паветра, адвесці ў лазню, накарміць, сагрэць, пакласці адпачываць.

За грошы знайшлі людзей, якія згадзіліся дапамагчы, але ж вынесці знясіленага бедака наверх было вельмі цяжка, бо старыя драбіны, як выявілася, трухлявыя і не маглі вытрымаць болей чым трох чалавек, па новыя трэба было пасылаць у горад, ды помслівы староста ўсё яшчэ меў зуб на Гінчу і ні ў чым не хацеў дапамагаць.

Добры Яська развязаў свой мяшэчак з грашыма і зрабіў усё, каб уратаваць сябра. Так-сяк выцягнулі бедака наверх, паклалі на насілы і аднеслі ў горад, на гасподу.

На свежым паветры Гінча спачатку ачуняў, а потым зноў самлеў. Калі ачомаўся, папрасіўся ў лазню. Яська не пусціў яго на палок, абмыў на лаўцы, пераапрануў і павёў у цё'плую хату. Давялося весці сябра пад рукі, бо гаротнік не мог трымацца на нагах. Потым ён да дна асушыў кубак віна, за ім другі, паеў мясной поліўкі і, цёпла ўкрыты, заснуў.

Але сон ягоны быў цяжкі, з гарачкай. Гінча зрываўся з ложка, крычаў, ды Яська ўвесь час сядзеў пры ім і пільнаваў. Потым ужо сон стаў спакайнейшы. Так ён праспаў двое сутак.

На трэція суткі яму стала крыху лепей, ён прачнуўся; яшчэ як след не ачомаўшыся, пачуў голас сябра і пачаў з цяжкасцю ўспамінаць, што адбылося. Ён хацеў расказаць Яську пра свае пакуты, але той не даў яму шмат гаварыць, баяўся, каб зноў не пачалася гарачка. Толькі карміў яго і паіў, а праз колькі дзён у закрытым вазку адвёз у Кракаў, дзе магістр Генрык Чэх, астролаг і цудоўны гойбіт, пачаў лекаванне.

Магістр быў паважаным на той час чалавекам, слынным знаўцам у навуках, яго не раз запрашалі ў замак, ад яго каралева і даведалася, як Гінча з Рогава мала не ара- шыўся жыцця ў той вязніцы. Хоць яна нічога асаблівага не магла зрабіць для свайго слугі, але праз іншых пасылала ўсё, што патрабавалася для лекавання, наказвала яму не быць злапомным, няхай Бог сам памсціцца за ягоныя пакуты. Магістр Генрык таксама вельмі апекаваўся над ім, і ўрэшце маладосць узяла сваё, да яго пачалі вяртацца сілы.

Гінча парыўся ў лазні, лячыўся рознымі зёлкамі, пачаў хадзіць спачатку з дзвюма палкамі, потым з адной і нарэшце без іх.

Аднак ён быў усё яшчэ вельмі слабы, моцна змяніўся з твару. Краса і маладая чырвань ужо не вярнуліся да яго, застаўся толькі адбітак няволі, падобны да колеру тых муроў, сярод якіх ён правёў так шмат часу.

Калі сілы вярнуліся, Гінча ўспомніў, як некалі абяцаў сабе, што не супакоіцца, аж пакуль не запраторыць Страша ў тую самую турму ў Хэнціне.

Аднак да гэтага было яшчэ далёка. Паказацца пры двары, хоць ён і паздаравеў, не выпадала. Брат забраў яго ў вёску, каб там падлячыць на здаровым, свежым паветры, сярод гор і лясоў. Хоць ранейшая сіла і здароўе ўжо ніколі не вярнуліся да Гінчы, але неўзабаве ён і на каня мог сядацца і апухлыя ногі адышлі.

Праўда, стаў ён асабліва чуйным да змен у надвор'і: калі яно псавалася, пачыналі так балець і ламаць косці, што ўлетку ў касавіцу і жніво па гэтым можна было непахібна пазнаць, калі пойдуць дажджы.

Кароль усё яшчэ абмінаў Кракаў, хоць яму вельмі хацелася туды зазірнуць, каб убачыць сыноў, зноў пачаць палюдску жыць з каралевай, ды ўсё браў сорам, было боязна. Ён ведаў, што пры першым спатканні наслухаецца ўпіканняў, уп'ецца слязамі, вушы будуць вянуць ад жаночых скаргаў, а яму не будзе чаго сказаць у апраўданне.

Усё ішло, як і раней: ён нідзе не заставаўся падоўгу, па чарзе адведваў усе землі, дратаваў лясы, пасылаў з іх процьму набітага звера ў Кракаў і ў дар розным асобам. А пад тое не забываўся пра каралеву, Збышка, кракаўскага кашталяна, капітул і акадэмію.

У гэты час якраз пачаліся інтрыгі Жыгімонта, які нястомна падбухторваў каго можна, каб аслабіць Польшчу, прагнуў адарваць ад яе Вітаўта.

Каралева ўсё гэта бачыла, але нічога не магла зра- біць. Таму яе замяняў Алясніцкі, ён запэўніў, што, пакуль жывы, не дасць Вітаўту аддзяліцца і стварыць асобнага гаспадарства.

Соф'ю падтрымвалі таксама Ян Тарноўскі, такі ж ня- зломны, як і біскуп, і многія іншыя.

Пачаліся вялікія клопаты. Многія з сенатараў былі падкупленыя Вітаўтам для таго, каб падтрымаць яго, але яны, дарма што атрымалі багатыя падношанні, баяліся падаць голас і маўчалі.

Соф'я назірала за ўсім здалёку, седзячы ў Кракаве, яна не магла сама напрасіцца на з'езд у Луцку, дзе Вітаўт спадзяваўся весці рэй і хацеў з дапамогай Жыгімонта схіліць слабога Ягайлу на свой бок.

Каралева чакала адтуль вестак з вялікім страхам і хваляваннем, усклаўшы ўсе свае надзеі на біскупа Збігнева.

Яна не была там такой ужо ўплывовай асобай, але найдастойнейшыя з паноў пакляліся ёй, што не дапусцяць Вітаўта да кароны. Яна паслала на з'езд і сваіх людзей, якія маглі пра многае ўведаць, паведаміць і, самае галоўнае, сачылі за ўсім, што там адбывалася.

Настаў дзень дамоўленага спаткання ў Луцку. Рымскі кароль з жонкай Барбарай прыбыў туды з вялікай світай з венграў, чэхаў і немцаў. Насустрач яму выехалі Вітаўт і Ягайла, якому быў наладжаны шыкоўны ўезд у горад. Біскупы, духавенства абодвух абрадаў, крыжы і рэліквіі, тысячныя натоўпы народу высыпалі сустракаць гасцей, якія прымалі гэтыя знакі пашаны з вялікай гордасцю і пыхай.

Каралева нездарма баялася таго, што хітры Жыгімонт і ягоная жонка Барбара зловяць дабрадушнага Ягайлу ў расстаўленыя імі сеткі.

Рымскі кароль хацеў з дапамогай польскага забраць і падзяліць на дзве палавіны, сабе і Уладыславу, землі валахаў, але супраць такога падзелу хрысціянскага гаспадарства выступілі палякі.

Потым Жыгімонт загаварыў пра сабор (3), злосна насміхаўся з рымскага духавенства і тым самым настроіў яго супраць сябе. У канцы дайшло і да просьбаў, угавораў, каб Ягайла дазволіў абвясціць Вітаўта каралём Літвы.

Хоць яго пераконвалі, што звязкі з Польшчай не перарвуцца, аднак палякі добра разумелі, якая вужака хаваецца ў гэтай траве.

Біскуп і іншыя ўдзельнікі сталі супраць гэтага сцяной. Ягайла быў гатовы дазволіць што хочаш, але супраць сваёй рады не ішоў і без яе нічога не пастанаўляў.

- Не трэба нам рады, досыць адной тваёй згоды, а ўсё астатняе я вазьму на сябе,- пераконваў яго Жыгімонт. Аднак польскія паны ўсё ж склікалі раду. Першы, хто выказаў сваю думку ад імя ўрада, быў архібіскуп Войцах, які, паводле сваёй звычкі, выказаўся двухсэнсоўна і асцярожна, гаварыў неяк няпэўна, нічога не сказаў ні за, ні супраць.

Затое Збігнеў Алясніцкі адкрыта, пераканаўча, цвёрда і востра выступіў супраць Вітаўта. Яго падтрымаў Ян з Тарнова.

Вітаўт ужо не прасіў, а пагражаў.

У той самы вечар, калі расхваляваны кароль, абкладзены з усіх бакоў, і сам не ведаў, што яму рабіць, у ягоны пакой уваліліся Збышак, Тарноўскі і іншыя і пачалі яго ўпікаць. Стары кароль гэтаксама, як нядаўна абяцаў Жыгімонту, са слязамі на вачах пачаў апраўдвацца перад імі і тлумачыць усё.

Збігнеў Алясніцкі сказаў, што назаўтра раніцой усе яны паедуць з Луцка. Так яно і сталася.

Уражаны гэтым учынкам кароль у наступную ноч таксама пакінуў Луцк.

Пра ўсё гэта каралева даведалася ў Кракаве, калі ўжо настойлівасць сенатараў паклала канец вялікай небяспецы. Многія, хто быў на з'ездзе, думалі, быццам уражаны адпорам Вітаўт адрачэцца ад сваіх думак, але толькі не Соф'я, бо яна занадта добра ведала свайго дзядзьку. Для яе было ясна, што толькі цяпер пачнецца сапраўднае змаганне.

Ягайла выехаў з Луцка нібыта ўгаварыць біскупа. Ён памятаў, як той папікнуў яго не толькі за праяўленне слабасці, але і за абыходжанне з жонкай, таму наважыў заехаць у Кракаў, каб праведаць каралеву і замірыцца з ёй. У часе таго доўгага расстання Соф'я мела багата часу, каб прадумаць, з чаго яна павінна пачаць размову, калі кароль прыедзе ў Кракаў.

Як толькі стала вядома пра прыезд караля, яна не ўстрывожылася, не ўсхвалявалася, а, наадварот, радавалася, што і яна паўплывала на цвёрдае супраціўленне планам Вітаўта.

З двух сыноў, якім яна цалкам прысвяціла сябе, аднаму мусіла належаць Польшча, другому - Літва, якую хацелі адарваць. Біскуп Збігнеў якраз у імя двух каралёў і стараўся натхніць сенатараў да адпору.

Вітаўт мусіў прадбачыць збліжэнне Ягайлы і Соф'і, таму яго жаданне адпомсціць за свае крыўды ўсё расло. Перш чым Ягайла даехаў да Кракава, з'явіўся тайны пасол ад Вітаўта - Ян з Чыжова Пулкозіч, сын сандамірскага кашталяна, якога ніхто не мог западозрыць у спачуванні літоўскім справам.

Ён звярнуўся да ахмістра Мальскага, які нічога не падазраваў, каб той папрасіў дазволу пакланіцца каралеве. Ужо не раз так бывала, што і без бытнасці караля ў замак прыязджалі з просьбамі, а часам і з падарункамі. Прыняла каралева і Яна з Чыжова.

Малады, статны, красамоўны, ён адразу даў ёй зразумець, што прыехаў з важным пасольскім даручэннем. Каралева адправіла ўсіх сведак і дазволіла яму гаварыць. Пасол пачаў з таго, што паведаміў, ад каго ён прыбыў. Пачуўшы імя Вітаўта, каралева сумелася, але вонкава яна трымалася горда, не падала выгляду і загадала працягваць. Пасол сказаў, што вялікі князь паслаў яго з мірам і з аліўнай веццю прасіць аб дапамозе і згодзе, а ўзамен абяцае паспрыяць таму, каб Ягайлава сэрца зноў прыгарнулася да яе, пакласці канец непрыемным чуткам, рабіць усё, каб між імі ўсталявалася ранейшая згода.

Выслухаўшы яго, Соф'я адказала з горкай усмешкай: - Падзякуйце майму дзядзьку за добрыя зычэнні і ахвяры, на якія ён ідзе, але скажыце яму, што справы, якія ён хоча паправіць, ужо назаўжды сапсаваныя. Жаночы гонар як шкло: яго можна разбіць, але нельга склеіць. Ці ж я магу тут каму дапамагчы, калі і сабе рады даць не магу. Я нічога не значу, мушу хавацца, маўчаць і плакаць. Мой гаспадар, Ягайла, хутчэй паслухаецца Вітаўта ці каго яшчэ, але толькі не мяне. Я нічога не магу, нічога не абяцаю і ўжо нічога не хачу.

Ян з Чыжова стараўся давесці каралеве, што яна дарма адмаўляецца ад уплыву, які магла б мець.

- Я не хачу яго мець, каб ніхто не пачаў зайздросціць мне,- сказала каралева,- бо я цяпер жыву дзеля сваіх сыноў, прысвячаю ім сваё жыццё. Стаю пры іх як вартавы і нянька, а болей мне нічога не трэба.

Пасол адчуваў, што ў тых сціплых словах Соф'і хавалася глыбокая іронія, але ён больш нічога не мог сказаць.

Так ён і пайшоў ні з чым.

Калі стала вядома пра Ягайлаў прыезд, каралева апранула тыя цёмныя строі, да якіх цяпер яна прывыкла, нібы была ў жалобе, не надзела ніякіх пакрасаў і з вялікай годнасцю, без слёз і нават без прыкметнага хвалявання выйшла сустракаць яго на панадворак.

Ягайла ехаў у трывозе, ён прадбачыў нешта іншае, а не тое, што яго чакала. Бледны, ён увайшоў у пакой разам з каралевай, паскардзіўся на стомленасць, і сапраўды, кароль здаўся Соф'і вельмі пастарэлым за тыя месяцы, што яна яго не бачыла.

Ягайла ўбачыў старэйшага сына, а за ім і малодшага, які адбег ад нянькі і прытуліўся да яго.

Каралева прамовіла толькі некалькі звычайных слоў, просячы, каб ён быў ласкавы да дзяцей. Тут жа стаяла ўжо амаль дарослая дваццацігадовая Ядвіга, якая прыйшла сустрэць бацьку.

Усе родныя, якіх ён так даўно не бачыў, расчулілі старога. Ён пачаў абдымаць спачатку Уладка, потым малога Казімера і нарэшце Ядвігу, якая падалася яму моцна пасталелай, але бледнай і худой.

Соф'я стаяла збоку, спакойна, моўчкі, не імкнучыся звярнуць на сябе ўвагі. Кароль нясмела пазіраў на яе, стараўся заняцца нечым іншым, каб надалей адцягнуць гутарку, якая была б непрыемнай для яго. А яна здавалася няўхільнай.

Хлопчыкі пайшлі, за імі выйшла і каралеўна, з нянавісцю глянуўшы на мачыху.

За вячэрай не было нікога, апрача караля і каралевы.

Яны гутарылі пра паляванне, пра выезд, потым пра Вітаўта, на якога кароль скардзіўся, пра рымскага караля, які здрадзіў Ягайлу і перайшоў ва ўсім на бок літоўскага князя. Каралева больш слухала, чым гаварыла. Кароль усё болей смялеў і не мог дачакацца размовы, ад якой ён быў бы рады ўхіліцца, але ўрэшце сам распачаў яе, сказаўшы аб тым, як яму шкада, што ён дазволіў Вітаўту падмануць сябе, а потым папрасіў каралеву, каб яна цяпер забылася на старую крыўду і даравала яму.

Каралева неяк раўнадушна схіліла голаў перад мужам, калі ж пачала гаварыць, то ў яе голасе не чуваць было ні слёз, ні гневу.

- Я ўжо не крыўдую,- сказала яна,- адно не магу дараваць Вітаўту, бо ўсё здарылася праз яго.

Пасля гэтага яна пакланілася каралю звонку пачціва і ветла, але ён мог адчуць, што паміж імі нібыта ўстала халодная сцяна.

Потым каралева выйшла, а кароль неўзабаве даведаўся ад свайго ахмістра, што, насуперак даўнай завядзёнцы, згодна з якой у час прыезду Ягайлы іх пакоі былі агульныя, на гэты раз каралева засталася ў сваіх пакоях і сказала, што пераходзіць нікуды не будзе.

Значэнне гэтага халоднага разладу Ягайла зразумеў, таму і не настойваў, пакарыўся Соф'інай волі. 3 гэтага часу шлюб у іх быў толькі з выгляду, болей яны разам не жылі. Кароль суцяшаў сябе тым, што ён пабудзе ў Кракаве даўжэй і, можа, нешта за гэты час зменіцца. Назаўтра ён быў болей адкрытым і чулым, разлічваючы на ранейшую раскаванасць, але ўбачыўшы Соф'ю такой нязвыкла халоднай і пакорлівай, ён зразумеў, што яна яму яшчэ не даравала.

Ён паскардзіўся біскупу Збігневу, той варухнуў плячом і параіў пачакаць, каб прайшоў нейкі час, сказаў, што каралева не можа адразу дараваць. Яна не хоча выклікаць новыя падозранні, новыя разлады і замірэнні. Лепей пажыць у згодзе, але не разам.

Кароль спахмурнеў. Ён, пэўна што, хутка паехаў бы з Кракава, бо ўжо вяліся перамовы пра з'езд у Сандаміры, але тут якраз Збігнеў папрасіў яго застацца, бо даведаўся пра пасольства ад Вітаўта ягонага маршалка Ромбальда і віленскага ваяводы Гаштольда, яны ўжо былі ў дарозе, і трэба было, каб Ягайла прыняў іх разам з радай.

Не было таямніцай, з чым яны ехалі.

Гэтае пасольства можна было прыраўнаць да абвяшчэння вайны. Ягайла і Польшча не хацелі згаджацца на тое, каб Вітаўт прыняў карону ад Жыгімонта.

Ягайла баяўся вайны з Вітаўтам, ён не на жарт перапалохаўся і размяк, угаворваў Збігнева зрабіць уступку князю, але той стаяў на сваім.

- Ты, літасцівы пане, адбіраеш у свайго сына тое, што належыць яму.

- У Вітаўта няма дзяцей.

- Але ёсць родны брат,- пярэчыў Збігнеў.- I чым больш непрыкметна, ціха, стоена гэты пераемнік Вітаўта, які ведае сваё месца, сядзіць, тым больш яго трэба асцерагацца. Князю хочацца не карону займець, а адлучыцца ад Польшчы. Калі мы ўбачым гэтую краіну незалежнай, разам з Руссю, то мы назаўжды яе страцім. Задумы Вітаўта адродзяцца ў гэтым Жыгімонце (4), якога мы не ведаем, бо ён патайны і мае вялікі розум і энергію.

Ягайла, як заўсёды, вагаўся пад гнётам таго, што належыла зрабіць, схіляўся да думкі пра мір, каб запабегнуць вайны, на якую ў яго не было адвагі.

Паслы Ромбальд і Гаштольд прыехалі з прабачэннямі за віну перад Ягайлам, але ў той жа час перадалі Вітаўтавы словы, які запэўніваў паноў-раду і караля, што хай будзе як будзе, а ён пастанавіў узяць карону.

Кароль не прыняў іх, бо не жадаў гаварыць з імі самнасам, а наладзіў прыём перад усёй радай. Збышак, які вылучаўся мужнасцю, горда адказаў паслам ад імя караля і Польшчы, што калі Вітаўт надумаўся на гвалт займець карону, то яны хоць і сілай будуць працівіцца гэтаму, не баючыся нават вайны дзеля абароны правоў свайго ўладара.

Мабыць, у Літве разлічвалі на тое, што Ягайла спалохаецца і перадумае, аднак сустрэліся з належным адпорам.

У часе гэтай гутаркі, якраз тады, калі Ромбальд і Гаштольд стаялі перад каралём, у адчыненых дзвярах другога пакоя паказалася Соф'я і, стоячы так, каб усе яе бачылі, слухала адповедзь.

У Гаштольда былі добрыя звязкі з польскімі панамі, а сярод іх ставала і сяброў, таму ён спадзяваўся па-прыяцельску перагаварыць з імі і неяк улагодзіць гэтую справу.

Абодва паслы прывезлі поўныя рукі падарункаў і абяцанняў, але ніхто на іх не паквапіўся, ніхто не захацеў сустрэцца з імі паасобку.

Прымалі іх не холадна, аднак і не ласкава, таму яны доўга не бавіліся і неўзабаве паехалі.

А ў Кракаве не спалі. Паслалі ў Рым просьбу пацвердзіць Папава стаўленне да каранавання Вітаўта, а таксама паведамленне, што кароль Жыгімонт пагражаў сам пераслаць яму карону і патрэбныя лісты, а каб гэтага не здарылася, перакрылі ўсе граніцы, дарогі і гасцінцы.

Кароль бачыў, што яму не вярнуць ранейшых дачыненняў з жонкай, і ў невясёлым настроі пачаў збірацца ў чарговае звыклае падарожжа: на Мехаў, да Велікапольшчы, адтуль у Вісліцу і Сандамір, але неяк уранні, згодна са звычаем, занядбаным ім пад старасць, да яго ўвайшла Соф'я з Казімерам на руках.

Увесь час, пакуль кароль быў тут, яна, хоць і не магла з ім жыць, старалася быць вясёлай і ніколі не скардзілася і не ўспамінала мінулае.

Соф'я села каля ложка, кароль павярнуў да яе і сына вясёлы твар, а яна загаварыла:

- Кіруйцеся туды, дзе да вас з'едзецца мноства людзей, дзе іх можна будзе лёгка аб'яднаць і кончыць з тым злом, якое было ўчынена ў Ленчыцы.

Пры ўспаміне пра пасечаны шаблямі пергамін кароль цяжка ўздыхнуў. Гэта была адна з найнепрыемнейшых хвілін ягонага жыцця, якой ён, звыклы да неабсяжнай волі ў кіраванні гаспадарствам, не мог забыцца і дараваць.

Звон тых зухвальных, бунтоўных шабляў дагэтуль стаяў у ягоных вушах. Ён уздрыгнуў.

- Для вашага старэйшага сына,- сказала Соф'я,- пакуль вы жывыя, трэба забяспечыць наследаванне трона. Потым дамагчыся гэтага будзе цяжэй. Цяпер яшчэ можна гаварыць пра роўныя правы на трон нашых дзяцей і мазавецкіх княжычаў, а таксама Пястаў.

- Шляхта хоча новых прывілеяў,- сказаў кароль і ўздыхнуў,- а іх ужо і так стае, каб не даваць нам спакою і вырываць з рук берла.

- Пацвердзіце для іх, што захаваеце ранейшыя правы, якіх яны дабіваюцца, а біскуп паклапоціцца, каб яны на гэтым супакоіліся,- лагодна прамовіла каралева.- Іначай наследаванне будзе няпэўным, калі ж улічыць, што ў Літве толькі гэтага і чакаюць Свідрыгайла (5) ды Жыгімонт, то што ж тады застанецца дзецям?

Кароль уздыхнуў.

- Дайце ім тое, чаго я хачу,- дадала каралева.- Кароль, які дае, можа і адабраць, але спачатку трэба быць каралём...

Кароль паківаў галавой:

- Скажы пра гэта біскупу. Я зраблю тое, што мне параяць, без іх я нічога не магу!

Ён нахмурыўся. Каралева крыху яшчэ пасядзела, паў- тарыла свае думкі, каб яны засталіся ў ягонай галаве, потым выйшла.

Праз колькі дзён замак у Вавелі зноў апусцеў, каралева і каралеўна засталіся адны. У гэты прыезд кароль асвойтаўся са сваім новым становішчам: жонка не ўпікала яго, не скардзілася, але вярнуцца да ранейшага жыцця не захацела. Можа, ён зразумеў, што яна зрабіла слушна, і быў рады, як лёгка выкруціўся з той цяганіны, у якую яго ўблытаў Вітаўт. Ловы і падарожжа як заўсёды паднялі яму настрой. Дзяржаўныя справы ён зноў пакінуў на біскупа і ваяводаў.

Цяпер ужо Ягайлава пасольства выпраўлялася да Вітаўта, ё'н яго адправіў двухсэнсоўна, усю віну ўсклаўшы на Жыгімонта. Кароль сцвярджаў, што яму не дала адступіць і згадзіцца гордасць.

Было вядома, што кракаўскі пісар Бартак з Апавы (6) сядзеў пры двары рымскага караля і вёў перамовы пра карону.

Каралева, застаўшыся ў Кракаве, для старонняга вока нібыта займалася толькі сваімі дзецьмі, сядзела ў адзіноце, аднак яна не спускала вачэй з таго, што ўсчынаў Вітаўт. У яе знайшліся пэўныя людзі, якія маглі перашкодзіць грознай каранацыі.

Як толькі Гінча паздаравеў і змог выехаць з братавага дома, то адразу ж заняўся разлікамі са Страшам. Ён думаў найперш пра помсту за каралеву, а потым ужо за сябе. Гінча пачаў збіраць старых сяброў, каморнічых, слуг і замкавых служэбнікаў, якія маглі б выступіць сведкамі супраць здрадніка.

Паказвацца пры двары яму было забаронена, але ў Кракаў ён мог прыехаць, абы толькі захацеў. I Гінча прыехаў, бо хацеў параіцца з ахмістрам двара Мальскім. Ён ведаў ягоную прыхільнасць да Соф'і і гатоўнасць стаць на яе абарону.

Зласлівыя плёткі ўсе ўжо забылі, людзі не адважваліся паўтараць старых нагавораў, аднак Гінчу здавалася, што прысягі каралевы было не досыць.

Мальскі асабліва любіў маліцца Найсвяцейшай Дзеве і дзеля гэтага часта хадзіў у касцёл дамініканцаў. Тут і чакаў яго Гінча.

Ахмістр ледзьве пазнаў Гінчу, калі той павітаўся з ім, і толькі потым прыпомніў. Пасля зняволення ў Хэнціне Гінча дужа змяніўся. Ужо не кажучы пра тое, што ён учарнеў тварам, дык быў да таго ж нейкі азызлы, патаўсцеў і пастарэў.

- Не здзіўляйцеся, ваша мосць, што не пазналі старога слугі,- сказаў Гінча.- Я, нібы той Пятровін (7), устаў з труны і не магу забыцца, чаго нацярпеўся ў той труне ў Хэнціне. Як сумленны чалавек, я не хацеў бы завінаваціцца Страшу. Зрэшты, справа не ўва мне. Я дараваў бы дзеля ран Хрыстовых уласную крыўду, але слёз і сораму каралевы нашай дараваць яму не магу.

- I што ж ты думаеш рабіць? - запытаў Мальскі.

- Таго, што каралева прысягала, мала! - усклікнуў Гінча.- Гэта было ў замку, мала хто ведае як, многія паціскаюць плячыма. Абмоўцаў трэба прылюдна судзіць. Каралеве нельга забывацца і пра свой гонар перад людзьмі, таму паклёпнікі не павінны застацца без пакарання.

- А навошта тым судом варушыць забытае? - пацікавіўся ахмістр.

- Гэтая справа яшчэ не забытая і не скончаная, Бог мне сведка! - горача запэўніў Гінча.- Я тут, у Кракаве, усяго некалькі дзён, а колькі непрыемных дзеяк і здагадак наслухаўся, ні ўзмовіць, ні апісаць! Скажыце вы, літасцівы пане, каралеве, каб яна выклікала гэтага нягодніка. Сведкі і довады знойдуцца, хай ён галавой наложыць, хай паспрабуе таго, што напаткала невінаватага... У Хэнцін яго, на самае дно вязніцы!

Ахмістр доўга маўчаў, было відаць, што ён задумаўся над тым, пра што расказаў Гінча, але баяўся непатрэбных плётак.

- Не трэба баяцца размоў; больш, чым цяпер, гаварыць не будуць,- пераконваў Гінча.- Урэшце, трэба вывесці ўсё гэта на свет Божы, на ясны дзень, мала таго - за тое, што лгар збрахаў, хай адкажа сваёй крывёю! Нават пад такім гарачым напорам Мальскі, як чалавек спакойны і вытрыманы, не падтрымаў задумы Гінчы. А той быў гатовы кінуцца яму ў ногі.

- Я не магу дайсці да каралевы,- гаварыў ён,- а я хацеў бы цалаваць ёй ногі, вас жа я аб адным малю: скажыце ёй, што я прашу, каб яна запатрабавала судзіць абмоўцаў. Хай злымі авалодае страх! Вітаўт не будзе ця- пер, калі сам у няласцы, падтрымваць свайго слугі. Трэба не помсціць, а дабівацца справядлівасці. Толькі прылюдны суд назаўжды пакладзе канец гэтай справе і змые пляму! Ён праводзіў ахмістра аж да варотаў замка і ўсё ўгаворваў, прасіў яго; нарэшце Мальскі паабяцаў, што перакажа каралеве ўсё, што пачуў ад яго.

- Пра ўсё скажу, не бойся, але ведай і тое, што я не буду ёй нічога раіць, наадварот, буду адгаворваць. Нашто будзіць ліха, калі яно спіць.

- А даць ліху волю куды горш! - закончыў размову Гінча.

Паздзел 2

Ягайла прыслухаўся да парады каралевы, біскуп таксама ўхваліў яе. Акрамя таго, ён пацвердзіў прывілеі, нададзеныя шляхце, узамен атрымаў згоду на наследаванне трона ягоным сынам, пасля зноў прыехаў у Кракаў і другі раз пасля прыкрага спаткання ў Медыцы сустрэўся з Соф'яй, якая была вельмі рада за яго.

Каралева з радасцю сустрэла вестку пра пераемнасць наследавання трону і выбранне каралём Уладзіслава. Затое ўсіх, хто таемна спачуваў каралеўне Ядвізе, тая навіна, наадварот, абурыла. Да каралеўны прыходзілі выказваць спачуванні як да пакрыўджанай, пазбытай спадчыны, пасялялі ў маладым сэрцы нянавісць да мачыхі і крыўду на бацьку. Ягайла думаў інакш выракаваць лёс яе брандэнбургскага нарачонага і не ўяўляў сабе, што яго як бацьку можна ў нечым звінаваціць. Сыны заўсёды мелі перавагу над сваякамі "па кудзелі" - права і абычай былі на іхным баку.

Ворагі Соф'і бачылі ў гэтым яе падступнасць, бурчалі спадцішка, гаварылі пра яе як пра ворага, які пагражае дачцэ Анны, дзіцяці крыві Пястаў.

Аднойчы каралеўна выйшла да бацькі з чырвонымі ад слёз вачыма, бледная, калі ж Соф'я спытала ў яе пра нешта, адвярнулася ад яе і нічога не адказала.

Ягайла паставіўся да гэтага спакойна, хоць усё бачыў і разумеў, змаўчаў, спадзеючыся, што час залечыць раны. Нядоўга пабыў ён у Кракаве, падаўся ў Люблін, на сваю Русь, а вось у Літву паехаць не мог.

Надыходзіла зіма, а кароль заўжды праводзіў яе там, у тых лясах, якія нават пахлі для яго па-іншаму, сам іх выгляд цешыў і радаваў яго.

У тым годзе амаль абвешчаная Вітаўту вайна праз тую няшчасную літоўскую карону, што начапляў Жыгімонт, падбухторваў, нібы кідаў костку, за якую мусілі грызціся Польшча і Літва, не дазваляла Ягайлу набліжацца не толькі да Вільні, але нават да Горадна і граніц Літвы. Баяліся здрадніцтва, падману, скандалу, а больш за ўсё слабасці самога караля.

Вітаўт пагражаў адкрыта; былі перахопленыя лісты, якія яму пасылаў Жыгімонт, і перакрытыя граніцы, каб карона не дайшла да Вітаўта. Пасланцы ад рымскага караля затрымоўваліся ў дарозе. З

Польшчы ў Літву адправілі пасольства, якое мелася іншым спосабам палажыць канец гэтай справе: Вітаўту прапанавалі польскую карону, якую Ягайла гатовы быў дзеля яго зняць са сваёй галавы, абы толькі не прэтэндаваў на іншую, асобную.

Але Вітаўту ўладанне Польшчай было няўсмак, мя- няць яе на Літву і Русь ён не жадаў.

Ведаючы ягоны характар, лёгка было адгадаць, што гэтую справу, нібыта ўжо скончаную, развязаць не так проста. Ён нікому не саступаў, ні ў чым не адыходзіў ад свайго намеру.

Так і сядзеў гаротны кароль, гэты спакутаваны стары, на рускім памежжы ў самоце і не ведаў, куды яму падацца. Калі выязджаў з Кракава, Соф'я ўпрошвала, каб не спяшаўся ў Літву, не ішоў у рукі да яе помслівага дзядзькі.

I вось неяк уранку, калі кароль яшчэ быў на набажэнстве ў старой замкавай капліцы ў Любліне і маліўся, укленчыўшы перад абразамі, яму паведамілі, што ад Вітаўта прыехаў Мальдрык Ружа - адзін з ягоных пісараў.

Ягайла так прагна чакаў згоды і міру, што дзеля іх гатовы быў адрачыся ад кароны, і быў такім прыхільным да сваёй крыві і Літвы, што вельмі ўзрадаваўся паслу, які мог прынесці добрыя весткі, аж усмешка з'явілася на ягоным твары. Кароль быў рады, што князь зрабіў нейкі крок, каб знайсці пагадненне.

- Хай бы забраў сабе Кракаў, карону, Збышка і ўсіх іх разам, а я сядзеў бы ў Вільні і ездзіў, калі захачу, паляваць каля Трокаў і Ашмян!

Ледзь толькі ксёндз даў яму пацалаваць крыж, кароль адразу ж спешным крокам выйшаў, каб спаткацца з Мальдрыкам.

Той толькі што злез з каня і стаяў на панадворку, яго віталі каморнічыя караля і двор. Хоць Мальдрык і служыў Вітаўту, але не забываўся, што ён паляк, і на службе ў князя заўсёды памятаў пра родны край.

Знаёмыя пісара заўжды былі радыя бачыць яго, і ён па-братэрску вітаў сваіх землякоў.

Кароль яшчэ здалёк убачыў пасла, і той паспяшаўся падысці, пакланіцца яму да калена. Ягайла весела папляскаў яго па плячы.

Гэтаксама, як Мальдрык быў рады праведаць Польшчу, кароль хацеў паслухаць весткі пра Літву.

Разам яны пайшлі ў замак.

- З чым ты да мяне? - спытаўся кароль.

- З запрашэннем ад майго ўладара,- ахвотна пачаў Мальдрык.- Зіма на парозе, у нас самая пара для ловаў, звера процьма. Князь запрашае вашу вялікасць па старой звычцы, як штогод, у Літву, у Вільню, там вы разам і Каляды адсвяткавалі б.

Кароль аж задрыжэў ад радасці, але не ведаў, што адказаць.

Аднаму Богу ведама, як ён гэтага жадаў! У Вільні ён заўжды адчуваў сябе як дома, як гаспадар, там былі ўсе ўцехі для ягонага сэрца, але як было цяпер нават падумаць аб тьш, каб падацца ў Літву, аддаць сябе ў рукі пакрыўджанага, угневанага Вітаўта, наскочыць на новыя ўгаворы, просьбы, напор?

Адказ адразу ж замёр на ягоных вуснах. Кароль азірнуўся, нібы шукаў нечай дапамогі, але нікога з шаноўных паноў-рады побач не было.

Мальдрык крыху счакаў, нібы ўзрадаваўшыся гэтай замінцы, і дадаў:

- Хай вашая вялікасць нічога не баіцца. Наш уладар зусім ужо не дбае пра карону, ён адмовіўся ад яе. Абы толькі жыць у згодзе.

- Няхай табе Бог дае здароўя за твае добрыя словы,- адказаў Ягайла.- Мне хочацца да вас так, як душы ў рай, але ж, даражэнькі ты мой Мальдрык, ты ж ведаеш: я тут не гаспадар. Трэба даведацца, што яны скажуць на ўсё гэта. Я вымушаны слухацца сваіх нянек і хадзіць у шлеях. Вось пабачым, што яны скажуць на гэта!

- Вялікі князь Вітаўт прасіў яшчэ дадаць, што ён горача просіць прыехаць, бо вельмі хоча вас бачыць. Занядужаў нешта, моцна хворы, вы б яму тую рану і загаілі.

- За гэта я дзякаваў бы болей, чым ён,- перапыніў кароль.

Тады падумаў крыху і дадаў:

- Ідзі пакуль што, адпачні, а мы будзем раіцца. У мяне проста сэрца разрываецца.

Ягайла так заспяшаўся, што ледзь Мальдрык ступіў за парог, ён паслаў па біскупа Збігнева, які быў пры ім, і па паноў-раду.

У Любліне пры ім былі яшчэ двое Алясніцкіх - войніцкі кашталян Добэк, маршалак Ян Гловач, а таксама Ян Лашко з Канецполя, Вінцэнт з Шамотул і Клеменс Вантробка са Стшэлец. Кароль, як толькі ўвайшоў біскуп, намеркаваў сказаць добрую вестку, але выявілася, што той, згодна з завядзёнкай, ужо пра ўсё ведаў.

- Ну і што вы на гэта скажаце? - паспешліва і рэзка спытаўся Ягайла.

- Над гэтым варта добра падумаць,- разважліва сказаў біскуп.- Вядома ж, каб ён пагадзіўся і забыўся пра карону, то гэта было б найлепшае для нас, да таго ж выказаць непавагу і боязь таксама непажадана. I ў той жа час небяспечна аддавацца на волю Вітаўта і верыць ягонаму слову.

- Вашай вялікасці вядома,- азваўся Гловач з Алясніцы, звяртаючыся да Ягайлы,- што пасланцы Жыгімонта доктар Баптыста і Ротг дагэтуль сядзяць у Літве і не перастаюць падбухторваць Вітаўта каранавацца. Вітаўт ведае мяккасць і дабрыню нашага караля і разлічвае на яе.

- Так, так, усё гэта я ведаю і думаю пра гэта,- перапыніў кароль у задуменні,- але... Мальдрык запэўніў, што князь адмовіўся ад думак пра карону і размовы пра яе болей не будзе.

- Адкуль той Мальдрык можа ведаць, што ў Вітаўта ў галаве? - уставіў Вінцэнт з Шамотул.- Ён жа нікому не спавядаецца аб тым, што думае, а што ён гаворыць, то гэта яшчэ не зарука. Часта ён абяцае адно, а робіць так, як яму выгадна.

Ягайла слухаў і пакрысе стаў хмурнець, усё часцей уздыхаць.

- Думайце як след,- урэшце сказаў ён панура,- райцеся. Я нічога не хачу ўсчынаць без вас, так што не кажыце потым, што гэта я ўсю кашу заварыў. Збігнеў у задуменні пачухаў патыліцу.

- Гэтую справу з каронай добра было б развязаць раз і назаўжды,- загаварыў ён.- Візіт караля мог бы дапамагчы разблытаць тыя вузлы, што звязваюць Вітаўта з Люксембургчыкам. Але я нікога так не баюся, нават самога Вітаўта, як нашага ўладара з яго дабрынёй і мяккасцю.

На гэтае ўпіканне кароль нічога не адказаў, нібыта не чуў. Ён і сам добра сябе ведаў. Помніў таксама, як каралева перасцерагала яго наконт Вітаўта, упрошвала, каб не даў падмануць сябе хлуслівымі абяцаннямі.

Доўга яны так раіліся; усе паважаныя мужы, што былі пры каралю, збіраліся, клікалі да сябе Мальдрыка і распытвалі, хадзілі да караля, думалі, узважвалі ўсе за і супраць і нічога не маглі вымеркаваць.

Урэшце, думка біскупа і жаданне караля сталі перамагаць.

Не выпадала адмаўляцца ад Вітаўтавага запрашэння, трэба было ехаць у Літву.

З гэтым пагаджаліся амаль што ўсе, але і пастанавілі разам з каралём паслаць ягоную світу і некалькі чалавек, якія б назіралі за ім, папярэджвалі яго, не давалі размякнуць. Нельга было знайсці нікога здатнейшага да такой справы, чым біскуп Алясніцкі, але з боку таго візіт у Літву быў бы найвялікшай ахвярай, якую ён мог прынесці для сваёй краіны і для свайго ўладара.

Вітаўт ненавідзеў біскупа, бо добра ведаў, што той нязломны адпор, які ён сустракаў у Польшчы, быў работай Алясніцкага. Ехаць у Вільню - значыла пагадзіцца на найцяжэйшыя выпрабаванні, на найвялікшыя крыўды, на змаганне і клопаты, нават на небяспеку.

Але, з іншага боку, ніводзін з сенатараў, найзачнейшых і найталкавейшых, сваёю вагою, характарам, энергіяй, красамоўствам не мог зраўнацца з ім, не мог яго замяніць.

Усе пагадзіліся, што кароль калі і паедзе ў Вільню, дык толькі са Збігневам. З усіх бакоў на Алясніцкага пачалі налягаць. Ён ведаў, што чакала яго ў Літве, але прасіў кароль, угаворвалі ўсе як адзін. I ён моўчкі згадзіўся.

Апрача Алясніцкага, суправаджаць караля ў Літву сабралася даволі вялікая світа, не толькі дзеля пышнасці, але і каб сачыць, дапамагаць, ахоўваць яго.

Мальдрык, у якога былі напагатове асядланыя коні і ганцы для паслуг, на трэці дзень выправіўся назад з весткай, што кароль рады запрашэнню і неўзабаве прыедзе ў Літву.

Было няцяжка здагадацца, што, нягледзячы на пераканальныя словы Вітаўтавага пасла, думкі пра каранацыю зусім не занядбалі і варта было рыхтавацца да размовы пра яе. Візіт караля ў Вільню, разам з чуткамі, якія заспелі яго ў дарозе, пра вялікі з'езд князёў і баяр, не пакідалі сумневу, што так яно і будзе.

Вельмі пышная і шматлікая світа сустракала сівога Ягайлу каля Віленскай брамы. Госці з Русі, вялізны двор, выстраеная варта - усё было цудоўным, з каралеўскім размахам.

Каб уразіць Ягайлу, сабралі ўсё, што мелі ў княстве найшыкоўнейшага, наладзілі самы ўрачысты прыём. Яго віталі воклічамі, народ кланяўся ў пояс.

Сам Вітаўт быў у княскім плашчы, ягоная жонка ўся зіхацела жомчугам, караля вітаў вялікі магістр крыжакоў, які граў ролю ўдзельнага і ўладарнага князя, рускія князі: маскоўскі, цверскі, адоеўскі, іншыя; вялікі натоўп князёў і баяр, татарская варта, мноства літоўскіх баяр.

Вітаўт выступаў як манарх і, хоць не раскідаўся грашыма, не рабіў такіх тратаў, як Ягайла, але там, дзе трэба было паказаць сваю магутнасць, сыпаў грашыма, бо меў з чаго. Ягоная скарбніца заўсёды была поўнай.

Білі званы, гудзелі трубы, пішчалкі, грымелі бубны, калі ў віленскі замак уязджаў кароль аб'яднанага гаспадарства, яго прымалі з вялікай пашанай і сардэчнасцю.

I яго, і ўсіх паноў са світы ўшаноўвалі ад самай граніцы, вынятак рабілі толькі для біскупа Збігнева. Пра яго нічога не хацелі чуць. Як ведалі. Для Вітаўта біскуп быў стрэмкай у воку. Пра яго стараліся забыцца, нібыта і не чулі, абміналі, увогуле не лічылі далучаным да світы, ён ехаў за ўласны кошт.

Усіх, апрача Збігнева, прымалі з шыкам, хоць ён, занядбаны, насамрэч быў тут першым і значыў болей, чым сам кароль.

У першы дзень ніякіх размоў не вялося, хадзілі толькі чуткі, што рыхтуецца каранацыя. А назаўтра забыліся пра абяцанне Мальдрыка, быццам размоў пра карону болей не будзе, і пачаўся раптоўны наступ з усіх бакоў.

У вялікай зале Ніжняга замка пры бытнасці караля, Вітаўта, многіх князёў і ўсюдыіснага біскупа Павел Русдорф, крыжацкі магістр, першы выступіў са словамі прызнання ў вялікай любові і пашане да Польшчы і Літвы. Ягоныя мядовыя словы былі як рэха голасу рымскага караля. Магістр выказаў бязмежную заклапочанасць не- паразуменнямі і разладам, не жадаючы нічога іншага, як ён сказаў, апрача памнажэння магутнасці і славы абодвух гаспадарстваў.

Калі ён скончыў, устаў Алясніцкі. Крыжак хітраваў і ўводзіў у зман, біскуп жа па-мужчынску проста выкрыў ягоную ману.

- Не кажыце вы нам пра любасць і зычлівасць,- адважна запярэчыў ён.- У якасці неаспрэчных довадаў мы маем вашыя лісты, якія сведчаць, як насамрэч і вы, і рымскі кароль спрыяеце нам і да чаго імкнецеся. Вось яны, вашы справы! Перахопленыя лісты з пячаткамі, ад якіх вы не зможаце адрачыся, гавораць супраць вас і выкрываюць вашую ману.

Ніхто не чакаў ад біскупа, што ён мог выступіць так смела і адкрыта, не шкадуючы ні магістра, ледзь не самлелага, ні Вітаўта, які сядзеў побач. Замяшанне, узрушэнне было вялікае. Кароль апусціў вочы і паблед, магістр Русдорф задрыжэў, твар ягоны расчырванеўся, ён зыркаў вачыма на бакі, не ведаючы, што адказаць. Але ў сама прыкрым становішчы апынуўся Вітаўт: ён не мог ні за сябе заступіцца, ні абараніць крыжака. Князь ускочыў з крэсла і, не сказаўшы ні слова, выбег з залы. Спакойна, катэгарычна і грунтоўна біскуп давёў, што пра каранацыю не можа быць ніякай гаворкі, бо ні кароль, ні рада не давалі на тое дазволу.

Не мелі ніякага выніку ні палымяныя заклікі, ні розныя меркаванні, ні выкрыкі, ні просьбы, ні ўгаворы. Кароль маўчаў, спаслаўшыся на біскупа, Алясніцкі стаяў на сваім.

Як ні ўзносілі Вітаўта пад самыя аблокі ў прамовах, але кароны Польшча яму не магла даць, бо Літва была паяднаная з ёй у адно цэлае, ствараць жа два гаспадарствы - значыла разарваць тое, што было дамоўлена і змацавана забавязаннямі.

Гэта быў вызначальны дзень, ён разбіў усялякія надзеі і ілюзіі.

Усё змянілася. Вітаўтава атачэнне агарнула роспач, яшчэ ўчора князь быў поўны надзей, а сёння ўбачыў, што Збігнева не пераканаць і не зламаць.

Было падобна, што ён падпарадкаваўся волі лёсу, але ў ягоных грудзях усё ж нарасталі роспач і невыказны гнеў. Быць пераможаным, вымушаным саступіць пасля такіх высілкаў на схіле жыцця было для яго роўна смерці.

Жыццё ў замку і ў горадзе для ўсяго двара, асабліва для Алясніцкага, якому кожны пагляд здаваўся пагрозлівым, поўным нянавісці і жадання адпомсціць, станавілася невыносным. Дарма Ягайла стараўся ўлагодзіць, угаварыць, пагадзіць.

Вітаўт з годнасцю і нібыта спакойна пераносіў свой боль, шкадаванне, і здавалася, зжыўся з усім, а княгіня Ульяна па-жаночаму крыкліва нападала на Ягайлу, чаплялася да ўсіх, каго спатыкала, падгаворвала, мітусілася, нікому не давала спакою.

У надзвычай пышнай свіце князёў быў, відаць, няпрошаны, як бы выпадковы, родны брат караля - Свідрыгайла.

Ягайла любіў усю сваю радню, лічыўся з ёю, таму быў рады бачыць тут роднага брата. Хоць Свідрыгайла з натуры дзікі, запальчывы, цынічны, паўварвар, быў няварты той любові.

Гэты чалавек быў непрыемны ўсім, акрамя тых, хто цікавіцца падабенствам характараў і звычаяў.

З усіх Ягайлавых братоў менавіта ў ім засталося найбольш ад язычніка, нашчадка той неўтаймаванай, кіпучай крыві, якая не магла спакойна цячы ў жылах і выбухамі пазначала ўсё ягонае жыццё.

Болей русін, чым ліцвін, сваімі звычкамі, мовай, светапоглядам (хоць паводле веры і належаў да рымскага касцёла), Свідрыгайла нагадваў тых князёў Русі, якія прыходзілі да ўлады, не зважаючы на сямейныя повязі, дамовы і хаўрусы, праз забойствы, няправасць і здраду.

А на Вітаўце, ягоным браце Жыгімонце, на Карыбуце, больш памяркоўных і спакойных, на іншых літоўскіх князях быў ужо яскрава відзён уплыў Захаду. Старыя традыцыі яшчэ зрэдку адгукаліся ў іх, але перамагаў абавязак і шанаванне права, хай сабе і ўяўнае.

Свідрыгайла ж розніўся ад іх усіх, ён нібыта спазніўся на сто гадоў, быў чалавекам простым, дзікім, палкім, грубым, гнеўным, не мог стрымваць свае пачуцці.

Але якраз тое, што аддаляла ад яго людзей Захаду, тое на Русі і ў Літве вабіла ягоных прыхільнікаў. Хай сабе ён мог узгарэцца, мардаваць, нават забіць чалавека ў гневе, але за сталом з ім можна было піць запанібрата, не лезці ў кішэню за словам. З гэтым паўдзікім разбойнікам баяры былі адважнейшыя, паводзілі сябе больш вольна, чым з іншьші князямі, прымалі яго за свайго старэйшага брата.

Ягайла даўно ведаў, што Свідрыгайла меў на яго вялікую крыўду, злосць, нават нянавісць, ён нават не хаваў крыўды за тое, што Ягайла ўзвысіў Вітаўта, а яго трымаў на невялікім надзеле, адсунуў убок.

Калі кароль сустрэўся з ім, то хацеў выказаць яму сваю чуласць і зычлівасць, але і гэтым ён выклікаў не спагаду, а пагардлівасць Свідрыгайлы.

Ён з'явіўся тут як груган, адчуваючы, што можна пажывіцца, не выказаў ніякай пашаны ні Вітаўту, ні Ягайлу, на ўвесь голас крычэў, што хоча, каб абодва яны скруцілі сабе галовы, што ніколі не даруе ім сваёй крыўды. Пры першай сустрэчы з Ягайлам ён адразу ж змерыў яго дзікім позіркам і ў адказ на ветлыя словы брыдка вылаяўся.

Ягайла і Вітаўт за сталом заўсёды былі цвярозыя, пілі, як павялося, толькі ваду, а Свідрыгайла заліваў горла мёдам, віном, усім, што знаходзіў, што было пад рукой. Ягоны твар набрыняў крывёй, крывавілі вочы, голас мацнеў. Свідрыгайла заглушаў усіх крыкамі, бязладнымі выгукамі.

Хадзіў ён толькі ў атачэнні баяраў, такіх, як і сам; яны з задавальненнем патуралі ягоным выбрыкам, ухвалялі іх, і чым болей Вітаўт і кароль іх стрымвалі, тым болей яны разыходзіліся.

Вітаўт лічыў, што нянавісць да Ягайлы, якая ўсё расла, шырылася і нарэшце дайшла да шаленства, была ад зайздрасці. Здавалася, што ён і прыехаў сюды толькі для таго, каб парадавацца, што карону не прыслалі, пацешыцца няўдачай, рыхтаваць помсту, а можа, знайсці яшчэ які спосаб скарыстаць гэты выпадак.

Дарма Ягайла спрабаваў яго задобрыць, супакоіць, уціхамірыць.

Гэтая дзікая натура плаціла яму за ягоную дабрыню пагрозамі і насмешкай.

Пасля першай сутычкі біскупа з вялікім магістрам Вітаўт мусіў развітацца, як з надзеяй угаварыць Алясніцкага, так і са сваёй каранацыяй; таму болей не было патрэбы трымаць у Вільні гэтулькі князёў, запрошаных адумысна на спадзяваную ўрачыстасць.

Зразумеўшы гэта, усе пачалі пачціва і шчыра развітвацца, раз'язджаліся са шчодрымі падарункамі. Для біскупа гэта было яскравым сведчаннем перамогі, але ён зусім не падаў выгляду, што рады гэтаму. Ён як мог ашчаджаў асабістую годнасць вялікага князя.

З усіх толькі адзін не меў ахвоты ад'язджаць - гэта Свідрыгайла. Было нешта дзіўнае і падазронае ў ягоным жаданні затрымацца. Ён з'яўляўся, знікаў, некуды выязджаў, збіраў каля сябе тых, пра каго ведаў, што яны не былі прыхільнікамі Вітаўта або былі ім пакрыўджаныя. Да вялікага князя даходзіла, што ён меў нейкія дачыненні з баярамі, сустракаўся з тымі па начах.

Вітаўт сказаў пра гэта Ягайлу, кароль пашкадаваў брата.

- П'яніца,- казаў ён,- што з яго ўзяць!

Ягайла спрабаваў выкарыстаць сустрэчы з братам для таго, каб зблізіцца з ім, замірыцца, заваяваць ягоны давер. Свідрыгайла гутарыў з ім, але, як заўжды, здзекаваўся з Ягайлы. I кожны дзень стараўся знайсці лепшых суразмоўцаў і сяброў. Усё, што Вітаўт адпрэчыў страхам ці пагрозамі, гарнулася да яго.

Днём ён любіў выпіць у замку, а ўвечары ішоў па запрашэнні ці сам сабою да багатых баяраў, рускіх купцоў, нават да простых гараджан і там праводзіў усю ноч у неўгамаваных гулянках.

Усё гэта рэдка калі абыходзілася без бойкі і крыві, бо ён і цвярозы, зазлаваўшыся, мог моцна збіць чалавека, даць яму поўху, а як вып'е, то мог і за кінжал схапіцца. Не лепшымі былі і ягоныя сябрукі. Калі яны цверазелі, то памяталі толькі, што князь быў бойкі і вясёлы.

Добры да ўсіх, Ягайла ставіўся да брата асабліва чула і зычліва. А Свідрыгайла паводзіў сябе з ім зухвальна і дзіка.

Часам яны ўдвух ездзілі на ловы. Ягайла часцей за ўсё вяртаўся змучаны, пакрыўджаны, аднак ён ніколі не скардзіўся на брата. Аб чым там гутарыў з ім Свідрыгайла адзін на адзін, можна было лёгка здагадацца, бо ён неразважліва разносіў усё пры людзях.

Кароль пасля ад'езду запрошаных гасцей крыху супакоіўся і ўздыхнуў вальней, ды раптам Вітаўт зноў самнасам у роспачы пачаў гаварыць пра карону. Гэтым разам схіліла яго да размовы жонка.

- Вы ж мяне выставілі на смех усяму свету! - даводзіў ён Ягайлу.- З мяне будзе здзекавацца Жыгімонт, насміхацца Папа і ўсе князі, усе хрысціяне... якія хоць раз чулі маё імя... Закранутая мая чэсць! Я хачу мець карону не дзеля ўлады, а дзеля падтрымання сваёй славы. Дайце мне яе на адзін дзень, на гадзіну... і я здыму яе адразу, але змагу сказаць, што я яе надзяваў.

Ягайла ківаў на сваіх радцаў.

- Ты толькі згадзіся, а з імі я разбяруся! - усклікнуў князь.

Кароль баяўся Збігнева, бадай што, болей, чым свайго брата і ўвесь час невыразна шаптаў толькі адно - ён гатовы ўсё дазволіць, абы толькі згадзіліся Збышак і рада, адзін ён не можа.

- Гэты біскуп тут усяўладны... Пераканай яго, і я дазволю.

Хоць непарушная цвёрдасць Збігнева, выпрабаваная, не раз рабіла, бадай што, дарэмнымі розныя спробы ўгаварыць яго, не было надзеі нешта перайначыць і цяпер.

Але Ульяна так насядала, што Вітаўт рызыкнуў яшчэ раз паспрабаваць: паслаў у біскупства да ксяндза Мацея (у яго і жыў Алясніцкі) двух каморнічых - палякаў Мікалая з Сенпна і Мальдрыка.

Княгіня Ульяна не магла зразумець, як гэта чалавек можа адмовіцца ад паднашэнняў і падарункаў, яна настойвала, хай бы Збігнева задарылі так шчодра, каб ён урэшце даў дазвол.

Мальдрык ведаў Алясніцкага лепш, і хоць паслухмяна паехаў, але не меў надзеі на поспех пасольства, таму здаў паўнамоцтвы на Мікалая з Сенпна, які спадзяваўся на поспех.

Біскуп прыняў іх абодвух з той халоднай павагай, якой нішто і ніколі не магло ў ім парушыць.

Мікалай пачаў з таго, што князь угаворваў яго, прасіў, каб біскуп не станавіўся на ягонай дарозе. Наўзамен абя- цаў усяго, чаго толькі хоча Алясніцкі. Вітаўт адкрываў яму ўсе свае скарбы, каб той сам зрабіў выбар ці для касцёла, ці для сям'і. Апроч таго, князь абяцаў даць шмат зямель.

Відаць, Мікалай з Сенпна разлічваў, што біскуп паквапіцца на багацце ддя сваёй сям'і нават за кошт сумлення.

Адказ Алясніцкага быў халодны і разважлівы. Ён яшчэ раз пацвердзіў Вітаўтава права насіць карону і яшчэ раз паўтарыў, што Польшча даць яе не можа. Што да яго, то ён ні за якія скарбы ў свеце не прадасць свайго гонару і сумлення.

Яшчэ некалькі гадзін доўжыліся дарэмныя просьбы і разважанні наконт таго, што Польшча нічога не згубіць, калі Вітаўт карануецца, што ён абяцае зняць з сябе тую карону, бо яна патрэбна яму толькі для таго, каб змыць з сябе ганьбу, і гэтак далей, і гэтак далей...

Біскўп стаяў на сваім, халодны і непарушны. Паслы мусілі вярнуцца з пустымі рукамі. Даведаўшыся пра вынікі перамоў, Вітаўт загарэўся страшэнным гневам, княгі- ня Ульяна плакала ад злосці і пагражала адпомсціць.

Абодва тым болей хацелі паставіць на сваім, чым болын нарастаў супраціў. Ягайла раз за разам адсылаў іх да Збігнева.

Вітаўт яшчэ раз паклікаў да сябе Мацея, віленскага біскупа, і праз яго зноў упрошваў, угаворваў даць яму карону хоць бы на адзін дзень, абяцаючы адразу зняць яе.

Якая патаемная думка схіляла яго да такой настойлівасці, цяпер ужо цяжка адгадаць, але пэўна што не жаданне займець каралеўскі тытул.

Урэшце вялікі князь зайшоў так далёка, што пачаў пагражаць біскупу помстай, запэўніваць яго, што даб'ецца ад караля, каб той скінуў яго з біскупства, як Выша.

На Алясніцкага і гэтая, хутчэй за ўсё нерэальная, пагроза не паўплывала, ён не даў сябе запалохаць.

Заўзятая настойлівасць князя і ўсе яго намаганні разбіліся аб грудзі ксяндза, ахаваныя панцырам цвёрдага пераканання, што збавенне краю залежыць ад захавання повязяў, якія лучылі абодва народы.

Праз некалькі дзён Вітаўт, дарэшты знямогшыся ў ходанні з біскупам, моцна занядужаў. Яго зламалі і гэты двубой, і неспакой, гарачка, з якімі ён жыў пасля з'езда ў Луцку. Спалоханая Ульяна вельмі непакоілася за яго і за сябе, нават не ведала, што рабіць. А тут якраз пачалі даходзіць глухія весткі, што Свідрыгайла занадта ўжо яўна, пры жывым Вітаўце, стаў усчынаць розныя захады ды рыхтавацца да наступу.

Праз некалькі тыдняў княгіня ўбачыла на мужавым твары змены: там адбіліся ўсе пакуты. Кроў прыліла да галавы, болі ў спіне і крыжы зрабіліся невыноснымі, па начах біла гарачка.

Аднак ніякага страху за яго жыццё яшчэ не было, Вітаўт быў не па гадах дужы і здаравейшы за Ягайлу.

Нягледзячы на хваробу, князь не збіраўся залежвацца ў ложку. Толькі боль у карку вымушаў яго заставацца ў пакоі; Ягайла сядзеў пры ім, а княгіня штохвіліны непакоілася і прыбягала з новымі лекамі і парадамі. Неўзабаве на крыжы з'явіўся нарыў, гэта прызналі добрым знакам. Князь разлічваў скора паправіцца.

Пасля прайгранай вайны з Алясніцкім Вітаўт зусім заняпаў духам, адмовіўся ад змагання за карону, і наагул яго агарнула нейкае прачуванне канца.

Ён працягнуў далонь да Ягайлы, які сядзеў пры ім. - Забудземся на ўсё. Трэба адмовіцца ад мары пра карону,- прамовіў ён слабым голасам.- Так! Многіх я перамог, адных зламаў страхам, другіх купіў золатам, а гэтага чалавека я не змог пераканаць нічым... Яго і Сонку! Ён не даў мне кароны, а яна ніколі не даруе мне. Дачуўшыся пра цяжкую хваробу Вітаўта, Алясніцкі прыйшоў да князя, які прыняў яго без злосці, з пашанай.

- Ойча мой,- прамовіў Вітаўт,- вы перамаглі... Пра карону я ўжо не думаю. Зайздрошчу Ягайлу, што мае такога дзяржаўнага мужа і што Польшча мае такога святара.

Гэтую размову чулі падканцлер Уладзіслаў з Апорава і пляменнік (сын сястры) караля - Сямко мазавецкі. Вітаўт павярнуўся да іх і паўтарыў, што ён ужо не думае пра карону.

Алясніцкі не пашкадаваў красамоўных слоў, каб пераканаць князя, што ягоная веліч і слава не зменшацца ад гэтага.

Вітаўт, якога даймаў пякучы боль, праз хвіліну дадаў:

- Мне здаецца, што мяне ўжо чакае другая карона, на тым свеце... Мусіць, я неўзабаве памру...

Усе, хто быў у пакоі, перапынілі яго, пачалі запэўніваць, што ніякіх падстаў для трывогі няма.

Але княгіню ўжо абняў неспакой, і яна, былая непрыяцелка Алясніцкага, перахапіла яго, калі ён выходзіў ад Вітаўта, і папрасіла зайсці на хвілінку пагаварыць. Са слязамі яна пачала заломваць рукі.

- Ойча мой! - усклікнула яна.- Ратуй мяне, бедную! Я трывожуся за ягонае жыццё, Вітаўт стары, можа не вытрываць, а я, я застануся адна і пазбудуся ўсяго. Свідрыгайла толькі таго і чакае, у яго ёсць рускія баяры, і як толькі мой гаспадар назаўжды заплюшчыць вочы, ён адразу ўсё захопіць, абрабуе мяне. Забярыце з сабой у Польшчу наш скарб, у вашых руках ён будзе цалейшы.

Алясніцкі ледзь-ледзь змог адмовіцца ад гэтай настойлівай просьбы, стараючыся супакоіць княгіню тым, што кароль не дапусціць ні рабунку, ні несправядлівасці.

У той дзень хвароба прыўкмет абвастрылася, боль і гарачка ўзраслі. Выкліканыя лекары нічога не маглі зрабіць, прырода сама павінна была перамагчы хваробу.

Кароль непакоіўся за яго, не адыходзіў ад ложка, з якога Вітаўт увесь час парываўся ўстаць, і ні жонка, ні Ягайла не маглі ўгаварыць яго застацца ў спакоі, адпачыць.

Нутраная хвароба падточвала яго, ён слабеў, але пераадольваў яе сілай волі. Ён не хацеў паддавацца нямогласці, саромеўся яе, ваяваў з хваробай, як прывык ваяваць усё жыццё.

Біскуп Збігнеў прадбачыў небяспеку і тую закалоту, што магла стацца ў княстве, хацеў застацца на больш доўгі час, але сам кароль прыспешваў, настойваў, каб ён вярнуўся з падканцлерам і некалькімі сенатарамі да дзяржаўных спраў.

Можна было здагадацца, што ён ужо пастанавіў аддаць Літву пасля Вітаўта Свідрыгайлу і імкнуўся пазбыцца ўсяго, што магло б перашкодзіць гэтаму. Біскуп мог бы аказацца тут недарэчы, бо быў католікам.

Без біскупа і ягоных спадарожнікаў пры каралю заставалася яшчэ досыць вялікая світа, праўда, меншая, чым звычайна.

Алясніцкі пакідаў Вільню не без асцярогі, хоць каля Ягайлы і заставаліся на варце людзі, на якіх ён мог спадзявацца.

Кароль перш меўся паехаць на паляванне ў бок Трокаў, потым павольна рухацца лясамі на Горадна. Ен спадзяваўся, што князь адолее хваробу.

Свідрыгайла тым часам амаль што не паказваўся ў замку, аціраўся па ваколіцах, ездзіў у Ашмяны і Ліду; аднойчы вярнуўшыся, зазірнуў, але болей за ўсё забаўляўся са сваімі баярамі, нібы нечага чакаў.

У дзень святой Ядвігі, які Ягайла заўжды ўрачыста адзначаў, ён уранку выслухаў імшу ў францысканцаў на Пясках і выбраўся ў Трокі.

Вітаўт насуперак просьбам караля і ўгаворам жонкі сляпцом намануўся праводзіць яго. Хоць і быў хворы, але не захацеў ехаць у санях, сеў на каня і разам з Ягайлам выехаў з замка. Княгіня ехала за імі ў вазку.

Свідрыгайла ў той дзень з'явіўся, але, убачыўшы зборы, знік. На яго ніхто не звярнуў увагі, Вітаўтава хвароба куды больш усіх займала.

Ягайлаў брат, збегшы са світы, вярнуўся не скора. Прыехалі ў Трокі, і тут Вітаўту пагоршала. Яго аднеслі ў ложак. Князь болей ужо не ўставаў.

Ягайла не адходзіў ад хворага ні ўдзень, ні ўночы. А Свідрыгайла тым часам, разлічваючы на пэўны вынік, аціраўся па гарадках і сядзібах у сваіх старых сябрукоў і памагатых, нібы рыхтуючыся да нечаканага забрання княства, нават супраць волі Ягайлы.

Вітаўтава хвароба не мінала. I ўжо ні для кога не былі таямніцай Свідрыгайлавы намеры. Сам хворы ўведаў пра гэта ад жонкі, якая непакоілася за свой лёс.

Сказалі пра Свідрыгайлавы намеры і Ягайлу, але тут зноў выявілася ягоная дзівосная дабрыня да брата, стоенае жаданне ўзнагародзіць таго за крыўды, а можа, нават і боязь няўстрыманага характару. Але, падгарашчаны княгіняй Ульянай, кароль мусіў урэшце паслаць па брата. Свідрыгайлу, перш чым ён з'явіўся, давялося клікаць двойчы.

Ягайла не стаў крычаць, упікаць брата, убачыўшы, які ён змрочны і раззлаваны, наадварот, ласкава і шчыра прывітаў яго.

- Што ты там распачаў? - спытаўся ён.- Тут усе незадаволеныя табой. Скардзяцца, што ты змовы снуеш, людзей збіраеш, нібыта Вітаўт ужо ў труне.

Князь пагардліва таргануў плячыма.

- А ты што ж - думаеш, што я буду чакаць тваёй ласкі, пакуль ты пажадаеш аддаць мне тое, што мне павінна адысці, належыць мне? - спытаўся той.- I так ужо нашу дзедзіну надта доўга трымаў дваюрадны брат як твой падарунак, а ты ж не меў права гэтак рабіць. Я бяру тое, што і так маё, і пытаць на гэта дазволу ні ў цябе, ні ў палякаў не буду!

Аслупянеламу каралю ён нібы рот заткнуў гэтымі словамі. Ягайла не запярэчыў, не заспрачаўся, толькі дадаў:

- Глядзі, каб ты не папаўся яшчэ ў Вітаўтавы рукі. Ён хоць і ляжыць хворы, але на такія справы ў яго сілы болей, чым у нас абодвух.

Свідрыгайла плюнуў.

- Вітаўт ужо нічога не зробіць! - крыкнуў ён.- Гэты нарыў задушыць яго, жоўць тая, што ад кароны засталася, з'есць яго!

Ён злосна засмяяўся.

- Няма чаго яго баяцца. Настаў мой час, і я пакажу вам, што я магу!

Ягайла хацеў спыніць брата, але той не даваў уставіць нават слова. Рассеўся на лаве супраць караля, з выклікам гледзячы яму ў вочы.

- Ты і Вітаўт,- працягваў ён,- абодва, прабачце, ужо спарахнелая старызна, і нічога болей! Цяпер чарга за Свідрыгайлам, які не дасць гаспадарыць польскім панкам і папскім біскупам!

Кароль сядзеў нібы ўдараны калом па галаве.

- Пачакай жа,- заенчыў ён,- пакуль прыйдзе твая чарга, не лаві рыбу за невадам. Ты не ведаеш той сілы, пра якую так легкадумна разважаеш!

- Ведаю, усё чыста ведаю, і вас, і сваю сілу! - перапыніў яго Свідрыгайла.- Ты мне свайго розуму не ўставіш!

Ён нечакана ўстаў і, не гледзячы болей на здранцвелага караля, які хацеў яго затрымаць, пайшоў з пакоя. Палякі са страхам думалі пра тое, што магло іх напаткаць. Хвароба Вітаўта тым часам рабілася ўсё небяспечнейшай. Ягайлаў лекар паведаміў, што нарыў на спіне ў князя сінее і чарнее. Гарачка не праходзіла.

За апошнія дні Вітаўт некалькі разоў апрытомеў, у гэтыя хвіліны ён і даверыў каралю лёс сваёй спакутаванай жонкі і Літвы.

Пад канец кастрычніка гэты вялікі муж скончыў у Троках сваё жыццё (8).

Для Свідрыгайлы гэта быў знак, што ягоныя надзеі спраўдзяцца.

Ягайла ў той жалобны час быў у Літве, бо не мог ад першага дня па смерці Вітаўта з'ехаць, трэба было пастанавіць, што чыніць далей. Але таго адзінага дарадцы, які б мог служыць яму верна, пры сабе ён не меў.

А Свідрыгайла, не распытваючы ні пра што, загадзя падрыхтаваны, разам са сваімі памочнікамі займаў замкі, захапляў гарадкі, утвараў узброеныя дружыны.

Яшчэ не адгулі пахавальныя званы, калі да Ягайлы, які пакуль што сядзеў у віленскім замку са сваёй світай, уваліўся без папярэджання, не задумваючыся, з чаго пачаць, з фанабэрыстым выглядам, нібы тутэйшы валадар, Свідрыгайла. Ён паспеў скарыстаць час пахавання, заняў Трокі, навадніў сваімі людзьмі віленскі замак.

Твар і вочы ягоныя палалі. Ён ішоў ужо не як падуладны, а як гаспадар Літвы, не як да караля, а як да свайго крыўдніка і ворага. Жменька палякаў для яго не мела значэння.

- Літва мая! - адразу ж закрычаў ён.- Па добрай волі ці сілай, але я вазьму яе! Ты гэта разумееш?

Ягайла прамармытаў нешта невыразнае, потым сказаў больш цвёрда:

- Я сам нічога не вызначаю. Трэба пытаць паноў- раду. А іх тут няма.

- Ні ў цябе, ні ў іх я нічога пытацца і прасіць не збіраюся! - крыкнуў князь.- Літва не была б тваёй, каб ты не аддаў яе Польшчы за жонку. Я такі ж спадчыннік пасля бацькі, як і ты, маё права наследавання на гэтыя землі нічым не горшае.

- Браце,- хацеў ласкава пачаць гутарку Ягайла. Пачуўшы гэтае слова, князь у раптоўным раздражненні выбухнуў:

- Калі ты мне быў братам? Хіба толькі цяпер успомніў пра братэрства, калі збаяўся мяне?! Я з табой братацца не збіраюся, я цябе ведаць не ведаю!

I ён узняў угору кулак.

Ягайла не бачыў ніякага спосабу супакоіць Свідрыгайлу, хацеў задобрыць яго абяцаннямі аддаць яму Літву, але рабіць гэта было позна.

- Я хацеў пусціць цябе ў Літву і без тваіх пагроз, без прымусу,- сказаў ён, устрывожаны.- Дык жа будзь і ты памяркоўны і цярплівы! Табе трэба, як і Вітаўту, верна стаяць пры мне і пры Польшчы.

Князь шалёна зарагатаў, вышчарыўшы зубы, абедзве рукі ўпёршы ў бокі і аж прысеўшы.

- Ну, ну! Ты ўбачыш, якім я верным табе буду! Убачыш! Я нікога не пацярплю над сабой! Я тут такі добры, як ты там у Кракаве, а можа, нават і лепшы!

Сказаўшы гэта, ён устаў, зноў моўчкі паднёс амаль што да самага твару Ягайлу кулак і, бразнуўшы дзвярыма, выйшаў з пакоя.

Палякі, якія сядзелі ў суседнім пакоі, хоць і не былі сведкамі гэтай зневажальнай сцэны, але ўсё зразумелі з гучных галасоў і крыкаў.

У іх бунтавала кроў, яны ледзь стрымваліся, каб не ўварвацца ў пакой.

Таму як толькі яны ўбачылі, што Свідрыгайла выйшаў, адразу Гловач з Алясніцы, Анджэй з Тэнчына і Мікалай Джэвіцкі - тыя паны, што заставаліся з каралём - убеглі ў пакой і ўбачылі Ягайлу паўзмярцвелага ад братавых пагроз.

Яны даўно ўжо бачылі, да чаго ўсё ідзе, і пільна сачылі, каб нікога не пушчалі ў віленскі замак, які яны займалі.

Каля яго кружляла, абступала, націскала і ўсё больш дзёрзка пагражала Свідрыгайлава набрыдзь.

- Літасцівы пане,- наблізіўшыся да караля, пачаў Анджэй з Тэнчына,- дрэнь нашы справы... З намі тут ужо што далей, то болей не лічацца, вашы загады для іх - нібы шум ветрыка... Нас яны не хочуць слухацца. У горадзе Свідрыгайла ўсюды паставіў варту, брамы пазамыкаў.

Трокі і ўвесь Вітаўтаў скарб у ягоных руках, усюды поўна ягоных людзей, замкі адзін за другім пераходзяць у іхныя рукі. А сам ён ужо называе сябе вялікім князем Літвы і Русі.

Кароль павольна падняў галаву, ён палічыў за лепшае абараніць брата і супакоіць палякаў.

- У гэтым няма нічога благога,- сказаў ён, нахмурыўшыся.- Свідрыгайлу я даўно абяцаў аддаць Літву пасля Вітаўта... Іначай і быць не можа... Ды ўрэшце як іначай? Калі б я не аддаў яе з добрай волі, ён бы сам узяў яе сілай. Дык лепей адцамо яе яму і будзем жыць у згодзе.

Ён будзе мяне слухацца.

Паны Тэнчынскі, Джэвіцкі, Закліка Тарло глянулі адзін на аднаго. Ім стала прыкра, але яны не адважыліся пярэчыць каралю, ды справа і так ужо далёка зайшла. Было занадта позна.

Раздражнёны, прыгнечаны Ягайла сядзеў, баяўся падняць вочы.

- Трэба схіліць Свідрыгайлу на наш бок, задобрыць,- прамармытаў ён,- і як хутчэй, як хутчэй...

Ён глянуў на ўсіх, убачыў за іх спінамі Яна Мэнжыка з Данбровы, чалавека адважнага і хітрага. Кіўнуў яму:

- Мэнжык, падыдзі сюды!

Кароль азіраўся вакол, нібы нешта шукаў каля сябе. Ён заўжды меў пры сабе скрынку з каштоўнасцямі, яна ўсюды ездзіла з ім, бо Ягайла любіў рабіць падарункі, нікога не адпускаў ад сябе з пустымі рукамі. Яму хацелася хоць чым надзяліць сваіх гасцей. Кароль шчодра плаціў за ўсякую паслугу, ніводнаму чалавеку не адмаўляў у просьбе.

- Дзе мая скрынка? - спытаў кароль, бо не заўважыў яе.

Джэвіцкі, які трымаў пры сабе каралеўскія грошы і малую пячатку, пайшоў па яе. Скрынка стаяла прыхаваная на паліцы ў другім канцы пакоя. Прынёс і паставіў перад каралём, а ён дрыжачымі рукамі адчыніў скарбонку і пачаў перабіраць каштоўнасці; іх было няшмат і не самыя дарагія, бо ўсё лепшае кароль паспеў параздаваць.

Нарэшце ён знайшоў на дне вялікі пярсцёнак з зялёным каменем, досыць вялікі, такія ў той час насілі біскупы і князі.

Кароль узяў яго і, загарнуўшы ў кавалак шаўковай тканіны, які знайшоўся ў скрынцы, падаў Мэнжыку.

- На, схадзі зараз жа,- сказаўён, вагаючыся,- схадзі да Свідрыгайлы і скажы, што на знак панавання над Літвой я пасылаю яму гэты пярсцёнак.

- Літасцівы пане,- адважыўся запярэчыць Джэвіцкі,- у нас звычайна даюць меч на знак панавання, а пярсцёнак толькі біскупам...

Ягайла абурыўся:

- Не трэба мяне вучыць! Ці не ўсё роўна...

Ён крыху падумаў і дадаў невясёлым голасам:

- А што рабіць? Лепей даць самім, чым ён з нас вырве! Іначай не ўратавацца. Самі бачыце... усё загроб! Чалавек ён гарачы, як агонь, калі яму нешта ўдарыць у голаў, то гатовы на ўсё... Па-іншаму нам не выбрацца. Гэта будзе найлепшы спосаб... Скора ён падабрэе, вось убачыце.

Прыдворныя пераглянуліся, ды не было сярод іх Збышкі, біскупа, які надаў бы каралю мужнасці і стрымаў яго.

Мэнжык узяў у руку шаўковы вузельчык і таптаўся ў дзвярах, але Ягайла нецярпліва закрычаў:

- Давай, давай, ідзі зараз жа, ідзі! Чым хутчэй, тым лепей, каб ён хоць не раззлаваўся!

Сказаў так і сеў, усхваляваны, неспакойны, загадаў падаць вады. Паны не хацелі болей трывожыць караля, але і ягонае становішча, і іх усіх, жменькі палякаў, было не з лепшых, асабліва цяпер, калі ўсе яны сядзелі ізаляваныя ў замку, што было падобна на аблогу.

Пасля пахавання Вітаўта Свідрыгайла яўна захапіў усю ўладу, і кароль з палякамі адчувалі, што ён нібыта знарок хацеў вывесці іх з раўнавагі, дражніў. Ягоныя падданыя і русіны ўголас абвяшчалі, што сюды болей не ступіць нага ніводнага ляха. Здалёку паказвалі ім на горла.

На розум і памяркоўнасць Свідрыгайлавы нельга было спадзявацца.

У другой палове дня ён ужо быў п'яны, а раз завалодаў вялікімі скарбамі, якія засталіся пасля Вітаўта, людзі ішлі да яго адусюль, служэбнікі і баяры - усе яны хацелі стаць ягонымі падданымі, кланяліся яму і паддалі нямала пыхі.

I ён, і ягоныя русіны адкрыта здзекаваліся з Ягайлы, з палякаў, наўмысна падыходзілі да самых вокнаў і сенцаў, каб абражаць і лаяць іх.

Адзін Ягайла яшчэ спадзяваўся, што здолее ўлагодзіць і дагадзіць брату і неяк уратавацца, а двор ужо ні на што не спадзяваўся, адчуваючы, што іх можа чакаць толькі няволя ці яшчэ што горшае.

Адно слова - і маленькая сварка магла перарасці ў разню.

Дачакаліся вяртання пасланага з пярсцёнкам Мэнжыка, ён прыйшоў не скора і каротка далажыў каралю, што аддаў пярсцёнак князю ў рукі і што ён сам хоча прыйсці падзякаваць за яго.

Ягайлу гэта ўзрадавала.

- Вось бачыце! Бачыце! - сказаў ён свіце.- Што я вам казаў? Сэрца ў гэтага чалавека добрае, толькі кроў гарачая, калі ж я яшчэ мёдам яго падмажу, каб яшчэ болей разагрэць яе... Зараз ён пераменіцца.

А тым часам Мэнжык паціху расказваў панам у другім пакоі, як яго прынялі з тым пярсцёнкам.

Свідрыгайла сядзеў са сваім падданствам за сталом і піў, стукаючы кулакамі па стале, яго абступілі такія самыя, як і ён, п'яныя, уторылі кожнаму ягонаму слову паклонамі, смехам, крыкамі і плясканнем у далоні.

Убачыўшы Мэнжыка ў дзвярах, ён скрывіўся і ўсклікнуў:

- А гэты лях, псявера, чаго сюды лезе? Тады пан з Данбровы пакланіўся і пачаў хуценька выконваць сваю пасольскую місію, а пярсцёнак паклаў перад князем. Убачыўшы яго, Свідрыгайла стаў рукі ў бокі і аж зайшоўся ад смеху.

- Што я яму, баба? Чаму гэта ё'н шле мне пярсцёнак з каменем? - закрычаў ён.- Хіба я патрабую, каб гэты дзед аддаў мне Літву, калі я ўжо ўзяў яе?!

Мэнжык чакаў, што той апомніцца і скажа для караля хоць нейкае добрае слова, але не дачакаўся нічога, апроч горкіх здзекаў.

Тады сам спытаўся, з чым яму вярнуцца да караля.

- Скажы яму тое, што пачуў,- крыкнуў князь,- а тое, чаго ты не захочаш паўтарыць, я яму сам скажу! Баяры выбухнулі смехам, гледзячы на Мэнжыка, у якога аж кіпела кроў ад абурэння, пачалі кідаць розныя абразлівыя словы, спрабуючы зачапіць паляка за жывое, урэшце пасол пакланіўся і пайшоў, бо чакаць болей не было чаго.

У гэты дзень кароль спакайней пайшоў на спачын, затое ягоны двор зусім не спаў.

Анджэй з Тэнчына, які ўсё абгледзеў вакол замка і ўбачыў небяспеку ночнага нападу, загадаў частцы каралеўскіх слуг стаяць на варце каля брам і палаца. Мала хто ў тую ноч прылёг на сена, ніхто нават не распранаўся. Свідрыгайлавы сотні, толькі што набраныя і абсыпаныя прыгоршчамі грошай са скарбніц, пілі і акружалі жменьку палякаў, пільнавалі іх, усяляк пагражалі ім.

Трэба было мець цярпенне святых, каб унікнуць калатні; крыхотнае непаразуменне між чэляддзю магло спарадзіць выбух і крывавую бойку, якой нельга было дапусціць. У палякаў былі адвага і лепшае ўзбраенне, але колькасць Свідрыгайлавай дружыны ўдзесяцёра перавышала іхную.

Ліцвіны, якія былі радыя служыць каралю і такой самай зняволенай княгіні Ульяне, баяліся злога Свідрыгайлы і не адважваліся нешта рабіць.

Лацінскае духавенства, якога князь цярпець не мог, хоць сам быў католікам паводле хрышчэння і меў каталіцкае імя Баляслаў, але не насіў яго, таксама баялася гвалту і не магло выступіць за іх.

Трэба было на нешта адважыцца, каб выбавіць караля з гэтай багны. Раіліся ўсе і змеркавалі, што трэба як найхутчэй патаемна паслаць некага ў Польшчу па дапамогу.

Аднак іх усіх так пільнавалі, акружыўшы, што ніхто не мог выйсці за сцены замка без нагляду і мажлівай бойкі. За тымі, хто выходзіў, сачылі, пакуль не вернуцца. Закліка Тарло, Тапорчык, маладзейшы і больш схільны да ўсялякіх прыгод, чым іншыя, учыніў увечары такую штуку: калі ўсе перапіліся, ён надзеў даўгі рускі армяк, шапку рускага крою, прычапіў шаблю, такую, як у іх, і паспрабаваў у змроку прабрацца да францішканаў, каб параіцца з імі.

Тут, на Пясках, ён знайшоў забітыя дзверы, нібыта яшчэ ў часы язычніцтва, і ледзь дастукаўся, каб упусцілі. Ксёндз-парох пра многае ведаў, а калі і не ведаў, то мог лёгка здагадацца, як жывецца каралю і палякам у замку. Закліка ўбачыў яго невясёлым і вельмі заклапочаным лёсам караля.

- Мы будзем дзень і ноч маліцца перад іконай Збаўцы,- сказаў ён Тапорчыку,- а што мы можам больш зрабіць, калі сам кароль нічога не можа? Трэба найхутчэй слаць ганцоў у Польшчу, ды не аднаго, а некалькіх, бо іх па дарозе будуць лавіць,- да біскупа, да каралевы, да сенатараў, каб рушылі войска на абарону караля. Я Свідрыгайлу добра ведаю, ён неўтаймаваны. Не можа ніяк дараваць брату, што праз яго доўга туляўся і мадзеў; пры ім людзі, такія самыя, як і ён... п'яніцы і разбойнікі. Будзьце пільнымі і ўдзень, і ўночы! Мы будзем маліцца.

Пра тое, каб уцячы са старым нямоглым каралём, не было чаго і думаць.

У манастыры не знайшлі каго паслаць у Польшчу, Закліка мусіў разам з іншымі думаць, каго з чэлядзі слаць і якім спосабам, каб гэтага не заўважылі і не схапілі пасланца ў дарозе.

Назаўтра раніцой Ягайла быў у добрым настроі з таго, што, як яму здавалася, ён так усё хітра прыдумаў з пярсцёнкам. Ён чакаў госця з падзякай. Сапраўды, у замак прыехаў Свідрыгайла з цэлай світай. Ён уваліўся ў пакой караля ўжо зранку п'яны і ўвесь чырвоны.

Кароль сустрэў яго з лагоднай усмешкай і хацеў прывітаць добрым словам, але той ад парога пачаў крычэць:

- Ты што сабе думаеш, стары грыб, што я за твае салодкія словы і ліслівасць дам сябе ўгаварыць, што буду табе кланяцца? Ты думаеш, я забыўся, як ты сем гадоў таму трымаў мяне вязнем? А вось цяпер прыйшоў твой час, папаўся ты ў мае рукі, памшчуся я за свае крыўды, памшчуся!

Кароль падняў голаў і аслупянеў, ён не верыў сваім вушам.

- Так, ты мой палонны,- дадаў князь.- Не пушчу я цябе да маладой жонкі, хай яна там адпачне з палячкамі, плакаць па табе яна не будзе. А цябе пашлю на дыбу.

Ягайла хацеў нешта сказаць, але Свідрыгайла не даў, пачаў здзекліва смяяцца з яго.

- Кароль... які ты кароль! Я не баюся ні цябе, ні твайго каралеўства, ні ляхаў. Са мной пойдуць крыжакі і русіны, а можа, і яшчэ хто... Абвяшчу ляхам вайну, а цябе закую, звяжу і пасаджу ў склеп на хлеб і ваду. Здыхай сабе там!

Ягайла абапёрся на руку, заплюшчыў вочы і маўчаў. Князь бегаў па пакоі і так крычэў, што ў палякаў, якія слухалі ў суседнім пакоі, кроў віравала ў жылах, то ад гневу, то ад роспачы. Анджэй з Тэнчына раз-пораз хапаўся за меч, яго стрымвалі, каб ён не стаў прычынай няшчасця, бо аднаго Свідрыгайлавага слова было досыць, каб іх усіх закалолі ці перарэзалі.

Вядома, яны бараніліся б, як ільвы, але ўсе загінулі б. Ягайла з вялікай цярплівасцю зносіў усе знявагі, упікі і здзекі, ён толькі ўздыхаў. Нарэшце з ягоных грудзей вырвалася:

- Як табе не сорамна! Што ты са мной робіш? Я тут безабаронны, у тваіх руках, але табе адпомсцяць...

- Ні іх помсты, ні цябе я не баюся! - узвіўся Свідрыгайла. - Застанешся ў няволі, калі ж ты думаеш, што я дазволю табе слаць адсюль лісты і скаргі, то ты мяне не ведаеш. Адсюль і птушка не вылеціць. Да цябе і ад цябе ніхто не прыйдзе і не выйдзе без майго дазволу... Калі ж пачнеш рыпацца, то і ты, і твае ляхі складуць галовы. Свідрыгайла пагразіў пальцам і з крыкамі ды лаянкай, як увайшоў, так і выбег назад. У сенцах пад дзвярыма ён наляцеў на Закліку і пачаў лаяць за тое, што падслухоўваў. Хацеў ударыць, але той неяк ухіліўся і знік.

Князь зняславіў тых каралеўскіх прыдворных, што стаялі ў сенях і каля сяней, сеў на каня з дапамогай двух сваіх слуг і паехаў, усё яшчэ не перастаючы крычаць. Ні Анджэй з Тэнчына, ні Джэвіцкі, ніхто не заходзіў да караля, пакуль ён не астыў.

Калі ж урэшце занепакоены падканцлер праслізнуў у пакой, Ягайла ўсяго толькі паказаў рукой у той бок, куды паехаў князь, і не змог сказаць ні слова.

- Літасцівы пане,- сказаў Джэвіцкі,- нам ужо няма чаго спадзявацца тут на нешта лепшае. Да каралевы і да нашага панства трэба пасылаць ганцоў і як найхутчэй, каб ратавалі нас. Што мы прападзём, то мала значыць, а вось вас ён замучыць...

- Каго ж паслаць? I як? - вельмі ціха і неяк баязлі- ва спытаўся кароль.

- Прызначце вы, літасцівы пане,- прашаптаў падканцлер.- Кожны з нас гатовы паслужыць, хай сабе і цаной галавы.

Кароль доўга думаў Яму было шкада ўсіх, хто быў пры ім, ніводнага чалавека не хацелася яму пасылаць на смерць, таму ён адклаў гэтую задуму на потым. Усе, хто прыехаў з каралём, сабраліся разам, падрыхтавалі зброю, намеркавалі ўвесь час па чарзе несці варту, баючыся нападу. Раз кароль не гатовы быў да самастойна- га кроку, то ўсё ўзялі на сябе Анджэй з Тэнчына, Добка і Мэнжык. Яны маракавалі, як вырвацца з няволі. З гэтага дня ні ў кога ўжо не было сумневу, што іх лічылі за палонных. Князь паставіў сваю варту ля брам, амаль што каля самага палаца, загадаў нікога не ўпускаць і не выпускаць.

Паздзел 3

Каралева Соф'я вельмі засмуцілася і ўстрывожылася, калі даведалася, што кароль надумаў ехаць з Любліна ў Вільню. Яна баялася помслівага Вітаўта, непакоілася за сябе і за мужа. Яе суцяшала толькі тое, што біскуп не пакінуў караля і паехаў разам з ім.

Соф'я хвалявалася, што доўга не было вестак, паслала сваіх людзей, каб хутчэй даведацца, як ідуць справы ў Вільні. У яе пры двары Вітаўта былі старыя зычліўцы, ад іх пасланыя ёй людзі маглі даведацца, што там робіцца. I ўсё ж яна цэлы час была ў трывозе, непакоілася і прачувала благое. Калі б літоўская карона дасталася Вітаўту, гэта значыла б, што яе ніколі не было б у сыноў, але каб такога не здарылася, дбаў жалезны чалавек, Алясніцкі,- ён не мог дапусціць, каб Літва аддзялілася. Праз некалькі дзён да Кракава дайшлі першыя весткі. Каралева даведалася пра ад'езд князёў, пра Вітаўтаву хваробу, а тут і Алясніцкі, які выехаў з Вільні незадоўга да яго смерці, вярнуўся ў Кракаў, а за ім прыехаў ганец і паведаміў, што Вітаўт памёр.

Цяпер каралева магла б вольна ўздыхнуць, але нейкі смутак агарнуў яе, ёй стала шкада свайго дзядзьку, які некалі быў добры да яе, пры якім яна падрастала. Адна небяспека мінулася, але каму цяпер дастанецца Літва?

Спачатку яна спадзявалася, што скора вернецца кароль, не ведала, як там і што будзе ў Літве, бо пра Свідрыгайлу яшчэ і слыху не было.

Некаторыя думалі, што кароль пакліча Жыгімонта Кейстутавіча, Вітаўтавага брата, спакойнага князя, які даўно ўжо не напамінаў пра сябе, ні ў чым не пярэчыў каралю, ды і Вітаўту не замінаў.

Але аддаць Літву другому брату - значыла прызнаць права на наследаванне княскага пасаду іхнага роду, а гэтага якраз і баяліся палякі, не мог так зрабіць і кароль.

Калі вяртанне караля зацягнулася, Соф'я ўстрывожылася, патаемна паслала людзей даведацца, што з ім дзеецца.

У Літву не раз ездзілі яе каморнічыя, князі, дворная чэлядзь, розныя пасланцы, іх заўжды добра ўзнагароджвалі, таму і ахвотных не бракавала.

Ёй на той час верна і патаемна служылі прыдворныя рознага стану, стварыўся цэлы няяўны двор, якім яна кіравала. Ні ахмістр двара, ні ўрадавыя чыны пра тое не ведалі, старая Фемка і каралева самі адпраўлялі і прымалі лісты і вусныя паведамленні.

Бывала, што яе пасланцы прыносілі не толькі праўду, але і плёткі, чуткі, але ўсё гэта, бытавала ў жыцці, каралева ж, нягледзячы ні на што, прымнажала лік слуг і памочнікаў, іх яна старалася мець усюды.

Апошні з ліку прыдворных, пасланы ёй якраз па смерці Вітаўта, дабраўся толькі да Горадна і там спаткаў чалавека, адпраўленага каралём. Ён расказаў, што Ягайлу трымаюць у няволі, а Свідрыгайла не па-людску з ім абыходзіцца.

Дрэнная вестка ўмомант разляцелася па ўсёй краіне, дакацілася яна і да Вавеля.

Каралеву нібы перуном ударыла. Яе абняло хваляванне.

Адразу ж яна адправіла падкаморыя да біскупа, заклі- наючы яго прыйсці да яе.

Соф'я спаткала біскупа ля парога ў смяротнай трывозе, заплаканая, і прыпала да ягоных рук.

- Ойча, ратуй! Кароль у няволі!

Алясніцкі з выгляду быў спакойным, нейкім надзвычай халодным голасам ён адказаў, што з Божай дапамогай нічога благога стацца не можа.

- Кароль пакутуе за сваю неразважлівасць,- сказаў ён,- за празмерную дабрыню і спагадлівасць да радні. Гэта заўжды шкодзіла яму, ён паддаваўся сваім пачуццям. Але нават гэты шалёны Свідрыгайла не дапусціць гвалту, не адважыцца, бо ведае, што не ўцячэ беспакарана.

Каб супакоіць Соф'ю, біскуп дадаў, што ён паклапаціўся пра тое, каб адправіць лісты ў Рым, да Папы, каб святы айцец сваім грозным словам паўшчуваў Свідрыгайлу. Пасланыя лісты і да караля Жыгімонта, да іншых хрысціянскіх уладароў з жальбамі і скаргамі, з просьбай дапамагчы паланёнаму каралю.

- Вось бачыце, літасцівая пані,- скончыў ён,- я не спаў у шапку, рабіў усё, што можна.

- Так,- жвава азвалася каралева,- але навошта нам прасіць дапамогі ў чужых, калі мы і самі можам уратаваць караля. Усё, што вы, ойча, зрабілі, было б дастатковым, калі б мы мелі справу з кім іншым, а не са Свідрыгайлам, у якога мала розуму ў галаве, яго ўвесь час заносіць, а на Ягайлу ён даўно зуб мае і прагне помсты.

Біскуп на хвіліну задумаўся.

- Што ж будзем рабіць? - спытаў ён.

- Божа ж мой, войска збіраць, што ж яшчэ? - усклікнула Соф'я ў роспачы.- Калі Свідрыгайла дачуецца, што яно ідзе, то спужаецца, бо ён яшчэ не сабраў свае сілы. Тут ніякія лісты не дапамогуць... патрэбна жалеза!

- Ці не рана выцягваць яго і абвяшчаць вайну? - усумніўся Збігнеў. - Без склікання паноў і шляхты адкуль мы возьмем людзей?

- Тады склікайце з'езд! - стаяла на сваім каралева. Каб супакоіць яе, Збігнеў праз хвіліну прапанаваў спачатку выправіць да Свідрыгайлы паслоў і пагрозамі прымусіць яго апомніцца.

Усіх гэтых вусных і пісьмовых перамоў каралеве здавалася мала, яна лічыла, што трэба спяшацца, але так верыла біскупу, што ўрэшце згадзілася з ягонымі прапановамі.

Алясніцкі ж лічыў атрыманыя паведамленні занадта перабольшанымі і пакуль што не бачыў небяспекі.

А тым часам па ўсёй Польшчы з абурэннем загаварылі пра палон караля, пасланцы каралевы ўсе гэтыя чуткі пераказвалі шляхце, адзначаючы небывалую дзёрзкасць чалавека, які пасмеў так абысціся са сваім уладаром, з каранаванай асобай. Абражаным адчуваў сябе ўвесь народ.

Сама каралева сваімі скаргамі, прылюднымі жальбамі, набажэнствамі старалася ўзмацніць гэтае адчуванне і паказаць, якая грозная небяспека навісла над каралём.

Гінча і ранейшыя каморнічыя каралевы былі ўжо ўсе на волі, ездзілі па панскіх сядзібах з яе загадамі, на ўвесь голас гаварылі: гора таму каралеўству, уладара якога леннік можа беспакарана трымаць у палоне, на ўсю Польшчу спадзе ганьба, калі яна не заступіцца за свайго караля.

Шляхта, якую заўсёды хвалявалі падзеі ў краіне, ужо з'язджалася купкамі ў гарадкі, абуралася, лаяла сенатараў за тое, што мала дбалі пра караля, забралі сабе многа ўлады.

Не драмала і каралева.

Калі тут паўсюль гэтак добра рыхтаваліся, каб стаць на абарону Ягайлы і ўсялякімі намаганнямі адбіць яго, то ў Вільні справы пайшлі горай.

У свой час Вітаўт атрымаў падольскія землі, на якія мела вока і Польшча і даўно хацела адабраць іх. Таму адразу ж пасля весткі пра смерць князя, раней, чым яна дайшла да камянецкага старосты Доўгерда, палякі завабілі яго да сябе і змусілі аддаць ім замак. А падольскія гарадкі, у якіх сядзелі ліцвіны - Смотрыч, Скала, Чырвонаград і прылеглыя землі палякі проста адабралі.

Выгнаны Доўгерд падаўся да Свідрыгайлы са скаргай.

Кароль пра тое яшчэ і не ведаў, калі раз'ятраны атрыманым паведамленнем князь прыбег да яго ў замак і з парога закрычаў, што Ягайлу чакае смерць, як і ўсіх, хто пры ім, калі ён вось тут не загадае вярнуць назад Падолле.

Свідрыгайла аж кіпеў ад гневу, падскочыў да караля і пачаў бэсціць яго, пагражаючы кайданамі і пакутамі.

Ягайла ўстрывожыўся, ён кляўся, што ні пра што не ведаў і не чуў.

- Ты ж не падпускаеш да мяне ніводнай жывой душы, не даеш нікога паслаць у Польшчу, чаму ж ты хочаш, каб я ведаў нешта ці мог што зрабіць?

На тую бяду кароль, адпраўляючы ў скарбніцу Свідрыгайлавы падарункі (гэта было яшчэ пры жыцці Вітаўта), паслаў з імі Яна з Алясніцы, праз якога на словах прасіў паратунку ў біскупа.

Ніякага ліста яму не было дадзена, ды ён і не патрабаваў яго, бо на свае вочы бачыў усё, што тут дзеелася, і сам пакутаваў разам з каралём.

Князь жа думаў, што Ян з Алясніцы мог завезці на Падолле нейкія загады, і таму ягоная злосць даходзіла да шаленства.

Ён то кідаўся па пакоі, нібы шукаючы невядомага ворага, то падступаўся да караля і зрываў на ім сваю злосць.

- Ты загадаеш аддаць замкі, або я паздымаю вашы галовы! - крычаў ён над вухам старога.- Ты і гэтыя сабакі, што служаць табе, усе вы нацерпіцеся! Ляхаў перавешаю, а цябе закую ў калодкі і замару голадам! Здохнеш у маіх руках!

Кароль усё яшчэ спрабаваў супакоіць яго, але марна.

- Дазволь мне паслаць каго на Падолле! У мяне ж нікога няма. Я адзін.

- Перш за ўсё ў цябе ёсць пячатка. Думаеш, я не бачыў, як твой слуга запячатваў ёю твой прывілей для біскупа Мацея? Мяне ты не падманеш; давай ліст з пячаткаю або загінеш!

Ягайла быў гатовы на ўсё.

Свідрыгайла яшчэ крыху пакрычаў, палаяўся і выбег. Толькі за ім зачыніліся дзверы, як увайшлі Анджэй з Тэнчына і Джэвіцкі. Кароль выцягнуў перад імі рукі, нібы просячы спагады. Падканцлер жа ўвесь дрыжэў, але не ад страху, а ад гневу. Сама думка аб тым, што ён будзе вымушаны змацаваць пячаткай паперу, якая пазбудзе каралеўства багатых зямель, прыводзіла яго ў роспач.

- Пашкадуйце мяне! - усклікнуў Ягайла.- Ён шалёны чалавек, што кажа, тое і гатовы зрабіць. Прападу і я, і вы, наша жыццё цяпер нядорага каштуе. Падолле мы калі-кальвек з Божай дапамогай адбярэм, а жыцця нам не верне ніхто. Пашкадуйце мяне!

- Літасцівы каролю! - перапыніў Джэвіцкі.- Я адчуваў бы сябе здраднікам і грэшным перад сваім сумленнем, калі б прыклаў пячатку да такога ліста. Не магу я! Нядобра гэта! Лепей тую пячатку кінуць у студню, утапіць.

Кароль ускочыў з лавы.

- Божа барані! - закрычаў ён.- Гэта будзе тое самае, што і мяне кінуць у тую студню. Ён назаўтра закуе мяне і кіне ў цямніцу. А потым задушыць соннага. Мабыць, Ягайлу ўспомніўся Кейстутаў лёс, бо ён уздрыгнуў.

- Не асмеліцца ён зачапіць вас,- заўважыў Анджэй з Тэнчына.- За намі стаіць уся Карона. Ён не адважыцца.

- Ён? Хіба ты яго ведаеш?! - закрычаў кароль.- Я памятаю яго з дзіцячых гадоў, ведаю: калі раз'ятрыцца, то ні на што не зважае. I сваё жыццё тады гатовы аддаць, і чужое ўзяць, чыё б яно ні было. Трэба даць яму той ліст, Бог з ім, абы толькі вызваліцца. Ліст...

Джэвіцкі ўкленчыў перад каралём:

- Нельга, літасцівы пане! Звярніце ўсё на мяне, нібыта я згубіў пячатку, пасеяў недзе, я вінаваты. Хай мяне катуе, хай галаву здымае. Аддам жыццё, але краіне не здраджу! Кароль перапыніў яго:

- Тваім жыццём ён сыты не будзе! Маё возьме... Лісты на Падолле трэба выслаць, хто-колечы напіша іх, запячатаем галоўкай мяча... Або замкі трэба аддаць яму, або галовы!

Ніхто больш не адважыўся пярэчыць каралю, усе пераглянуліся і моўчкі пагадзіліся.

- Зараз жа пішы ліст! - усклікнуў кароль.- Я загадваю! Не ты будзеш вінаваты, а я... Мая воля... З лістом паедзе Закліка, і лепей сёння, чым заўтра раніцой... Хай зараз жа збіраецца ў дарогу. У Камянцы сядзіць, не інакш, Міхно Бучацкі, хто ж яшчэ, як не ён, на такое адважыўся? Хай здасць замак таму, каго прызначыць Свідрыгайла. Тэнчынскі хацеў нешта сказаць, кароль замахаў рукамі, прымушаючы яго маўчаць.

- Пішы ліст, мне жыццё даражэй!

Тут ужо ўсе, хто быў з каралём, выйшлі, нібы прыбітыя, і падаліся ў пакой падканцлера.

Джэвіцкі быў у роспачы. Анджэй Тэнчынскі, чалавек рыцарскага сэрца, быў адзіным, хто не страціў мужнасці.

У ім усё віравала, але надзея не пакінула яго.

- З кожным днём нам усё горш,- загаварыў ён.- Мы цярпелі і маўчалі, кароль у няволі, мы палонныя, трэба нарэшце падумаць і пра сябе. Перш, чым сонца схаваецца ў Польшчы, нам тут раса вочы выесць...

- Ды што з таго толку, калі з Польшчы нам не шлюць дапамогі? Што нам рабіць з гэтым п'яніцам і шаленцам? - уздыхнуў Джэвіцкі.- Няма ў нас сілы. Адна надзея на Бога.

- Так, Бог, Бог нам дапаможа,- прамовіў Тэнчынскі,- але і нам пра сябе трэба падумаць, бо калі прыйдзе дапамога, ад нас могуць застацца толькі косці. Ён паглядзеў на змоўцаў. Было іх у пакоі з дзесятак: прыдворныя, каморнічыя, каралеўскія служэбнікі - усе людзі выпрабаваныя, адданыя.

Прыклаўшы палец да вуснаў і жэстам паказаўшы, каб наблізіліся, ён зашаптаў:

- Адвагі ў нас паддастаткам, адзіны паратунак у мужнасці. Скажу каротка: ад гэтага шалёнага чалавека нам трэба пазбыцца. Хоць у яго пры сабе многа людзей, але болей пад страхам, чым з ласкі, болей за грошы, чым за яго. Калі мы яго задушым, па ім ніхто плакаць не будзе. Уварвецца ён яшчэ раз да караля, як вось сёння, то што тут доўга думаць: адны заступяць дарогу ззаду, другія з кінжаламі пойдуць за мной, і, як толькі я крыкну, заб'ём яго.

- Іншай рады няма! Няма! - горача пераконваў усіх Тэнчынскі.

- Хай Бог нам даруе, мы мусім абараніць караля! Мэнжык і іншыя слухалі, не выказваючы ні здзіўлення, ні абурэння. Відаць, усе ўбачылі нейкае выйсце, і ніхто ўжо не баяўся таго, што можа быць.

- Ну, а потым? - спытаў Мэнжык.

- Пакуль усе разбяруцца, што сталася, трэба захапіць замак, выкінуць з яго ліцвінаў, замкнуцца, умацавацца і абараняцца, пакуль не падаспеюць нашы. Калі не стане Свідрыгайлы, то і баяры заспяваюць іначай.

Усе зноў памаўчалі, ніхто не пярэчыў, слухалі ўважліва, толькі азіраліся, каб хто чужы не падслухаў.

- Таго, што я задумаў, яны не падазраюць,- казаў далей Тэнчынскі,- караля яны лічаць перапужаным і гатовым на ўсё, а нас таксама трымаюць за палахліўцаў. Вялікіх цяжкасцей я тут не прадбачу, толькі трэба напасці на іх дзёрзка і знянацку. Ён заўсёды прыходзіць у пакой адзін, амаль што безабаронны, нас тут больш за дзесяць чалавек, і я першы так сцісну ягонае горла, што з яго і дух вон. Зброі ён не носіць, людзі, якія прыязджаюць з ім, застаюцца на панадворку. Нашы слугі дадуць ім рады, а замак... хоць бы ў самым верхнім, ніжні пакінем, будзем трымацца, я ўпэўнены, што мы зможам дачакацца падмогі. Добра, што Закліка паедзе з лістом на Падолле. Гэтага нам і трэба. Ён быў бы апошнім дурнем, калі б не змог, хоць і з-пад варты, паслаць некага ў Кракаў, раз ужо справа ідзе пра жыццё і смерць. Шляхта павінна сесці на коней.

Гэтая адважная думка Анджэя з Тэнчына спадабалася ўсім ім, бо людзі пачалі ўжо давацца ў роспач і паняверку. Супраць забойства Свідрыгайлы яны нічога не мелі, яно давала надзею на збавенне.

Адзін Джэвіцкі быў незадаволены, бо зладзейскім за- бойствам пагарджаў.

- Трэба спачатку вывесці яго з раўнавагі, каб ён першы каго з нашых зачапіў! Было б лягчэй на душы, а то нападаць на безабароннага...

- А хіба мы не павінны абараняць нашага ўладара - караля? Пад ляжачы камень вада не цячэ...- спяшаўся падтрымаць Анджэя Мэнжык, які разам з іншымі цалкам адобрыў яго прапанову.- Хай сабе і загінуць давядзецца, але з гэтага абрыдлага палону, дзе нас трымаюць горш за халопаў, пара выбірацца. Бэсціць нас, лае, пагражае. Ніводзін з нас не можа паказацца на панадворку без таго, каб русіны не паказалі на шыбеніцу, маўляў, вас трэба павесіць. Напрамілы Бог, годзе нам гэтага! Кожны з нас, можа, і сцярпеў бы, успамінаючы раны Божыя, але глядзець, як здзекуюцца з старога караля, валасы дыбам устаюць! Досыць цярпець!

- Досыць! Больш няма сілаў - падтрымала яго рэшта.- Святыя словы! Задушыць яго!

Анджэй з Тэнчына сам здзівіўся, што так нечакана ўсе пагадзіліся. Ён яшчэ болей загарэўся прагай дзеяння.

- Паслухайце! - працягваў ён.- Кароль не павінен пра гэта ведаць, нават здагадвацца; нам жа трэба ўсё як мае быць абгледзець, пабачыць, што робіцца ў замку, склікаць сваіх людзей, размеркаваць іх, дзе хто стане, трымацца будзем разам. Той Свідрыгайлавай п'янай набрыдзі нам няма чаго баяцца, палова яе разбяжыцца, палову зні- шчым. А на замку, калі мы там замкнёмся, трасцу балотную, а не нас дастануць!

Джэвіцкі болей не ўпіраўся. Толькі спытаў:

- А што есці будзем?

Анджэй з Тэнчына ўсміхнуўся:

- Яшчэ як быў жывы Вітаўт, я не раз хадзіў па верхнім замку і ўсё выглядзеў. Мне паказвалі, каб пахваліцца, запасы, якія на ўсякі выпадак нябожчык князь трымаў напагатове. Там іх будзе на год аблогі.

Усе згодна заківалі галовамі, ніхто не запярэчыў.

- Ну, тады за справу, і смялей! - распарадзіўся Тэнчынскі.- Хай кожны ідзе рыхтавацца, назіраць, усім думаць толькі пра адно! Трэба пазносіць у адно месца зброю, бо цяпер яна валяецца па розных пакоях, а яна павінна быць напагатове. I каб адзін аднаму дадаваў мужнасці, а не наадварот. Наладзім гэтай гадзіне капец, ён тое заслужыў. Заколем яго, як парсюка.

Яны пачалі расходзіцца. Параіўшыся з Тэнчынскім, надумалі падзяліцца па два, па тры і ісці ў розныя бакі. Пан Анджэй з Джэвіцкім засталіся.

- Ну, а што будзем рабіць з лістом? - запытаўся падканцлер.

- Ну,- адмахнуўся Тэнчынскі,- ліст - гэта ўжо вашая справа.

- Я аддаў бы некалькі гадоў жыцця,- прамармытаў Джэвіцкі,- абы толькі не пісаць яго і не ставіць пячаткі.

- Нічога не зробіш, трэба! Загад караля,- уздыхнуў Тэнчынскі.- Бедны стары пад прымусам у палоне, такі ліст нічога не значыць! Калі Свідрыгайла хоча мець яго, то трэба ім горла яму заткнуць, іначай мы яго не адужаем...

Падканцлер пачаў хадзіць па пакоі, не ведаючы, як падступіцца да таго ліста. На сцяне вісеў абразок Хрыста, які ён заўжды вазіў з сабой, да яго ён і звярнуўся з палкай малітвай.

- Што яшчэ можна прыдумаць? - пытаўся ён, стоячы перад Тэнчынскім.- I ці будзе ў Заклікі мужнасці і розуму?

- Ого,- засмяяўся Тэнчынскі, - кожнаму з нашых Тапорчыкаў Бог даў і таго, і другога, ніводнага не абышоў! Знаемся дома, знаймася і ў людзях... Толькі адным ён даў болей мужнасці, а другім - розуму... Тарло разумны, а вось адвагі часам не стае.

- Можа, яму ў бот палажыць, ці ў адзежыну зашыць другое, патаемнае пасланне да Бучацкага,- прашаптаў Джэвіцкі.- У ім можна было б напісаць, што караля прымусілі паслаць такі загад, але выконваць яго, аддаваць замак - не трэба.

- Вядома, гэта быў бы найлепшы спосаб,- усміх- нуўся Тэнчынскі,- але ж мы ўжо ведаем, што ніводнага з нас не выпускаюць з замка, пакуль не вытрасуць кішэні, не памацаюць за пазухай. Яны гатовыя нават боты зняць. Каралеўскага пасла тым болей не адправяць, не абшу- каўшы: ці не павязе нечага патаемнага. Адзін Бог ведае, ці пусцяць яго аднаго? Напэўна ж, прыставяць некага.

Абодва задумаліся. Тэнчынскі нявесела ўсміхаўся.

- Божа мілы,- прамовіў ён,- усяго чакаў у сваім жыцці: для рыцара прыгоды, як для рыбы вада, але такой напасці, якая нам тут выпала, нават і ў сне не прысніў бы ніколі.

Джэвіцкі, які як падканцлер часта меў справу з воскам для пячатак, якраз у тую хвіліну ўбачыў на сваім стале грубую жоўтую васковую свечку. Ён узяў яе ў рукі і задумаўся, разглядаючыся на бакі.

Тэнчынскі тым часам узіраўся на яго.

- Што ты задумаў? - спытаў ён.

- Што задумаў? - не зводзячы вачэй са свечкі, адказаў падканцлер.- Думаю, што можна было б гэтую свечку разрэзаць, пакласці туды ліст, зноў добра заляпіць, каб і знаку не было, а потым даць яе Закліку ў дарогу, каб было чым пасвяціць на пастаялых дварах вечарамі,- ну, што вы на гэта скажаце?

Анджэй з Тэнчына ад радасці абедзвюма рукамі абняў яго.

- Я не меў справы з воскам, і абыходзіцца з ім не ўмею,- сказаў ён,- але калі магу чым дапамагчы, то скажыце, я гатовы хоць зубамі грызці тую свечку! Доўга не думаючы, Джэвіцкі знайшоў нож, разрэзаў ім свечку на дзве палавінкі.

- Трэба толькі сказаць Закліку,- разважаў ён,- каб не дужа часта запальваў гэтую свечку, а аддаў яе ў рукі Бучацкаму.

Яны стаялі, нахіліўшыся над сталом, занятыя свечкай, і тут увайшоў Закліка.

- Ну вось,- загаварыў ён яшчэ ад парога,- ёсць у мяне і воз і перавоз: ужо ведаю, хто паедзе са мной. Свідрыгайла падганяе, каб кроў з носу, а лісты былі да раніцы гатовыя. Да мяне ён прыстаўляе такога самага, як ён, п'яніцу, пустагаловага князя Міхала Бабу.

- Ну, ты баб заўжды любіў,- засмяяўся Тэнчынскі,- для цябе гэта самае тое! Бог пакараў цябе справядліва... А тут на табе - баба!

- Мне ўжо яго паказалі,- не зважаючы на жарт, працягваў Закліка,- і тое-сёе расказалі. Усю дарогу будзе лактаць і мне спакою не дасць.

- Дык і лепей, што ён добра залівае,- перапыніў Тэнчынскі.- З п'яным цвярозы заўсёды будзе панам, хай сабе ён і князь.

- Князь Баба дапаможа табе сцерагчы каралеўскі ліст,- дадаў Джэвіцкі, звяртаючыся да Заклікі,- і можаш нават даверыць яго яму, абы толькі давёз цэлай маю свечку.

- Свечку? - здзіўлена спытаў Тарло.- Навошта мне свечка?

- Вось гэтую, якую я дам табе ў дарогу,- прамовіў падканцлер і паказаў,- запомні, трэба не паліць, а як найхутчэй аддаць пану Бучацкаму ў рукі, каб... прачытаў ліст... Зразумеў?

Джэвіцкі ўсміхнуўся. Закліка зірнуў і ўбачыў на стале свечку з выскабленым у сярэдзіне воскам - атрымалася ніштаватая ямка... Астатняе было лёгка дадумаць.

- Не бойцеся,- сказаў ён,- свечка даедзе, абы толькі я даехаў да месца жывы! Буду трымаць яе пры сабе, ля самага сэрца...

- Даедзеш ты жывы і здаровы, не хвалюйся! - прамовіў Тэнчынскі.- Баба прасочыць за табой. Ты ж вязеш вельмі важныя для іх лісты, таму яны будуць ахоўваць цябе ў дарозе.

Калі Закліка з Тэнчынскім пайшлі, падканцлер зачыніў дзверы пакоя на засаўку, набожна перахрысціўся і памаліўся, а потым сеў пісаць спачатку патаемны ліст да Бучацкага, каб паспець схаваць яго ў свечку ў тым разе, калі перашкодзяць.

Ледзь паспеў закончыць, калі пастукаўся пасланы ад караля каморнічы даведацца, ці гатовы загад Бучацкаму. Ягайлу хацелася хутчэй збыць гэта, супакоіць шалёнага брата і вызваліцца ад нагляду.

Падканцлер уздыхнуў, дастаў з мяшэчка пячатку, пацалаваў яе, нібы прасіў прабачэння, што мусіць ужыць яе для такой справы, і прыціснуў да шнура, прычэпленага да пергаміну.

Ягайла чакаў, увесь час пытаўся, ці выехаў Закліка. Ён быў занепакоены, устрывожаны і змучаны.

Занадта добра ён ведаў Свідрыгайлу, каб не зважаць на ягоныя пагрозы. Досыць было да той злосці, якую ён насіў у сэрцы, дадаць настоенай медавухі, каб ён прыбег у замак раз' юшаны. Таму кароль і не мог быць спакойным за сваё жыццё, а пра змову сваіх абаронцаў ён не ведаў.

Вельмі ж не хацелася Ягайлу адразаць Падолле, ён ведаў, што за гэта будзе цярпець ад біскупа і польскіх паноў суровыя ўпіканні, бо па той зямлі цяклі малочныя рэкі - яна была вельмі багатай, аднак жа трэба было ратаваць жыццё.

Ён зноў і зноў вінаваціў сябе ў думках, што выбраўся ў тое нешчаслівае падарожжа, не паслухаў жончыных пе- расцярог. У той час ён баяўся толькі Вітаўта і ведаць не ве- даў, наколькі горшыя пакуты давядзецца цярпець ад брата, якога любіў, шкадаваў, якому дзеля той любові адааў Літву.

Вінаваціў і іншых, але і сябе самога, бо перад самкм ад'ездам біскуп угаворваў яго вярнуцца. А яшчэ кароль быў незадаволены тым, што польскія паны не спяшаліся вызваляць яго, а пакінулі, аддаўшы на здзек.

Бедны кароль, апанаваны такімі невясёлымі думкамі амаль усе дні праводзіў у ложку, ён не мог паехаць на паляванне, бо яго не выпускалі з замка, ды можна было нарвацца і на засаду.

Часам прыходзіў хто з прыдворных, станавіўся перад ім і расказваў пра ўсё, што чуў, бачыў, а часам выслухоўваў ягоныя скаргі.

Каб адарваць спакутаванага караля ад горкіх думак, яму ад рання апавядалі пра надвор'е, пра палі, дзе цяпер так добра паляваць, пра ўсё, што ўспадала на думку, што рабілі людзі, што думалі слугі, якая будучыня ім бачылася...

Ніхто надоўга не выходзіў, усе сядзелі пры каралі, каб ён іх не шукаў не выклікаў. Ён загадваў падрабязна расказваць пра найменшыя драбніцы жыцця ў замку. Яго цікавіла ўсё, але найбольш Свідрыгайла і ягоныя сябры, іх баляванні, бойкі, сваркі і скандалы.

Ён пасылаў іх выведваць, падслухоўваць, быў цікаўны да ўсяго, і гэта яго забаўляла. З усяго, што пачуў ён рабіў свае праракаванні, і яны яго супакойвалі.

На другі дзень, як было дамоўлена, Закліка выехаў з князем Бабай у Камянец. Ён прыйшоў да караля развітацца і ўзяць ліст, які ўжо быў загорнуты ў шоўк, а побач стаяў дарожны мяшок.

Не спадабаўся Ягайлу выгляд пасланца, ён паспяшаўся хутчэй адправіць яго. Мармычучы нешта, аддаў усё, што было падрыхтавана, блаславіў на дарогу і ў канцы сказаў:

- Перадай Бучацкаму, каб дзеля ўсяго святога аддаў замкі: ад гэтага залежыць маё жыццё!

I Тарло з адным вядомым лістом і другім, патаемным, схаваным у свечцы, разам з князем Бабай рушыў на Падолле.

Перад ад'ездам ён развітаўся і са Свідрыгайлам; той загадаў прачытаць яму ліст з пячаткай і строга наказаў спяшацца.

З гэтага дня ў князя не знаходзілася часу, каб праведаць брата, хоць Ягайла і спадзяваўся на гэта, чакаў, выглядаў на замкавым панадворку.

Увечары нехта са слуг прыбег з дзіўнай навіной: нібыта на свае вочы бачыў колішняга каралеўскага каморнічага Гінчу з Рогава. Каля гарадской брамы яго схапілі Свідрыгайлавы людзі, раздзелі да кашулі, шукаючы лістоў, нічога не знайшлі і пацягнулі да самога князя.

Напамін пра Гінчу на хвіліну прымусіў караля задумацца, потым яму стала цікава: адкуль ён тут узяўся і што рабіў.

Ніхто не мог сказаць яму, што насамрэч Гінча сам папрасіўся з'ездзіць у Вільню. Ён дужа паважаў свайго караля і трывожыўся за яго. Гінча вё'з не толькі навіны з Кракава, але і лісты ад Папы да Свідрыгайлы, якія павінен быў патаемна аддаць біскупу. Гэтых лістоў не было пры ім, калі яго трэслі каля брамы.

Пасля доўгага чакання і дарэмных спроб убачыцца Гінча нарэшце з'явіўся ў замку, вельмі стомлены ці то доўгай дарогай, ці спатканнем са Свідрыгайлам.

Калі яго прывялі, кароль падняўся з пасцелі.

- Адкуль ты ўзяўся? - пачаў ён дапытвацца жвава і цвёрда.- Хто цябе паслаў? З чым? Расказвай!

Гінча ледзь паспеў пакланіцца каралю.

Ён быў уражаны яго выглядам: хоць у Кракаве і ведалі пра цяжкае становішча Ягайлы, але Гінча не спадзяваўся ўбачыць свайго ўладара такім прыгнечаным і бязвольным. Гінча цяжка ўздыхнуў, потым загаварыў:

- О, літасцівы пане, ніхто мяне не пасылаў (ён не хацеў прызнавацца, што вёз лісты). У нас пачалі гаварыць, нібыта тут, у Літве, нешта благое дзеецца з нашым каралём, і я папрасіўся з'ездзіць, можа, на што і спатрэблюся. Але ж, Божа літасцівы, у мяне і ў галаве не было, што нашы трапяць тут у такі суровы палон!

Ён схапіўся за галаву. Кароль з цікавасцю глядзеў на яго, уздыхнуў:

- А што там у Кракаве робіцца?

Хоць Гінча і быў там, але баяўся прызнацца, нічога не сказаў ён і пра двор, каб зноў не абудзіць непатрэбных падозранняў. Адказаў, што толькі з чутак ведае, што там усе здаровыя, а каралева выглядае невясёлай.

- Цябе трэслі і дапытвалі, калі ты прыехаў?

- Мала таго, у саквах усё чыста перакапалі,- адказаў Гінча,- здавалася, што яны мяне да кішок дастануць. За малым жывот не разарвалі! Потым мяне завялі да кня- зя, каб паслухаць ягоныя домыслы і лаянку.

- Ён сам цябе распытваў? I што ты яму сказаў? - перапыніў кароль і нагнуўся, каб лепей пачуць адказ.

- Мяне прыцягнулі ў палац Гаштольда,- сказаў Гінча, наблізіўшыся.- Даўгі такі пакой, такі ж стол, процьма збаноў. Князь сядзіць з аднаго боку, дружына насупраць, а дух вінны такі, што можна ап'янець надыхаўшыся. Князь пачаў мяне бэсціць, лаяць, пагражаць, што павесіць і мяне, і ўсіх ляхаў, калі зараз жа не скажу, з чым мяне паслалі і ад каго. Я гатовы быў прысягнуць на Евангеллі, што сам з добрай волі дабраўся сюды, бо дачуўся, нібыта ў караля пры сабе мала людзей, а я ж ягоны даўны слуга. Яны кінуліся да мяне, пагражалі дыбай і пятлёй.

- Дыбай? - нявесела перапытаў кароль.- Во здзівіў! I мне ёй пагражалі, так што ты не лепшы, чым я!

- З пустога збана нічога не нальеш,- казаў далей Гінча,- у чым я мог ім прызнацца, калі нічога не меў у думках? Потым яны пачалі распытваць, што робіцца ў Кракаве.

- I што ты ім сказаў?

- Тое, што ёсць, чыстую праўду: што шляхту склікаюць, збіраецца вялікае войска, каб ісці на Літву адбіваць караля. Калі ж хоць адна валасіна ўпадзе з ягонай галавы, то тут не застанецца каменя на камені.

Кароль устрывожыўся, аж сціснуў кулакі.

- I ты ім гэта сказаў?

- А што мне ім было казаць? - спытаў Гінча.- Хай ведаюць, што іх чакае! Я не маніў. Праўда, тут яны падступіліся да мяне, як пачулі такое, крычэлі, лаяліся, торкалі кулакамі пад нос, адзін нават стукнуў мне па карку, пачалі гарлаць, што самі пойдуць на Польшчу і разнясуць там усё на мэтлахі. Але сам князь толькі прыкусіў вус і трос галавой, гледзячы на сваіх.

- Тое, што я ім сказаў, праўда, шляхта сапраўды збіраецца каля Варты, хочуць як найхутчэй сабраць войска,- працягваў Гінча, крыху перадыхнуўшы,- а яны злаваліся, смяяліся, кпілі, але было відаць, што гэта ім неўпанараў. Потым пакрысе супакоіліся, а мяне яыперлі за дзверы.

Кароль глыбока задумаўся, разважаючы, ці добра зра- біў Гінча, калі пагражаў войскам, і ці не павялічыў тым небяспеку. А пасланец спакойна стаяў, ён ужо супакоіўся пасля таго, што перажыў.

Даведаўшыся пра прыезд Гінчы, у пакой пачалі заходзіць Анджэй з Тэнчына, Мэнжык, Джэвіцкі і іншыя, каб даведацца, з чым ён прыехаў. Усім ім Гінча тлумачыў, што пачуў пра бяду з каралём і сам, з добрай волі прыехаў, каб служыць яму, альбо загінуць з ім.

Кароль успомніў, як Гінчу нізавошта катавалі ў Чэнціне, адчуў сябе вінаватым, яго мучыла сумленне, таму ё'н маўчаў і толькі прамармытаў:

- Калі Бог дасць, што ўратуем свае жыцці, выйдзем з няволі, тады я ўзнагароджу цябе за ўсё.

Гінча не прызнаўся, калі яго распытвалі, што быў у Кракаве, сказаў толькі, што чуў пра лісты, пасланыя Папу Рымскаму, на якія з дня на дзень павінен быць дастаўлены нейкі водгук Свідрыгайлу. Ён не хацеў прызнавацца, што сам прывёз тыя лісты, зашытыя ў адзежыне, і, перш чым з'явіцца ў замку, аддаў іх у манастыры францішканаў біскупу Мацею, якому яны і былі пасланыя.

Гэты дзень быў не надта вясёлы для князя Свідрыгайлы, бо спачатку да яго прывялі Гінчу, і ён даведаўся, што шляхта ўзбройваецца і хоча ісці на Літву, а праз колькі гадзін віленскі біскуп Мацей заехаў на Гаштольдаў двор і запатрабаваў з ім спаткання.

Спачатку ён хацеў адправіць яго ні з чым, бо не любіў каталіцкага духавенства, нават асцерагаўся яго, але біскуп загадаў перадаць праз баярына, што ў яго ёсць ліст ад Папы да князя.

Пачуўшы пра тое, Свідрыгайла адразу працверазеў. Гінча ўжо навёў яго на пэўныя думкі, а тут прыбыла ведамасць ад Папы, пра змест якой лёгка было здагадацца. За Ягайлу заступаліся ягоныя апекуны.

Ксяндза Мацея ўпусцілі да князя, які перайшоў са сталовага пакоя, дзе звычайна сядзеў, у іншы, каб прыняць яго. Прывітаўшыся, біскуп дастаў пергамін з алавянай пячаткай, убачыўшы яго, Свідрыгайла скрывіўся. Чытаць ён не ўмеў і таму запытаў, удаючы ўсмешку, што ж там, у тым лісце.

- Суровае папярэджанне ад святога айца,- адказаў біскуп,- каб вы не трьшалі ў палоне караля Ягайлу. Свідрыгайла кінуўся да яго, закрычаў, пачаў гаварыць тое, што паўтараў увесь час: Літва ягоная, яна належыць яму, палякам, а Папе ён і не думае падпарадкавацца, у яго ёсць свае патрыярхі і святары.

На ўсё гэта ксёндз Мацей нават не захацеў адказваць, тады князь сумеўся, астыў, кінуў парваны ім ліст на стол.

Ён зноў пачаў плесці пра свае крыўды, палон і прыніжэнні, пра тое, што ён дзевяць гадоў пакутаваў праз Ягайлу, праз прысваенне ім правоў на Літву.

Свідрыгайла трос кулакамі, крычэў, але біскуп Мацей ведаў ягоны нораў і цярпліва моўчкі знёс гэты гнеў, ведаючы, што пакрысе ўжо пыху змяняе страх, а таксама сумненне, ваганне.

Ксёндз Мацей не пускаўся ні ў якую спрэчку з чалавекам гарачым і паўп'яным, нейкі час слухаў ягоныя нараканні і пагрозы, а потым пакланіўся і павярнуўся, каб ісці. Ягоныя стрыманасць, маўчанне, пастава, у якой не праяўлялася аніякага страху, больш устрывожылі князя, чым словы.

Князь не адважыўся затрымаць яго, даў выйсці, а сам вярнуўся да сваіх баяраў, якіх сустрэў, як і пакінуў - каля сталоў і кубкаў. Яны напаўжарт, напаўсур'ёз сварыліся, справа даходзіла аж да бойкі.

Акрамя русінаў у князевай свіце было і ліцвінаў; яны лепей ведалі моц Польшчы, прывыклі паважаць Ягайлу, а Свідрыгайлу служылі толькі пад страхам. Яны і пачалі даводзіць баярам, якія легкадумна ставіліся да вайны з палякамі, што трэба апамятацца, супакоіцца, што князь Свідрыгайла робіць неразумна, калі пагражае каралю і Польшчы.

Ім даводзілася быць асцярожнымі, бо з такімі распера- занымі не так проста гаварыць.

На шчасце, якраз у той дзень вярнуўся русін, пасланы даведацца, што ж там дзеецца ў Польшчы. Ен дапяў аж да Любліна і там таксама дачуўся, што шляхта сцякаецца ў Варту, склікаецца войска, і што да Свідрыгайлы збіраюцца адправіць грознае пасольства.

Калі князь вярнуўся ад біскупа і сеў за стол, то заспеў у пакоі вельмі гарачую гамонку.

Адны высмейвалі ляхаў, ставячы іх за нішто, абяцалі закідаць іх шапкамі (гэты выраз дужа стары), іншыя, больш абачлівыя, успаміналі, што ў князя няма напагатове абаронцаў, і нават калі б польскае войска падступіла да Вільні, то яны мусілі б уцякаць, бо не былі б упэўненымі ні ў людзях, ні ў замках, дзе многа старых ваяроў таемна спачувалі Ягайлу.

Свідрыгайла абапёрся на рукі, слухаў, піў, нічога не кажучы, толькі ссунуў бровы, наморшчыўшы лоб, ягоныя плечы ўздрыгвалі. Колькі дзён запар світа чула, як ён увесь час крычэў, а цяпер чамусьці панура маўчаў. Нешта раптам ён стаў вагацца. Ягоныя памкненні засталіся ранейшымі, але ён зразумеў, што сваім спехам можа вельмі нашкодзіць сабе.

А позна ўвечары, у дадатак да ўсяго, прыехаў зусім неспадзявана аж з Вязьмы князь Сямён Гальшанскі, родны дзядзька Соф'і. Свідрыгайла мусіў прыняць яго як госця, бо ён быў рады залучыць да сябе як мага болей русінаў, бачыў у ім аднаго са сваіх будучых хаўруснікаў.

Сямё'н валадарыў далёка ад Літвы, не лез у тутэйшыя справы, чалавек ён быў ужо немалады, спакойны, але людзі ведалі, што ў яго ставала і мужнасці, і розуму. Ён не гнаўся за здабычай, яму не патрэбна было чужое, але тое, што меў, трымаў моцнай рукой.

Свідрыгайлу спачатку падумалася, ці не пасланы дзядзька каралевы па справах Ягайлы, але ж дзе той Кракаў, а дзе Вязьма?

Стары Сямён пакланіўся вялікаму князю літоўскаму і з самага пачатку сказаў, што прыехаў да яго каб быць з ім разам у хаўрусе і жыць у добрай згодзе, дамовіцца аб супольнай абароне ад небяспекі.

- Як мы жылі з Вітаўтам,- прамовіў ён,- так хочам жыць і з табой, ісці, куды трэба, а адзін аднаму вочы калоць мы не павінны.

Свідрыгайла вельмі ўзрадаваўся будучаму хаўрусніку, а раз госця трэба было карміць і паіць, то зноў пачалі накрываць на сталы і несці збаны.

У князя Сямёна была моцная галава, ён прывык да простага жыцця, любіў добра паесці і пітва не абмінаў. Яго ніхто не бачыў на падпітку, хоць часам ён цэлы дзень сядзеў з кампаніяй за сталом і куляў кубак за кубкам. Піў паволі, мог і часта, але без шкоды.

Свідрыгайла спачатку сядзеў у канцы стала, але потым адарваўся ад сваіх баяраў, падсеў да Сямёна і, не маючы сілаў стрымацца, адразу пачаў хваліцца, як ён яшчэ пры жыцці Вітаўта выхапіў усё з рук недалужнага старога, як захапіў скарбы, якія княгіня Ульяна хацела забраць сабе, як хітрасцю і сілай запанаваў у замках, а цяпер вось адчувае сябе такім магутным, што ўжо нікога не баіцца.

Болей, чым мёд, п'яніла Свідрыгайлу гэтая перамога, якая далася яму так лёгка і беспакарана. Ён адважна хваліўся пра забранне Падолля і Валыні, а таксама рускіх зямель, якія былі ў палякаў Усё гэта здавалася яму такім лёгкім, як заняцце Літвы без зброі, якое адбылося праз Вітаўтаву хваробу, дабрыню і слабасць характару Ягайлы.

Сямён слухаў уважліва, не перапыняў, не пярэчыў, але і не паддакваў, не падтрымваў, слухаў з той перавагай, якую мае над дзікай гарачнасцю спакойны розум. Свідры- гайла прывык, што баяры горача падтрымвалі яго і хвалілі за кожнае сказанае слова, а тут ужо ўрэшце і сам пачаў астываць. Ён пачаў баяцца гэтага маўчуна, які з такой важ- насцю і халоднасцю прамаўляе па два-тры словы, у той час як ён сам што далей, то болей сыпле імі, але не можа дабіцца аніякага ўражання.

- Я чуў,- сказаў у канцы Сямён,- што вы трымаеце ў замку караля Ягайлу.

Свідрыгайла пацвердзіў тое ківам галавы.

- I што вы думаеце рабіць з ім?

Гэтае пастаўленае ў лоб пытанне прымусіла князя, якому здавалася, што ён ужо выплюхнуў усю сваю ня- навісць і прагу помсты, змоўкнуць і задумацца.

- Што я з ім зраблю? - нарэшце пачаў разважаць Свідрыгайла.- А што? Ён трымаў мяне ў няволі! Мяне... Дзевяць гадоў адпакутаваў... Мне падавалі міласціну... Вітаўт усё забіраў, а я мусіў яму служыць і кланяцца, ён жа на маёй бацькаўшчыне гаспадарыў... I што ж? Цяпер я тут гаспадар і я навучу яго розуму... Хай пасядзіць!

Сямён нічым не паказаў, што ён здзіўлены.

- Ну, тады не марудзьце і рыхтуйцеся да вайны,- суха прамовіў ён.- I будзе гэтая вайна вялікай і цяжкай, ды і цягнуцца будзе, пэўна што доўга. Я чуў, быццам палякі ўжо рыхтуюцца да яе. Папа разаслаў лісты, у іх ён выступае супраць вас, усе ўжо ведаюць, што Ягайла ў палоне. Венгерскага караля, вельмі прагнага да грошай, палякі купілі...

Свідрыгайла ўспомніў толькі што атрыманы ліст ад Папы, і ён з гаваркога балбатуна ўмомант ператварыўся ў маўчуна.

- Княжа Сямёне,- сказаў ён пасля некаторага роздуму, працягнуўшы да яго руку.- Вы мне як брат, вы русін, як і я... Дык парайце, злітуйцеся, з чаго мне пачаць? Як лепей зрабіць?

Потым чамусьці завагаўся і дадаў:

- Ягайлу я добра дапёк... Перайначыць яго цяжка, але папалохаць трэба было... Ён такі! Яму лепей прыгразіць... I ляхам я прыгразіў шыбеніцамі, трымаю іх у палоне. Што ж мне цяпер выпусціць іх і пакланіцца?! I смех і грэх... Не, я іх буду душыць, пакуль не аддадуць Падолля.

Князь Сямён добра ведаў, што дарма было б пераконваць Свідрыгайлу; таму ён паківаў галавой, і загаварыў так, нібы падзяляў ягоныя думкі:

- Што ж я магу парадзіць? У вас ужо так далёка зайшло, што нельга адступаць... Таму не дайце ім узяць вас голымі рукамі. Да вайны рыхтуйцеся, да вайны! Вы і азірнуцца не паспееце, як яна грымне. А ці стане ў вас людзей і гарнізонаў у гарадках?

- Вайна! Я не баюся яе! - закрычаў Свідрыгайла, узмахнуўшы рукамі.- Што мне вайна! Але каб зберці палкі, патрэбны час. Гэта так! Баяраў і старшын, што пойдуць са мною, у мяне досыць, а людзі, хто ж іх ве- дае? Хіба можна быць упэўненым у тутэйшых? З ляхамі куміліся, сябравалі, пілі і елі. Войска з Русі браць трэба, а гарнізоны ператрэсці і перамяшаць. За адзін дзень гэтага не зробіш. Мяне баяцца, я іх неміласэрна муштрую, бо павінны адчуваць страх, але што ў гэтых Вітаўтавых слу- гачоў унутры, ніхто не ведае!

Свідрыгайла памаўчаў, пагладзіў бараду. Гальшанскі слухаў уважліва, даваў яму выгаварыцца.

- Палякі таксама не так хутка будуць гатовыя да вайны,- працягваў князь,- я іх ведаю! Яны будуць доўга разважаць і раіцца, вагацца і спрачацца, перш чым прыйдуць да згоды. Войска ў іх цяпер не такое вялікае... а я ім у спіну пушчу крыжакоў...

I ён засмяяўся, прымружыўшы вока.

- Усё гэта так, - спакойна сказаў Гальшанскі, - але ж тут справа ідзе пра іх гонар, пра старога караля, які ў палоне. Увесь свет ведае, колькі сораму... Што скажуць людзі, калі яны не абароняць свайго караля? Ён жа гэтулькі гадоў кіруе імі!

- Скажыце лепей - яны ім, а не ён імі! - крыкнуў Свідрыгайла.

- Вось за тое яны яго любяць і шкадуюць,- запярэчыў Гальшанскі.- У нас на Русі і звычаі іншыя, і людзі.

Яны не церпяць мяккіх уладароў, бо самі цвёрдыя, а ляхі вёрткія і гладкія, ім не патрэбная над сабой жалезная рука... Ягайла ім даспадобы... Я чуў, што ў Польшчы ўсё кіпіць, яны рыхтуюцца...

Свідрыгайла што далей, то ўважлівей прыслухоўваўся, хацеў ужо нават прасіць Сямёна быць паслом па справе Ягайлы, але тут ён дадаў:

- Вы яшчэ трымаеце Падолле? Там трэба па замках пасадзіць адданых людзей. Калі хочаце мець такіх, я магу даць сваіх русінаў.

Такая прапанова зноў падбадзёрыла Свідрыгайлу і абудзіла надзеі.

- А, Падолле! - жвава ўсклікнуў ён.- Гэтыя са- бакі-ляхі здрадліва адабралі іх... Але я прыгразіў Ягайлу катаваннямі, так націснуў, што той мусіў паслаць ліст, каб вярнулі замкі назад маім людзям. Я паслаў Міхала Бабу. Яны мусяць аддаць замкі, іначай згнаю караля ў склепе...

- Кароль паслаў ліст? - перапытаў Галынанскі.

- Мусіў! - выкрыкнуў князь.- Мусіў! Спалохаўся...

Хвіліну памаўчалі. Сямён паднёс кубак да вуснаў.

- Ну, што ж,- сказаў ён,- што сталася, тое сталася, але калі Ягайла застанецца жывы і здаровы, ён вам не даруе гэтага палону. Вы зрабілі яго сваім вечным ворагам... Яго як яго, а ўжо ляхаў - то бясспрэчна. Цяпер у вас з імі пойдзе вечная грызня. Калі вы ўжо з каралём учынілі такое, то з ягонымі панамі, пэўна што, не лепей... Ён гэтага не даруе! Не даруе!

- Ды пляваць я на іх хацеў! - выбухнуў палкі Свідрыгайла.- Што мне да іх? Што? Ну, а Ягайлу, княжа мой, я лепей ведаю, з ім заўжды можна паладзіць... Гэта такі добры чалавек, які не любіць і не ўмее помсціць. Спачатку гатовы забіць, а назаўтра ўжо і адпусціўся... Я ведаю яго. Кажуць, калі ён дашчэнту разбіў крыжакоў, калі і галоўны магістр, і тысячы найлепшых рыцараў ляжалі трупамі, дык ён на тым пабоішчы маліўся і плакаў. Нібы яго немцы і ляхі ў малацэ купалі... Ого! Каб там быў я, то, гледзячы на тыя трупы, скакаў бы, нагамі б іх таптаў!

Гальшанскі і далей так вёў размову, не пярэчыў Свідрыгайлу, не ўгаворваў яго, толькі пытаўся, ці гатовы ён да таго, што яго чакае, і асцерагаў яго ад вайны... I адгаворамі ён тым болей усхваляваў і разварушыў князя, чым мог бы зрабіць гэта пагрозамі і ўпартасцю.

Свідрыгайла не мог разважаць спакойна і памяркоўна. Мабыць, і дня не праходзіла, каб ён у час п'яных застолляў не пагражаў каму са сваіх нажом, ці не даў поўху. А з князем Сямёнам нельга было пасварыцца, і ён даняў яго тым, што ўвесь час напамінаў - Свідрыгайла не гатовы да вай- ны, хоць і рвецца ваяваць. Да таго ж, Гальшанскі прыехаў з Русі, а Свідрыгайла баяўся Жыгімонта Старадубскага, Вітаўтавага брата, не хацеў, каб той успомніў пра спадчыну, пра захопленыя ў Троках скарбы, таму раптам павярнуў размову на яго і пачаў распытваць, ці чуваць што пра таго.

Жыгімонт Кейстутавіч шмат гадоў так спакойна сядзіць на сваім удзеле,- сказаў Гальшанскі,- што пра яго ўжо і людзі забыліся. Нічога не чуваць! Яго вам не трэба баяцца. Хоць ён і брат Вітаўту, але ён ніколі не быў роўным яму. Ён увесь час куміўся з мазавецкімі князямі і ад іх навучыўся спакойна сядзець у глушы.

Свідрыгайла пагардліва скрывіўся.

- Я ні яму, ні Ульяне не дам ніводнай грыўні з таго, што забраў у Троках! - усклікнуў ён.- Гэта літоўскі скарб! Мне самому зараз патрэбная сіла - я хачу зай- мець людзей, а кожнага трэба купляць за золата. Насыціць іх цяжка - толькі давай ды давай! Гэты скарб хутка разыдзецца...

Князь, стаміўшыся з непрывычкі ад такой спакойнай размовы, ударыў кубкам па стале.

- Эх, кум Сямён,- крыкнуў ён,- што мы тут бяду наклікаем, галовы сабе дурым тым, чаго няма і, можа, ніколі не будзе... На згубу ворагам! Вып'ем!

Гальшанскі нічога не адказаў, баяры ж прывыклі слухацца Свідрыгайлу ў ягоных забавах і падсунулі бліжэй збаны, пачалі наліваць. Адразу ж пачуліся воклічы, узняўся шум, пачалося вясёлае баляванне. Госць не адставаў ад іншых, піў, як усе, з цікавасцю слухаў, усміхаўся. Здавалася, што ён увесь з імі - і ў думках, і ў весялосці.

Баляванне доўжылася да позняй ночы, урэшце Гальшанскі ўстаў з-за стала цвярозы, пакінуў Свідрыгайлу і ягоны двор дапіваць, а сам пайшоў у свой пакой.

Назаўтра кароль з самага рання папрасіў паслухаць святую імшу ў ксяндза Мацея, адстаяў яе на каленях, набожна молячыся.

Гэта была пятніца, якраз сгрогі пост, які кароль заўжды старанна вытрымваў. Пасля імшы ён сядзеў на хлебе і вадзе, са смуткам у душы, калі яму сказалі, што прыйшоў пакланіцца князь Сямён Гальшанскі.

На самоце ў няволі дзядзька жонкі, якога ён не так часта бачыў і нават крыху забыўся пра яго, здаўся яму нібы пасланым з неба анёлам. Ягайла ўзрадаваўся яму надзвычайна, выйшаў да яго з шырока разведзенымі рукамі.

- Вось, зірні, княжа! Зірні! - жаласна казаў ён.- Бач, што са мной стала! I ад каго, ад роднага брата, якога люблю, якому сам аддаў Літву, хоць ведаю, што за гэта палякі адарвуць мне галаву. Вось, зірні! Я, кароль, у яго ў палоне!

Галынанскі разгледзеўся, гаварыць не адважыўся, бо каралеўскія прыдворныя абступілі іх і слухалі.

- Зірні! Зірні! - паўтараў ён.- Не як караля, а як язычніка катуе мяне і няволіць. Я ўжо стары, не вытрымаю гэткіх пакут і сораму...

Раптам ён перастаў скардзіцца і спытаў:

- Ты бачыў яго? Гаварыў з ім?

- Яшчэ ўчора,- адказаў Гальшанскі ціхім голасам, разглядаючыся на бакі.- Заядлы ён і запальчывы, вы ж яго ведаеце, але ён не можа доўга вытрываць, забываецца на злосць, гнеў свой хутка сунімае.

- Дай-то Бог! - уздыхнуў кароль.

Тут падышоў падканцлер Джэвіцкі і звярнуўся да князя:

- Вы, ваша вялікасць, павінны былі сказаць Свідрыгайлу,- пачаў ён,- што гэта нечуваная рэч, каб нехта вось так свайго ўладара паланіў і мардаваў. Калі гэта помста, несумленная і нехрысціянская, дык жа кароль заплаціў князю за тое, што ён перацярпеў, аддаўшы яму Літву.

Ягайла і ўсе іншыя абступілі Гальшанскага, пачалі жаліцца і скардзіцца яму. Князь слухаў і маўчаў. Адзінае, што ўдалося зразумець з нямногіх пачутых ад яго слоў - спадзявацца на змены ў будучым няма чаго.

- Я тут яшчэ застануся на нейкі час,- шапнуў ён у канцы,- а таму гатовы паслужыць як пасярэднік. Не паеду адсюль, пакуль не дачакаюся чаго лепшага.

Узрадаваны кароль устаў, пачаў абдымаць князя Сямё'на, а той, баючыся папасці пад падозранне, спачатку перахрысціў яго, а потым вярнуўся назад, у палац Гаштольда. Ён хацеў, застаўшыся ў Свідрыгайлы, стаць на перашкодзе новым здзекам.

Тое, што прыехаў князь Сямён, прыйшлі лісты ад Папы, пра якія ён ужо даведаўся, што з'явіўся Гінча з Рогава, умацавала дух Ягайлы і дадало яму крыху бадзёрасці. Свідрыгайла, які раней ледзь не кожны дзень з'яўляўся да яго з пагрозамі і лаянкай, бязлітасна мучыў яго, ужо некалькі дзён не паказваўся ў замку.

Ягайлавы спадарожнікі карысталіся гэтым, яны не пакінулі думкі вызваліць караля хоць цаной забойства, патаемна рыхтаваліся да таго, каб у зручны момант спраўдзіць задуманы план. Анджэй з Тэнчына і Менжык абгледзелі ўсе куткі, абхадзілі панадворак, падлічылі людзей, пра ўсё распарадзіліся, вызначылі, дзе хто стане, падзялілі між сабой абавязкі.

Усе прысягнулі, што калі Свідрыгайла наважыцца зноў убіцца да караля і пачне зневажаць яго і пагражаць, яны кінуцца на яго, заб'юць і адразу дадуць знак для выступу з замка невялікага аддзела.

Калі б Свідрыгайла прыехаў, адзін з іх стаў бы пад акном і чакаў бы сігналу хусцінай, што князь забіты, каб разабрацца з ліцвінамі і аблажыць замак. Гінча, якому пра ўсё расказалі і даверылі гэтую таямніцу, падтрымаў іх усёй душой.

Паздзел 4

У наступную нядзелю віленскі біскуп Мацей зноў правіў імшу ў капліцы, што межавала з пакоем, дзе жыў кароль.

Ад мінулай пятніцы ні Свідрыгайла, ні Сямён Гальшанскі не зазіралі ў замак. Усё было спакойна.

Ніякіх навін з палаца Гаштольда не даходзіла, панавала дзіўная цішыня, праз якую неяк прыцьмелі нецярплівасць і неспакой палякаў у клопатах пра свайго ўладара. Аднаго яны асцерагаліся: каб Свідрыгайла сілай ці хітрасцю не выслаў караля ў нейкі іншы замак Літвы і не аддзяліў яго ад світы. Таму яго ні на хвіліну не пакідалі аднаго.

Ужо не раз даходзілі чуткі, што Ягайлу хочуць выслаць у Крэва або ў Наваградак, і Анджэй з Тэнчына, Мэнжык, Гінча і іншыя думалі, як бы не дапусціць падобнага гвалту. Крыху разлічвалі на князя Сямёна.

Пасля імшы біскуп застаўся сам-насам з каралём і паведаміў яму навіну, якую прынеслі францысканскія ксяндзы: шляхта пастанавіла на з'ездзе сабрацца як найхутчэй у Кіянах пад Вепрам і ўсімі сіламі, не марудзячы, рушыць адтуль на Літву.

Свідрыгайла ўчора таксама даведаўся пра гэта; калі ганец прынёс вестку, то на Гаштольдавым двары стаялі такі крык і гвалт, што аж дрыжэлі сцены.

Баяры сп'яна лаяліся, пагражалі, толькі Свідрыгайла ўсё нешта думаў, грыз вус і ў думках праклінаў... Ён не спадзяваўся, што палякі так хутка змогуць выступіць. Кароль узрадаваўся і адначасна спалохаўся, каб вестка пра выступленне палякаў не раз'ятрыла князя.

Калі ксёндз Мацей расказваў апошнюю навіну, то да нябёс узвысіў вялікую заўзятасць і старанне каралевы Соф'і, якая не ведала адпачынку, пакуль не дамаглася адкрыцця з'езда, а потым на ім вымаліла пастанову аб спешным скліканні войска для вызвалення караля. Ён казаў, што ўся Карона ўпэўненая: такі хуткі збор - гэта толькі старанне каралевы.

Кароль, пачуўшы такое, засаромеўся, апусціў вочы, адчуваючы сябе вінаватым. Ксёндз Мацей запэўніў яго, што большай занепакоенасці, перажывання і нястомнай працы, чым праявіла каралева, і ўявіць нельга; усе, хто бачыў, як заўзята стаяла яна за караля, не маглі на яе надзівіцца.

Яна адна дабівалася на з'ездзе, каб не цягнулі да вясны, каб пастанавілі выступіць цяпер, пакуль стаіць зіма, рэкі і балоты замерзлыя.

Так яны стаялі і гутарылі каля акна, як раптам Ягайла зірнуў у яго і ўвесь збялеў.

У варотах, што відаць былі адтуль, ён угледзеў Свідрыгайлу, які ўязджаў на кані. На шчасце, з ім быў князь Сямён.

Польскія прыдворныя набліжэнне князя заўважылі здалёк, і, як былі звечаваўшыся, сталі кожны ў вызначаным месцы. Пачалася мітусня, усе бегалі, хапаліся за зброю, а Анджэй з Тэнчына, Мэнжык і Гінча разам з сямёркаю найдужэйшых мужчынаў сталі пад дзвярыма пакоя, каб па першым знаку маланкава ўварвацца.

Кароль вельмі ўстрывожыўся, папрасіў біскупа не пакідаць яго, бо спадзяваўся, што пабочны сведка, духоўная асоба дапаможа стрымаць той выбух гневу, якога ён чакаў. Ён ужо даўно не бачыў Свідрыгайлы спакойным, у замак той урынаўся не іначай як раз'ятраны і, зазвычай, лаяўся ды пагражаў.

У пакоі ўсталявалася цішыня, і толькі праз дзверы, пад якімі стаялі прыдворныя, прычыніўшы іх, каб не бразгаць клямкай, было чуваць цяжкае дыханне. Анджэй з Тэнчына перажагнаўся, уздыхнуў і выцягнуў свой кінжал. Астатнія зрабілі тое самае. Яны стаялі паперадзе ўсіх удвух з Мэнжыкам.

А пад вокнамі хадзіў, чакаючы ўзмаху белай хусцінкі, Берсач...

Ягайла павольна ступіў некалькі крокаў брату насустрач, гатовы да ўсяго, што магло яго напаткаць.

Свідрыгайла ўвайшоў у пакой караля без звыклага спеху, бледны, з прыкушанай губой і неспакойнымі вачыма. Зняў з галавы шапку, чаго ніколі раней не рабіў.

Твар і пастава выдавалі ягоную заклапочанасць, крыўду, злосць, было відаць, што ён ледзь стрымваецца.

Ён падышоў бліжэй і чамусьці спыніўся якраз насупраць караля. Задумаўся, доўга падшукваў словы.

- Ну, што? Ляхі плявузгаюць, што я трымаю цябе ў палоне? А я, я ж усяго толькі хацеў, каб ты аддаў падольскія замкі, якія належаць Літве, як належалі пры Вітаўце. Я нічым не горшы ад яго. Ты паслаў лісты, і я цябе не трымаю. Будзь вольны! Апроч таго, я загадаў выдаць табе ў падарунак са скарбу сто тысяч рублёў, а для тваіх прыдворных сабалёў, куніц і футраў, многа шоўку, каб ставала на ўсё жыццё. Дык будзеш яшчэ на мяне скардзіцца?

Усе слухалі і не верылі сваім вушам.

Свідрыгайла, нібы пад прымусам, сцішаючы голас, працягваў:

- Які тут палон быў? Які? Я цябе не замыкаў. Не адпускаў датуль, пакуль ты не зрабіў тое, што трэба было. А цяпер - едзь! Бог мне сведка, хай і князь Сямён пацвердзіць, што я не трымаю цябе. Вяртайся ў Польшчу. Ляхі пагражаюць мне нейкімі пасламі, мне з імі гаварыць няма пра што, не трэба ніякіх паслоў. Больш таго, яны пагражаюць мне войскам; хіба я пагражаю вам вайной?

Калі Ягайла пачуў гэтыя словы, ягоны твар пасвятлеў, ён працягнуў да князя абедзве рукі, але той на братні жэст не адгукнуўся.

- Я зараз жа выпраўляюся ў Польшчу,- сказаў кароль,- і загадаю, каб дарма не слалі ні войска, ні паслоў.

- Але падольскія замкі мае. Загадай зараз жа аддаць іх мне! - дадаў Свідрыгайла, ужо ўзвышаючы голас. Кароль апусціў вочы.

- Я ж даваў лісты.

- А то ж, а то ж! Нібыта твае ляхі не забіралі замкаў, не чапалі іх і не падумаюць іх аддаваць, раз ужо вось-вось вайна! - не адступаў князь.

На гэта кароль яму нічога не адказаў. Наступіла хвіля прыкрага маўчання.

- Вяртайся сабе да жонкі! - дзёрзка загаварыў Свідрыгайла.- О, яна там, я чуў, вельмі дбала, каб яе мужа хутчэй адпусцілі з палону! А які тут табе палон быў? Я ж цябе ў склеп не кідаў. Сядзелі ў замку і ты, і твае ляхі. Голадам вас не марылі, у ланцугі не закоўвалі. А цяпер яшчэ і срэбра вывезеш як лёду, і падарункаў колькі ўлезе. Ну, вароты адчыненыя, я вас не трымаю. З Богам, вяртайцеся сабе ў Польшчу!

Свідрыгайла апусціў голаў, калі ж кароль падышоў, каб падзякаваць яму, надзеў шапку, не глянуўшы ні на яго, ні на кога іншага, павярнуўся да дзвярэй і выйшаў.

Князь Сямён застаўся.

Пасля перажытага неспакою і трывогі каралеўскіх прыдворных запанавала нязмерная радасць. Аджыў і Ягайла.

Не ведаючы, каго абняць, ён сціснуў у абдымках князя Сямёна, бо якраз яго і палічыў галоўным у гэтай нечаканай перамене.

Гальшанскі не спрачаўся, толькі ціха прашаптаў:

- З Польшчы прыйшлі весткі пра войска. Соф'я дабілася, каб яно выступіла хутчэй. Ёй дзякуйце.

Ягайла склаў рукі для малітвы.

Анджэй з Тэнчына, Джэвіцкі, Мэнжык пахавалі кінжалы і ўвайшлі ў пакой, пачалі цалаваць каралю рукі і ўгаворваць яго, каб хутчэй збіраўся ў дарогу, не траціў ніводнага дня, а то раптам гэтаму шалёнаму чалавеку ў злую гадзіну ўздумаецца затрымаць яго.

Нельга было адгадаць, што за весткі прыйдуць пра падольскія замкі. Падданых магла стрымаць тая свечка, а Свідрыгайла мог зноў раз'юшыцца і не адпусціць караля. Трэба было карыстацца хвіліннай палёгкай.

Кароль усё гэта зразумеў, але, з натуры марудлівы, ён і цяпер падумаў, што раней чьш праз некалькі дзён ім не выбрацца.

Тым часам Гінча збіраўся ехаць як найхутчэй, каб затрымаць паслоў і паведаміць пра вернутую каралю волю. Так неспадзявана, якраз у тую хвіліну, калі даведзеныя да роспачы прыдворныя былі гатовыя да рызыкоўнай абароны караля, паставіўшы на карту і ягонае, і сваё жыццё, дзівосным чынам лопнулі аковы і замест зняволення іх абсыпалі падарункамі.

Яны сталі вольныя!

Нават такія паважныя людзі, як Джэвіцкі і Тэнчынскі, і тое ад радасці нястомна дзякавалі Богу за цудоўнае вызваленне.

У першыя хвіліны ўсе, у тым ліку і кароль, нібы звар'яцелі. Толькі ён, карыстаючыся шчаслівай хвілінай, ужо даводзіў, што гэты дзівак, шаленец, зменлівы брат ягоны ў сэрцы быў добры і прыхільны да яго.

Ягоныя словы не знаходзілі водгуку, бо ўсе ведалі і бачылі тую дабрыню, ад якой ужо было гэтулькі ахвяр. Джэвіцкі ў той самы дзень падрыхтаваў лісты да кара- левы і сенатараў, у якіх паведамляў, што ўсякая небяспека мінула, Ягайла вяртаецца з няволі.

Калі Гінча назаўтра раніцой прыйшоў развітацца з каралём, а той, звыкла паляпаўшы яго па плячы, спытаў, чым ён можа аддзячыць яму за паслугі, верны Гінча ўзняў галаву і, цалуючы каралю рукі, сказаў:

- Літасцівы пане, што, калі я адважуся пра нешта папрасіць?

- Ну папрасі, ды смялей,- падахвоціў яго кароль.

- Я нічога не хачу, толькі,- тут ён зноў пачаў цалаваць каралю рукі,- толькі таго, каб той, хто мяне абылгаў і ў Хэнцін запраторыў, адпакутаваў за свой змяіны язык. Я хачу выклікаць яго на суд.

Кароль сумеўся, ягоны твар пасуровеў.

- Навошта гэта табе? - прамармытаў ён.- Навошта?

- Каб быць чыстым у людскіх вачах. Страш ходзіць на волі і яшчэ хваліцца, як ён беспакарана ачарніў каралеву і нас.

- Не час распачынаць справу з ім,- адказаў Ягайла.- Вяртайся ў Польшчу!

Гінча ўжо выходзіў, калі кароль спытаў:

- А дзе той Страш?

- Сядзіць сабе ў Балачове, і ніводзін волас не ўпаў з ягонай галавы.

Па твары караля было відаць, што і ў ягоным сэрцы ўспамін пра тую непрыемную гісторыю разбудзіў прытоены гнеў.

Гінчу далі двух слуг, і пасольства рушыла ў дарогу.

Ягайла адчуў сябе такім заспакоеным, што нават хацеў занурыцца ў літоўскія лясы на ловы, па якіх ён дужа затужыў, але Анджэй з Тэнчына і Джэвіцкі ўгаварылі яго, каб не рабіў гэтага, а як найхутчэй пакінуў Вільню і паспяшаўся ў Польшчу, дзе яго з непакоем чакалі каралева і панства.

Можа, і не ўдалося б ім так лёгка ўгаварыць Ягайлу, калі б у той самы вечар не прыйшоў князь Сямён па-добраму папярэдзіць яго, што п'яны Свідрыгайла зноў пагражаў каралю, і калі падольскіх замкаў не вернуць, мог зноў успомніць пра палон і помсту.

Каралеўскія прыдворныя, ужо зусім не слухаючы караля, аддалі загады рыхтаваць калёсы, ладаваць іх, класці скрыні, вязаць мяхі, каваць коней і вобмегам адпраўляцца ў дарогу.

Падканцлер нават асцерагаўся, каб Ягайла з тых ста тысяч рублёў, якія яму падараваў брат, з усіх тых футраў, кажухоў, сукняў і шаўкоў не раздарыў на ўсе бакі падарункаў, пачынаючы ад Сямёна Гальшанскага, што затрымайся ё'н яшчэ на дзень-два,- усё разышлося б да апошняга дынара.

Яго нельга было стрымаць, кароль так любіў рабіць падарункі, што проста шкада было адгаворваць яго ад гэтай справы.

Ужо быў вызначаны дзень ад'езду, як раптам Ягайла задумаў канечна развітацца з братам, хоць ён не хацеў яго бачыць. Узяў з сабой Джэвіцкага, Тэнчынскага, яшчэ некалькі чалавек і паехаў на Гаштольдаў двор.

Тут і ўдзень, і ўночы ішлі баляванні, і калі князь быў дома, то яго заўсёды можна было знайсці за сталом з паўп'янымі баярамі сярод місак і збаноў.

Так яго і заспеў Ягайла. Князь убачыў, што кароль зайшоў, але нават не прыўзняўся, толькі баяры схіліліся ў паклонах.

Свідрыгайла быў у даволі добрым гуморы, аднак не змог стрымацца. Яшчэ здалёк ён пачаў крычаць каралю:

- Ужо ад'язджаеш! Ну, то едзь і не нагаворвай на мяне, быццам я тут цябе катаваў і трымаў у палоне! Нічо- га з табой не сталася, ты цэлы, вяртаешся да жонкі. З кім іншым, а не са мной так бы табе не паводзілася.

Кароль прысеў на лаве, пачаў дзякаваць за добрыя дары, раіў князю не раздражняць палякаў, быць верным яму і каралеўству.

- У мяне свая галава на плячах, ты мяне не вучы! - перапыніў яго Свідрыгайла.- Я ведаю, што мне рабіць. Твае ляхі яшчэ ўведаюць мяне! Толькі час дай!

Тут нехта з баяраў падаў яму знак, каб не выказваў тое, што трымаў у думках, і князь змоўк, потым захацеў пажартаваць з караля. Ён наліў адзін кубак сабе, другі Ягайлу і хацеў прымусіць караля выпіць з ім.

- Ты ж ведаеш, што я не п'ю ні мёду, ні віна,- спакойна адказаў кароль.- Калі хочаш, вып'ю з табой вады.

- Ты што ж... баішся, каб я не атруціў цябе?! - крыкнуў князь.- Пі тое, што і я! Я не горшы, чым ты!

- Я колькі жыву, не п'ю нічога гарачага і хмель- нага,- паўтарыў Ягайла.- Не магу.

- А са мной мусіш выпіць!

- Толькі вады.

- Не - мёду!

Ягайла моўчкі адставіў кубак, бо як не пераносіў яблычнага паху, так не мог вытрываць і духу хмельнага пітва.

Свідрыгайлаў твар пачаў налівацца чырванню, ягоныя вусны задрыжэлі, ён схапіў кубак і пачаў пхаць яго ў вусны Ягайлу, але тут бараніць караля прыбег Сямён Гальшанскі.

Князь пусціўся ў гнеў і пачаў лаяць іх абодвух, а ён быў нястрымны ў злосці, і можна было чакаць усякіх непрыемнасцей, бо ё'н ужо забыўся на ўсё, але тут Тэнчынскі з Мэнжыкам падхапілі Ягайлу пад рукі і павялі з пакоя, а тым часам Галыпанскі супакойваў раз'юшанага Свідрыгайлу, абяцаючы, што сам вып'е за караля столькі кубкаў, колькі спатрэбіцца. Угаварыў князя выпіць з ім, і на тым усё скончылася.

Гэтае неспадзяванае здарэнне перад самым ад'ездам вельмі балюча зачапіла Ягайлу, тым больш што пры ім было шмат сведак, пакой перапоўнілі баяры, якія пап'янаму асмялелі ад князевай дзёрзкасці, смяяліся і не выказвалі павагі яму, каралю.

Упершыню Ягайла адчуў сябе абражаным і ўжо не толькі не затрымваў ад'езду, але і сам прыспешваў яго. Назаўтра ўранні кароль з усёй сваёй світай адстаяў святую імшу ў касцёле францысканцаў, ксёндз Мацей праводзіў яго. Ягайла зрабіў мніхам падарункі і вясёлы рушыў у дарогу на Хэлм.

Калі пайшлі лясы і Ягайла надыхаўся іх водарам, да якога так прывык, стары адчуў, як раптам вярнуліся да яго жыццё, свабода і весялосць. Калі ж па дарозе тут і там яго пачалі сустракаць, вітаць, ушаноўваць, то ён яшчэ больш шчымліва згадваў, як яго пакрыўдзілі ў Вільні. Ён усім скардзіўся на гэта, успамінаў палон, абураўся тым, як абышоўся з ім брат.

Шляхта ад самай мяжы сустракала і вітала яго. З Кракава дайшла вестка, што каралева Соф'я, біскуп Збышак, кракаўскі і сандамірскі ваяводы, кракаўскі кашталян, вялікі маршалак і шмат іншых паноў едуць насустрач Ягайлу, які спадзяваўся на Запусты прыехаць з Тура ў Сопат і там спаткацца з імі і з жонкай.

Соф'я везла з сабой двух сыночкаў, для якіх нядаўны з'езд шляхты прызначыў настаўніка і выхавальніка: першы - Вінцэнт Кот з Дэнбна, другі - шляхціц Пётр Рытэрскі.

У Сопаце кароль і заспеў усё панства, якое ўжо чакала. Выйшла вітаць яго заплаканая каралева з дзецьмі. Старшына кланялася яму ў ногі, біскуп блаславіў і акрапіў святой вадой, народ кідаў угору шапкі і крычаў: "Жыве кароль!"

Ягайла быў вельмі рады, што яго акружылі такой любасцю.

Каралева не хвалілася, нават не ўспамінала пра тое, як яна пакутавала, пакуль угаварыла, упрасіла, настоіла, каб хутчэй выслалі каралю дапамогу. Але пра тое сведчылі іншыя; як толькі яна адышлася, біскуп сказаў, што Соф'я не мела спачыну, пакуль не схіліла шляхту ўзброіцца для неадкладнай дапамогі і абароны караля і ягонай чэсці.

Ягайла і сам стаў больш чулым і ўважлівым да Соф'і, вярнулася ягонае ранейшае цёплае пачуццё да яе, хоць яны жылі як сябры, а не як муж і жонка; каралева думала толькі пра дзяцей, Ягайла ж - зноў пра сваё паляванне, лясы. Але ён мусіў думаць і пра дзяржаўныя справы, цяжар якіх зноў адчуў на сваіх плячах. Тыя проста наваліліся на яго, бо доўга не разглядаліся, і кароль імкнуўся перакласці іх на біскупа Збышку.

У Сопаце яны доўга не затрымаліся, усе паехалі на Мясапуст у Сандамір, куды была скліканая ўся шляхта (9). Апярэдзіўшы двор, першы сюды прыехаў Гінча, які расказаў як жывы сведка пра палон караля і здзекі з яго.

Сюды і раней даходзілі чуткі, быццам Ягайла ў Вільні шмат нацярпеўся ад брата, але і чыстай праўды, якую расказаў Гінча, ставала, каб выклікаць усеагульнае абурэнне. Караля збіраліся сустрэць у Сандаміры як пакутніка.

Абурэнне шляхты на Свідрыгайлу ўзрасло яшчэ і ад таго, што ягоныя людзі з памежных замкаў у Любельску і на Русі рабілі напады, нібы імкнучыся да вайны.

На другі дзень Гінча, які перад прыездам караля са світай шмат кружляў па горадзе, бываў у замку, раптам сустрэў Яна Страша, які сядзеў у кампаніі са сваім братам Чарным.

Гінча спачатку не паверыў сваім вачам: як гэта Страш адважыўся паказацца тут, ведаючы, што кароль вярнуўся. Кроў ударыла яму ў галаву.

Ян Страш даверыўся сваім шматлікім сябрам, якія запэўнілі яго, быццам са смерцю Вітаўта ўсё забылася, і наўмысна прыехаў, каб паказаць, што ён нічога не баіцца, і дарэшты сцерці ўспаміны пра мінулае.

Гінча не адкрыў таго, што задумаў, але ў душы даў сабе слова: цяпер або ніколі, ён павінен адпомсціць і давесці справу да суда.

Яны сустракаліся некалькі разоў, але Гінча нічога не казаў, нават не зважаў на яго, прыдаўся абыякавым, а сам чакаў, калі вернецца каралева.

"Сам Бог зрабіў так, каб вінаваты трапіў мне ў рукі,- думаў ён,- або цяпер, або ніколі".

Нарэшце прыехаў кароль, яго радасна і горача віталі; натоўп народу праводзіў яго да верхняга замка, калі ж назаўтра ён з'явіўся каля дамоў, у якія набілася шляхты і сенатараў, яго віталі сардэчнымі воклічамі. Ягайла пачаў дзякаваць, а пасля проста расказваць, як яго там мучылі і што ён перацярпеў... за свае грахі (так ён і сказаў з пакорай). Крыкам і пагрозам у адрас Свідрыгайлы не было канца.

Побач, за тронам, сядзела каралева, слухала і ад усяго сэрца радавалася, гледзячы, як народ праяўляе любасць да караля і ягонага роду.

Гэта яна параіла Ягайлу, каб ён, выходзячы да шляхты, паскардзіўся і расказаў, як ён цярпеў за свой народ, і гэтым выклікаў прыхільнасць да сябе.

Яе ўплыў на яго цяпер узмацніўся, Ягайла адчуў, што Соф'я - найлепшы ягоны дарадца.

Перамовы ў Сандаміры спачатку ішлі вельмі бурна, усё праз Падолле і Луцк, якія, на думку шляхты, належалі Кароне, а Свідрыгайла незаконна прысвоіў іх.

Адтуль да яго адправілі пасольства з запрашэннем прыехаць на з'езд і перамовы, на што князь, як можна было адгадаць, з насмешкай адказаў, маўляў, не збіраецца станавіцца ні на якія з'езды і ні аб чым дамаўляцца, а тое, што трымае па праву крыві і спадчыны, нікому не аддасць.

Абурэнне захопнікам было і так вялікае, але яшчэ болыл узрасло пасля таго, як даведаліся, што Лютку з Бжэзя, пазней адпраўленага да князя з лістом, у якім кароль выказваў сваё шкадаванне і ўпікаў за адмову прыехаць на з'езд, раззлаваны Свідрыгайла ўдарыў па твары.

Калі з'езд у Сандаміры яшчэ толькі пачынаўся, Гінча праз ахмістра Мальскага патрапіў да каралевы, ён прасіў і ўгаворваў яе, каб яна пераканала караля наладзіць суд над Страшам: нельга ўпусціць зручнага выпадку, калі вінны быў у горадзе.

Гінча яшчэ раней, у Вільні, прасіў караля наладзіць суд, а цяпер і каралева горача падтрымала думку свайго падданага. Дарма ахмістр, а з ім і многія іншыя, хто пра гэта ўведаў, адгаворвалі іх. Соф'я хацела быць ачышчанай канчаткова. Спачатку кароль упіраўся, але ўрэшце згадзіўся. Каралева дзякавала, цалавала яму рукі, стаўшы перад ім на калені, паўтарала, што іначай яна век не змые тае плямы.

Пастанавілі прызначыць рыцарскі суд, старшынём якога будзе серадзскі суддзя Пётр з Відавы.

Страш нават не прачуваў, што яго чакае, і весела бавіў час, заспакоены сваёй беспакаранасцю, а тут, як гром з яснага неба, прыйшла позва на суд.

Яе падалі Страшу, калі ён быў у вялікай кампаніі сяброў, родных, сваякоў, якіх заўжды гасцінна прымаў і любіў збіраць.

I тут здарыўся вялікі цуд: у імгненне вока пакой і дом апусцелі, усе, хто там жыў, пакінулі яго, не жадаючы мець нічога агульнага з бедаком.

Толькі адзін чалавек застаўся яму верным, пасаромеўся пакінуць: яго родны брат, якога звалі Чарным. Яны абодва разумелі, што ваяваць з каралевай будзе цяжка, трэба рыхтавацца да суровага пакарання. Абодва не ведалі, што прыдумаць; спачатку Ян, ратуючы сваю галаву, думаў уцячы ў Літву, да Свідрыгайлы, або падацца ў Чэхію да гусітаў, ды не так проста было і ўцячы: дом пільнавалі, ён ужо не мог ступіць адтуль ні кроку.

Цяпер Страш успомніў, што бачыў і сустракаў Гінчу, і здагадаўся: ніхто іншы не мог быць прычынай бяды, якая навалілася на яго.

Усю ноч праседзелі браты ля каганца, паціху раіліся, як ім уратавацца.

- Нават калі прысягну,- разважаў Страш,- гэта не дапаможа, усё роўна кары не ўнікнуць, хоць бы і суддзя апраўдаў.

Ад каралевы сведкамі і абвінаваўцамі выступалі вельмі паважаныя людзі. На іх чале - ахмістр двара Войцех Наленч Мальскі, ленчыцкі кашталян, Мшчуй са Скрынна, Клім Вантробка са Стшэлец, Пётр Куроўскі, Яська з Канецполя, Гінча з Рогава, маладыя служэбнікі, каморнічыя і прыдворныя.

Суд быў скліканы ў замку.

З аднаго боку сталі вялікай грамадой вінаваўцы, з другога - зусім адзін Ян Страш, бо ніхто, апрача брата, не адважваўся прыйсці яму на дапамогу. Усе, хто яшчэ ўчора акружаў яго, у трывозе пахаваліся, некаторыя нават паадмаўляліся ад знаёмства з ім.

Асуджэнне паклёпніка, супраць якога было гэтулькі сведак, здавалася няўхільным.

Страш стаяў прыгнечаны, бедны, здавалася, яму за- стаецца толькі прасіць літасці. Ён страціў усю сваю важ- насць, голас, пыху, дрыжэў і не адважваўся ўзняць вачэй.

Калі яны з братам ішлі ў замак, то па дарозе нібы незнарок сустрэўся Гінча і насмешліва пакланіўся.

- Калі вы маеце надзею,- крыкнуў ён,- што, брэшучы з-пад лавы, як Гневаш з Далевіц, унікнеце страшнай кары, то вы вельмі памыляецеся! Пакаштуеце таго, што мы з вашай ласкі перацярпелі!

Аб тым, што Страш разносіў па Кракаве паклёпніцкія чуткі, чарніў каралеву перад прыдворнымі, сведчыў спачатку сам ахмістр Мальскі, потым, па чарзе, іншыя. Усім было вядома, гэтага не ўтойваў і сам князь Вітаўт, што Страш ездзіў у Вільню, нагаворваў яму на каралеву, і з ягоных слоў князь і звінаваціў яе перад каралём.

Усе як адзін сведчылі супраць Страша.

А ён нічога не мог сказаць на сваю абарону, апроч таго, што ні пра што не ведае, нікому нічога не пераказваў, нікога не лжыў.

Ён адмаўляў усё.

Калі сведкі скончылі, Страш, не маючы іншага выйсця, падняў правую руку і пачаў выклікаць іх на двубой, на Божы суд.

Але такія суды ўжо даўно не наладжваліся, і Гінча першы гнеўна запярэчыў:

- Ні адзін рыцар не зможа выйсці на бой з несумленным чалавекам, абвінавачаным у паклёпе, бо ён запляміць сябе паядынкам з няроўным сабе чалавекам без чэсці.

Усе пацвердзілі, што ніхто не выйдзе на бой з паклёпнікам.

Настала злавеснае маўчанне.

Суддзя не мог прыдумаць нічога іншага і загадаў Страшу ачысціцца праз прысягу.

Тое, што прысяга была крывадушнай, было ўсім ясна, хоць Страш дрыжачым голасам і мусіў адрачыся ад усяго, чаму былі сведкамі многія паважаныя людзі.

Гэта, аднак, не ачысціла яго і не магло выбавіць ад кары. Гінча ўжо стаяў напагатове з загадам караля, каб адразу выдаць Страша, даставіць сандамірскаму старосце і зняволіць яго ў замкавай турме. Страш ледзь паспеў развітацца з братам, як яго павялі да дзвярэй два замкавыя стражнікі. Гінча хацеў, каб Страша адправілі ў Хэнцін, але сандамірская турма была нічым не лепшая, чым тая, у якой сядзеў ён, ды і перайначыць нешта не мог.

Так была апраўданая нявінна пакрыўджаная каралева, хоць гэта і не замкнула вуснаў яе незычліўцаў.

Кароль і каралева былі ў Кракаве, калі абражаны Лютак з Бжэзя вярнуўся з Вільні, вырваўшыся ледзь жывым ад Свідрыгайлы, і заклікаў да помсты.

Наспявала адкрытая варожасць, вайна з няўдзячным братам. Ягайла быў у роспачы, не ведаючы, што рабіць. Ён адчуваў, што сам вінаваты, бо сваім патураннем Свідрыгайлу з самага пачатку падахвоціў яго.

Алясніцкі і ўсе іншыя кожны дзень наракалі за гэта.

У адзін з такіх дзён, калі Ягайлу апанавалі горыч і згрызоты сумлення, да яго зайшла каралева. Спачатку яна дала мужу паскардзіцца і панаракаць на свой лёс, цярпліва выслухала яго доўгія жальбы, а потым загаварыла сама:

- Трэба нешта рабіць, пакуль ёсць яшчэ час, бо чым далей, тым будзе цяжэй. Паслухайце, што я скажу. Мне як жанчыне ў гэтыя справы ўмешвацца не след, усё, што я вам параю, зробіце вы, але нікому не кажыце, ад каго тое выходзіла...

- Кажы,- усклікнуў кароль, павярнуўшыся да яе,- абы толк быў!

- Свідрыгайла табе даводзіцца братам,- сказала каралева,- але такім, як Каін Авелю.

Каб ён не спалохаўся помсты, то хто ведае, ці адпусціў бы ён цябе жывым з Вільні. Не хочацца яму кіраваць Літвой з тваіх рук, падпарадкоўвацца табе, хоць раней, калі быў Вітаўт, і той хацеў выбавіцца ад леннасці... Ты павінен скінуць яго, а на ягонае месца паставіць іншага.

- Але ж я даў яму пярсцёнак, абвясціў яго вялікім князем!

- Як даў, так і адабраць можаш...

- Але як гэта ўчыніць?! - закрычаў Ягайла.- Ён жа ўсё трымае ў руках, з ім і Русь уся... Усе замкі ён заняў... Давядзецца ваяваць з ім.

- Ты пераможаш яго і без вайны,- прамовіла каралева і сцішыла голас.- Досыць даць знак Жыгімонту Кейстутавічу, ён улучыць прыдатную часіну і схопіць або выганіць Свідрыгайлу. Мой дзядзька Сямён будзе найлепшым пасярэднікам у гэтай справе... Вітаўтаў брат - чалавек спакойны, цвярозы, абачлівы, ён будзе ўдзячны табе за княства, ніколі супраць цябе не пойдзе... У яго ёсць прыхільнікі і на Русі, і Свідрыгайлу ё'н лёгка адолее... Толькі ты скінь яго!

Кароль выслухаў усё і глыбока задумаўся.

- Разумна кажаш, дарагая жоначка,- сказаў ён пасля роздуму.- Твая парада добрая, але без Збышка тут не абысціся, трэба параіцца з ім.

- Вось ты яму сам і скажы пра гэта,- перапыніла яго каралева.- Не мая справа соваць нос у такія важныя пытанні. Гаварыць і рабіць давядзецца вам. Жанчыне нягожа ўмешвацца ў гаспадарскія справы, бо можна нажыць багата ворагаў і зайздроснікаў, а іх і так стае. Калі я што і захачу зрабіць, то толькі праз іншых. Хай у гэтых справах мяне ніхто не ўбачыць і не ўведае, што тут нешта выходзіць ад мяне.

- А Сямён цябе не падвядзе? - спытаўся кароль.

- А хто ж угаварыў яго ехаць у Вільню да Свідрыгайлы? - прамовіла каралева з усмешкай, у якой праглядвала задавальненне сабой.- Я і раней рупілася пра многае, але так, каб ніхто не здагадаўся.

Ягайла болей нічога не сказаў. А назаўтра на патаемнай радзе ўжо гаварылася пра Жыгімонта. У ім было нешта такое, што прываблівала ўсіх.

Яго ніхто блізка не ведаў, пра яго мала чулі, у Вітаўтавы часы ён спакойна гаспадарыў на сваім надзеле, не дамагаючыся для сябе нечага большага за тое, што яму было дадзена...

Не без увагі засталося і тое, пра што ўжо гаварылася: ён быў у дружбе з мазавецкімі князямі, пераняў многія іх звычаі, ахоўваў свае землі і не заваёўваў чужых, хацеў жыць спакойна...

Біскуп Збышак і многія сенатары былі за Жыгімонта, хоць ніколі не галасавалі б за яго, каб у таго не было права на спадчыну вялікага князя.

Многім не падабалася тое, што дамаўляцца з ім трэба было патаемна, цішком, падманам дабіваючыся ягонай прыхільнасці. Але тут дзядзька каралевы Сямён як ніхто падыходзіў на ролю пасярэдніка.

Даводзілася пайсці на ўсё гэта, каб хоць такім спосабам зваліць і выгнаць Свідрыгайлу.

Першым успомніў пра Жыгімонта Кейстутавіча сам Ягайла, аднак для тых, хто яго ведаў, не было вялікай таямніцай тое, што такая прапанова выходзіла не ад яго, бо ён заўжды любіў няўдзячнага Свідрыгайлу, меў да яго нейкую асаблівую слабасць, і, нават маючы намер скінуць яго, мармытаў, што давядзецца выдзеліць яму нешта на Русі. Збігнеў Алясніцкі і многія іншыя адгадалі, што такую параду дала каралева. Тое, што ён выказаў думку, якая хоць і была добрай, але выходзіла ад Соф'і і сведчыла пра яе ўплыў, многіх настроіла супраць каралевы.

Колькасць яе ворагаў расла разам з моцай і ўплывам, якія павялічваліся дзень пры дні. Гэта ўжо была не баязлівая Сонка першых дзён жыцця ў Польшчы, калі яна не ведала краіны і людзей, а жанчына, выпрабаваная ў няшчасцях і цярплівасці, загартаваная вайной, з моцнай воляй, маці, якая стаіць каля калыскі сваіх сыноў і апякуецца іх правамі. Яна цярпліва зносіла лжу, шпількі зайздроснікаў, якія з усіх бакоў стараліся ўкалоць адважную жанчыну, узводзілася на яе і шмат хлусні, што, нібы бурныя патокі ў час залевы, прабівалася праз усялякія норы і лагчыны і пракладвала сабе новае рэчышча.

Карыбут і чэшскія гусіты, якія прыязджалі ў Кракаў на вучоны дыспут аб хрысціянскай праўдзе (10), былі прысаромленыя і выгнаныя Алясніцкім; незадаволеныя думалі, нібыта Соф'я была іх патаемнай апякункай і дарадцай. Калі Ягайла марудзіў з выступленнем у паход супраць Свідрыгайлы, каб забраць Валынь, недасведчаныя ў дамаганнях каралевы прыпісвалі гэта ёй, хоць насамрэч якраз яна была за Жыгімонта.

Гэта быў год войнаў і паразаў, бо на дапамогу Свідрыгайлу рушылі ўсе ворагі Польшчы.

Пажары, рабункі, разбурэнні і забойствы пракаціліся па ўсіх ваколіцах.

Стары кароль ваяваў на Русі, Соф'я заставалася ў Кракаве адна. Яна яшчэ не дапіла да дна прызначанай ёй чашы горычы.

У тым самым каралеўскім замку побач з дзецьмі Соф'і жыла і Ядвіга, Казімерава ўнучка, на якую ўсё яшчэ пазіралі з надзеяй вочы ўсіх Пястаў.

Нічым, акрамя лагоднасці і шчодрасці, Ягайла не мог прыгарнуць да сябе чужыя сэрцы. Нягледзячы на доўгія гады ягонага ўладарання ў ім усё яшчэ бачылі чужога, нібы нахлебніка... Некаторыя цішком называлі яго язычнікам аж дагэтуль, каралеву - русінкай, шкадавалі занядбаных Пястаў.

Хоць заручыны старэйшай Ягайлавай дачкі з Фрыдэрыкам Брандэнбургскім былі, можна сказаць, скасаваныя, нейкія забавязанні яшчэ як бы існавалі; прыхільнікі Пястаў спадзяваліся ўбачыць на троне Ядвігу, а каля яе - Брандэнбургчыка ці ліцвіна.

Цяпер цяжка сказаць, адкуль усё гэта нарадзілася. Духавенства ўладарыла над усім, не магло паскардзіцца на свой заняпад, але часцяком усё ж мусіла ісці супраць караля, бо ён даваў адпор, праяўляў самаўладства.

Можа, якраз таму і вісела ў паветры тая непрыхільнасць да Ягайлы і ягонай крыві. Яму не забыліся ні біскупа Выша, ні забрання біскупскіх сядзібаў (11) у часе вайны для пракорму галодных вояў, асуджалі яго і радню то за патаемнае спрыянне гусітам, то за сімпатыі да праваслаўнага веравызнання.

Правіны Вітаўтавы, Карыбутавы, Свідрыгайлавы ўскладвалі на плечы старога караля, частка іх даставалася і каралеве. Многія здалёк неўпрыкмет пазіралі, цікавячыся, у той таемны куток, дзе, як адзінокая мнішка, праводзіла тужлівыя дні каралеўна Ядвіга. Яшчэ той-сёй ускладаў на яе надзеі, разлічваў, што кропля крыві Пястаў прывядзе яе на трон. У Соф'і былі двое сыноў, і яна магла спадзявацца, што карона не будзе перададзена "па кудзелі". Але яе падазравалі ў нянавісці да Ядвігі, у жаданні пазбыцца каралеўны якая таксама мела правы на трон.

Новы паклёп узнік не сам сабою. Яшчэ тады, калі кароль часта выбіраўся ў Літву і бываў у Кракаве толькі час ад часу, ён прыглядаўся да сваёй старэйшай дачкі: яна здавалася яму невясёлай і бледнай. Калі ён пытаўся, у чым рэч, то ні старшыя пані, ні нянькі, ні двор ці не хацелі, ці не ведалі, што адказаць, толькі апушчалі вочы долу... Або шапталі, што яна хворая.

Магістр Генрык, якога паклікалі абгледзець каралеўну, вызначыў, што гэта хвароба маладосці, якую вылечыць час. Хуткі рост вытанчыў каралеўну, высушыла даспяванне.

Але старыя кумкі і зласлівыя бабы разважалі іначай. Калі каралеўна пачала бледнуць, знікла чырвань, з'явіўся сухі кашаль, яны зашапталі: "Атрута!.."

Гэты паклёп, пушчаны на вецер злымі людзьмі, стаў неўзабаве нібы праўдай, упэўненасцю, неаспрэчнай з'явай. Першымі ж разносілі чуткі тыя, хто быў побач, хто мог нешта бачыць.

А хто ж мог атруціць каралеўскае дзіця, калі не тая, нашчадкам якой хацелася мець карону?

Калі гаварылі пра атруту, то не маглі не ўспомніць пра атрутніцу і скоса знакамі паказвалі ў той бок, дзе жыла русінка.

Ксяндзы, уздыхаючы, падшэптвалі па-лацінску: "Is fecit, cui prodest" ("Зрабіў той, каму гэта на карысць"). Ніхто ні разу не пацікавіўся, на чым грунтавалася тое падозранне. Каралеўна на вачах таяла... бледла, кашляла, слабела... вось і думалі ўсе, што яе труцілі.

Калі Ядвігіна слабасць пачала рабіцца занадта выяўнай, слугі выдумалі, быццам яшчэ на вачах у яе нарачонага, малога Фрыдэрыка, яна выпіла нечага і страціла прытомнасць, а пасля таго і пачалася ў яе тая невылечная хвароба, і доўжылася цэлы год... Гэта якраз і ёсць найлепшы довад, што нікчэмны паклёп быў благой выдумкай. Але аспрэчваць яго ніхто не наважыўся.

Каралева адчувала, што нешта злое носіцца ў паветры, але ніхто не адважыўся сказаць ёй пра тыя чуткі. Сама яна не магла схадзіць да хворай, нават калі б і ведала пра іх, бо бачыла, як Ядвіга ненавідзіць яе, таму пасылала лекараў, малілася Богу, каб ён адвёў ад яе гэты ўдар. Але каралеўна ўвачавідкі згасала.

Яна хадзіла, як цень, па замкавых пакоях, лавіла на сабе цікаўныя позіркі, яе загадзя аплаквалі як ахвяру. Лепш было б сказаць, што ахвярай нейкай фатальнасці была сама Соф'я, бо лёс рыхтаваў ёй новае выпрабаванне і, хто ведае, можа, нават жудаснае падозранне ў бацькавым сэрцы!

Беднай жанчыне было наканавана зазнаць шмат пакут і нямала лжы. Колькі ж трэба было мець мужнасці і надчалавечых сілаў, каб выцерпець усё, перажыць і не скарыцца перад імі!

Той таямнічай сілай былі... дзеці. Яе ўзброіла мацярынства.

Яна не магла пакінуць іх сіротамі, мусіла жыць дзеля іх. Як быццам для таго, каб расцягнуць тыя пакуты, хвароба каралеўны таксама зацягнулася на цэлы год, праўда, за той час былі і хвіліны палепшання і надзеі на выздараўленне. Да Ядвігі часам вярталася краса, яна рабілася вясёлай, як дзіця. Яна ўсміхалася сваім служанкам, хацела жыць, прагла радасцей жыцця.

Аднак гэтыя апошнія намаганні маладых сілаў скора ападалі і міналіся. Каралеўна зноў бледла, кашляла і слабела. Зноў вярталася трывога, цяклі слёзы, пачыналіся патаемныя малітвы, абуджаліся трывожныя прачуванні. Каралева рэдка бачыла яе, бо дзяўчына неахвотна ішла да мачыхі, вярталася раздражнёная. Ёй прышчапілі такую моцную нянавісць да яе, што ніякая ласка і дабрыня Соф'і не маглі я перамагчы, наадварот, здаваліся ёй крывадушнасцю і падманам.

Старыя нянькі чыталі ў вачах каралевы чаканне смерці, калі ж яна пыталася пра здароўе, прыдумлялі, што яна нецярпліва чакае канца.

Між тым смерць няўмольна набліжалася. Каралеўна ўжо злягла ў ложак. У сваіх пакутах бядачка, мажліва, паўтарала тыя шэпты, якія чула каля сябе:

- Атруцілі мяне! Атруцілі!

Нянькі, якія самі падалі ёй такую думку, потым, нібыта з вуснаў Ядвігі, падхапілі скаргу як пацвярджэнне, і разнеслі яе па свеце.

Аднойчы ўвечары старая Фемка прыйшла да каралевы заплаканая, аднак на пытанне пра прычыну слёз нічога не адказала.

Яна толькі наракала на той дзень і тую гадзіну, якая яе тут напаткала, на гэтую напаленую карону, якую ўсклалі на галаву яе пані.

- Хай бы мы лепей не бачылі гэтага краю, гэтага горада і гэтых людзей з языкамі вужоў і змяюк! Слязамі паліваем мы дарогі нашы, поім іх нашымі слязамі!

- Фемка, даражэнькая мая, што гэта з табой? - запыталася каралева.

Старая нянька ў гневе ўскочыла з месца, вочы яе імгненна высахлі.

- Гэтыя палякі - нягоднікі! Яны адважваюцца казаць, што ты яе атруціла! Паўтараюць, што яна сама цябе звіна- ваціла, што чулі з яе вуснаў. Толькі гэтага нам і не ставала!

I яна зноў залілася слязамі. А каралева ўжо не магла нават плакаць. Раней яна магла выплакацца, і ёй станавілася лягчэй, а цяпер нават слёз не было... Усю яе апякло жарам, апаліла з сярэдзіны. Соф'я паглядзела ў задуменні на сваю старую няньку і ў роспачы пайшла да акна.

Два кракаўскія канонікі, ксёндз Адам Свінка і ксёндз Ян Эльгат, амаль штодня наведвалі каралеўну.

Першы з іх займаў хворую чытаннем святых кніг, друг быў яе духоўнікам, дарадцам і суцяшальнікам. Абодва былі да яе вельмі прывязаныя.

Каралева добра ведала ксяндза Эльгата і яна змеркавала: пакуль Ядвіга жывая, трэба праз святара адвесці ад сябе падозранні і знайсці сведчанне, што яна нікога не збіралася труціць.

Але як было дабіцца праўдзівага сведчання ад дзяўчыны, якую жывілі, падагравалі нянавісцю да мачыхі? Дый ці паверылі б людзі нават тады, каб яна гэта зрабіла?

Кароль тым часам быў яшчэ ў Кракаве. Штодня ў трывозе ён наведваў сваю старэйшую дачку, яму казалі, што справы дрэнныя... Ягайла цяжка ўздыхаў. Соф'я хавала ад яго свае непрыемнасці і няшчасці, у яго іх і так заўжды ставала

Ледзь не кожны дзень да яго заяўляўся Алясніцкі і кожны раз з горкімі ўпіканнямі і страшнымі пагрозамі Алясніцкі, пэўны ў сваёй уладзе над каралём, не шкадаваў яго. Бэсціў няшчаснага старога, як падлетка. Часам у Ягайлы пачынала бунтаваць кроў ліцвіна, ён спрачаўся пакрыкваў, пагражаў, аднак назаўтра супакойваўся і прасіў прабачэння. Каралева задужа настойвала на яго ўпартасці каб, нават абараняючы мужа, магла выступіць супраць. Адзін Алясніцкі быў ёй у тым атачэнні ворагаў апекай і абаронай, на яго аднаго яна ўскладала ўсе надзеі, што ён утрымае яе сыноў пры троне.

Біскуп прывык быць дарадцам, прагным да ўлады, кал не для сябе, то для касцёла, а апека над непаўналетнімі давала яму ўпэўненасць ва ўладзе на доўгія гады. Але давяраць Алясніцкаму, слухаць ягоныя парады, скарыцца яму яна не хацела нават пад пагрозай новага нагавору яшчэ больш страшнага, чым першы, творцаў якога нельга было ні высачыць, ні пакараць.

Біскуп здолеў адгадаць яе думкі, бо сам распачаў раз- мову пра Ядвігу.

- Ойча мой,- адказала каралева са слязамі на вачах,- я нічога пра яе не ведаю, апрача таго, што яна хворая, зблізіцца з ёй я не змагла, бо я - мачыха, да таго ж западозраная...

Астатняе біскуп дадумаў сам... Ён доўга маўчаў у за- думенні.

- Паклічце да сябе, ваша літасць, ксяндза Эльгата,- прамовіў ён.- Як паважаны чалавек, ён можа зрабіць так, каб каралеўна сама засведчыла праўду.

Гэтая парада супадала з думкамі самой каралевы і пацвердзіла яе намер зрабіць так, як яна задумала.

Ксяндзы Эльгат і Свінка былі адзінымі са святароў, блізкімі да Ядвігі, гэтая кветачка на сцябліне каралеўскага роду абуджала ў іх жывую спагаду, тым больш што вянула, ледзь распукнуўшыся. Абодва яны былі людзьмі вялікіх здольнасцей і вылучаліся ўжо ў тыя часы сярод магістраў Кракаўскай акадэміі. Першы з іх, Эльгат, больш займаўся тэалогіяй, другі - лацінскай паэзіяй, праз што і праславіўся. Каралева назаўтра ж загадала запрасіць да сябе Эльгата.

Хоць яна была набожная і строга пільнавалася ўсіх рэлігійных абавязкаў, але ўсё роўна падазравалася ў тым, што болын гарнулася да ўсходняга абраду, чым да лацінскага духавенства.

Падазрона пазіралі нават на тое, як яна хрысцілася, уваходзячы ў касцёл, бо былі людзі, якія сцвярджалі, што яна так і не навучылася хрысціцца па-каталіцку. Ксёндз Эльгат бачыў яе вельмі рэдка, ён прыходзіў у замак толькі дзеля Ядвігі, бо не меў тут болей ніякіх абавязкаў.

Аднак запрашэнню каралевы ён надаў важнае значэнне. Яна захацела пагаварыць з ім сам-насам.

- Ойча мой,- прамовіла Соф'я, калі яны ўвайшлі ў бакавы пакой,- я звяртаюся да вас як да духоўнага айца з такой важнай і дужа далікатнай справай, што я не хацела б даверыць яе нікому ў цэлым свеце. Вы бачыце маё абыходжанне, ведаеце пра маё стаўленне да каралеўны Ядвігі... Я стаю воддаль, каб не даць зачэпкі для нагавору, а між тым злыя людзі абмаўляюць мяне, быццам я прагну яе смерці і нават прыспешваю спробай атруціць. Пры двары гавораць, нібыта сама Ядвіга, адчуваючы, што згасае, скардзілася на гэта... Бог сведка, я не апусцілася да такой ганьбы. Я люблю гэтае дзіця майго мужа, якое падманам настроілі супраць мяне, пасеялі ў яе маладым сэрцы нянавісць. Ойча мой, пераканайце яе як ахоўнік сумлення, як духоўны айцец, хай скажа, ці можна падазраваць мяне! Хай не ідзе з грахом на душы на Суд Божы!

Ксёндз аж уздрыгнуў ад абурэння, слухаючы, што гаварыла са слязамі на вачах каралева.

- Літасцівая пані,- горача перапыніў ён,- з вуснаў каралеўны, гэтага анёла дабрыні і цярплівасці, я ніколі нічога падобнага не чуў.

- Папрасіце яе, зрабіце так, каб яна ясна сказала, што не падазрае мяне, хай здыме з мяне гэты цяжар. Зробленае пры вас і пры біскупе прызнанне аблегчыць ёй душу, а мяне ачысціць ад злога паклёпу.

- Я ўпэўнены, што каралеўна гэта ахвотна зробіць, - сказаў Эльгат, узрушаны просьбай.- Гэта чыстая душа, якую, можа, таму Бог хоча забраць з зямлі, што ёй у гэтым дарэшты сапсаваным свеце жыццё было б пакутай.

- Можа быць і так,- дадаў ксёндз,- што жанчыны, якія служаць ёй, ад жалю і неразумення, згодна з народным звычаем, выдумляюць абы-што, але яна...

Каралева ўздыхнула.

- На жаль, мне не далі зблізіцца з ёй,- сказала яна,- не далі лепей спазнацца... Паміж намі наўмысна ставілі заслоны, яе адштурхнулі ад мяне, а мяне перасцерагалі ад яе.

Эльгат зноў паўтарыў:

- Я выканаю вашу просьбу, хоць думаю, што такога сведчання і ачышчэння не трэба.

- Людзі горшыя, чым вы думаеце, мой ойча,- зазначыла каралева, - а ў мяне болей ворагаў, чым сяброў, хоць я нікому не чыніла зла.

Ксёндз Эльгат перахрысціў каралеву і пад уражаннем размовы адразу ж пайшоў да каралеўны Ядвігі.

А яна ўжо зусім не ўставала з ложка. Яе штодня апраналі ў белыя строі, расчэсвалі яе прыгожыя доўгія валасы, садзілі на ложку, абклаўшы падушкамі.

На яе твары з'явілася васковая бледнасць, цёмныя абадкі - каля вялікіх вачэй, яна яшчэ ўсміхалася час ад часу, забываючыся на хваробу, а часам пускалася ў смутак, страх і сумнеў. Палову дня яна малілася адна або з кім-кольвек з ксяндзоў. Рукі яе, зусім белыя, з доўгімі худымі пальцамі, ужо не маглі нічога рабіць, крыхотнае намаганне прыводзіла да непрытомнасці.

Каля яе заўжды былі прыдворныя, дзень і ноч мяняліся слугі, усе стараліся хоць неяк развесяліць і забавіць яе.

Свайго духоўніка яна прывітала ўсмешкай, якраз у гэты момант яна адчувала сябе лепей. Ксёндз сказаў колькі слоў, а потым жанчынам даў знак, каб выйшлі. Так ужо не раз бывала, калі для споведзі іх прасілі выйсці.

- Пані мая літасцівая,- пачаў святар,- сёння я прыйшоў да вас, каб угаварыць выканаць святы абавязак.

Яна злёгку зачырванелася, напалоханая такім нязвыклым уступам.

- Твая чыстая душа нічым не павінна быць абцяжаная,- казаў ён далей.- Злыя людзі ўпікаюць каралеву тым, што яна мае дачыненне да вашай хваробы, яшчэ горшыя ўзводзяць паклёп, што з вашых вуснаў чулі пра гэтае абвінавачванне... Ці магло быць такое?

Ядвіга спалохана пачырванела, пачала дрыжэць, слёзы паплылі па шчоках.

- Не, не! - усклікнула яна з плачам.- Я ні яе, ні яшчэ каго не вінавачу... Так Бог захацеў...

Яна апусціла вочы і змоўкла.

- А ці мела ты калі падставу для падозрання? - спытаў Эльгат, уважліва ўзіраючыся на яе. Каралеўна нібы шукала нешта ў памяці і цягнула з адказам.

- Не! Не! Ніколі! - праз хвіліну паспяшалася яна адказаць ксяндзу.

- А каб вырваць джала нагавору,- дадаў Эльгат,- трэба, каб ты паўтарыла гэта пры мне і пры біскупу. Ядвіга ціха прамовіла:

- Добра, мой ойча, зраблю ўсё так, як вы мне кажаце. Размова была вельмі непрыемная, а пакута на твары хворай занадта выразная, каб ксёндз не перайшоў на іншае, ён пачаў гаварыць пра Бога, пра неба, пра шчасце абраных Госпадам.

Здавалася, што дзяўчына слухае з задавальненнем, забываючыся пра сваё невясёлае жыццё на зямлі.

На другі дзень ксёндз Эльгат прывёў з сабой біскупа, а Ядвіга ціхім, але выразным голасам паўтарыла перад імі прызнанне, што ў яе не было прычыны падазраваць каралеву.

Вестка пра гэта адразу ж разышлася пры двары, бо некаторыя з жанчын стаялі каля дзвярэй і ўсё чулі. Цяпер Соф'я быццам бы магла ўздыхнуць вальней. Але што значыла тое сведчанне, калі пра яго не ўсе ведалі, а ўжо даўно было распушчана мноства пагалосак, кожная з якіх чым больш пачварная была, тым праўдзівейшай здавалася.

Да таго ж і ніжэйшае духавенства, хоць не разумела такіх людзей, як Алясніцкі, ягоныя сталыя спрэчкі з каралём, калі той ушчуваў і дакараў караля, само прасякну- лася нейкай непрыхільнасцю да Ягайлы і ягонай сям'і. Па краіне разыходзіліся чуткі, напоеныя нянавісцю не толькі да каралевы, але і да яе мужа, якога падазравалі ў абыякавасці да свайго першароднага дзіцяці.

Заўжды і ўсюды народ становіцца на бок слабых і пакрыўджаных, і тут таксама вялікае спачуванне ўсе выказвалі каралеўне, якая памірала ў росквіце гадоў. Штодня народ тоўпіўся каля замка, усе хацелі даведацца пра яе здароўе, толькі цяпер выказвалі ёй сваю любасць, калі яна ўжо не магла жыць, а не тады, калі была здаровай.

За два дні да свята Беззаганнага зачацця, у чацвер, лекары абвясцілі пра набліжэнне канца. У касцёлах на Вавелі і ў касцёле Святога Марціна ўвесь час адпраўлялі- ся малебны. Не адыходзіў ад ложка хворай Элыат, да яго далучыўся і Свінка.

Яна ляжала ўжо знясіленая, цяжка дыхала, то складала рукі на грудзях, то рвала на сабе сукенку і прасціну, а яе вусны ўсё паўтаралі малітвы ўслед за ксяндзом. Яе ўжо кармілі з лыжачкі, выціралі скроні, набліжалася апошняя часіна...

У суботу, якраз на свята Божай Маці, калі на ранішняй імшы спявалі "Те Deum" (12), яе чыстая душа паляцела ў лепшы свет.

Па замку разлегліся плач і галашэнне, для караля і каралевы гэта стала знакам, што Ядвігі больш няма.

У касцёлах зазванілі, духавенства, сенатары, усе, хто не любіў каралевы, ворагі яе і Ягелонскага роду былі ў вялікім утрапенні, нібы адыходзіў апошні нашчадак, якому належаў па спадчыне каралеўскі трон. Незычліўцы лічылі, што бацька і мачыха не надта гаравалі па ё'й, што мала слёз пралілі над яе труной. А гараджане плакалі, наракаючы на лёс, нанеслі шмат кветак на труну, пастаўленую побач з матчынай.

На надмагільным камені Ядвігі былі высечаны словы ксяндза Свінкі: "Ты была чыстым смарагдам, лілеяй, бя- лейшай ад снегу, фіялкай з нябесным пахам, гіяцынтам, харашэйшым за пурпурныя ружы... Дзе цяпер тваё хараст- во? Дзе краса прыгожага твару, дзе ясныя промні светлага чала?.. Спачывай, цудоўнае дзіця, пад вянком тых кветак, якіх не кране зіма, не спаліць сонечны прамень і не ўхопіць крывавай пашчай раз'юшаны дзік з крывымі ікламі".

Аднаму Богу засталося вядомым, што значылі тыя словы пра злога дзіка з крывавай пашчай, высечаныя на яе труне...

Паздзел 5

Цяжкімі былі апошнія гады старога караля, немачнага ў змаганні з непакорлівым Свідрыгайлам, з Руссю, з крыжакамі здрадлівымі, што скарыстоўвалі гэтую выгадную для іх пару, і, урэшце, з панамі і духавенствам, бо яно не хацела ўзяць пад апеку чэхаў, якія гарнуліся да Польшчы, дзеля таго, што лічыла іх ерэтыкамі.

Тая новая навука, якую з упартым фанатызмам абвяшчалі чэшскія рэфарматары, сцвярджаючы яе зброяй і сваёй крывёй, для такіх людзей, як Ягайла і ягоная, схіленая да новай веры, радня, для русінкі Соф'і, для паспешлівага ў неабдуманых дзеяннях Карыбута, была надзвычай прывабнай. Важнасць яе і ўсю небяспеку разрыву з Рымам, адлучэння ад аб'яднання адзінага касцёлу вернікаў не мог не бачыць і не адчуць стары Ягайла. Чэшскія святары, якія горача маліліся Хрысту, хацелі абвясціць чыстае Божае слова, тое праўдзівае Евангелле, якое пазней было распрацавана рэфарматарамі XVI стагоддзя і прывяло да расколу хрысціянскага адзінства на два варожыя лагеры.

Карыбут, а можа, патаемна і Ягайла, і маўклівая Соф'я спачувалі тым людзям, якія дабіваліся свабоды сумлення на зразумелай ім мове, не ведаючы межаў, да якіх яна магла дайсці.

Ім было даспадобы таксама і цвёрда выказанае гусітамі спадзяванне на вызваленне з-пад улады духавенства і Рыма. Яны не глядзелі далей.

Алясніцкі ведаў Ягайлавы звычкі, які на словах схіляў чэхаў да яднання з Рымам, а ў душы спачуваў ім. Таму біскуп увесь час пільна сачыў за ім.

Карыбут, які ўжо папарыўся ў той гарачай лазні рэлігійнага бунту, быў яго заступнікам перад каралём і апосталам у Польшчы. Ён і ягоны Пугала (13) ўжо знаходзілі гут празелітаў (14) сярод тых, каму надакучылі дзедаўскія сядзібы, а хацелася займець манастырскія землі, а то і проста беспакарана парабаваць. Бо гэта былі дні прыкрых войнаў, няспыннай трывогі, усеагульнай незадаволенасці. Пад такім цяжкім гнётам стары Ягайла ўсё болей страчваў сілы. Каралева мусіла сачыць за ім, паслухмяна зазіраючы біскупу Збігневу ў вочы.

Рабіць што-кольвек яўна яна не адважвалася. Яе намаганні і захады выяўляліся толькі ў выніках, а не ў справах. I яна знарок пакрывала іх таямніцай і заслонай маўчання. Усё рабілася спадцішка, патаемна, неўпрыкмет.

Чым хутчэй старэў кароль, тым важней было забяспечыць спадчыннасць ягоным сынам. Ягайла над гэтым не задумваўся, як заўжды цягнуў, адкладваў, і каралева мусіла прыспешыць яго склікаць на святога Войцэха вальны з'езд у Серадзе (15). Алясніцкі не пярэчыў гэтаму.

Яна паехала на з'езд разам з каралём, бо не магла адпусціць яго аднаго, абодвух сыноў яны ўзялі з сабой.

Кароль сядзеў на троне, каля яго стаяла Соф'я са сваімі хлопчыкамі перад сабранымі з усёй Полыпчы панамі і шляхтай і прасіла за дзяцей ласкавым паглядам і ўсмешкай.

Сілай і націскам у Польшчы заўсёды было цяжка атрымаць перамогу, а вось тое, што чапляла за сэрца, перамагала заўжды лёгка.

А маці з падлеткамі сваім пакорлівым маўчаннем прасіла так выразна!

Кланяліся стары кароль, каралева, іхныя дзеці, а тыя, хто ў Ленчыцы пасек на кавалкі пергамін, калі Ягайла хацеў паказаць сваю моц, цяпер урачыста, з паклонамі запэўнілі свайго ўладара, што спадчыннік трона будзе ягонай крыві.

Соф'я выйшла ўперад падзякаваць, а каралевічы кланяліся, слалі паветраныя пацалункі ўсім панам, і выгляд гэтых нявінных хлопчыкаў нібыта прымушаў забыцца, што ў іх не было крыві Пястаў.

Старэйшы, Уладак, васьмігадовы хлопчык, з твару вельмі падобны да бацькі, хоць красу ўзяў ад маці, выглядаў ужо як рыцар, і меч пры боку ўжо не быў яму цяжкім. Усё паказвала на тое, што з яго выйдзе добры вож.

Той з'езд у Серадзе скончыўся шчасліва, пасля яго кароль з жонкай і дзецьмі паехаў у Познань, каб заручыцца падтрыманнем Велікапольшчы, і тут, а не ў Кракаве, зладзіў вяселле Эміліі - дачкі сваёй улюбёнай сястры, якая некалі была жонкай, а цяпер удавой Земавіта мазавецкага. Мужам пляменніцы стаў паморскі князь Багуслаў.

Тую Эмілію кароль, можна сказаць, песціў на каленях, яна расла ў яго на вачах, ён дарыў ёй розныя дробязі і радаваўся, гледзячы на яе; Вольга - сястра Аляксандра - або сама прыязджала з дзецьмі да караля, або ён з'яўляўся ў Плоцку і надоўга заставаўся там, любіў пагасціць у яе. У Плоцку ён пачуваўся вальней, забываўся на цяжар улады.

Каралева не пакідала мужа і цяпер, а яна мела для гэтага важныя прычыны. Было ўжо вядома аб прыездзе чэшскіх паслоў, якія вельмі хацелі сустрэцца з Ягайлам. Яны абяцалі падтрымаць яго ў змаганні супраць крыжакоў, каб злучыць яго з Карыбутам і палепшыць сваё становішча.

Чэшскае каралеўства ў такіх самых умовах, як некалі Літва, гарнулася пад крыло Польшчы, жадала аб'яднацца з ёю.

Каралева заставалася ў цені, яе не відаць было, але чатыры біскупы, а сярод іх архіпастыр гнезненскі Войцэх, былі не супраць чэхаў, якія даводзілі, што іх дагэтуль не адлучылі ад хрысціянскай супольнасці, бо яны маглі паразумецца з касцёлам.

За гэтымі чатырма біскупамі, да якіх болын не належаў абачлівы Алясніцкі, за многімі свецкімі панамі, якія толькі дбалі пра павелічэнне межаў і моцы дзяржавы, мабыць, стаяла каралева, якая намовіла Ягайлу, каб ён дазволіў чэхам ехаць у Кракаў.

Яны чакалі моцнага супраціву Алясніцкага, але супраць таго выступілі чатыры біскупы з прымасам на чале, а кароль загадзя бачыў, што адзін Збышак іх не адолее.

Як і можна было чакаць, завязалася змаганне, якое разгарэлася так, што мужнаму і адважнаму біскупу сталі пагражаць.

Тарноўскі папярэдзіў біскупа пра змову супраць яго, параіў быць абачлівым або адысці ад спраў Мужнасць і стрыманасць, якія дапамаглі яму выстаяць супраць Вітаўта, перамаглі і ў бойцы з чэхамі. Ен падзякаваў Тарноўскаму.

- Хай вам Бог заплаціць за шчырую перасцярогу,- спакойна прамовіў ён,- але я не збіраюся мяняць сваіх звычак або ўцякаць. Як і штодня, пайду адпачываць у сваю спальню, калі ж назаўтра захачу пайсці ў касцёл, то вазьму з сабой, як заўжды, аднаго ксяндза і аднаго слугу з ліхтаром. Я не буду схіляць галавы перад забойцамі. Калі Богу трэба будзе ахвяра маёй крыві, то хай Ён прыме яе.

Усё разбілася аб гэтую непарушную адвагу.

Больш відавочным быў удзел каралевы ў таямнічым прызначэнні Жыгімонта Кейстутавіча вялікім князем літоўскім, бо гэтаму паспрыяў Сямён Гальшанскі не без яе падказкі.

Пасля бітвы пад Ашмянамі Свідрыгайла пакінуў жонку, а сам падаўся на Русь, з якой у яго быў трывалы мір, і адтуль пагражаў Польшчы доўгай вайной.

Каралева ўвесь час не пераставала апекавацца справамі мужа, а калі паважны век і аслабелы зрок пагражалі яму паразай у ваенных паходах, яна клапацілася, каб ахоўваць яго ад розных нягод. Сам ён з ахвотай пайшоў бы на вайну, як і на паляванне, але Соф'я старалася ашчаджаць ягонае дарагое жыццё дзеля сваіх падрасталых сыноў.

Ягайла не пайшоў на крыжакоў (16), яго замянілі прызначаныя ім польскія зверхнікі. Сам сядзеў у Коніне, а з ім увесь час была жонка, потым ён падаўся ў Серадз, дзе, пакуль не было Алясніцкага, да яго завіталі чэшскія паслы.

У час гэтага падарожжа стары як мог бавіў свой час: прыняў паслоў, пасадзіў за свой стол, дазваляў публічна агітаваць за сваю веру чэшскім святарам.

Ён цалкам давяраў ім, калі яны з запалам гаварылі пра рэлігію, і не мог заўважыць іх ерэтычных паглядаў. Ён не разумеў розніцы, а чэхі так прыгожа апавядалі пра братэрства людзей і літасць Хрыста. Яму здавалася, што Рым не мог адштурхнуць ад сябе такіх добрых хрысціян.

Разгневаны Алясніцкі быў вымушаны зноў ганіць іх, рабіць каралю вымовы і тлумачыць, што да чаго. На схіле Ягайлавага кіравання кракаўскі ксёндз быў ужо не толькі біскупам. Ад імя караля і Польшчы ён перадаваў меч, знак велікакняскай улады, новаму ўладару Літвы, ён быў пасланы ў Базель на сабор, дзе разглядаліся дачыненні з крыжакамі. Перад самым ад'ездам, занепакоены будучым, Алясніцкі зноў нагадаў каралю ўсе ягоныя правіны, найвялікшымі з якіх былі старасць і страчаныя сілы.

Раптоўны напад біскупа кароль адбіваў амаль што са слязамі, аднак набраўся адвагі і зазначыў, што большае права рабіць яму заўвагі мае архібіскуп гнезненскі, а не кракаўскі біскуп.

Але за гэтым біскупам былі ўсе, а за каралём - нікога. Нават сам архіпастыр Войцэх Ястжэмбец не мог выступіць у абарону старца супраць магутнага Алясніцкага.

Ягайла, каралева, біскупы, панства - усе мусілі слухаць гэтага чалавека жалезнай волі і мужнасці, але дужа запальчывага і ганарыстага, бо ён занадта яўна даваў адчуць, што ён адзін і розум, і ўлада. Гэткімі нахабнымі павучаннямі, блізкімі да катаванняў, ён, здавалася, ступаў след у след за Станіславам Шчапаноўскім (17)...

Кароль вольна ўздыхнуў толькі тады, калі гэты няўмольны вартавы выправіўся ў сваё падарожжа.

Вялікдзень кароль і каралева сустрэлі ў Кракаве. Ішоў 1434 год.

Надходзіла вясна, пачыналі зелянець лясы. Стары Ягайла вельмі іх любіў і не мог уседзець у сценах сваёй сталіцы. Каралева хоць і мела ўладу над каралём, старалася адгаварыць яго, але не настойвала мяняць звыклы лад жыцця, па якім Ягайла засумаваў.

Прычынай для ад'езду ў лясы на Русь паслужыла пільная патрэба сустрэцца ў Галічы з малдаўскім гаспадаром Стафанам.

Да сваёй улюбёнай Медыкі кароль ехаў не спяшаючыся, тым больш што стаяла цёплая і надзіва ранняя вясна.

Калі ж ён дабраўся да гарадка, раптам прыціснуў мароз. Ужо распукнутыя кветкі, маладыя лісцікі, вясёлую азіміну скаваў і памарозіў штодзённы паўночны вецер.

У сярэдзіне мая, як гэта часта здараецца ў нас у Польшчы, вярнулася ненадоўга зіма, астудзіла паветра, і, хоць скора зноў выбліснула сонца, цяпло не магло вярнуцца так хутка.

У Медыцы караля не змаглі ўтрымаць ні паны, якія прыехалі з ім, ні каморнічыя, ні слугі. Ён ірваўся і прасіўся ў лес.

Нетры пушчаў вецер памарозіў не дужа; салаўі, якіх так любіў Ягайла, завялі свае песенькі, яны напаміналі старому ягоную маладосць, Літву, лепшыя часы.

Гэтым разам кароль прыехаў не на паляванне, час для яго яшчэ не прыспеў, дый сілаў ужо не ставала. Яму хацелася сесці недзе ў гушчары на калодзе і слухаць птахаў, якіх вясна абуджала да спеваў. Тут ён мог забыцца пра здрадлівага Свідрыгайлу, і пра біскупа, які так дакараў яго, і пра ўсялякія непрыемнасці і інтрыгі. Дарма і маршалак, і лоўчыя, і верныя слугі засцерагалі яго, гаварылі, што веснавой парой сядзець у лясах нездарова.

Яму ўжо мала заставалася жыць, а салоўкі спявалі так прыгожа!

Аднойчы ён паехаў у лес папоўдні і не хацеў вяртацца нават ноччу. А ноччу прабіраў холад, кароль жа быў толькі ў старым выцертым кажушку. Калі вярталіся назад, караля чамусьці стала трэсці, але паратункам ад гэтага было цёплае пітво.

Назаўтра ён меўся дабірацца да Гродэка, туды ў вызначаны дзень мусілі прыбыць пасланцы ад гаспадара.

Бледы, стомлены і нездаровы, ён ледзь злез з пасцелі, але ўсё ж паехаў. А там у халодным пакоі сеў з малдаванамі за стол, і тут, адразу за абедам, яго пачала трэсці страшэнная малярыя. Ужо нават нельга было прызначыць пэўнага дня сустрэчы, бо Ягайла мусіў злегчы ў пасцель.

Добра вядомая хвароба, ад яе ёсць тысячы лекаў, яе лечаць жанчыны, у кожнай ёсць свой надзейны сродак. Таму быў спадзеў, што кароль выздаравее, нягледзячы на свой паважны век. Сам ён у першыя дні зусім не трывожыўся. Яго паілі бабоўнікам і гарычкай, давалі як лякар- ства віно. Усё гэта збівала ліхаманку, але малярыя ўпарта не адступала. I патроху старога Ягайлу сталі пакідаць сілы. Цяпер усіх, хто быў пры ім, агарнуў страх. Даваліся ў знакі гады, перажытае. На ўсе бакі слалі па лекараў.

Але ратунку ўжо не было. Спакутаваны жыццём, ён першы адчуў, што тое вычарпалася. Яму яшчэ ніколі не было так тужліва ў час адпачынку.

Кароль захацеў паспавядацца, і ксёндз Мікалай некалькі разоў спавядаў яго. Ён набожна, з вялікім душэўным спакоем рыхтаваўся да смерці. Просты і дабрадушны, ён ніколі не таіў у сабе сваіх правінаў і слабасцей, ведаў іх. Не стараўся быць вялікім, хацеў быць чыстым.

У апошнія хвіліны той, хто так шчодра сыпаў вакол сябе поўнымі прыгаршчамі шматлікія даброты, непакоіўся толькі пра адно: ці не пакіне па сабе якіх не дараваных крыўдаў. Ён звяртаўся да духоўніка, напамінаў яму, заклінаў яго, каб адпусціў яму ўсе грахі і каб на ягонай душы не было цяжару людскіх слёз.

- Перажагнай жонку і дзяцей, блаславі іх замест мяне! Маліцеся за маю душу! Усім і ўсё прабачаю.

Потым ён захацеў паспаць. Гэта была апошняя ноч. Усе, хто яго даглядаў, стомленыя, разышліся. Адзін Янак Слабаш, пасцельнічы, яшчэ стаяў каля яго, папраўляючы то падушку, то пакрывала, і плакаў па добрым гаспадару, які заўсёды раскайваўся ў сваім хвілінным гневе і запальчывасці.

Раптам кароль занепакоена заварушыўся.

- Янак Слабаш, падыдзі да мяне! - паклікаў ён амаль што непрытомным голасам.

Верны слуга нахіліўся да яго.

Кароль неспакойна перабіраў дрыжачымі немачнымі рукамі. Ён намагаўся сцягнуць з пальца пярсцёнак, які ніколі не здымаў.

Гэта быў шлюбны пярсцёнак Ядвігі.

- Вазьмі гэты пярсцёнак,- сказаў кароль,- найдаражэйшую для мяне памятку. Я ніколі не здымаў яго з рукі. Аддай яго Збышку, біскупу кракаўскаму; хай ен захавае яго, як памяць пра мяне, і хай ён прабачыць мне, што я ў гневе пярэчыў, калі ён рабіў мне заўвагі. Калі я яго крыўдзіў, хай забудзе. Пакідаю яму памяць пра маю душу, каралеўства, удаву, сыноў... асабліва старэйшага... аддаю яму ў апеку ўсё, хай памятае, што я любіў яго.

I ён заплюшчыў павекі, стомлены, але супакоены.

Гэта сапраўды была ягоная апошняя ноч. Якраз ішлі апошнія дні мая. У вецці дрэў, што абступіла двор, яшчэ пяялі свае песні салаўі. Пакой зноў пачаў напаўняцца людзьмі, што прыходзілі адзін за адным. Кожны хацеў кінуць апошні позірк на адпакутаваўшага караля, развітацца з ім. Ён згаслым позіркам таксама развітваўся з кожным са сваіх адданых слуг, некаторым нешта гаварыў невыразным голасам. Усе плакалі, нібыта развітваліся з бацькам.

Ксяндзы прамаўлялі апошнія малітвы, па ягоных вуснах можна было пазнаць, што ён паўтарае іх словы.

Першы прамень дня прабіваўся праз вокны, калі кароль спакойна адышоў у небыццё, нібы заснуў па доўгай працы (18).

У пакоі стаяла цішыня, толькі чуўся плач. Ксяндзы ўкленчылі, каб першым памаліцца Божым анёлам за ягоную душу.

Так пад салаўіныя спевы і памёр кароль, які меў чыстае сэрца, простую душу, з усіх сілаў стараўся несці цяжар вялізнага гаспадарства, яшчэ не аб'яднанага, і - не мог. Бедны пакутнік, дзіця пушчаў, ён сумаваў па лясах, па волі, але мусіў быць нявольнікам абавязкаў, быў акуты залатым абручом, які вянчаў яго голаў.

Вестка пра смерць гэтага чалавека, які апошнімі часамі быў каралём толькі з наймення, громам разлеглася па асірацелай краіне.

Адзін толькі біскуп Збігнеў мог цяпер несці цяжар бескаралеўя, але якраз ён быў у дарозе.

На шчасце, і ён, і канцлер Канецпольскі затрымаліся ў Познані. У тую ж ноч паслалі ганцоў да яго і да каралевы.

У Кракаве нішто не паказвала на тую страшную вестку, якая неўзабаве, як снег на галаву, зваліцца на Соф'ю. Кароль пакінуў яе зусім здаровы і вельмі вясёлы, бо правёў усё сваё' жыццё ў нястомных вандроўках па краіне і толькі ў дарозе адчуваў сябе вольным. У гэтыя часы невялікімі падарункамі ён мог радаваць і людзей, і сябе. Пачыналася прыгожая вясна, каралевічы са сваім выхавальнікам і настаўнікам сядзелі над кніжкамі або з асалодай забаўляліся на панадворку. Соф'я радавалася, гледзячы на іх.

Раптам горад нібы страсянула. Нечы голас, невядома адкуль, невядома чый, пранёсся над усім: "Кароль памёр!"

Таямніча шапталі адзін аднаму на вуха ў трывозе, нібы не верылі. Купкі людзей збягаліся на рынак, распытвалі і разносілі па хатах. Немажліва было дасачыць, чалавек ці вецер разносіў жалобную навіну.

Некалькі вершнікаў праскакалі праз горад да замка. А праз якую хвіліну глуха загулі званы.

Ніколі так не выяўляецца значэнне аднаго чалавека, з якім народ звязвае свой лёс і надзеі, які ўвасабляе сабой дзяржаву, як тады, калі гэтага правадыра народа не стае. Пры жыцці ён мог не мець улады, страціць сваю магутнасць, перакласці ўсё на іншых, а не стала яго, і нібы лопнула агніво, якое ўсё звязвала і трымала.

Каралева Соф'я спакойна займалася са сваімі хлапчукамі, якія сядзелі ў ніжнім пакоі каля акна, адзін за кніжкай з Котам, другі - з Рытэрскім: то забаўляўся з маленькай шабляй, то з вялікімі літарамі, якія той паказваў і тлумачыў яму.

У час, адведзены для навучання, каралева часта прыходзіла вось так: паназіраць за дзецьмі, распытаць настаўнікаў і, слухаючы, павучыцца самой. Яе надзвычай цікавілі кнігі і навукі, яна ведала, якія важныя яны для сыноў, апошнім жа часам наяўнасць пры двары адукаваных іншаземцаў вымушала і яе засвойваць іншыя мовы, увогуле быць больш дасведчанай у навуках.

Яна хваравіта ўспрымала тое, што немцы часцяком пасмейваліся з польскага варварства, хоць і ў іх навука не надта была ў пашане і замыкалася ў цесным коле святароў, семінарыстаў, канцылярскіх пісараў ды выкарыстоўвалася пры размовах з вытанчанымі магнатамі.

Паставіць сваіх сыноў на адзін ровень з найадукаванейшымі людзьмі сваёй эпохі і наагул шырыць асвету, важным агнівом якой была Кракаўская акадэмія, што якраз цяпер развівалася, для каралевы стала найважнейшай справай яшчэ з той пары, калі дзеці пачалі падрастаць.

Дабрадушная прастата Ягайлы, які мусіў часта карыстацца паслугамі іншых, не знаўся ў многіх рэчах, абуджала ў ёй жаданне, каб Уладак і Казік мелі больш самастойнасці.

У той час усякая мудрасць звязвалася з веданнем Святога Пісьма, а тады яго яшчэ не пераклалі на польскую мову, дык каралева першая загадала падрыхтаваць для сябе і для сыноў асобныя тлумачэнні са славянскай і чэшскай Бібліі па-польску (19).

Красамоўны ксёндз Павел з Затора з яе просьбы распачаў штонядзельныя выступы на Вавелі з казаннямі на польскай мове, і народ прыхільна іх успрымаў.

Калі каму з прафесараў акадэміі патрэбен быў дарагі манускрыпт, ён звяртаўся да ксяндза Кота, настаўніка каралевічаў, да Соф'і і быў пэўны, што яму не адмовяць у дапамозе.

I нарэшце, каб выклікаць у людзей любасць да сваіх дзяцей і проста ад шчырага сэрца, каралева дазваляла бедным гарадскім дзецям смела прыходзіць да яе сыноў і прасіць грошай на навучанне, што ў Кракаве стала завядзёнкай. Беднякі ад дзвярэй да дзвярэй хадзілі з гаршчком і такім спосабам карысталі з літасцівай дапамогі пачцівых жыхароў Кракава.

Але ўпершыню той звычай нарадзіўся ў каралеўскім замку, на вачах каралевы Соф'і, пад яе апекай, дзякуючы яе сынам.

Дзецям дазвалялася прыходзіць у замак пад вокны таго пакоя, дзе Уладак і Казік вучыліся па буквары, а каралева праз іх адорвала бедных адзежай, абуткам, ежай.

Сіроты з далёкіх краін, якія прыходзілі ў Кракаў вучыцца, заўсёды знаходзілі тут дапамогу, сярод іх былі дзеці з Сілезіі, Памор'я і з суседніх краін.

Вось і гэтым разам звыклая чародка такіх абарванцаў - босых, бедна апранутых, стоўпілася пад знаёмым акном; каралевічы, усміхаючыся, глядзелі на такую беднасць, а ксёндз Кот высунуўся з акна і па чарзе экзаменаваў іх, каб пераканацца, што гэта сапраўды студэнты, а не вулічныя жабракі.

Не так проста было адрозніць колішняга студэнта ад вулічнага валацугі, так яны бедна выглядалі, амаль што ўсе, але пазней не адзін з іх дайшоў у навуцы і працы да найвышэйшых ступеняў. Як некалі ў Парыжы моладзь, прагная да навукі, спала на вуліцах на саломе, абы толькі слухаць лекцыі славутых вучоных, так у той час ужо і ў Кракаў сходзіліся многія, дачуўшыся, што тут ёсць крыніца ведаў, з якой мог піць кожны.

Падрыхтоўчыя школкі былі ўжо ва ўсіх парафіях, пры касцёлах, а найболей іх было ў Кракаве і яго ваколіцах. Бедныя хлопцы ледзь паспявалі скончыць гэткі пачатковы курс, як босыя і галодныя імкнуліся трапіць у тую Alma mater (20), якая нікога не адштурхоўвала.

Недзе тут на бруку пад касцёлам, ці пры сцяне, ці ля плота начаваў не адзін хлопец, а раніцой ішоў з гаршчком прасіць ежы, тады сядаўся на акадэмічную лаву ў сваіх абіяках і ў простым кубраку.

Часам які стары ксёндз браў каторага ў служэнне, дапамагаў чым мог, абы той хлапчына вучыўся.

Сярод тых бедакоў былі і зусім бледыя хлапчаняты, што яшчэ не выйшлі з дзіцячага веку, і бамбізы з вусамі, што позна прыахвоціліся да навукі...

Гэта была новая кракаўская вулічная публіка, раней такой не было, а цяпер яна ледзь не штодня прыбывала, у яе шэрагах не было толькі бедных габрэяў, бо за іх навучанне плаціў кагал.

Не раз беднякі-студэнты збіраліся пад вокнамі каралевічаў, да іх выходзіла каралева, загадвала прынесці загадзя падрыхтаванае адзенне, абутак, ежу і розныя падарункі, нават простую паперу, даражэйшую за ўсё, ды таблічкі для пісання, усё гэта раздавалася, а ксёндз тым часам слухаў, як тыя чытаюць і як ведаюць катэхізіс.

I ў той вясновы дзень каралева Соф'я каторы раз назірала, як пад акном раздаюць міласціну чарговай купцы студэнтаў.

Каля акна стаяла з дзесятак хлопцаў, не надта прычасаных, у залатаным адзенні, у падвязаных шнуркамі абіяках, з гаршчочкамі на вяровачках, перакінутых цераз плячо. Некаторыя худыя, як фасолевыя жэрдкі, цыбатыя, некаторыя, наадварот, курдупелі, вочы і рукі ва ўсіх былі павернутыя да вокнаў.

Ксёндз Кот з каралевічам Уладзіславам сядзеў каля аднаго акна, Рытэрскі з меншым, Казімерам,- каля другога.

Каралева таксама, як зазвычай, стаяла тут са слугамі, што неслі міласціну.

Некаторых студэнтаў ксёндз Кот ужо ведаў, яны яго таксама. З некаторымі заводзіў гаворку каралевіч. Сыпаліся шпаркія адказы на пытанні, хлопцы адказвалі весела, смела падходзілі блізка, бо ведалі, што тут да іх ставяцца зычліва.

Настаўнік каралевічаў распытваў студэнтаў пра іхныя патрэбы. Адны паказвалі дзіравыя чаравікі, другія - босыя ногі, што тырчэлі з парванага абутку, а за іншых гаварылі самі іх хударлявыя твары: было відаць, што людзі даўно не елі.

Старая жанчына выйшла з вялізнай місай і лыжкай і пачала накладваць у падстаўленыя гаршчкі кашу і клёцкі, а што каралеўская ежа здавалася ім вельмі смачнай, было відаць з таго, як ціснуліся галодныя дзеці адзін перад адным са сваімі гаршчкамі і крычалі: "А мне! А мне!"

Адзежу ўсім, хто прасіў, падавалі з акна самі каралеўскія дзеці.

Радасць была нязмерная, чуліся вясёлыя воклічы, каралевічам гэта было прыемна таксама, бо яны такім спосабам вучыліся міласэрнасці. Хоць тая была ў іх у крыві ад бацькі, але ўсё ж не было шчаслівейшай хвіліны, чым калі яны маглі некаму дапамагчы.

Ужо расходзіліся студэнты, атрымаўшы абноўкі і падскокваючы ад радасці, некаторыя яшчэ даядалі з гаршчкоў кашу, каралевічы вярнуліся да навучання, а каралева Соф'я пайшла ў свае пакоі, вокны якіх таксама выходзілі на панадворак, як раптам заўважыла там нейкую мітусню.

Некалькі вершнікаў пад'ехалі і злезлі з сёдлаў, да іх падбеглі людзі, слухалі, што тыя гаварылі. Слугі ўздымалі ўгору рукі і хапаліся за галовы. З усіх дзвярэй пачалі выбягаць зацікаўленыя каморнічыя, яны стоўпіліся каля вершнікаў.

Іншыя ж, нешта ледзь пачуўшы, вярталіся ў замак.

Каралева яшчэ нічога не пачула, а ўжо ў сэрцы варухнулася нейкае прачуванне, і яна заплюшчыла вочы.

Знутры ж нібы нашэптваў нейкі настойлівы, жудасны голас: "Кароль памёр!"

Яна стаяла як аслупянелая, чакала, не адважвалася спытаць, дрыжэла, нікога не клікала, нібы хацела расцягнуць тыя хвіліны няпэўнасці, перш чым пачуе страшную вестку, якой так баялася.

Па калідорах замка расцяклася бегатня, да каралевы даходзілі шэпты і крыкі, але дзверы былі зачыненыя, і да яе ніхто не зайшоў.

Сэрца ўсё гучней грукала ў грудзях у каралевы.

Здавалася, што ўсе абміналі яе, замест таго каб стоўпіцца побач.

А на панадворку ўжо назбіралася людзей, шум і галас усё ўзрасталі. Каралева абаперлася на крэсла, бо не магла стаяць ад слабасці. Цяпер ёй здавалася, што з дзядзінца праз адчыненае акно плыве той самы голас і паўтарае:

- Кароль памёр!

Яна заламала рукі, апусціла голаў, нібы звінавачаная ў чаканні прысуду.

Нарэшце расчыніліся дзверы, увайшоў бледны, узрушаны ахмістр двара Наленч Мальскі і, нібы баючыся падысці, застыў каля парога.

Каралева хацела запытацца ў яго, але не паспела, бо тут цвярдзейшым крокам увайшоў ксёндз Эльгат, на ягоным твары таксама адбіваліся боль і страх.

- Волі Божай і найвышняй наканаванасці не можа ўнікнуць ніводнае жывое стварэнне,- сказаў ён дрыжачым голасам.- Памолімся за душу ўладара нашага: кароль памёр!

Слабы крык вырваўся з Соф'іных вуснаў. Яна павяла вачыма на бакі, нібы шукаючы дзяцей. I тут якраз ксёндз Вінцэнт Кот увёў абодвух хлопчыкаў у пакой. Каралевічы, устрывожаныя і заплаканыя, падбеглі да маці. Старэйшы, Уладак, стараўся стрымаць слёзы, ішоў ззаду.

Яна абняла іх, прытуліла і толькі ў гэты момант зайшлася енкам і плачам.

Магістр Вінцэнт сказаў выхаванцам стаць на калені, сам зрабіў тое самае і пачаў уголас маліцца за душу караля. Каралева ўпала на калені, схавала твар у далонях, моўчкі плакала.

У гэты момант на Вавелі і ў горадзе пачалі біць званы.

Праз гадзіну з апухлымі, поўнымі слёз вачыма Соф'я сядзела з дзецьмі ў глыбокім задуменні.

З вялікай мужнасцю яна несла сваю жалобу і боль, каб ахаваць і абараніць дзяцей, знайсці ім апекуноў, дабіцца, каб прызналі іх права спадчыннасці па бацьку. Цяпер усё залежыла ад яе, звалілася ёй на плечы.

Згода шляхты, абяцанні, надзеі - усё магло на адным бурным з'ездзе адляцець у небыццё пасля аднаго гарачага выкрыку. Яна засталася сумная, чужая, сярод абыякавага натоўпу, сярод жорсткіх ворагаў з невялікай жменькай людзей, на якіх магла спадзявацца. Але на чале тых, хто паабяцаў ёй карону для старэйшага сына, стаяў святаўлівы біскуп Збігнеў. З ім і за ім ішлі ягоны сваяк Ян, каронны маршалак дзядзька Дабяслаў, дваюрадны брат Ян, параднёныя Тапары і Лелівы, Канецпольскія і Тарноўскія, амаль уся Малапольшча і значная частка Велікапольшчы.

Да біскупа Збігнева ў Познань паляцеў ганец: "Хутчэй вазьмі ўсё ў свае рукі, ратуй".

Паздзел 6

Летнім чэрвеньскім надвячоркам па гасцінцы ў бок Рытвянаў пыліў аршак вершнікаў, спяшаўся так, нібы за ім гналася пагоня.

Аддзел быў невялікі, усяго чалавек дзесяць, ён не вылучаўся багаццем ні ў адзенні, ні ў узбраенні.

Гэта была наспех пазбіраная дружына, а ў тыя часы, калі на гасцінцах здараліся і пагоні за падарожнымі і засады нярэдка, сапраўды можна было западозрыць у клубах пылу ўзброеных рабаўнікоў, што ганяюцца за здабычай. На чале аддзела шалёным галопам скакаў яшчэ не стары, даволі высокі, страшэнна бледны, схуднелы, проста скура ды косці, чалавек з агністымі вачыма. Паглядзеўшы на яго, можна было падумаць, што той устаў з труны. На ягоным твары знаць было прагу помсты, нейкае нечалавечае жаданне, ненасычанае прагненне. Акрамя худзіні і хваравітасці, гэтая кашчавая постаць рыцара, на якім зброя матлялася туды-сюды, валодала вялікай сілай, бо людзі, што мчаліся ўслед, ледзь паспявалі за ім, а стомлены конь, падагнаны шпорамі, выбіваўся з апошніх сілаў, але не супраціўляўся цвёрдай волі седака.

Здалёк ужо відаць быў невялікі Рытвянскі замак, берагі ракі Чарнай і гарадок, калі той дзіўны рыцар напаткаў двух вершнікаў, што спакойна ехалі насустрач.

Гэта былі прыдворныя пана Дэрслава на Рытвянах

Ястжэмбца, пляменніка гнезненскага архібіскупа Войцаха.

- Ці дома гаспадар?! - пачуўся гучны голас, як толькі яны зблізіліся і яздок стрымаў каня.

Два маладыя, прыгожыя, стройныя каморнічыя Дэрслава спыніліся. Адзін з іх звонка крыкнуў:

- Няма!

Усе, хто ехаў ззаду, у паднятым пыле пачалі спыняць коней. Іхны худы і бледны важак тым жа гучным голасам, павярнуўшыся да хлопцаў, у роспачы крыкнуў:

- А дзе ён, чорт бы яго ўзяў, дзеўся?

Прыдворныя здзіўлена пераглянуліся, памаўчалі, не ведаючы, адказваць ці не. Яны нечага пабойваліся.

- Дзе ён? Дзе? Мне ён дужа патрэбны! - паўтараў вершнік, а ягоны загнаны конь ледзь дыхаў, здавалася, ён не зможа болей ступіць ні кроку.

Прыдворныя зноў пераглянуліся, нібы хацелі параіцца, але тут незнаёмы з цяжкасцю скіраваў каня бліжэй, спыніўся і грозна закрычаў:

- Адказвайце! Што вы - языкі праглынулі? Я сябра вашага пана, а не вораг, мне трэба яго бачыць, вельмі трэба. Знайдзіце яго, дзе б ён ні быў.

Хто смялейшы з хлопцаў, зірнуўшы на сябра, урэшце сказаў:

- Наш пан у Ажэльцы!

- У Ажэльцы! - паўтарыў яздок, пазіраючы навокал бледнымі вачыма.- У Ажэльцы!

Потым ён паглядзеў на свайго каня, на тых, хто ехаў разам, на іхных такіх самых змораных коней і цяжка ўздыхнуў:

- I якое ліха яго панесла ў той Ажэлец?

Ён схапіўся рукой за валасы, варухнуў плячом і, нават не глянуўшы на прыдворных, якія пазіралі на яго з вялікай цікавасцю, паціху пацёгся ў бок гарадка.

Прыдворныя пана Дэрслава яшчэ стаялі на гасцінцы, калі купка вершнікаў, шю спыніла іх, ад'ехалася ўжо далёка і пачала знікаць з вачэй на грэблі за вербамі.

Недалёка адсюль было мястэчка, а над ім на горцы - нядаўна збудаваны замак. Падарожны ведаў, што гаспадара няма дома, таму падаўся шукаць у мястэчку гасподы. Ён быў усяго адзін, але там можна было знайсці сякі-такі аброк для каня і жмут сена сабе пад галаву У той час рэдка хто з рыцараў і шляхты спыняўся на гасподах. Іх трымалі для сялян і бадзяг. А шляхціц, пан наўпрост кіраваўся да панскай сядзібы, ведаючы, што там ён заўжды знойдзе гасцінны прыём, ксёндз заязджаў у пробаства. Шляхціц грэбаваў сядацца за стол там, дзе бывалі сяляне і розная набрыдзь. Падарожны ссунуўся з каня і нават не глянуў, не паклапаціўся пра тых людзей, што ехалі з ім, а нейкім вялым крокам пайшоў да гасподы, за варотамі якой раскінуўся шырокі пляц, што служыў рынкам. На ім пасвілася некалькі козаў і худая карова. Купка босых дзіцянят у чорных кашульках пазіралі на яго з-за вуглоў.

Тут не было на чым спыніць позірку, наперадзе былі вароты і дарога да замка.

А якраз па дарозе ехаў такі самы ўзброены мужчына, вёў з сабой некалькі коней. Падарожніку падалося дзіўным, што з замка, дзе не было гаспадара, нехта ехаў досыць па-панску, франтавата адзеты.

Той таксама здалёк убачыў узброенага мужчыну на гасподзе і на хаду стаў разглядваць, але насустрач не заспяшаўся. Кожны цікавіўся, хто гэта.

Сустрэчны ўзброены мужчына, што ехаў з замка, выглядаў молада, брава. Гэты чалавек, яшчэ малады, з твару выглядаў нібы і не шляхціцам, але было ў ім такі нешта і рыцарскае, дзёрзкае. Ягоныя вусы тапырыліся ўгору, а шэрыя вялікія вочы ззялі адвагай.

Вось ён уздрыгнуў, паднёс руку да вачэй. А тады павольна паехаў насустрач.

Той, хто стаяў перад гасподай, раптам закрычаў змучаным голасам:

- Курапатва!

Другі спыніўся, утаропіў у яго вочы, потым удакладніў:

- Яшка з Ланцухова, сам сабе слуга. А ты хто?

- Ты не можаш мяне пазнаць?

Курапатва пакруціў галавой.

- Божа ж мой! Ян Страш! Памятаеш мяне? Я - Страш!

Яшка з Ланцухова спыніўся і хуценька злез з каня.

- Страш! - Ён падышоў бліжэй і пачаў пільна ўзірацца.

- Ну, што? Пазнаў? - пакутліва дапытваўся Страш.- Бачыш! Бачыш, што са мной стала! Што яны са мной зрабілі! Больш падобны да нябожчыка, чым да жывога чалавека? Я ўжо і быў нябожчыкам, з таго свету вярнуўся...

Яны нейкую хвіліну пастаялі, гледзячы адзін на аднаго, памаўчалі, ківаючы галовамі. Але боль, што быў у душы Страша, не мог доўга трымацца, выбіваўся вонкі. I ён зноў горача, запінаючыся, пачаў тлумачыць:

- Так, я Страш... А можа, цень Страша... Мяне трымалі ў склепе Сандамірскай вежы і чакалі, пакуль я там здохну. Ян з Чыжова - добры замкавы служка! Голад, холад, смурод - усяго даў мне паспытаць, каб толькі я там здох. Толькі раз, калі былі лютыя маразы, нібы з вялікай ласкі прыслаў гаршчок з гарачым вуголлем у мой склеп, а што мне з тых вугалёў? Потым выцягнулі мяне адтуль мала не жывога, скалелага, ледзь ачуняў.

Ён падняў угору худую кашчавую руку.

- I ўсё ж - жыве Страш, жыве! Калі ўжо каралю я не магу адпомсціць за сваё пакаранне, бо яго ўжо няма, то памшчуся на каралеве, на яе дзецях, аж да...

Яму не ставала паветра, бо ён аж захлынаўся ад злосці.

Курапатва слухаў досыць халодна. - Дык ты пэўна што ехаў да Дэрслава, хочаш знайсці ў яго паразуменне? - спытаўся ён.

- Я не толькі з ім, а і з самым чортам звязаўся б, каб толькі адпомсціць! - усклікнуў Страш.

Благая кроў заліла ягоны твар, ён быў страшны ў сваё'й нянавісці.

- Дзе Дэрслаў? У Ажэльцы? - спытаў ё'н.

- Можа, і ў Ажэльцы,- адказаў Курапатва халодна.-

I я шукаў яго. Мы тут таксама думаем з тым-сім, каго ты, пэўна што, ведаеш, выступіць супраць таўстапузых ксяндзоў і таго біскупа, які хоча нам кол на галаве зачасаць.

- Я з вамі! Я з вамі! Злітуйся, Яшка! - пачаў упрошваць Страш.- Давайце рабіць хоць што, кажыце, куды ісці! Галавой налажу, але адпомшчу!

Спакайнейшы Курапатва выслухаў тыя пагрозлівыя выкрыкі досыць абыякава.

- Здаецца мне,- сказаў ён цішэй,- што дарма мы абодва спяшаемся ў тыя Рытвяны да Дэрслава. Ён не будзе супраць, пойдзе з намі, але гэтага чалавека трэба падвесці да...

Не закончыўшы думку, Курапатва азірнуўся і прапанаваў:

- Пойдзем куды пад дах, пагаворым. Ты толькі што з склепа, марыш пра помсту, а дзе і як яе шукаць, не падумаў. Нам ты будзеш патрэбен, і мы табе. Я нікуды не спяшаюся. Зойдзем у пакой.

Людзі Страша, мабыць, прывыклі хутка слугаваць свайму гаспадару, яны паспелі ўжо ачысціць для яго пакой - выселілі адтуль гаспадара, загадалі яму і абодвум ягоным дзецям прынесці сена для пасцелі. Тут якраз у пакой і зайшлі Курапатва са Страшам.

Яны селі на сена. Страш загадаў падаць паходную баклажку, бо ён быў стомлены дарогай і смагай, а Яшка пачаў казаць:

- Караля не стала ўсамчас. Збышак быў на шляху да Базылеі...

- Так,- перапыніў яго Страш,- якраз раніцой збіраўся выехаць з Канецпольскім, і ў нас было б сапраўднае бескаралеўе, але ж, ліха на яго, з Гродэка паспеў дастацца ганец з паведамленнем пра смерць караля.

- Я гэта ведаю! - усклікнуў Курапатва.

- А таго ты не ведаеш, што ўчыніў хітры свяцька. Я ж адтуль еду,- працягваў, заварочаўшыся на сене, Страш. Ён і гадзіны не патраціў марна. Смерць караля - гэта ж вада на ягоны млын! Недарослы каралёк, паслухмяная маці, чаго болей жадаць? Ён адразу склікаў у Познані з'езд са сваіх і так усё зладзіў, што там жа, не чакаючы, што скажуць у Кракаве, а ён там трымае усіх у сваіх руках, абвясціў дзіця каралём і прызначыў дзень каранацыі!

Страш усхапіўся з сена і стаў мерыць пакой крокамі.

- Чаго мы вартымі былі б, каб дазволілі гэта? - закрычаў ён.- Яны склікалі з'езд у Познані са сваіх, а мы тут знойдзем іншых, не дамо дзецям гэтай русінкі панаваць над сабой! Не дамо! Не дамо! - усё гучней выкрыкваў Страш.

Курапатва ўважліва слухаў.

- Каб жа Бог даў! - сказаў ён.- Нас не так тыя дзеці абыходзяць, ці гэтыя, ці яшчэ якія будуць уладарыць над намі, як іншыя больш значныя і важныя справы. Ты зірні на чэхаў, як яны вызваліліся з-пад улады ўсіх гэтых біскупаў і свяцькаў, ад рымскага панавання, ад гэтых дзесяцін! Годзе ім верхаводзіць і ў нас! Хто над намі ўладар? Не кароль, не сенатары, не шляхта, а толькі ксяндзы ды біскупы з Папам. А мы хто? Рабы! Не! Не! Нам трэба заводзіць і ў сябе тыя самыя парадкі, як у Жыжкі і Пракопа ў Чэхіі!

Страш гэтаксама ўважліва выслухаў разважанні Курапатвы пра справы гусітаў, як і той слухаў ягоныя пагрозы адпомсціць. Было відаць: іх яднае толькі тое, што яны абодва супраць каралевы, яе дзяцей і Збігнева, які стаў іх апекуном.

- А як Дэрслаў? - спытаў Страш.- Будзе ён з намі?

- Напэўна, будзе,- адказаў Курапатва.- Я і ехаў да яго, каб памеркавацца пра гэта, аднак я не думаю, што ён будзе з намі доўга. Ён як той порах, на такіх людзей нельга разлічваць.

- Чаму? - спытаў Страш.

- Ты сядзеў у склепе,- працягваў Курапатва,- а таму не ведаеш, што ўчыніў Дэрслаў.

Ён перасмыкнуў плячыма.

- Закахаўся ён у прыгожую Офку, дачку мазавецка- га князя Болка, проста ашалеў праз яе. Гатовы дзеля яе на што хоця, астатняе для яго нішто. Праўда, і дзяўчына прыгожая, як анёл, на тое ж і князёўна, але каб і простай сялянкай была, дык і тады праз яе варта было б шалець. Вось Дэрслаў і страціў розум. Уся маёмасць, якая была ў яго, ляснула праз тое каханне, але што яму, калі ў яго ёсць сваяк архібіскуп, які ўмее складаць грош да гроша і дзеля росквіту свайго роду можа і касцёл у заклад аддаць.

Курапатва неяк хітравата прыплюшчыўся.

- А ці дачуўся ты пра тое, што ён робіць у Ажэльцы?

- Трасца яго ведае,- адказаў Страш з неахвотай.

- Тады паслухай,- усміхнуўся Курапатва.- Ажэлец яму архібіскуп ніяк не хацеў аддаваць, дык ён сам яго заняў, і ты ведаеш, для чаго?

Тут Яшка з Ланцухова схапіўся за бакі і доўга не мог ад смеху нічога сказаць. Ён так зайшоўся смехам, што Страш зрабіў вялікія вочы і не мог дачакацца, пакуль той дагаворыць.

- Стары архібіскуп сабраў вялікія скарбы, але дзе яны захоўваюцца, пра гэта ведалі толькі двое. Адным з іх быў улюбёны пляменнічак. Дзядзька на замку ў Ажэльцы зафундаваў прыгожую капліцу, нібыта на славу Божую, а насамрэч для таго, каб хаваць там свае грыўні, золата і срэбра. Калі Дэрслаў зжыўся да апошняга дынарыя, а Офкі так і не пашлюбіў, але вымушаны быў жыць пры ёй, то падумаў: старому архібіскупу закапаныя скарбы не патрэбныя, а прызначаны яны не каму іншаму, як яму, Дэрславу. Раз так, то ён заняў Ажэлец, залез у капліцу і дастаў грыўні.

Страш паціснуў плячыма і сказаў:

- Каб хоць ён пусціў іх на добрыя справы, а то дзеля той дзеўкі...

- Мне казалі,- працягваў Курапатва,- што архібіскуп якраз цяпер збіраўся са сваім войскам ісці адваёўваць Ажэлец, але Дэрслаў запэўніў, маўляў, будзе бараніць замак.

Пасля хвіліны маўчання, заклапочаны і засяроджаны на сваіх думках, Страш не перапыняў яго, Курапатва дадаў:

- Так што, сам бачыш, вялікай радасці мы ад таго Дэрслава не будзем мець. Хай сабе ён і пойдзе з намі, хай сабе і супраць дзядзькі, але я яму не веру. Ды яшчэ і архібіскуп з ім замірыцца, завабіць яго чым-колечы, то да яго і прыстане. А Офкі і грошай ён не здабудзе. Каб яму цяпер даць тысячу грыўняў золатам, вось тады ён ахвотна пайшоў з намі.

Страш задумаўся.

- Ну, а калі не Дэрслаў, то хто з намі пойдзе? - спытаўся ён.- Я-то хоць лобам аб сцяну, а пайду, куды скажаце, усё зраблю, а не пушчу ўладарыць Сончыных дзіцянят. Усё аддам, жыцця арашуся, але ж я адзін, вы, хай сабе і Дэрслаў трэці, а ўсё ж мала нас супраць Збышка.

- Знойдзецца і болей,- запярэчыў Курапатва.- Нешта зраблю я, а вы, раз ужо гатовы на ўсё, зробіце болей, але ж і іншыя нечага вартыя.

- Што гэта за іншыя? - пацікавіўся Страш.

- А ты думаеш, што Абрам Збанскі, пазнанскі суддзя, нічога не варты, што яго можна за нішто ставіць? А Спытка з Мельштына, а Янка Дзялаш з Рогава?

Страш уздрыгнуў.

- А гэты нам навошта? Ён жа нейкі далёкі сваяк таго гіцля Гінчы.

- Дзеля гэтай справы і ён пойдзе з намі,- спакойна сказаў Курапатва,- а Яна Мэнжыка з Данбровы ты не лічыш, а ваяводу Сэндзівоя з Астрарога, а Пётру Корчбака...

- Аж столькі! Ну, тады іншая рэч! - весела перапыніў Страш.- А ты ў іх пэўны?

- Я не дадаў яшчэ Мікалая Корніча,- скончыў Курапатва,- а ён вельмі талковы хлопец і не збаіцца.

- Я з вамі! З вамі! - запэўніў яго Страш. - Разумею, што ў вас іншае ў галаве, мне да ксяндзоўскага племя няма справы, я хачу выціснуць крывавыя слёзы ў каралевы, а вы змагайцеся з ксяндзамі, мне ўсё роўна, абы былі паплечнікі.

I ён працягнуў Курапатве сваю худую руку, той паціснуў яе.

- Наша справа - святая,- прамовіў Яшка з Ланцухова.- Яшчэ з часоў караля Людвіка мы з цяжкасцю здабываем сабе волю і пасля ўступлення на трон ліцвіна спрабавалі крыху змагацца, калі пасеклі ў Ленчыцы пергамін, але гэтага мала. Ксяндзы тады так напісалі, што свабода дасталася толькі ім, а нам дзесяціна і рабства. Чэхі падалі добры прыклад. Пара і нам вырывацца з ярма.

- А каралева са сваімі... хай ідзе, адкуль прыйшла! - скончыў Страш.

- А біскупа Збышка дамо ёй за апекуна! - падтрымаў Курапатва.

Страш зноў пачаў мерыць пакой крокамі.

- З гэтым чалавекам нам будзе цяжка,- сказаў ён,- бо Збышак многае змог, я пабойваюся яго.

- Да пары збан ваду носіць,- зазначыў Курапатва.- Яму лёгка было з добрым Ягайлам. З намі будзе цяжэй. Біскуп пагражаў Ягайлу Рымам і Папам, а мы іх не баімся.

- Рым жа ўладарыць над усім хрысціянствам,- прамармытаў Страш.

- Вас трэба паслаць вучыцца да чэхаў! - засмяяўся Курапатва.- Усё таму, што вы сядзелі ў турме, не ведаеце, што робіцца ў свеце. Гусіты - такія ж добрыя хрысціяне, як і тыя, што слухаюцца Папу.

Апанаваны сваімі думкамі, Страш неўпапад скончыў:

- Абы толькі прагнаць прэч каралеву і павесіць Гінчу з Рогава, а там рабіце сабе ўсё, што хочаце!

Яны сядзелі на сене ўжо спакойна - абодва выгаварыліся, але Курапатва, як гарачы прыхільнік гусітаў, не перастаў хваліць іх навуку.

- Падумай сам,- пераконваў ён,- калі б мы не аддавалі ксяндзам тых дзесяцін ды яшчэ пазабіралі ўсе сядзібы біскупаў, ксяндзоў, абатаў, ці не лепей бы нам жылося? Духавенства правіць нам пра абмежаванне, хай жа яно і пакажа прыклад, як жыць пастом і міласцінай!

Страш скрывіўся, яму не хацелася ўступаць у дыспут, і ён зноў павярнуў на сваё:

- Абы толькі русінка са сваімі бахурамі пайшла прэч!

- А ў цябе толькі адно ў галаве! - засмяяўся Курапатва.

Тым часам сцямнела. Яшка з Ланцухова ўстаў, глянуў у акно і паківаў галавой.

- Давядзецца мне да ранку пераначаваць з табой,- сказаў ён,- бо па ночы ехаць далей не хачу. А куды ты думаеш падацца?

- Я ж ехаў да Дэрслава,- адказаў Страш,- але бачу, што ў яго няма чаго рабіць. Паеду, куды скажаце, калі ўжо згадзіўся служыць вам. Мне цяпер усё роўна, абы толькі быць супраць каралевы і Збышка ды не дапусціць да трону тых дзяцей.

Курапатва задумаўся.

- Збышак сабраў у Познані з'езд і там сваёй воляй накінуў нам караля, а нам трэба склікаць другі. Трэба сабраць малапольскую і велікапольскую шляхту, каб яна не дала біскупу вадзіць сябе за нос. Вось ты і едзь з гэтым да людзей.

- Адзін? - спытаў Страш.

- Адзін ты не будзеш, на дапамогу прыйдуць і іншыя,- запэўніў Яшка з Ланцухова,- але і ты будзеш патрэбны, бо ты чалавек гарачы і не дасі падмануць сябе.

- У гэтым я магу даць заруку,- згадзіўся Страш,- бо, пакуль я жывы і колькі буду жыць, пра помсту сваю не забудуся!

Так яны прагаварылі ледзь не да світання, а калі задрамалі, то зараз іх разбудзілі крыкі, гоман, рыпенне вазоў на дарозе. Страш, які не распранаўся і ўвесь час быў у нейкім напружанні, выбег да варотаў.

Ужо залачала; па гасцінцы ў бок замка цягнуліся наладаваныя вазы, ехалі ўзброеныя людзі, крыху на падпітку, падагрэтыя, вясёлыя, здавалася, што гэты паход не вельмі займаў іх думкі.

За цэлым шэрагам вазоў, на якіх былі відаць скрыні і рознае іншае начынне, на чале світы з дзесяці чалавек ехаў Дэрслаў з Рытвян, якога Страш пазнаў яшчэ здалёку.

Яго лёгка было пазнаць, бо постаццю і тварам ён вылучаўся сярод тагачаснай моладзі, якая была іначай выхаваная, выглядала бадзёрай і прыгожай. Ястжэмбчык славіўся асаблівай мужчынскай красой, хлопец ён быў моцны, дужы, светлавалосы, з блакітнымі, колеру нябёс, вачыма і такі прыгожы, што ім усе цешыліся. Акрамя таго, у ім было нешта шляхетнае, прыцягальнае, і разам з тым ён быў надзіва адважны, смелы. У кагорце рыцараў яго параўноўвалі са святым Георгіем Пераможцам. Ён, пэўна што, ведаў пра гэта, таму клапаціўся пра свой выгляд: адзяваўся з каралеўскай пышнасцю, траціў сотні грыўняў на французскую і гішпанскую зброю, найлепшае адзенне, аздобу для сябе і свайго каня.

Відаць, і ўвесь двор стараўся раўнацца на яго - быў вельмі добра ўбраны, хоць тады гэта дорага каштавала.

Ён стараўся выглядаць так шыкоўна яшчэ і дзеля таго, каб звярнуць на сябе ўвагу прыгожай мазавецкай князёўны Офкі, на гэта пайшла ўжо значная частка ягонага багацця, ён дабіваўся кахання і не хацеў, каб нехта перасягнуў яго. Жыць па-каралеўску стала ягонай звычкай, ён завёў свой уласны двор і адзяваўся кожны раз у новае, больш пышнае і вытанчанае адзенне.

Цэлая світа сваякоў, бяднейшых Ястжэмбчыкаў з Мазовіі (21), вечна тоўпілася каля яго і ўтварыла двор на ўзор каралеўскага. Былі ў ёй маршалак, падкаморы, падчашы, лоўчы, канюшы і нават касцельны служка, які пісаў за яго, складаў лісты. Быў прыдворны спявак і ігрэц на цытры.

Хоць ён яшчэ не ажаніўся з Офкай, а разважлівыя людзі варажылі, што яму гэта і не ўдасца, але ж у яго быў дзядзька архібіскуп, дык ён і паводзіў сябе як князь. Прытым быў дзёрзкі і надзвычай адважны, у яго быў такі ха- рактар: чым цяжэйшая справа, тым упарцей ён яе дабіваўся.

Конь, на якім ехаў Дэрслаў, быў накрыты такой дарагой і прыгожай апонай, якую нехта іншы скарыстаў бы толькі пры нейкай урачыстасці. Хлопец упёр рукі ў бокі, галаву задраў, ехаў вясёлы, задаволены сабой.

Яшчэ ледзь днела, і ў варотах гасподы хударлявую постаць Страша цяжка было заўважыць, але Дэрслаў пачаў узірацца, наблізіўся, спыніў каня, нахіліўся і ўсклікнуў:

- Ці ты здань, ці чалавек? Страш?..

- Так, гэта я і сапраўды не ведаю, ці жывы, ці стаў зданню, бо ледзь выкараскаўся з той труны ў сандамірскай турме.

- А тут што ты робіш?

- Шукаю вас!

- I спыніўся на гасподзе? Збірай манаткі і борзда да мяне ў замак! Я цябе адкармлю!

Ён засмяяўся і, дадаўшы: "Не марудзь!", прышпорыў каня ды паехаў да замка.

Страш адразу разбудзіў Курапатву, загадаў слугам адвесці коней у замак, а яны абодва пешшу рушылі за Дэрславам.

Невялікі замак быў амаль новы і вельмі прыгожы. Тут адчувалася рука архібіскупа, які, што б ні рабіў, думаў пра будучыню і дбаў, каб усё радавала вока.

Замак выглядаў як цацка: у гатычным стылі, з невялікімі, але скляпеністымі, размаляванымі і пазалочанымі пакоямі; Дэрслаў аздобіў яго з надзвычайнай пышнасцю.

Паніч-марнатраўца не шкадаваў на гэта дзядзькавай казны, яму не трэба было зарабляць самому.

Там, дзе сцены не размаляваныя, віселі цудоўныя дываны, і ўсюды, дзе толькі маглі размясціцца паліцы і шафы, стаяў багаты пазалочаны, сярэбраны, медны і цынкавы посуд. Адзін пакой быў увешаны зброяй, у другім стаялі пакрытыя шоўкам, аксамітам і залатым шыццём крэслы, была тут вупраж і апоны для коней, аздобленыя золатам, срэбрам і каштоўнымі камянямі.

Калі Страш і Курапатва прыйшлі ў замак, слугі, папярэджаныя пра прыезд гаспадара, ужо накрывалі на сталы. Дэрслаў зняў даспехі, перамяніў адзенне, быў ужо ў нечым заморскім, шыкоўным, як і ўсё, што ён насіў; ён паўсядзеў-паўляжаў у крэсле, круціў вус і аддаваў загады. Ягоныя сябры-прыдворныя стаялі побач.

Прывітаць Страша і Курапатву ён не ўстаў, а толькі знакам паказаў, каб селі.

- Вярнуўся пасля цяжкай выправы і расправы,- са смехам пачаў ён,- і хоць прывык да нязручнасцей, але стаміўся, аж косці баляць.

Гаспадар махнуў рукой і працягваў: - Трэба было даць жару войскам дзядзькі архібіску- па! Ці не сам ён імі і кіраваў? Гэта была фатальная мусо- васць. Не мог жа я пусціць яго ў Ажэлец, я ж там скарб забраў, які, спадзяюся, скарыстаю лепей, чым гэты стары грыб. Далі мы халасты стрэл з адзінай гарматы дзеля по- страху, і архібіскуп з усім сваім войскам мусіў уцякаць ад уласнага замка. Я яго бачыў: стаяў на возе, паказваў ру- кой, а потым закрыў ёй вочы. Болей ён не адважыўся ісці на прыступ. Ажэлец я ўсё ж аддам дзядзьку, мы пакінулі браму адчыненай, бо ўжо здабылі з гэтага гнязда залатыя яйкі! Ягоным грыўням будзе весялей у Рытвянах, чым у халоднай зямлі пад ажэльскай капліцай.

Пан Дэрслаў і злаваў, і смяяўся.

- Думаеце, я не па-людску зрабіў? Не тое ўчыніў? Дык жа пацукі расцягалі б ягоны скарб, а я яго так добра скарыстаю!

- Віншуем,- пакланіўшыся, перапыніў яго Курапатва,- вы добра разжыліся, будзе з чым павесяліцца каля прыгожай Офкі. Усё гэта добра, але я на вашым месцы не дужа радаваўся б. У архібіскупа дабра ўдвая, а то і ўтрая болей знойдзецца, чым тое, што ён назапасіў у капліцы, а радні ў яго стае, і ў спадчыну вы нічога не атрымаеце. Шкада!

- А, што ўзяў, тое маё! - смеючыся, дадаў Дэрслаў.- Чалавек не ведае, што будзе заўтра, дый стары нікому не скажа пра гэты выпадак, бо яму будзе сорамна. Я ўладжу гэтую справу і пагаджуся з ім.

Тут якраз унеслі місы з ежай. Дэрслаў падхапіўся з крэсла, перайшоў да стала і запрасіў да яго гасцей. Страшу не хацелася есці, але піць ён быў гатовы.

- Ну, што ж,- нецярпліва пачаў ён пра сваё,- у вас цяпер поўная скарбніца, таму трэба не адкладваючы пачаць іншую вайну - з біскупам Збышкам і каралевай. Я дзеля гэтага і ехаў да вас. Яны ўжо ў Познані каранацыю прызначылі, а мы не павінны дапусціць да панавання над намі гэтага роду. Досыць мы ад іх нацярпеліся за час уладарання Ягайлы! Вайна супраць Ягелонаў! Гэтых бахуроў... далоў! Знойдзем сабе Пяста...

- Болка, бацьку Офкі - на трон! - горача ўсклікнуў Дэрслаў.- Гэта ж цудоўная думка! Я дам яму карону, а ён мне - дачку.

- Хай каралём будзе Болка, хай Дэрслаў, хто сабе захоча, толькі не Сончын сынок! - закрычаў Страш.- Ну, дык што, шаноўны гаспадар, вы з намі супраць іх?

- Пра гэта няма чаго і пытацца, мы жартаваць не збіраемся, і я, і многія са мной. Не дамо ўладарыць над сабой клірыкам, досыць ужо іх на нашу галаву.

Курапатва папярхнуўся.

- Так, так, у гэтым уся справа,- запэўніў ён.- Трэба ўстанавіць новы парадак. Далоў дзесяціну, адабраць у іх сядзібы, божым служкам не патрэбны гэтыя свецкія ўцехі. Габіт на плечы і дысцыпліну - вось што мы ім прапануем!

Дэрслаў засмяяўся.

- Вайна супраць ксяндзоў! - крыкнуў ён і паднёс да рота кубак.

- Супраць каралевы! - удакладніў Страш.

- Табе толькі яна і ў галаве,- падкусіў яго гаспадар.

- Вы зірніце на мяне,- пераконваў Страш,- і тады вы не будзеце здзіўляцца такой нянавісці. Зуб за зуб! Гінчу з Рогава - павесіць!

Гаспадар слухаў і весела ўсміхаўся.

- Абы толькі вайна,- сказаў ён,- гэта мне падабаецца. Трэба вырваць стырно ўлады з рук біскупа Збышка, яго радні і прыяцеляў! Нас доўга білі ім па лобе. Сядзібу біскупа трэба заняць перадусім і добра пажывіцца там. Што будзе, тое і будзе, упярод трэба абрабаваць іх, як я свайго дзядзьку... адразу стануць пакорлівымі!

Потым ён звярнуўся да Страша:

- А што да каралевы і тых, як ты іх называеш, бахуроў,- пра гэта мы спрачацца не будзем, можна і горшае прыдумаць, а то з імі нам давядзецца, бадай што, цяжэй, чым з біскупам.

- Ну, чаму? - крыкнуў Страш.- Пра што гэта вы?

- А пра тое! - адказаў Дэрслаў.- Нездарма ж кажуць, што на адным месцы і камень мохам абрастае. Так і ліцвін сабе і свайму роду даўно ўжо знайшоў прыхільнікаў. Ты б паслухаў тых, хто бачыў, як цела нябожчыка перавозілі ў Кракаў, што тады дзеелася.

- I што ж? - спытаў Курапатва.- Што ўжо там за цуды былі?

- Ад самага Гродэка, як я чуў,- расказваў Дэрслаў,- натоўпы людзей ішлі за труной да Кракава. Да той дубовай труны, аздобленай каронай і знакамі каралеўскай улады, ціснулася ўсё жывое. На развітанне з каралём высыпалі цэлыя мястэчкі і вёскі. На ўсім шляху стаяла духавенства з харугвамі, крыжамі і рэліквіямі. Картэж мусіў часта спыняцца для набажэнстваў і жалобных малебнаў, для наталення прагі натоўпаў, якія імкнуліся наблізіцца да труны. Шляхта, панства, ксяндзы, нават просты люд з плачам сустракалі каралеўскі катафалк.

Можна сказаць, што мёртвага караля палюбілі болей, чым любілі жывога,- дадаў Дэрслаў.- I, як мне здаецца, гэта выкліча прыхільнасць да сям'і і да гэтых самых бахуроў. Так што вымесці вон ліцвінаў будзе не так проста.

Страш слухаў і ўвесь час бурчаў.

- Што гэта ўсё можа значыць! - пярэчыў ён.-

Што той народ разумее! Яму абы толькі білі ў званы, луналі харугвы, і ён гатовы за імі бегчы... Ён гэтак жа будзе радавацца, калі мы пагонім іх прэч, як нядаўна плакаў, калі хавалі старога недарэку.

Курапатва пакруціў галавой.

- Вельмі ўжо вы ўсё бачыце прывабным,- упікнуў ён.- Нам трэба спярша пачаць з тонкага канца. Духавенства падтрымвае Ягелончыкаў, вось мы спачатку і ўдарым па духавенству, усё чыста зменім, а хто там будзе ўладарыць, Ягелоны ці Літва, не так важна, урэшце, возьмем Карыбута, ён гусіт у душы.

- Возьмем Пястаў! - закрычаў Дэрслаў.- Навошта шукаць іншых багоў?

- Інакш Літва адпадзе,- не згаджаўся Курапатва,- а яе шкада аддаваць.

- Нішто не адпадзе! - перапыніў Дэрслаў.- А Болка хіба не сын ліцвінкі! У ім, можна сказаць, цякуць дзве крыві... Я прапаную Болка!

Страш дапіў кубак з віном і моцна ўдарыў ім па стале.

- Стаўце каго хочаце, абы толькі выгнаць каралеву! Такая ўпартая настойлівасць Страша пачынала ўжо смяшыць ягоных сяброў, але яго гэта не бянтэжыла.

- Вы ўсе, колькі вас тут ёсць, не ведаеце гэтай жанчыны,- даводзіў ён,- а таму так легкадумна ставіцеся да яе. На польскім троне яшчэ не было падобнай да яе. Калі паглядзець, як яна горда і халодна стаіць у касцёле або ў замку, спакойная, абыякавая, то нізавошта не адгадаеце, што яна трымае ў сваёй маленькай ручцы ўсё. Нават Збышак, які выступаў супраць Вітаўта, ёй не пярэчыў. Ён робіць тое, што захоча яна, бо яна, праклятая баба, запрэгла ў адзін воз свае інтарэсы з ягонымі. Зводдаль усё выглядае так, нібы яна ні ўва што не ўмешваецца, ні пра што не ведае, слабая і нядужая. А дзе вы не бачылі яе рукі і вока? Яна ўсё можа зрабіць, калі захоча! Толькі ніколі не робіць сама, за іншымі яе не відаць. За яе ўсё робяць біскуп, ваявода, нават такі невялікі чалавек, як Пнча, або нейкі ксёндз, службоўца, а за імі стаіць яна. Спатрэбілася ёй мець сыноў - яна іх займела, перашкаджала Ядвіга - мусіла памерці. Аддала ўладу біскупу і ягоным сябрам, пакуль дзеці малыя, а ўсё дзеля таго, каб здабыць карону для сына. Спатрэбіцца ёй, каб яе кахалі, то купіць сабе і каханне, будзе такой пакорлівай, што пра яе ніхто і не пачуе, а яе руку на сваім карку кожны адчуе толькі тады, калі ўжо нельга будзе дыхнуць! Страш гаварыў горача, з надзвычайным запалам, а ягоныя слухачы спачатку ўсміхаліся, потым пасур'ёзнелі і ў канцы ўжо згодна ківалі галовамі.

- Ну вось, ты сам разумееш,- зазначыў Дэрслаў,- што такой жанчыне, як ты нам яе абмаляваў, ды яшчэ каралеве, будзе не так лёгка даць рады, як табе здаецца. Дый Збігнева-біскупа не варта скідваць з рахунка. За ім таксама мноства моцных людзей.

- Гэта так,- не ўступаў Страш,- але ж і ў нас сіл даволі. Нам трэба ведаць сваіх людзей. У нас адзін такі самы смелы, як той біскуп, чалавек павядзе за сабой тысячы. Толькі трэба мець адвагу і гучны голас. Як натоўпам ішлі за труной, гэтак жа пойдуць і супраць каралевы, абы толькі ведалі, хто іх вядзе.

- На правадыроў мы не бедныя,- пагадзіўся Дэрслаў,- Сэндзівой Астрарог, Спытка з Мельштына, Абрам Збанскі, ды, урэшце, і мы таксама...

Сказаўшы гэта, ён горда падняўся. На тым і скончылася нарада, бо гарачаму і легкадумнаму гаспадару ўжо надакучыла абмяркоўваць усё тое самае. Ён зноў звярнуў гаворку на сваю прыгоду з архібіскупам, бо тая не выходзіла ў яго з галавы. Дарма Страш і Курапатва хацелі дамагчыся, каб ён усё яшчэ раз абдумаў і намеркаваў план, што трэба рабіць. Дэрслаў адсылаў іх да Спытка і Астрарога і пагадзіўся толькі на тое, каб хутчэй склікаць недзе пад Кракавам з'езд шляхты і дамовіцца ці пра выбары новага караля, ці хоць пра адклад каранцыі.

- Перадусім зрабіце так, каб біскуп Збышак не прыехаў на той з'езд, бо ён усё чыста нам сапсуе. Хай Страш едзе ў Познань, у Кракаў, куды хоча, і наказвае, каб шляхта як найхутчэй збіралася пад знакам: "Не дапусціць каранацыі!" А мы тым часам падрыхтуем людзей за Пяста, абвесцім яго і карануем.

Цяпер, калі ён сам прыдумаў такі план, Дэрславу ўсё гэта здавалася лёгкім, быццам уся краіна ўжо была ў яго ў руках.

Курапатва і нават Страш глядзелі іначай, але яны разумелі і тое, што спрачацца з Дэрславам не было карысці. Досыць, што яны пераканалі яго пайсці разам, даручылі яму ці не найцяжэйшую справу. Калі яго зацікавіць, ён мог быць вельмі карысным, толькі трэба некаму кіраваць ім.

Страш і Курапатва размеркавалі між сабой абавязкі, і першы, як лепш знаёмы з Кракавам, мусіў цішком паехаць туды і дамовіцца пра з'езд, дзе абавязкова павінны быць і людзі з Малапольшчы; другі нагадзіўся з'ездзіць да пазнанскага суддзі і ваяводы Астрарога, каб угаварыць іх прыняць удзел.

З'езд мусіць адбыцца як мага хутчэй, сабраць і правесці яго трэба так спешна, каб у ім не змаглі ўзяць удзелу іншадумцы.

У той самы дзень Страш, які не адчуваў стомы, калі справа ішла пра помсту, падаўся ў бок Кракава. Ён спяшаўся так, што апярэдзіў жалобны картэж, які рухаўся павольна і яшчэ не дасягнуў сталіцы. Заязджаць у горад Страш не захацеў, ён як быццам і не баяўся, але ж яго маглі пазнаць ці высачыць і данесці пра яго вызваленне каралеве. Каб не зрабілі на яго засады, Страш праслізнуў незаўважаным і зашыўся ў старую гасподу на вуліцы Гродскай, там у знаёмага пекара Віршоўца ён адчуваў сябе як у Бога за пазухай.

Віршовец, чэх з паходжання, таемна спрыяў гусітам, ненавідзеў духавенства і ўсіх, хто быў супраць аб'яднання Польшчы і Чэхіі. Са Страшам ён даўно ўжо быў у прыязных дачыненнях, як і з тымі, хто патайна працівіўся біскупу і каралеве. Чалавек багаты, хітры, ён знарок ні ў што не ўмешваўся, быў вельмі асцярожны, але надта ганарысты.

Страша ён не бачыў з тых часоў, калі яго зняволілі, а таму здзівіўся, убачыўшы ў ім такую перамену. Спачатку Віршовец напалохаўся, але надзейна схаваў яго і з першых жа хвілін пачаў расказваць, што рабілася ў Кракаве.

Страш не ўтойваў, з чым ён прыехаў.

Віршовец паківаў галавой:

- Нябожчыку каралю ўсе выказваюць гарачую любоў, можа, яе распальваюць наўмысна, каб пры ёй прыгрэліся ўдава і дзеці. Самі пабачыце заўтра, калі прыбудзе картэж. Гэтая гутарка адбывалася ў чацвер, у дзень Святой Малгажаты (22), а на наступны дзень, у пятніцу, якраз і чакалася жалобная працэсія.

Ужо ад ранку горад высыпаў на вуліцы, і Страш, адзеты так, каб яго не пазналі, выйшаў з усімі.

Натоўп чакаў, застыўшы ва ўрачыстым маўчанні. Цудоўны ясны чэрвеньскі дзень сваім зыркім бляскам надаваў асаблівае ўражанне жалобнай працэсіі. На тварах усіх людзей адбіваўся смутак, тут была і жалоба па каралю, і туга ад няпэўнасці лёсу, які мог напаткаць краіну.

Здалёку з гневам у сэрцы Страш назіраў, як каралева ў жалобе выйшла з двума сынамі сустракаць катафалк. Бледны яе твар залівалі слёзы, але каралева мужна трымала голаў, і на яе твары, прыгожым, як і раней, адбівалася сапраўды каралеўская веліч.

Катафалк павольна наблізіўся, яго акружылі прыдворныя з паходнямі. Каралева разам з сынамі, плачучы, падышла і схілілася над труной. Абодва хлопчыкі за ёй, таксама плачучы, з дапамогай ксяндзоў Кота і Рытэрскага нахіліліся над целам бацькі. Іх і Соф'і ўжо нельга было адарваць ад труны, і яны разам на вачах тысяч жыхароў рухаліся праз горад.

Страш глядзеў на гэта і ад злосці рваў на сабе адзёжу.

Раптам пад гукі званоў з усіх касцёлаў пачалі выходзіць працэсіі з харугвамі, доўгія шэрагі ордэнаў, брацтваў, цэхаў, мноства грэшнікаў на каяце. Гарадскія жыхары тоўпіліся, дзе толькі маглі, і ўсеагульная жалоба, гэткая ж пераймальная, як і радасць, перадалася ўсім. Людзі ўспаміналі дабрыню Ягайлы, яго перамогі, згоду і спакой, што былі пры ім, забываліся на памылкі і чалавечыя слабасці. Дарма Страш шукаў хоць каго, з кім мог бы падзяліцца нянавісцю да каралеўскай сям'і, у кожнага ў душы быў свой боль.

Праз тыдзень з усімі асвечанымі традыцыямі абрадамі адбылося пышнае пахаванне караля.

Амаль усе польскія святары са сваім прымасам на чале, біскупы, незлічоная колькасць ксяндзоў сабраліся, каб аддаць апошні паклон свайму згасламу ўладару. У асобнай свіце жанчын у жалобным убранні, акружаная прыдворнымі, трымаючы за рукі двух заплаканых сыноў, у час гэтага цяжкага абраду каралева стаяла і ліла ціхія слёзы на вачах натоўпу паноў і простага народа, абуджаючы спачуванне.

Магістр Павел з Затора выйшаў і сказаў навуку не на лацінскай, а на польскай мове, усім зразумелай і даступнай, узрушыўшы ёй сэрцы ўсяго люду. Каралева прасіла, каб так і было, каб не толькі выбраныя, а ўвесь гэты вялікі натоўп пачуў развітальнае слова і прыняў яго да сэрца. Усеагульны плач разлёгся па касцёле.

Сцяганосцы спешыліся, схілілі сцягі і самі ўкленчылі каля труны. Здавалася, што не ўладаранне караля, а лёс усяго краю адыходзіў разам з ім у нябыт.

Паздзел 7

Намаганні Страша і ягоных хаўруснікаў былі не марныя. Ён, пасля таго як, ледзь дачакаўшыся пахавання, даведаўся, што каранацыю, прызначаную на дзень Пятра і Паўла (23), сабраныя ў горадзе сенатары адклалі да дня святога Якава (24), паціху падаўся патаемна збіраць усіх незадаволеных біскупам і каралевай на з'езд, які яны меркавалі правесці ў Апатаве.

У час пахавання караля думкі ўсіх былі толькі з ім. Ніхто не падумаў аб хутчэйшым скліканні грамады. Рада і сенатары не бачылі ў гэтым пільнай патрэбы, бо ані не мелі сумневу, што хоць якая прычына перашкодзіць дамоўленай каранацыі. Пра з'езд гаварылі з вялікай асцярожнасцю - баяліся тых, хто мог данесці пра яго або змяніць яго значэнне сваім уплывам.

Сам біскуп Збігнеў, зазвычай лепш, чым хто іншы, дасведчаны ўва ўсім, што дзеелася або наспявала ў краіне, не ведаў зусім пра таемныя захады сваіх праціўнікаў.

Яму здавалася, што ўсё ідзе так, як ён задумаў. Яшчэ пры жыцці караля было дамоўлена пра выбар пераемніка: на трон прызначаўся Уладзіслаў. Каранацыя стала б толькі зацверджаннем таго, што было ўрачыста дакляравана.

А раз біскуп быў спакойны за будучыню і стараўся запэўніць у тым каралеву, то заставалася толькі думаць пра справы, якія трэба будзе развязаць за час недалецтва новага караля, таму нарады ішлі бесперапынна.

Цэлымі днямі, а калі і ўночы, найважнейшыя сенатары разглядалі праблемы апекі, кіравання дзяржавай, падзелу ўлады, раздачы розных земляў і частак краіны людзям, якім можна было давяраць.

Біскуп добра ведаў сваіх ворагаў і іх сілы, але не чакаў ад іх такой дзёрзкасці і размаху, якія потым выявіліся.

Першым трывожным знакам была слёзная скарга Войцаха Ястжэмбца на пляменніка Дэрслава, учынкі якога ён стараўся падаць біскупу як вынік бескаралеўя і запэўніваў, што варта чакаць і іншых праяў такога становішча.

Алясніцкі легкадумна паставіўся да выбрыкаў Дэрслава, ён лічыў іх адной з тых сямейных спраў, у якія ніхто, апроч радні, не павінен быў умешвацца і якім не трэба надаваць асаблівага значэння.

З гэтага стану спакою і ўпэўненасці ў сабе яго знянацку вывеў неспадзяваны выпадак, якому ён спачатку не даў веры: біскупу паведамілі, што вядомы баламут і сябра гусітаў Мікалай Сястжэнец, той, што некалі быў буркграфам у Бэндзіне, заняў ягоную слаўкоўскую сядзібу.

Калі Алясніцкі пачуў пра тое здарэнне, спачатку не паверыў сваім вушам.

Ён яшчэ як след не астыў ад здзіўлення і абурэння, калі да яго прыбег адзін з прыдворных каралевы і папрасіў як мага хутчэй зайсці да яе па справе, якая не церпіць ані найменшага забаўлення.

Біскуп пацікавіўся ў свайго роднага брата Яна з Алясніцы, кароннага маршалка, які толькі што вярнуўся з замка і гутарыў з каралевай, дзеля чаго клічуць яго, але той не змог нічога адказаць. Ён заспеў каралеву ў клопатах пра дзяцей і, як звычайна, у тысячы дробных спраў, якія з'явіліся ў яе пасля таго, як аўдавела.

Соф'я, дарма што насіла жалобу, не мела часу плакаць і наракаць на лёс. Ёй трэба было, нягледзячы на ўвагу і апеку Алясніцкага, і самой быць асцярожнай ды пільнай. У яе пакоі сходзіліся ніткі многіх сетак, раскінутых па ўсёй краіне. Штохвілінна прыязджалі ганцы, прыходзілі паведамленні, адпраўляліся пасланцы, якія везлі загады.

Усё гэта рабілася з ведама біскупа, з ягонага дазволу, але каралева сама абдумвала сродкі, вызначала людзей, прыводзіла ў рух многія колы дзяржаўнай машыны.

Гэта было ёй няцяжка, бо хто ведае, што праца, якая прыносіць радасць,- найлепшы лекар, той зразумее, што Соф'я больш адчувала боль у душы, чым змогу.

Нягледзячы на ўпэўненасць, каралеву абы час не пакідала трывога. Ёй штодня даносілі пра пагрозы людзей, якіх яна ведала як біскупавых і сваіх ворагаў. I яна баялася, што тыя могуць адважыцца на ўсё.

Адным з самых пэўных людзей, хто цяпер служыў ёй найадданей, быў Гінча з Рогава. Чалавечай натуры ўласцівая адданасць таму, за каго прыняў пакуты. Акрамя таго, Гінча даведаўся пра вызваленне Страша, баяўся помсты, таму сачыў за ўсімі ягонымі крокамі.

Неўзабаве пасля пахавання ён знік з Кракава, каралеве ж сказаў, што яму трэба адлучыцца дзеля адной важнай справы. I гэтаксама нечакана, як знік, ён зноў з'явіўся праз некалькі дзен і папрасіў каралеву неадкладна прыняць яго, не чакаючы вызначанага часу.

Ён прыбыў да яе яшчэ з тварам, не абсохлым ад поту, і пакрыты дарожным пылам. Яго пастава і тая паспешлівасць, з якой ён увайшоў праз дзверы, напалохалі Соф'ю.

- Літасцівая пані,- загаварыў ён, ледзь паспеўшы пакланіцца,- ці ведае што-колечы біскуп або хто яшчэ пра скліканне з'езда шляхты ў Апатаве і што тая хоча не дапусціць каранацыі?

Соф'я спалохана перахрысцілася.

- Ні біскуп, ні я - ніхто не чуў пра такое нахабства!

- Божа ж мой! Не ведаю, ці стане часу перашкодзіць гэтаму,- захваляваўся ён,- і адзін Бог ведае, ці можна яшчэ зрабіць хоць што! З'езд будзе днямі, вось-вось. Там іх ужо процьма, і ўсе - біскупавы ворагі і вашы.

Доўга не думаючы, каралева хуценька паклікала слугу і, слухаючы Гінчу, загадала паслаць прыдворнага па біскупа.

- Чыімі ж рукамі ладзіцца той з'езд? - спытала яна.

- Досыць сказаць, што да гэтай справы самае непасрэднае дачыненне мае Страш! - усклікнуў Гінча.- З ім шмат такіх самых нягоднікаў, якія едуць і спяшаюцца!

Трэба сказаць, яны поўныя спадзеваў і так хутка справілі- ся, што калі нават зараз паведаміць панам сенатарам пра з'езд і пра намеры змоўцаў, то, нават сеўшы на коней, яны наўрад ці паспеюць у Апатаў.

Пачуўшы такую страшную навіну, каралева праявіла тую ж энергію і хуткасць, якімі яна вызначалася заўжды.

Яна рэзка пляснула ў далоні.

- Паклікаць да мяне канюшага! - крыкнула яна выкліканаму прыдворнаму.- Ды хутчэй!

Гінча яшчэ нешта расказваў, як ужо на парозе з'явіўся канюшы, звыклы да такіх нечаканых запатрабаванняў каралевы.

- Хуценька расстаўце маіх коней на дарозе да Апатава,- загадала яна (25).

Канюшы спрабаваў запярэчыць, яму было шкада коней, але Соф'я перапыніла яго:

- Ты чуў загад, таму ніякіх пярэчанняў! Адкажаш за кожную страчаную хвіліну! Усіх маіх коней - на дарогу да Апатава, а найлепшых запрэгчы ў маю лёгкую брычку. Ідзі! Выконвай загад!

Здзіўлены канюшы выйшаў.

Соф'я нецярпліва чакала біскупа. Ён і цяпер не вельмі спяшаўся ехаць, спакойны, як заўжды, і не ахвочы дзеяць паспешліва, з гарачкі. На гэтым і трымалася павага да яго. Калі ж біскуп прыехаў нарэшце, каралева зірнула на яго, спрабуючы знайсці на твары сляды занепакоенасці, быццам той ужо ведаў пра з'езд у Апатаве.

- Мой апякун,- паспешліва загаварыла яна,- ці ведаеце вы пра тое, што задумалі ворагі маіх дзяцей? Яна прамовіла гэта такім узрушаным, роспачным голасам, што біскуп нават здзівіўся.

- А што такога здарылася, пра што яшчэ не ведаю я? - спытаўся Алясніцкі.

- Яны склікаюць з'езд у Апатаве... у гэтыя дні, хочуць перашкодзіць каранацыі. I, хто ведае, могуць і не даць каранавацца Уладзіславу!

- Хто? - пачаў дапытвацца заклапочаны біскуп.- З'езд? Без сенатараў? Што гэта можа значыць і хто яго склікае?

Каралева падала знак Гінчу.

- Раскажы! - загадала яму.

Біскуп моўчкі чакаў.

Гінча пачаў расказваць, і праз тое, як ён гаварыў, твар біскупа камянеў.

- Гэты з'езд не будзе мець ніякага значэння,- сказаў ён пасля таго, як выслухаў усё.

Каралева ж ламала рукі.

- Апякун маіх дзяцей, ты, якому паверыў іх бацька! - загаласіла яна. - Ты ўжо многа зрабіў для іх і для мяне, дык зрабі ж яшчэ адну ласку, з'ездзі на гэты небяспечны з'езд... I сенатараў вазьмі...

Засмучаны біскуп думаў. Ён спытаў у Гінчы, калі пачынаецца з'езд, прабурчаў, што нават з коньмі яму будзе цяжка, бо ён страшэнна змарыў іх, едучы з Познані.

- Я ўжо загадала расставіць сваіх,- дрыжачым голасам сказала каралева і зноў пачала ўпрошваць біскупа:- Ойча мой, не пакідай нас! Няхай сабе гэты з'езд і не зможа нічога пастанавіць, але ён адчыніць вароты іншым, пасее сумневы ў тым, што пастанавілі вы з сенатарамі... Толькі ваш прыезд выратуе ўсё. Ворагі нашы ўжо думаюць пра Болка мазавецкага, абяртаюць унявеч дадзеныя нябожчыку абяцанні.

Устрывожаная каралева зноў заплакала, падышла да біскупа, пачала цалаваць яму рукі і прасіць ужо аднымі слязамі. У гэтую хвіліну ўвайшоў яе дзесяцігадовы сын, яна зірнула на яго...

Ён прыбег на загад Соф'і і, хоць не ведаў прычыны, праз якую трэба ўпрошваць біскупа, але таксама пацалаваў яму руку. Збігнеў расчуліўся.

- Раз ужо ў нас так мала часу,- прамовіў ён,- то я зараз жа пайду параюся з братам і з іншымі, а вас прашу не трывожыцца дарэмна. Вайна з бунтаўнікамі такая ж мая, як і ваша, яны і мне абвясцілі вайну, калі занялі Слаўкаў. Будзем спадзявацца, што з помаччу Божай і добрых людзей мы пераможам.

Сказаўшы гэта, ён падняў руку, блаславіў каралеву і яе сына, а потым заспяшаўся па неадкладных справах. Калі ён прыехаў у біскупства, то ўбачыў там санда- мірскага ваяводу Спытка з Тарнова і свайго брата Яна, які ўжо на парозе сустрэў яго навіной пра з'езд у Апатаве. Яны абодва былі абураныя нахабствам бунтаўнікоў, якія, нікога не пытаючыся, абвясцілі скліканне з'езда, спадзеючыся, што будуць там верхаводзіць.

Біскупаў брат, Ян Гловач з Алясніцы, у злосці і крыўдзе настойваў, што на з'езд ніхто не павінен ехаць з самых уплывовых асоб, каб не надаць яму важнага значэння: "Калі яны ставяцца да нас так легкадумна, то мы тым болей не павінны зважаць на іх. Хай сабе крычаць. Хай прымаюць пастановы! Хто будзе іх слухаць?"

Тут падышоў серадзскі кашталян Зарэнба Ваўрын з Калінавай, у яго быў вельмі заклапочаны твар. Ён паслухаў, што гаварыў Гловач, і дадаў:

- Вядома ж, нам не трэба ехаць. Мне сказалі, што з'езд - гэта засада. Сенатараў могуць схапіць і кінуць у турму. Ад такіх людзей можна чакаць чаго хочаш.

Біскуп уважліва слухаў.

- Хай сабе каго-колечы там і падпільноўвае небяспека,- сказаў ён нарэшце,- але я не баюся яе, каралева просіць, і я мушу ехаць.

Усе пачалі крычаць, а гучней за ўсіх Гловач.

- Пабойся Бога! Я цябе не пушчу! Не дай Бог, з табой нешта здарыцца, што нам тады рабіць? Хай лепей нас з дзесятак пойдзе ў няволю да іх, чым ты адзін!

- Яны не адважацца зрабіць што са мной! - супакойваў іх біскуп. - Успомніце, калі тут былі чэхі з Карыбутам, як яны гразілі мне смерцю, засадай, а я хадзіў сабе на малебны, і нічога са мной не здарылася. Я паеду ў Апатаў проста ім у пашчу - і выйду цэлым. Я паўтараю, што мушу ехаць без адкладу, зараз жа, бо з'езд там восьвось пачнецца.

Усе разгубіліся ад такой станавітасці біскупа. Найадважнейшы, ягоны брат - маршалак ківаў галавой і яшчэ спрабаваў пераканаць Збігнева.

- А я не думаю туды ехаць,- заявіў Спытак з Тар- нова.- Лепей застануся тут на варце.

Зарэнба таксама не выказваў асаблівай ахвоты да падарожжа.

- Калі там трэба будзе зрабіць якія захады, біскуп адзін дасць рады. А ўсе мы можам апынуцца ў лапах паноў і шляхты, што набраліся розуму ў гусітаў: захапляюць маёмасць ксяндзоў, рабуюць па дарогах. Яны нічога іншага не зробяць нам, апрача паскудства або насмяяння. Мабыць, спадзяюцца, што іх больш, і хочуць нас перакрычаць.

Пакуль гэтыя раіліся, пачалі збірацца і іншыя сена- тары, бо вестка пра нечаканы з'езд у Апатаве маланкава разнеслася па горадзе і ўсіх уразіла. Усе сыходзіліся на тым, што ехаць ім не варта. Такой думкі былі канцлер Ян з Канецполя, бецкі кашталян Ян з Тэнчына і іншыя.

Біскуп сказаў сваё слова і маўчаў, слухаў сенатараў Ягоны брат дарма стараўся адгаварыць ад язды ў Апатаў, казаў, што досыць паслаць каго са звычайных людзей, абы толькі хто-кольвек з'ездзіў, паслухаў і прывёз вестку пра тое, што там рабілася.

- Каралева ўстрывожаная, я даў ёй слова, таму павінен ехаць,- сказаў Збігнеў пад канец размовы.- Вазьму з сабой ксяндза і некалькі слуг. Нічога там са мной не здарыц- ца. А вас я не прымушаю ісці супраць сваіх перакананняў.

Гловач нервова хадзіў па пакоі, ён трывожыўся за брата.

- Падумай, што ты робіш,- казаў ён.- Цяпер усё на табе... А яны добра ведаюць, што не стане галавы, не будзе пастуха, то і авечкі разбрыдуцца. Бунтаўнікі могуць нарабіць бяды. Яны ўсё могуць. Дэрслаў з Рытвян зага- даў страляць у роднага дзядзьку архібіскупа, украў ягоныскарб. Адна справа была табе паўставаць адзін на адзін супраць Ягайлы і нарывацца на ягоны гнеў, які скора праходзіў, бо той быў разумны манарх і верны сын касцёла, ізусім іншая - ісці супраць гэтых людзей, што не паважаюць ні чалавека, ні веры. Адумайся!

- Ты бачыш, што я зусім спакойны? - прамовіў біскуп ціхім голасам.- Гэтыя людзі злыя і нахабныя, а купкатых, хто іх акружае,- людзі больш легкадумныя, чым цвёрдыя. Яны не адважацца схапіць мяне, бо ведаюць, што нават іхныя сябры адмовяцца ад замаху на служку Божага.

Тыя, хто добра ведаў біскупа Алясніцкага, упэўніліся: раз ужо ён прыйшоў да нейкай высновы, то нізавошта ад яе не адступіцца і за ўсякую цану зробіць тое, што наважыў. Ягоны брат, канцлер Канецпольскі, і іншыя хацелі толькі перасцерагчы, забяспечыць яму належную ахову. Але біскуп з усмешкай сказаў, што найлепшы апякун - Госпад Бог, а тыя людзі не такія чорныя, як падаецца здалёк.

Алясніцкі меў на ўвазе Спытка з Мяльштына, Дэрслава з Рытвян, Абрама Збанскага і Страша, што былі галоўнымі завадатарамі з'езда. Потым біскуп, зусім спакойны, са сваімі гасцямі сеў вячэраць, загадаўшы свіце ўсё падрыхтаваць да ад'езду. Тады адправіў у сваёй капліцы святую імшу і, як і сказаў, разам з ксяндзом і некалькімі слугамі выехаў у вазку каралевы і на яе конях у Апатаў.

У той час гэта быў даволі вялікі гандлёвы горад з трох частак, адна з іх месцілася пры касцёле бернардзінаў, другая - пры калегіі, а трэцюю насялялі габрэі. Сцены, якія акружалі адну з частак, і вароты ў іх, былі такія дрэнныя, што не маглі служыць абаронай ад ворага.

Хоць Алясніцкі і спяшаўся, але, праязджаючы па горадзе, згледзеў, што тут шмат народу, шумна, увесь рынак застаўлены намётамі, на гасподах таксама людна, усюды коні, слугі, мноства вазоў.

Частка шляхты наагул начавала пад адкрытым небам, некаторыя месціліся па габрэйскіх хатах і халупах. Дый спрыяла гарачае яснае надвор'е: нарады адбываліся нават на панадворках.

Толькі біскуп прыехаў у горад, як адразу нарабіў вялікага перапалоху. Тыя, хто ўбачыў яго першы, адразу ж далі ведамасць завадатарам - Спытку і Дэрславу: яны ўжо якраз сабралі шляхту і пачалі з'езд. А тут прыбег захаканы Губа Наленч, пацягнуў Дэрслава за рукаво і шапянуў яму на вуха:

- Прыехаў біскуп Збышак!

- Дэрслаў быў адважным хлопцам, мог загадаць страляць нават ва ўласнага дзядзьку, яго цяжка было запалохаць. Адзін толькі Спытка з Мяльштына мог перасягнуць яго нахабствам і распушчанасцю - у роўнай меры ён узяў ад бацькі і вялікую адвагу, і ганарлівасць з надмернай самаўпэўненасцю. Як сын таго, хто ў дваццаць гадоў быў кракаўскім ваяводам (26), ён лічыў сябе вартым найвышэйшых пасадаў. Гарачай крыві, нязмернай ганарлівасці, багаты, малады, адважны, ён спадзяваўся стаць на чале такіх самых смелых, гатовых на ўсё людзей, кіраваць цэлай краінай і сама менш - прымусіць каралеву ды сенатараў вярнуць яму тое становішча, да якога ён лічыў сябе прызначаным.

Завадатары, якія марылі праз хвіліну атрымаць поўную перамогу, былі нібы перуном аглушаныя весткай пра з'яўленне біскупа. Яны пераглянуліся, абодвум стала сорамна, але хацелася паказаць, што яны яшчэ не страцілі адвагі.

Першы выказаў сваю пагарду Спытка:

- А якая нам справа да яго? Прыехаў, ну і хай сабе моліцца ў касцёле, калі хоча, мы пра яго можам і не ведаць...

Неўзабаве да іх падышоў Страш, за ім стары Гаворак з Храбжан. Гэта быў вельмі паважаны чалавек, вядо- мы сваім розумам, некалі надзвычай красамоўны; на яго ўплыў і разлічвалі Дэрслаў і Спытка, каб надаць сваім учынкам большага аўтарытэту.

Гаворак быў не так хітрым, як славалюбівым. Ягоны розум, які яго праславіў, быў вядомы толькі ў вузкім коле. Моладзі ён дазваляў сябе ашукваць і вадзіць за нос, яму ўсе кланяліся, хвалілі і ўшаноўвалі. Бачыць перспектыву ён не мог з прычыны свайго паважнага веку.

Гэты прыгожы, сівавалосы, патрыярхальнага выгляду, з лагоднай усмешкай стары быў патрэбен маладым прайдзісветам як пячатка да пергаміну. Ён надаваў ім вагі і значнасці. Яны ўсюды вазілі яго з сабой і тут таксама стараліся яму паслугаваць.

Пачуўшы пагардлівыя словы Спытка, які не хацеў ні ведаць, ні бачыць біскупа, Гаворак пахітаў галавой, нібыта не дужа ўхваляў іх. А Страш падтрымаў Спытка:

- Сапраўды, якая нам справа да біскупа? Захоча прыйсці на з'езд, мы не будзем супраць, але запрашаць яго мы не абавязаныя.

- I я так думаю,- усміхнуўся Дэрслаў,- тым больш што нам трэба вызваліцца ад біскупавых ланцутоў, каб і ў нас ксяндзы не кіравалі. Біскуп добры ў касцёле, а тут справы свецкія...

Стары Гаворак адкашляўся і зазначыў:

- Біскуп ці не біскуп, але ж ён - сенатар. Яго не паслухалі. Толькі Спытка, каб не пакрыўдзіць старога, пачаў нешта шаптаць яму на вуха, і ён змоўк, сцяўшы вусны.

Вестка аб тым, што з'явіўся біскуп, у адну хвіліну з вуснаў у вусны перадалася шляхце. Яе пераказвалі адзін аднаму:

- Вы чулі? Прыехаў біскуп!

- Які?

- Ну вядома ж, Збышак!

На тварах шляхты адбіўся такі страх, што ўстрывожыўся нават Спытка. Ён прыняў смелую, важную паставу і пачаў гучна абвяшчаць, што ніякіх біскупаў яны не запрашалі. Дэрслаў таксама паспрабаваў павярнуць усё на жарт, супакоіць тых, хто баяўся біскупа і прыпісваў яму надзвычайныя здольнасці.

- Гэта яму не з Ягайлам,- казаў ён.- У нас няма ўладара... Мы тут цяпер самі ўладары...

Некаторыя паддаквалі яму, але было добра відаць, што неспадзяваны прыезд Алясніцкага выклікаў вялікае замяшанне.

Курапатва з Ланцухова, адзін з найзаўзяцейшых польскіх гусітаў, вызначаўся тым, што баяўся духавенства, і, можа, таму так хацеў скінуць з сябе яго ярмо. А біскуп Збігнеў увасабляў для яго ўсю моц касцёла, і, відаць, з гэтай прычыны, ніхто не здаваўся яму страшнейшым.

На Курапатву гэтая вестка зрабіла гнятлівае ўражанне.

- Калі ўжо ён тут, то ўсе нашы намаганні пойдуць кату пад хвост. Мы нічога не зробім. У яго ў адным пальцы розуму болей, чым у нас ва ўсіх галовах. Ён не так проста прыехаў. Каб не ведаў, што пераможа нас, то не спяшаўся б сюды з Кракава.

Шмат хто тут паводзіўся асабістымі інтарэсамі і разрываць з касцёлам не хацеў, лічыў кракаўскага біскупа за набожнага і адважнага святара, нарэшце, некаторыя бачылі ў ім магната, які стаяў блізка да Тэнчынскіх, Тарноўскіх, Канецпольскіх, ведалі свецкую магутнасць гэтых родаў.

Спытка з Мельштына мог сабе гаварыць, што не хоча ведаць біскупа і не зробіць ніводнага кроку яму насустрач. Яму не запярэчылі, але ўсё ж адчулі сябе неспакойна і няёмка.

Дэрслаў з Рытвян і Курапатва былі ўпэўненыя, што біскуп не будзе чакаць запрашэння і сам стане на з'ездзе ў той самы дзень.

Але яны працягвалі засядаць.

Усім вядома, як з даўных часоў у нас праходзілі падобныя з'езды. Гаварылі шмат і гучна, а прыйсці да нейкага пэўнага пагаднення не маглі; калі ж усе стаміліся і з нецярплівасцю чакалі канца, нехта звычайна пачынаў патрабаваць ухвалы вынікаў, і пад воклічы, якія заглушаюць галасы праціўнікаў, тыя прымаліся. Тут, уласна кажучы, вынікаў і не было - амаль што ўсе пагадзіліся на адным. Гаворак з Храбжан у доўгай прамове давёў, пацвярджаючы свае думкі гістарычнымі прыкладамі, што ўлада недалеткаў небяспечная для краіны, таму варта было б адкласці каранацыю, абдумаць, як забяспечыць краіне моцную ўладу, аддаўшы яе ў рукі дасведчаных і пэўных людзей.

Цалкам было забыта ўрачыстае абяцанне, дадзенае каралю Ягайлу ў Бжэсці, пра яго нават і не ўспаміналі, і Гаворак, і іншыя дабіваліся інакшых пастаноў. Дабівацца было лёгка, бо меліся на ўвазе выбары новага караля.

Гэтак разважалі даволі доўга, аж пакуль усе не пастамляліся. Стала вельмі горача, захацелася есці і піць. Таму абвясцілі перапынак, а Спытка з Мяльштына запрасіў адных, Дэрслаў другіх да сябе на пачастунак. Некаторыя дэлегаты разбрыліся па намётах і гасподах. Пра новае пасяджэнне ў гэты дзень не дамаўляліся, але за півам і мёдам працягвалі абменьвацца думкамі: адны падбухторвалі другіх, гарачыліся, смялелі, і нават тыя, хто спачатку маўчаў, у канцы пачалі ўголас гаварыць пра небяспеку ўладарання караля-дзіцяці.

Ніхто не звярнуў увагі на тое, што некаторыя ўдзельнікі з'езда з ліку шляхты, найбольш асцярожныя, увечары падаліся да біскупскага падворка. Дэрслаў і Спытка прымалі сваіх гасцей так увішна, да позняй ночы, што яны з песнямі аж да світання шукалі свае намёты і вазы, потым моцна заснулі і позна прачнуліся.

Аднак на ранішняй імшы біскупа Збігнева ў калегіуме было даволі шмат вернікаў, і гэта прымусіла Дэрслава задумацца. Спытка ж быў у гэты дзень злы і неспакойны, аднак стаяў на тым, каб не запрашаць біскупа на з'езд, нібы яго і не было. Гэта дайшло да Алясніцкага.

Можна зразумець яго становішча як чалавека, які ў часы Ягайлы прывык да пашаны і да ўладарання, перамог Вітаўта, мог ува ўсіх выклікаць павагу да сябе і адчуванне сваёй улады. Такое стаўленне да яго як да дзяржаўнага дзеяча было вельмі крыўднае. Але даць адчуць, што ён абражаны, значыла паставіць сябе ўпоравень са звычайнымі людзьмі, гэтага Збігнеў Алясніцкі дапусціць не мог.

Ён знарок не зачыніў да сябе дзверы, і шляхта скарыстала зручны выпадак, каб пакланіцца магутнаму біскупу, запэўніць у добрым стаўленні да яго, той-сёй і пасмейваўся. Тут былі выказаны здзіўленне і абурэнне, што верхаводы, ведаючы пра ягоны прыезд, не паклікалі біскупа на раду.

На гэта біскуп нічога не адказваў, нібы не надаючы ўвагі. Ён гутарыў з суразмоўцамі пра агульныя справы, халодна, спакойна, нібыта больш яго нішто не цікавіла. Такая непадступная годнасць заўжды рабіла ўражанне і дадавала сілы.

На з'ездзе зноў цэлы дзень вяліся доўгія размовы пра каранацыю, пра недалеткаў, пра пільную патрэбу прадумаць будучыню, а Дэрслаў спадцішка падкідваў думку наконт Болка Мазавецкага. Скончылася ж усё тым, што пра новага караля так і не дамовіліся і з'езд не змог аспрэчыць таго, што крыху раней больш урачыста сенатары ўхвалілі пры жывым каралю.

Стары Гаворак з Храбжан, які нібыта вёў тут рэй і цешыўся, што яго ўважліва слухалі, па-ранейшаму высока цанілі ягонае красамоўства, у канцы ўсё ж адчуў нейкае шкадаванне, што не змог паказаць сябе перад Алясніцкім, таксама славутым казнадзеем.

Увечары, нікому нічога не сказаўшы, стары разам з іншымі падаўся да біскупа, з якім быў знаёмы раней. Алясніцкі ведаў, якую ролю тут адыгрываў Гаворак, таму прыняў таго не толькі са звыклай для яго павагай, але і ветліва. Гаворак спачатку прывітаў біскупа, потым пачаў скардзіцца на той цяжар, які ён узяў на сябе, спрабуючы ўстанавіць на з'ездзе пэўны лад і парадак.

- Шкада, што вы не знайшлі часу, каб ашчаслівіць наш з'езд сваім удзелам,- дадаў ён.- Вельмі шкада, а мне тым больш крыўдна, што такі славуты чалавек тут, побач, і не быў сярод нас, для многіх гэта было проста знявагай. Ці не зробіце ласку...

- Мілы мой пане,- перапыніў яго біскуп,- тут жа ўсе ведалі пра мяне. Не хацелася мне перашкаджаць вам, тым больш што сярод вас ёсць шмат блудных авечак... Чаму ж, калі вы думалі, што я магу вам у нечым прыдацца, не паклікалі мяне, як гэта належыць рабіць? Гэта было б прыніжэннем маёй біскупскай годнасці, а я павінен патрабаваць пэўнай пашаны да яе. А то прыйшоў бы я на ваш сход і марна чакаў бы хоць нейкага слова. Чаму ж вы не падумалі пра гэта?

Стары знячэўку сумеўся.

- О, гэтая непачцівая моладзь! - усклікнуў ён.- Яшчэ малако на губах не абсохла, а кроў ужо грае! Маладым можна многае прабачыць.

- Бо не ведаюць, што чыняць (27),- скончыў біскуп, смеючыся.- Ну, і пра што дамовіліся? Буду рады даведацца.

Старому цяжка было акрэсліць, пра што гаварылася на з'ездзе. Гаварылі шмат, а нічога не пастанавілі. Усё тое, што плялі Курапатва і іншыя супраць духавенства, яго моцы і панавання, пераказаць для біскупа было немажліва.

Стары пачаў блытана расказваць. Біскуп слухаў яго доўга, маўчаў, даў змогу выказацца і пакрасавацца сабой. Ён часам нават паддакваў Гаворку, таму было вельмі прыемна. А што да пытання каранацыі, то біскуп сумысля не выказваў аб ёй сваіх думак, старому нават прымроілася, што яму ўдалося пераканаць Збігнева.

Так яны гутарылі досыць доўга, на развітанне Алясніцкі сказаў:

- Раз ужо вы не паклікалі мяне да сябе, то я хачу быць ветлівейшым з вамі і запрашаю да мяне на размову заўтра раніцой. Збярыцеся тут. Буду рады пачуць, чаго вы хочаце, заадно пагаворым пра тыя рэчы, якія здаюцца вам важнымі. Перадусім я звяртаюся да вас, шаноўны пане, і да найзнакаміцейшых са шляхты, каб заўтра сабраліся ў мяне.

Старому Гаворку спадабалася, што біскуп звярнуўся да яго з гэткай прапановай як да галоўнага, горача падтрымаў яе і ўрачыста паабяцаў, маўляў, заўтра ўранку прывядзе да біскупа самых знакамітых са сходу. Развітаўшыся з біскупам, Гаворак паспяшаўся да Спытка і Дэрслава. Не патлумачыўшы, як прыйшло да яго тое запрашэнне, сказаў, што біскуп паклікаў яго на заўтра да сябе разам з усімі, хто хоча ўзяць удзел у размове.

Першы не вытрымаў Спытка:

- Хто ён такі, гэты біскуп, каб клікаць мяне да сябе? Гэтаксама нахабна яго падтрымаў і Дэрслаў, нешта крыкнуў Страш, астатнія прамаўчалі. Але потым пачуліся нясмелыя галасы:

- Усё ж ён сенатар і біскуп... што ўжо ёсць, тое ёсць...

Да тых нясмелых галасоў далучыліся іншыя. Гаворак таксама раіў быць памяркоўнымі, не хацеў нікога раздражняць. Вельмі заклапочаныя такім паваротам падзей, Спытка і Дэрслаў зразумелі, што большасць дэлегатаў з'езда не з імі, пабурчалі крыху і змоўклі. Пагадзіліся, што ўсё роўна ім гэта не пашкодзіць, а да біскупа схадзіць трэба.

Толькі цяпер Спытка і Дэрслаў зразумелі, якую вялікую памылку яны зрабілі, калі не запрасілі біскупа на з'езд: там былі б усе і яны мелі б перавагу. А заўтра ў біскупа збяруцца толькі асобныя найуплывовейшыя паны і тыя, хто схільны прыслухацца да ягонай думкі, пайсці да яго на паклон, а потым яны могуць пацягнуць за сабой і рэшту. Памылка была непапраўная.

Калі Гаворак пайшоў, Дэрслаў параіў Спытку і Страшу не хадзіць да біскупа.

- Гэта будзе значыць, што мы яго спалохаліся і далі перайграць сябе,- запярэчыў Спытка.- Такога нельга дапусціць. Я пайду.

Хоць тое было вельмі прыкрым для Дэрслава, але мусіў ісці і ён. Страш заявіў, маўляў, да касцельнага служкі не пойдзе. Яго пакінулі ў спакоі. Рэшта збаяліся, што біскуп перацягне на свой бок старога Гаворка і іншых уплывовых людзей, і наважылі пайсці таксама.

Увесь вечар Спытка з Дэрславам упікалі адзін аднаго за тое, што не запрасілі на з'езд біскупа, нібы прачувалі заўтрашнюю паразу.

Тым часам Гаворак хадзіў па намётах і хатах, запрашаў, найперш старэйшых людзей, якіх ён добра ведаў. Назаўтра раніцой, калі ўсе запрошаныя сабраліся, яны, пад кіраўніцтвам старога Гаворка, разам рушылі да двара пры калегіуме, дзе спыніўся біскуп; усе маўчалі з кіслымі выразамі на тварах, былі ўстрывожаныя. Спытка і Дэрслаў стараліся выглядаць спакойнымі, ішлі разам з усімі, але знарок зашыліся ў натоўп, не хацелі кідацца на вочы.

Неўзабаве пакой і сені ў біскупавым доме, дзе ўжо былі шырока расчыненыя дзверы, ледзь змаглі змясціць гасцей. Біскуп іх прымаў урачыста адзеты, з усёй важнасцю свайго сану, але разам з тым і весела, без усялякага страху.

Спытка, які пачаў баяцца за старога Гаворка, бо той мог быць занадта згодлівым, першым прамоўцам прызначыў Яна Дзялаша з Рогава.

Гэты не быў такі красамоўны, як Гаворак, але больш смелы і палкі. Без красамоўства, проста выступіў ад імя шляхты, сказаў, што яна пастанавіла адклікаць і знішчыць ухвалу каранацыі.

- Нам патрэбны,- казаў ён,- манарх талковы, які мог бы стаць супраць ворагаў, а не дзіця. Мы ведаем, які толк можа быць з недалетка! Улада будзе або ў бабскіх руках, або ў руках фаварытаў і вялікай рады, ад якой мы ўжо нацярпеліся ласкі.

Яго пачалі дружна падтрымваць. Біскуп маўчаў. Выступіў і Ян Мэнжык з Данбровы, ён гаварыў тое самае, асабліва падкрэсліваючы, наколькі небяспечныя тыя часы, калі пагражае вораг.

Іншыя таксама даволі смела патрабавалі не дапусціць каранацыі дзесяцігадовага падлетка. Алясніцкі цярпліва выслухаў усіх.

Гаворак не мог прапусціць такога зручнага моманту, каб пакрасавацца сваёй вымоваю; ён адкашляўся і пачаў прыводзіць доўгія гістарычныя прыклады пра бескаралеўе, бунты, хваляванні ў час уладарання недарослых каралёў, якія маглі здарыцца і цяпер.

I яму далі выказацца. Алясніцкі не перапыняў. Нарэшце, пасля яшчэ некалькіх прамоўцаў, якія нічога новага не казалі, пачалі паўтарацца, біскуп узяў слова.

- Рада пры каралях-недалетках можа быць небяспечнай, гэта праўда,- пачаў ён,- але апека старэйшых і верных сыноў гаспадарства заўсёды будзе пры маладым манарху. I ўсё ж у сто разоў небяспечнейшыя змовы, хаўрусы, дамовы па завуголлях, якія парушаюць адзінства і згоду, рыхтуюць вайну ва ўласным доме. Мы стаім на раздарожжы, можа, гэтая вось хвіліна ці дасць нам доўгія гады згоды і дабрабыту, ці выкліча непапраўныя наступствы. Вам належыць выбіраць, на вашыя плечы ляжа ўся адказнасць... Гаварыць тут пра каранацыю вам не выпадае, як і сумнявацца ў яе канечнасці, гэта ўжо справа выракаваная. Пры жыцці нябожчыка караля мы яму ўрачыста абяцалі ў Брэсце, што сын стане ягоным спадчыннікам. Мы будзем вінаватыя перад яго памяццю, перад уласным гонарам, калі не стрымаем слова.

З біскупам адразу заспрачаліся.

Пазнанскі суддзя Абрам Збанскі крыкнуў з кута:

- Salus reipublicae suprema lex! (Інтарэсы гаспадарства вышэй за ўсё!) .

- Але цяпер выратаванне гаспадарства ў тым, каб стрымаць слова! - усклікнуў біскуп.- Здрадлівасць ганьбіць і ніколі не вядзе да мэты. Ці не годзе нам ужо шукаць чужых багоў, калі мы маем свайго спадчынніка, які ўжо абраны?

Дэрслаў адпусціў нейкі жарт наконт спадчынніка, але яго абарвалі. Ён змоўк.

- Нам пагражае не што іншае, як грамадзянская вайна, калі ад людзей, адданых слову і дамовам, хто-кольвек адыдзе. Падумайце, да чаго яна прывядзе, калі ў яе ўмяшаюцца крыжакі і Жыгімонт Люксембургскі, калі ад нас могуць адлучыцца Русь і Літва. Мы доўга жылі ў згодзе і бяспецы, а вы хочаце зноў вярнуцца да тых часоў, калі па смерці Людвіка ў краіне выбухнула братазабойчая вайна? Ягайла быў пад ціскам гадоў, сам не мог выступіць у апошняй вайне, быў без улады, а ўсё ж як мог бараніў свой край і жыў у згодзе. Напярод трэба стрымаць слова, краіна не вытрымае змагання прэтэндэнтаў на карону. Тое, што вы хочаце тут пастанавіць, добра запамятайце сабе гэта, будзе гарантыяй жыцця або смерці вашых сямей, бяспекі маёмасці, спакою. З вонкавым ворагам змагацца не страшна, а з нутраным і грэшна перад Богам, і згубна, і несканчона.

Ён гаварыў, а ў пакоі стаяла глыбокае маўчанне. Усе пазіралі адзін на аднаго. Важкасць і змястоўнасць ягонага слова, упэўненасць, з якой ён яго даносіў, западалі ў свядомасць, прымушалі задумацца.

Гаворак першы, згаджаючыся, пачаў паддакваць, тады развёў рукамі, узняў іх угору, уздыхнуў.

Удзельнікі пачалі паціху перамаўляцца міжсобку, але біскупу не пярэчылі. Калі Алясніцкаму ўдавалася пачуць нешта такое, з чым ён быў не згодны, то адразу даваў адказ.

У такім моўным змаганні ён паядноўваў людзей, схіляў іх на свой бок, не вагаючыся, пачынаў дыспут з кожным, хто выказваў іншую думку.

Спытка і Дэрслаў стаялі воддаль, самі ўмешвацца ў спрэчку не хацелі, але спрабавалі ўцягнуць у яе астатніх. Было відаць, што біскуп перамагаў.

Неяк само сабой пачалі ўспамінаць вайну Наленчаў з Гжымаламі (28), спусташэнне краіны...

Спакваля ўсе пачалі схіляцца да думкі, што лепей згодна каранаваць недалетняга спадчынніка, чым пачынаць вайну за карону, дапусціць вынішчэнне краіны...

Неўзабаве менш смелыя, стомленыя пачалі пакідаць біскупаў двор. Засталася толькі малая купка людзей, з якімі біскуп гаварыў ужо вольна, як з перакананымі і схіленымі на свой бок.

- Едзьце дадому, не дайце абдурыць сябе прайдзісветам, якія гатовы ахвяраваць краінай, абы толькі ім было зручна рабаваць, набіваць торбы, чыніць распусту і гвалт.

Шляхта стамілася ад доўгіх бясплённых размоў і была задаволеная гэткім вынікам.

Выходзячы з двара ад біскупа, усе паўтаралі, што пара ехаць дадому, а тут ужо няма чаго рабіць.

Урэшце і Спытка з Дэрславам зразумелі, што больш няма чаго чакаць. Яны былі разбітыя ўшчэнт, і то без вайны. Спытка, страшэнна злы на біскупа, выбег з двара. Дэрслаў заспяшаўся за ім. Яны хацелі затрымаць шляхту, якая пачала раз'язджацца, але заклікаў ужо ніхто не слухаў, яны не мелі ўжо ніякага значэння.

Утрох са Страшам, на адзіноце, сышліся ў хаце Дэрслава, які кляў ксяндзоў, не шкадуючы і дзядзькі.

- Падвёў нас! Здраднік!

Страш лаяў шляхту, якая ўсім дазваляе вадзіць сябе за нос: дома жонкі, а на людзях ксяндзы круцяць імі, як хочуць.

Але ўсе гэтыя крыкі і лаянка ўжо нічога не давалі. З'езд на вачах рассыпаўся, нікога нельга было стрымаць. Спытка і Дэрслаў пачалі думаць, што рабіць далей. Адзін Страш не апусціў галавы.

- Тут і думаць няма чаго! - не здаваўся ён.- Каранацыя прызначаная на дзень Святога Якава. Трэба ўсёй гурмой, натоўпам сабрацца там і не дапусціць яе. Быць таго не можа, што бахура карануюць нахабна, нягледзячы на крыкі і супраціў гэтулькіх людзей, шляхты... Пойдзем у замак, у касцёл... і не дамо... не дапусцім! Не дазволім!

- I многа нас такіх там будзе? - спытаў Дэрслаў.

- Як пасцелеш, так і выспішся! - крычаў Страш.- Няўжо шляхце цяжка ўспомніць пра сваю годнасць і перамагчы? Няўжо будзем спяваць песні таго, на чыім возе едзем?

Спытка згаджаўся з ім, але яму было горка ад усяго гэтага. Многія з тых, на каго яны разлічвалі, паслухаліся біскупа. Нават заўзятыя прыхільнікі гусітаў у апошнюю хвіліну прамаўчалі.

- Можа, пайсці і нам самім прыслужваць пры ка- ранацыі? - здзекліва ўсміхнуўся ён.

Страш не прыняў ягонага жарту.

- Вы ўскладаеце віну на іншых, а вінаватыя самі! - злаваўся ён.- Я не хадзіў да біскупа, а вы хадзілі, і што ж вы там зрабілі? Абодва маўчалі, стоячы ў куце, нібы вады ў рот набралі. Каб вы падалі прыклад, то і яшчэ ў каго з'явілася б адвага... Вы проста спалохаліся!

Дэрслаў грозна кінуўся да яго, але Страш стаяў на сваім.

- Я пытаўся ў тых, хто вяртаўся ад біскупа,- працягваў ён,- яны казалі, што раз вы не азваліся, то і ў іншых прапала ахвота спрачацца. Хіба ж вы не маглі сказаць біскупу праўду ў вочы і пазбыць яго ўпэўненасці? Вы стаялі, як баязліўцы, і чакалі, што нехта іншы будзе змагацца!

Спытка падумаў і першы прызнаў справядлівым Страшаў дакор.

- Калі мы збіраемся ехаць на каранацыю, то трэба рыхтавацца гарлаць, трэба лаяць і крычаць - гэта лепей, чым ціхая злосць. Чалавек заўжды выйграе, калі ён адважны і дзёрзкі, маўчаннем нічога не даб'ешся.

Дэрслаў перапыніў яго, пачаў тлумачыць усё здрадай Гаворка, назваў яго "грыбам", са скрухай успамінаў пазнанскага суддзю, Дзялаша, якія добра пачалі, але потым здалі свае пазіцыі. Іх зноў апанавала адвага, яе адрадзіў Страш, якога яшчэ больш агарнула прага помсты, бо ён не змог яе наталіць.

Спытка пачаў лічыць прыхільнікаў. Дэрслаў думаў, каго ўзяць з сабой. Яны спадзяваліся, што шляхта яшчэ не ўся раз'ехалася, але было ўжо позна. Проста ад біскупа, ухіляючыся ад размоў са Спыткам і іншымі завадатарамі, усе, хто мог, падаліся з Апатава дадому. Нават стары Гаворак, не развітаўшыся з Дэрславам, знік з мястэчка. Нікога з найбольш уплывовых людзей не ўдалося знайсці, а з драбязой гордая моладзь не захацела гаварыць.

Страш пачаў збірацца ў Кракаў, каб там, у горадзе, пачаць завязваць знаёмствы і шукаць сабе новых хаўруснікаў.

Паздзел 8

Надвячоркам гарачага ліпеньскага дня ў Кракаў уязджаў шыкоўны картэж маладых рыцараў, на чале якога з адкрытым шаломам ехаў стройны малады хлопец надзіва прыгожы з твару. Ён смела азіраў усё навокал, звяртаючыся да цікаўных, якіх шмат тоўпілася на вуліцах:

- Ну як, прыгожы?

Ён сапраўды быў не толькі ладны, але і вельмі фацэтна выглядаў, а тыя, што ехалі ззаду, таксама былі як на падбор - усе харошыя, стройныя, і світа была шматлікая, так што льга было падумаць, ці не едзе гэта нейкі мазавецкі або сілезскі князь. На шаломе, забрала якога хлопец знарок падняў, была выява ястраба з раскіненымі крыламі - у кіпцюрах птах трымаў падкову. Гараджане, якія не надта адрознівалі ястраба ад арла, гатовы былі ўспрыняць Дэрслава з Рытвян за ўдзельнага князя.

Свежавыкапаны дзядзькаў скарб з капліцы ў Ажэльцы забяспечыў яму дастатковую колькасць грыўняў для пышнага падарожжа ў Кракаў на каранацыю, якую ён, Спытка, Страш і многія іншыя незадаволеныя збіраліся запабегчы і не дапусціць. Хлопец не задумваўся, што тут ён можа сустрэцца сам-насам са сваім дзядзькам, якога ён так дзёрзка і нахабна абакраў. Ён быў пэўны, што стары пабаіцца і, каб не сварыцца, дасць сябе ўгаварыць і чым-колечы супакоіць.

- Сваіх грыўняў стары не ўбачыць,- казаў ён сябрам,- а вось сёдлы з сярэбранымі страмёнамі і іншае ламачча, якое там ляжала знізу, я гатовы яму аддаць. Жыхары Кракава ўжо колькі дзён маглі назіраць, як паслы, біскупы, прэлаты, шмат якія важныя паны з'язджаліся ў сталіцу на каранацыю. Прыехалі і два шляхціцы ад Жыгімонта Кейстутавіча з Вільні - сам ён ваяваў са Свідрыгайлам і не мог ехаць. На другі дзень прыбылі ў Кракаў малдаўскія паслы, потым мазавецкія князі: Земавіт, Казімер і Баляслаў.

Самі яны ні на што не спадзяваліся, прыехалі толькі паглядзець, як будуць узводзіць на трон маладога караля, але многія на іх разлічвалі, і тыя гэта ведалі. Дэрслаў хацеў прапанаваць каранаваць Баляслава, іншыя думалі цішком даць апеку над маладым каралём Земавіту.

У замку, у горадзе, у палацы біскупа быў вялікі рух, мітусня, клопаты; Алясніцкі ж глядзеў звысоку з уласцівым яму спакоем на ўсё, што ў гэты час хвалявалася, рухалася, наспявала і пагражала. Затое каралева чакала каранацыі ў смяртэльнай трывозе, лічыла гадзіны і хвіліны, што да яе заставаліся.

Яна была як быццам і спакойная, выглядала ўпэўнена, але тыя неспадзяваныя закіды супраць яе, што даходзілі да яе апошнім часам, нараджалі трывогу. Нават у коле сенатараў, якія звычайна прыслухоўваліся да думкі Алясніцкага, выяўляліся нязгодныя.

Каралева Соф'я малілася і плакала. Цэлымі днямі яна трымала каля сябе старэйшага сына, гатовая, калі спатрэбіцца, правесці яго, каб паказаць, з'явіць і прасіць за яго. Пасланцы з замка бегалі раз-пораз то ў біскупства, то ў горад, прыносілі то суцяшальныя, то трывожныя весткі.

Гінча таксама быў тут, ён ведаў пра кожны Страшаў крок, пільна сачыў за ім, для Гінчы не было таямніцай, што Страш, Спытка і Дэрслаў з дапамогай таварышаў спадзяваліся дамагчыся свайго. Але не так трэба было баяцца гэтых лічаных бунтаўнікоў ды вядомых усім прыхільнікаў гусітаў, якія не мелі асаблівага значэння, як некалькіх сівых галоў сярод сенатараў, што яшчэ вагаліся, і гэтага Алясніцкі не хаваў ад каралевы.

Чым толькі ні спрабавала Соф'я прывабіць на свой бок людзей, пра якіх ведала, што тыя могуць выступіць супраць, не шкадавала для іх нічога. Яна проста засыпала іх абяцаннямі і падарункамі, але такія не заўжды маглі памножыць шэрагі тых, хто думаў пра краіну, а не пра сябе.

Набліжаўся дзень Святога Якуба.

У пятніцу біскуп разам з радай сенатараў, што ставіліся да каралевы з сынамі досыць халодна, урачыста прымаў у замку Жыгімонтавых паслоў і малдаўскага гаспадара. Ён спачатку перагаварыў з імі і пераканаў, што тыя павінны абвясціць сваё жаданне хутчэй абраць каралём старшэйшага Ягайлавага сына.

Паслы паспрабавалі пераканаць сабраных у Кракаве паноў галасаваць так, як раіў біскуп. Як толькі пасольства пакінула сход і пайшла каралева, адразу ж некаторыя з радцаў сталі нясмела падаваць голас супраць той паспешлівасці, з якой рыхтавалася каранацыя.

Пазнанскі ваявода Астрарог, вядомы сваімі блізкімі стасункамі з Дэрславам і Абрамам Збанскім, першы закрануў балючае пытанне.

- Літасцівыя панове,- сказаў ён, павярнуўшыся ад біскупа да сходу,- у нас яшчэ ёсць час для таго каб падумаць, ці не занадта мы спяшаемся. Вы ж карануеце хлопчыка. Дзесяцігадовае дзіця не здолее само кіраваць такім вялікім каралеўствам. Трэба будзе даваць яму апекуноў, дарадцаў... Падумайце, колькі тут будзе звадак, зайздрасці, незадавальнення?

Услед за Астрарогам выступіў Ян з Горкі, сваяк Мяльштынскіх:

- Мы праз вякі дамагаліся патрэбных нам правоў, свабод, за іх пралівалі кроў нашы бацькі... Мы маем права нагадаць пра іх пацверджанне; калі нават непаўналетні кароль іх нам дакляруе, гэта не будзе мець ніякай вагі.

Можа стацца так, што як ён вырасце, дык адмовіцца ад усяго, прост у вочы нам скажа, што не меў права пастанаўляць.

Алясніцкі цвяроза ставіўся да гэтых разважанняў, яны ўжо не раз выказваліся яму. Ён нагадаў усім хто ёсць пра каранацыю Казімера:

- Каранацыя непаўналетняга - справа нярэдкая. Зарукай стане матчына і сынава ўдзячнасць, яны нас не падмануць. Мы будзем апекавацца над ім, зможам давесці яму патрэбу вернасці забавязанням. Успомніце пра дабрыню і мяккасць бацькі Уладзіславава, якія дасталіся яму ў спадчыну.

Тут да біскупа падышоў ягоны малады капелан, Алясніцкі шапянуў таму нешта на вуха, і той выйшаў.

Кракаўскі шляхціц Мікалай з Міхалова пачаў расказваць пра маладога каралевіча, хваліў яго за рыцарскія паводзіны і добрае сэрца.

Гэта ж пацвердзіў і маршалак Ян Гловач. Спрэчкі на нейкі час аціхлі, калі пасланы біскупам капелан вярнуўся ў залу з вялікай кнігай, апраўленай у белую скуру з залатымі зашпілкамі. Вочы ўсіх, хто быў, скіраваліся на яе. Кніга гэтая магла стаць зарукай для маладога караля, падаць за яго свой голас у такія дні, ад якіх залежыла будучыня.

Гэта быў зборнік правоў, зацверджаных каралём Казімерам, памяць пра якога ўсе ўшаноўвалі. Кнігу прынеслі з бібліятэкі кафедры на Вавелі. На першай яе старонцы тагачасны ілюстратар намаляваў караля - ён сядзеў на троне з аголеным мечам, нібы абараняў правы, дадзеныя ім для народа.

- Паглядзіце на гэтую кнігу, - сказаў Збігнеў, беручы яе ў рукі, - і паслухайце мяне. Яна пераканае вас лепей, чым змог бы зрабіць гэта я.

Усе змоўклі.

Біскуп прачытаў вытрымку са статутаў Казімера, дзе было сказана: для каралеўскага дзіцяці, якое адрозніваецца ад звычайнага тым, што калі яно мае належны нагляд, адпаведнае выхаванне, пятнаццаць гадоў можна лічыць сталасцю.

Толькі пяць гадоў трэба пачакаць, і Уладзіслаў дасягне поўных летаў - веку, які і раней прызнаваўся дастатковым, каб сын караля стаў каралём. Што маглі значыць гэтыя пяць гадоў пры ўсеагульным падтрыманні, ці маглі яны пагражаць болылай небяспекай, чым новыя выбары, няпэўныя, без адзінства і згоды? А хіба не магла легчы цяжарам на ўвесь народ удовіна і сірочая крыўда?

Алясніцкі ўзрушана выказаў усё гэта і паклаў кнігу з выявай Казімера на стол. Вочы сенатараў былі звернутыя на гэтыя старонкі, на малюнак - яны пазіралі на іх з нейкім незвычайным замілаваннем і пашанай. Іх сэрцы памякчэлі. Усе маўчалі.

Алясніцкі скарыстаў гэты момант, са смуткам ды важнасцю ў голасе дадаў:

- Лёсы гаспадарстваў у руках Божых. Чалавечы розум не зможа прагадаць іх, абараніць ад таго, што наканавана. Адно толькі можа чалавек: споўніць свой абавязак, стрымаць слова, быць адданым таму, чаму прысягнуў. На гэтай радзе мы павінны аднадушна выказаць сваю волю, у той час, калі купка звадыяшаў хоча парушыць нашу згоду, аддаць наша гаспадарства на згубу ворагам. Давайце ж згуртуемся каля трона, будзем яго ахоўваць і шанаваць. Хай жа гэтая выява вялікага караля будзе сведкай нашага абавязку перад сям'ёй нябожчыка ўладара!

Усе былі ўзрушаныя гэтай прамовай, ніхто не сказаў ні слова супраць.

Сенатары ўсталі. Быў ужо вечар. Біскуп адразу ж пайшоў да каралевы, якая ў хваляванні чакала весткі з рады.

Перамога надала Алясніцкаму спакою і весялосці. Каралева змагла па ягоным твары прачытаць, што ён прынёс ёй жаданае суцяшэнне.

- Я прыйшоў з рады,- весела сказаў ён.- Калі і былі яшчэ нейкія сумневы ў заўтрашнім дні, то, думаю, сёння яны рассеяліся. Кароль Казімер дапамог мне перамагчы. Сенатары згадзіліся ўсе як адзін.

Каралева малітоўна склала далоні, паводле яе знаку Уладзіслаў падышоў і моўчкі пацалаваў біскупу руку.

- Хоць ты, мой ойча, і запэўніў мяне ў заўтрашнім дні,- ціха прамовіла Соф'я,- але ён не будзе лёгкім. Нашы ворагі не спяць у шапку. Нягоднік Страш, запальчывы Спытка, легкадумны Дэрслаў і цэлая плойма іхных памагатых паабяцалі, што не дапусцяць каранацыі. Яны пагражаюць, маўляў, уздымуць крык ля касцёльных дзвярэй і падбухтораць народ супраць каранавання.

Алясніцкі пагардліва скрывіўся.

- Гэтыя людзі не шануюць ні Бога, ні веры, у якой яны былі выхаваныя, і здольныя на што хочаш. Але яны толькі зганьбяць сябе, а нічога не дакажуць. Народ з пагардай адвернецца ад іх, а мы і зусім не будзем звяртаць увагі на іх лямант і крык. Мы мусім паважаць іхнае права вольна выказваць свае думкі, але нас ніхто не абавязвае слухацца.

- Ах, каб можна было гэтага ўнікнуць! Угаварыць іх, задобрыць падарункамі! - трывожылася занепакоеная каралева.

- Ні прасіць, ні таргавацца з імі мы не будзем,- запярэчыў біскуп,- бо тым самым мы б заахвоцілі баламутаў, паказалі б сваю слабасць і няўпэўненасць у нашай справе. Ды што там значаць галасы некалькіх чалавек? Біскуп крыху сцішыў голас і пераканаўча дадаў:

- Сабакі брэшуць на месяц... А ён свеціць сабе ды свеціць...

У гэтую ноч ніхто ў Кракаве не спаў. Назаўтра меўся быць вялікі дзень. Аднак на тварах гараджан не было відаць радасці, наадварот, у многіх было змрочнае прачуванне будучыні.

У замку рыхтаваліся да заўтрашняй урачыстасці, у касцёле слугі ставілі трон і засцілалі лавы для сенатараў. Гараджане рыхтаваліся, паводле звычаю, у панядзелак вітаць на рынку маладога караля. На гасподах адны захоўвалі маўчанне, другія непакоіліся і гарачыліся.

Тыя ж, хто рыхтаваўся да заўтрашняй зацятай вайны, ужо загадзя адчувалі, што яны яе прайграюць, і заходзіліся ў немачнай злосці. Яны ехалі сюды з надзеяй, што выступяць больш магутнай сілай. Ім шмат абяцалі. Але Кракаў чым далей, то ўсё больш адбіраў у іх прыхільнікаў, многія ўцякалі і хаваліся. Нават найадважнейшыя паддаваліся таму настрою, які панаваў у горадзе. Яны адчувалі, што іхняя жменька нічога не вартая, яна можа толькі ўзбаламуціць натоўп, але не здолее яго пераканаць.

Толькі неўтаймаваны Страш, Спытка, які нічога не баяўся праз сваю гордасць, ды легкадумны Дэрслаў, рады паказаць зухаватасць натуры, насуперак усім верылі, што ім удасца перашкодзіць каранацыі. Наагул лік іх прыхільнікаў і складаўся з вышэйназваных асоб, якія згодна выступалі ў Апатаве, а на астатніх было мала надзеі; Астрарога ўгаварылі сенатары, Абрам Збанскі хоць і абяцаў не адступацца, але не хацеў быць занадта актыўным. Нейкая купка людзей без імя і звання мела намер падтрымаць завадатараў, але тыя не надта на іх разлічвалі. Гэта былі людзі з тых, хто мог лёгка паддацца ўплыву большасці, самому бляску і значнасці магнатаў.

Ліпеньская ноч уступала месца раніцы пры адчыненых вокнах з відам на Гродскую вуліцу ў Дэрслававым пакоі; яна прайшла ў гарачкавай размове, якую Страш увесь час перасыпаў праклёнамі. Ён яшчэ больш схуднеў, змарнеў ад дарэмных намаганняў, расчырванелы, раз-пораз прыкладваўся да кубка, піў, хадзіў па пакоі і пагражаў:

- Убачаць, яшчэ як убачаць, што нас нельга запалохаць!

Спытка маўчаў, Дэрслаў паддакваў. Напярэдадні ўвечары ён прыйшоў ад Астрарога, які халодна прыняў яго і нічога не паабяцаў. Ваявода нават варажыў ім марнасць намаганняў. Пачало ўжо добра днець, калі Спытка заснуў, лежачы на лаве. Страш сноўдаўся па пакоі, а гаспадар, Дэрслаў, сядзеў у задуменні і пазяхаў; тут у расчыненых ад гарачыні дзвярах паказаўся далёкі сваяк Дэрслава Ястжэмбчык, ён выхоўваўся пры ім, меў мянушку Чуб. Ястжэмбчык быў найжвавейшым пры двары Дэрслава, найлепш слугаваў яму, хоць яны часта і сварыліся. Калі Страш адвярнуўся, Чуб спадцішка даў Дэрславу знак, каб ён выйшаў.

Дэрслаў не зразумеў, дзеля чаго патрэбна такая таямнічасць, але ляніва ўстаў з лавы і выйшаў з пакоя. Чуб пацягнуў яго да бакоўкі, дзверы якой былі адчыненыя, там яго чакалі. У ранішнім змроку ён разгледзеў мужчыну высокага росту: той стаяў засунуўшы рукі за пояс. Убачыўшы Дэрслава, паспяшаўся насустрач. Здзіўлены Дэрслаў пазнаў у ім свайго пляменніка Сташка, што служыў пры двары архібіскупа маршалкам.

Дэрслаў не бачыўся ні з кім са сваіх родных, якія былі пры архібіскупе, пасля нападу на Ажэлец і забрання скарбу. Ён мусіў вымінаць іх. Таму цяпер, убачыўшы Стаха, разгубіўся.

Стах быў шмат старэйшы, ён моўчкі давёў Дэрслава ад дзвярэй да акна.

- Чалавеча,- пачаў ён паважным тонам,- што гэта ты вычаўпляеш? Ты ж усю нашу радню ганьбіш! Дзеля адной дурной гладкай дзеўкі, хай сабе і княгінькі, якая тваёй ніколі не будзе, ты забыўся, чым абавязаны дзядзьку, свайму становішчу, Богу і людзям! Ты ж да згубы ідзеш... на пагібель!

Дэрслаў круціўся, як вуж на патэльні, але яму не было чым крыць. Баючыся, што той уцячэ, Стах трымаў яго за руку.

- Што там было ў цябе з дзядзькам, гэта нашы хатнія справы,- працягваў ён.- Усё гэта забудзецца і ўладкуецца, але будзе куды горш, калі ты звяжашся са змоўцамі, пра што я чуў, і выступіш супраць біскупа і каралевы! Навошта гэта табе? Ты да ўсяго чыста закрыеш сабе дарогу. Дзядзька шкадуе цябе, яго яшчэ можна ўгаварыць, калі ж ты пойдзеш з гусітамі, звяжашся са Спыткам і Збанскім, то ты прапаў!

Дэрслаў утрапёна глядзеў на Стаха.

- А што мне рабіць?! - крыкнуў ён.

- Архібіскуп злітуецца над табой, я і прыйшоў для таго, каб перадаць табе гэта,- дадаў Стах.- Ён хоча адцягнуць цябе ад краю бездані. Думай, пакуль час яшчэ ёсць!

Дэрслаў пазмрачнеў і апусціў голаў.

- Я ж даў слова... Мне трэба ісці.

- Ісці ў залу нікому не забаронена, але там ты маўчы і не рыпайся! - пераконваў Стах.- Хай сабе крычаць іншыя, гэта не твая справа... Страш, Спытка, хай сабе і Збанскі - яны гусіты і ворагі касцёла, але ты... ты ж архібіскупаў сваяк... Ён табе гэтага ніколі не даруе!

Дэрслаў моўчкі слухаў. Надзея замірыцца з дзядзькам, якога ён абрабаваў, дзеля будучай спадчыны падалася яму прывабнай. Тут можна і на ахвяры пайсці.

- Было б найлепей, каб ты не ішоў з імі,- працягваў Стах.- Мог бы ўдаць з сябе хворага, калі ж не ўдасца ўхіліцца, маўчы, зашыйся ў куток і не рэкні! Гэтым ты хоць крыху супакоіш дзядзьку, і ён не пракляне цябе, не пазбудзе спадчыны.

Стах хацеў пайсці адразу, не чакаючы, што ён скажа, але Дэрслаў пасля ваганняў і роздуму яго затрымаў.

- Што ж, згодзен,- сказаў ён,- калі дзядзька ад мяне таго патрабуе, то я гатовы прамаўчаць. Аднак мне трэба быць у зале і стаяць з імі.

- Ты толькі рота не разяўляй ды пільнуйся, каб на цябе не звярнулі ўвагі. Зразумей: усе вашыя спробы - марныя, сёння каралевіча Уладзіслава карануюць, і ён, і маці ягоная будуць памятаць пра тых, хто выступаў супраць каранацыі, нікому з іх не мінецца.

Дэрслаў болей нічога не сказаў, падаў сваяку руку, праводзіў яго да дзвярэй, перадаў Чубу, а сам вярнуўся ў болылы пакой, які ўсё яшчэ мерыў крокамі Страш, дадаючы сабе бадзёрасці віном.

Спытка драмаў, а дзень усё яснеў. Трэба было загадзя патрапіць у Белую залу ў замку, бо, прыйшоўшы пазней, можна ў тлуме не праціснуцца праз натоўп, а могуць знайсціся такія, хто знарок не пусціць туды вядомых звадыяшаў.

Каму-каму, а Страшу мусова трэба было туды патрапіць. Ён не збіраўся рыхтавацца, апранаць нешта асаблівае. Каб падкрэсліць сваю пагарду да гэтага сходу, непрыхільнасць да сенатараў, паказаць, што ён шмат выцерпеў, Страш знарок хацеў пайсці ў замак у штодзённым паношаным адзенні, якое на ім было.

Спытка ж, наадварот, заўжды думаў пра свой шляхетны, свецкі выгляд. Дэрслаў таксама збіраўся адзецца ў святочнае адзенне, але пасля спаткання са Стахам збаяўся. Страш разбудзіў Спытку, і той пайшоў на сваю гасподу пераапранацца. Дэрслаў паклікаў служку і шэптам загадаў яму, каб дзеля такой нагоды не чапаў найлепшых убораў, а прынёс нешта менш пышнае і прыкметнае.

Пакуль усё гэта дзеялася, абудзіўся і ажыў горад. Усе спяшаліся заняць месца і пацягнуліся ў замак на Вавель, да касцёла, пераказваючы адзін аднаму, маўляў, біскуп хацеў, каб каранацыя пачалася ў час, бо цырымонія цягнецца досыць доўга.

Усе ведалі, што перад абрадам у касцёле будзе вялікая рада ў Белай зале. Там будуць галасаваць за абранне Уладзіслава каралём, а потым яго павядуць у касцёл і пачнецца каранацыя. Якраз тут Страш, Спытка і іх паплечнікі меліся даць адпор - зрабіць так, каб імша не змагла пачацца з прычыны познага часу, каб яе адклалі да наступнай нядзелі, а за тыдзень яны перагавораць з людзьмі і схіляць іх на свой бок.

Да бойкі рыхтаваліся абодва бакі, аднак Алясніцкі адчуваў падтрыманне архібіскупа, іншых святароў, сенатараў і быў амаль што ўпэўнены ў перамозе.

Напярэдадні каралева Соф'я, якая ўсё ж баялася, каб супраць яе сыноў не выступілі мазавецкія Пясты, як магла пераконвала іх, упрошвала і гэтулькі ім усяго наабяцала, што Пясты сталі на яе бок і дакляравалі падтрымаць маладога караля.

Вельмі рана ніжняя Белая зала пачала запаўняцца людзьмі, яны ўваходзілі і выходзілі, але сенатараў яшчэ не было. Для каралевы паставілі крэсла пад балдахінам, для свецкіх і духоўных сенатараў падрыхтавалі накрытыя лавы, для ўсіх іншых - простыя, месца ставала ўсім.

Шляхта і не самыя важныя чыноўнікі ўжо заходзілі і рассаджваліся, выбіраючы сабе найлепшае месца, калі пад'ехаў Спытка з Мелынтына, пышна адзеты, з гордым выглядам, з ім было даволі шмат народу.

З аднаго боку ад яго ішоў схуднелы і жахлівы ў сваім гарачкавым памкненні Страш, з другога - Абрам Збанскі, пазнанскі суддзя, крыху воддаль Дэрслаў з Рытвян і іншыя, усе яны цесным гуртам уступілі ў залу. Тут ужо было шмат людзей.

Спытка хацеў выбраць сабе месца бліжэй да трона і сенатараў, але маршалак не дазволіў, патлумачыў, што там будуць сядзець ваяводы і кашталяны. Тады ё'н падаўся са сваёй світай бліжэй да акна і заняў там апошнія месцы, не вельмі аддаленыя, адтуль ягоны голас мог быць пачуты.

Дэрслаў моўчкі стаў побач. Страш здзівіўся, што ён не імкнецца быць навідавоку. Гэта здзівіла не толькі яго, але, можа, і іншых, ды ўжо не было часу спрачацца з ім прост у зале.

А зала тым часам усё болей напаўнялася, быў чуваць ціхі гоман. Людзі пазіралі адзін на аднаго, адчуваючы, што спрэчка будзе вельмі гарачай.

Каб каранацыя адбылася ў гэты самы дзень, трэба было не зацягваць залішне спрэчкі і галасавання.

Апоўдні архібіскуп павінен пачынаць імшу. Заставалася ўсяго каля дзвюх гадзін для таго, каб перамагчы непрыхільнікаў.

Усе чыноўнікі Кароны ўжо занялі свае месцы, калі увайшоў архібіскуп у сваіх урачыстых шатах, каля яго біскупы: кракаўскі Збігнеў, плоцкі Станіслаў, хелмскі Ян і вроцлаўскі намінант (29) Уладзіслаў. Усе ўсталі, вітаючы іх, потым моўчкі паселі.

На панурым спалоханым твары архібіскупа нельга было нічога заўважыць, Збігнеў ішоў з горда ўзнятай галавой, і хоць ён саступіў сваё месца прымасу, аднак ніхто не сумняваўся, хто з іх насамрэч мае большае значэнне і сілу.

Алясніцкі заняў сваё месца, смела зірнуў у бок Спыткі, змерыў паглядам і яго, і тых, каго ён прывёў з сабой, уздыхнуў і адвёў позірк, нібыта не дужа высока цэнячы гэтых людзей.

Архібіскуп баяўся падняць вачэй, ціха гаманіў з плоцкім біскупам, каб не выдаць свайго хвалявання. Яму не ставала духу паглядзець у той кут, дзе мог сядзець ягоны сваяк.

Тут адчыніліся дзверы за тронам і ўсе ўсталі: гэта ўвайшла каралева ў доўгім жалобным строі, бледная, урачыстая, засмучоная. Яна хацела трымацца мужна, але ў яе падгіналіся ногі. Побач ішлі абодва сыны. За імі - тры мазавецкія князі.

Тое, што яны суправаджалі яе, мела сваё значэнне.

Наступіла хвіліна маўчання.

Біскупы параіліся між сабой.

Тады гнезненскі біскуп Войцах слабым голасам адкрыў працэдуру галасавання сенатараў.

Толькі ён скончыў прамаўляць, як устала каралева і ступіла некалькі крокаў наперад. У зале запанавала нейкая асаблівая цішыня.

Яна пачала гаварыць такім ціхім голасам, што яе ледзь маглі пачуць зблізку.

Яна прасіла ўсіх, хто быў у зале, каб яны стрымалі слова, дадзенае нябожчыку каралю, і выбралі аднаго з сыноў ягоным наступнікам. За захаванне ўсіх забавязанняў і пацверджанне прывілеяў пасля таго, як кароль дойдзе поўных летаў, яна давала заруку - сваю і мазавецкіх князёў.

Калі каралева скончыла гэтую прамову, якая нялёгка ёй далася, то раптам узняла пасмялелыя вочы, паглядзела ў залу і выцерла дзве слязінкі.

Яе голас сціх, і ніхто больш не браў слова. Толькі сабраўся ўстаць і загаварыць кракаўскі біскуп Збігнеў, як раптам Абрам Збанскі, прабраўшыся наперад, палкім голасам, хоць нібыта і ў памяркоўных выразах, пачаў казаць тыя самыя довады і разважанні, якія ўжо гучалі ў Апатаве.

Гэта былі слова ў слова тыя самыя сумневы, тыя страхі, тая нявера ў здольнасць непаўналетняга караля кіраваць, тая самая боязь за прывілеі шляхты, якія новы кароль мог сваёй воляй адабраць. Збанскі выказаў усё гэта досыць паслядоўна і зразумела. Яго не перапынялі.

Не даючы нікому што-колечы сказаць, пасля Збанскага, запальчыва і бесталкова, раптам пачаў гаварыць Страш. Злосці і агню ў ягонай прамове было аж залішне.

Толькі купка людзей, што стаяла каля яго і Спыткі, падтрымвала гэтае выступленне і заахвочвала асталых.

У зале запанавалі шум і гвалт.

Спытка, незадаволены, што яго апярэдзілі, устаў, узяў рукі ў бокі і пачаў крычаць:

- Ксяндзы, біскупы і панове сенатары хочуць схіліць нас да гэтай каранацыі. Мы не хочам яе і не можам дапусціць.Так, мы прысягалі каралю ў Брэсце, але чыста ўмоўна. Нашых прывілеяў няма каму пацвердзіць. Тыя людзі, што стаяць каля трона, сабе на руку хочуць каранаваць недалетка, яны хочуць падзяліць між сабой уладу і захапіць кіраўніцтва, а астатніх рыцараў заняволіць. Але мы не дамо закаваць сябе, мы не хочам гэтага караля і тых, хто яго апякуе! Мы дзеля таго склікалі з'езд у Апатаве, каб не дапусціць каранацыі, і тут стаім і будзем стаяць на сваім. Не дамо накінуць сабе караля! Выберам яго самі і карануем, калі прыйдзе час!

Прыхільнікі Спыткі пачалі крычаць:

- Не дамо накінуць караля!

- Не дамо!

- Склікаць новы агульны з'езд!

- Не дапусцім каранацыі!

Дарэмна спрабавалі ўзяць слова Збышка, потым Мікалай з Міхалова, Тарноўскі і Канецпольскі. Шум узрастаў, і хоць група, якая яго падняла, была невялікай, але замяняла колькасць палкасцю і напорам.

Тая нечаканасць, з якой выступіў Спытка, крыкі і заклікі Страша, хітрая прамова Абрама Збанскага пачалі, як гэта часта бывае пры такім вялікім зборы народу, уплываць на менш смелых, спакойных і няўпэўненых людзей.

Пільным вокам Алясніцкі заўважыў на тварах людзей замяшанне і сумненне. Нельга было дапусціць доўгіх спрэчак, якія пагражалі збіць з тропу тых, хто вагаўся.

Нарэшце выступіў, узвысіўшы голас так, што заглушыў і Спытку, Ян Гловач з Алясніцы, не з такім важкім і бліскучым словам, як звычайна выступаў ягоны брат, але з чыста польскай грубаватасцю, упэўнены ў сваіх думках.

- Мяне дзівіць такі дужа шчыры клопат пра дабрабыт грамадства, які вы тут выказваеце, жадаючы мець не караля, а безкаралеўе! Я ведаю адно: у часы "каптуроў" (30) дазволена абражаць святароў, не прызнаваць над сабой ні ўлады, ні права, браць прыступам гарадкі, рабаваць скарбы, рабіць тое, што і малому не дазваляецца... Я ведаю тых, хто непакоіцца пра свае прывілеі: яны думаюць не пра шляхецкую вольнасць, а пра сваю поўную беспакаранасць. Але і мы, тыя старэйшыя сенатары, якія стаялі на баку нябожчыка караля, дбаем пра свае свабоды. Мы не раз паказвалі прыклады таго, як іх абараняць, усё гэта на сваім карку вынеслі... Дык ці могуць думкі некалькіх апантаных асоб пераважыць там, дзе супраць іх большасць, увесь народ?

Канцлер Ян з Канецполя дадаў пасля:

- Крычаць лёгка, але крык ні пра што не сведчыць, як толькі пра добрае горла. Каму хочацца крычаць, хай крычыць, а мы ўсё роўна зробім тое, што пастанавілі.

- А мы гэтаксама маем права не дапусціць, як вы самахоць спрабуеце паставіць на сваім! - закрычаў Спытка. Ён узняў угару абедзве рукі. Усе ягоныя прыхільнікі таксама пачалі крычаць.

Ян Гловач, які стаяў якраз проці іх, з выклікам змерыў усіх паглядам і рассмяяўся. Важная нарада пагражала перарасці ў зацятую сварку і вайну. Той-сёй уставаў, спрабуючы стрымаць спрэчку, іншыя патрабавалі цішыні. Ніхто не мог даць рады. Каралева спачатку ўся збялелая сядзела на троне, адправіўшы дзяцей, бо каралевіча Уладзіслава пара было адзяваць для каранацыі, а потым не вытрымала і выйшла з залы, заломваючы рукі.

Біскуп Збігнеў не траціў упэўненасці ў сабе, цярпліва чакаў хвіліны, калі можна будзе ўзяць слова. Аднак не змог перасіліць галасу і крыкаў, устаў, падышоў да сенатараў і Спыткі з Тарнова, шапнуў яму на вуха, каб папрасіў маршалка станавіта звярнуцца да грамады ў апошні раз.

Сход зацягваўся, час ішоў, яшчэ гадзіна - і каранацыю давядзецца адкласці, а што будзе далей, за гэта ніхто паручыцца не мог.

Сваім магутным голасам Ян з Алясніцы, узняўшы рукі, запатрабаваў цішыні, збіраючыся нешта сказаць.

У зале стала цішэй, але не таму, што Спытка і Страш супакоіліся і адступілі, проста было цікава, што абвесціць маршалак.

- З дазволу паноў сенатараў нашага каралеўства,- загаварыў Гловач,- абвяшчаю пры тым бытнаму люду, што старшына Кароны нашае і ўсе дастойныя сыны ка- ралеўства пастанавілі вылучыць на каралеўскі сталец і каранаваць старэйшага каралевіча Уладзіслава! Каму гэтая пастанова наша не даспадобы, хай стане з левага боку, тыя, хто з намі,- з правага. Тады будзе ясна, ці вялікі лік тых, хто хоча выступіць супраць усеагульнага галасавання.

Усе, хто быў у зале, падаліся направа, пачуліся воклічы: "Хай жыве кароль Уладзіслаў!"

Той аднадушны ўсеагульны парыў падхапіў і асмялелых, і тых, хто яшчэ вагаўся.

Дарма крычаў Страш, гарачыўся Спытка, спрабаваў нешта сказаць Збанскі. На іх нават ніхто не глядзеў. Азірнуўшыся навокал, Страш заўважыў, што некуды падзеўся і Дэрслаў. Знік.

Страш разам са Збанскім і Мяльштынскім паўскоквалі на апусцелыя лавы, спрабуючы спыніць натоўп.

Ва ўрачыстым маўчанні іх абміналі, не зважаючы на іх і не слухаючы, духоўныя і свецкія сенатары ішлі ў пакоі да каралевы, каб паведаміць ёй пра пастанову сходу, узяць з сабой Уладзіслава і, не марудзячы, ісці з ім у касцёл, дзе ўжо даўно ўсё было падрыхтавана да каранацыі.

Вось такая сапраўды драматычная, можа быць, адзіная ў гісторыі сцэна разыгралася ў тыя часы ў Белай зале.

Спытка стаяў у роспачы, пакінуты ўсімі, са сціснутымі кулакамі, грукаў нагамі па лаве, кідаў паўз галоў свае праклёны. У такім грубым, дзікунскім, азвярэлым учынку знаходзіў выйсце ягоны немачны гнеў. Страш не адставаў. Але мітусіліся яны дарма. Збанскі стаяў, не сыходзячы з месца, глядзеў на гэта ўсё, ды маўчаў.

Ні адзін чалавек, мінаючы іх, нават не кінуў пагляду, не азваўся, не слухаў Спыткавай лаянкі і Страшавых праклёнаў.

Пад канец прыйшла чарга і маршалка Яна з Алясніцы прайсці праз гэтую буру праклёнаў; яна сапраўды вымагала ад яго вялікай цярплівасці, каб не распачаць сваркі, знесці абразу, нібы не пачуўшы таго, што крычаў яму Мялыдтынскі:

- Слухай ты, Гловач, ты, кат нашых свабод і шляхецкіх правоў, жывадзёр... вылюдак... ты, служка гнід у сутанах... ты, плюгавы раб! Ты думаеш, што на цябе не будзе кары? Гвалтаўнік! Подлы тхор! Калі ёсць у цябе хоць крыху адвагі... выйдзі, выцягні свой меч! Я жыццё гатовы аддаць за нашы правы... Ды дзе там, табе можна без боязі пляваць у твар...

Маршалак схапіўся за зброю, і напэўна пралілася б кроў, а каранацыя не адбылася, калі б канцлер, які ішоў побач, і іншыя не стрымалі яго.

З нязвыклым для польскага шляхціца спакоем, са сцятымі вуснамі, ён павольна ішоў, не здрыгануўшыся, не павярнуўшыся, вымушаны рабіць выгляд, што нічога не чуе... Гэта было для яго сапраўды найвялікшае выпрабаванне...

Нарэшце ўсе пакінулі вялікую Белую залу, яна апусцела... Галасы Страшавы і Спыткавы гулка разлягаліся ў ёй, але іх ужо ніхто не чуў.

Яны засталіся ўтрох... пераможаныя, прыбітыя сорамам. Страш ад злосці рваў на сабе адзенне. Спытка ўсё яшчэ пагражаў помстай і разгромам Алясніцкім. Але яго апанавала яшчэ болыпая злосць, калі, урэшце разгледзеўшыся, ён не ўбачыў тых, хто абяцаў дапамагчы, хто кляўся ў адданасці. Усе пайшлі, нікога не засталося.

- Дэрслаў! Дэрслаў! Дзе гэты нягоднік... дзе? Хай толькі пападзецца мне, я яму морду размажджэру!

- О, яго мазавецкі Болка, што стаяў каля каралевы, угаварыў адным паглядам! - прамовіў Страш.- Ён дзеля сваёй Офкі роднага бацьку прадаць гатовы.

- Сабака! - вылаяўся Спытка.

Нарэшце ў зале настала цішыня.

Мяльштынскі скочыў з лавы. Можа, ён бы ўжо і супакоіўся, сарваўшы злосць дзе-колечы ў іншым месцы, каб не Страш. Усе трое пайшлі да дзвярэй.

- Дык што? I па ўсім? - крыкнуў Страш.- Але ж ёсць яшчэ касцёл, у якім яны ўсе будуць і свайго байструка туды прывядуць. А хіба мы не можам пайсці ў касцё'л і, як і тут, крычаць над іх вушамі?

Спытка не хацеў паказацца меней адважным. Ён спыніўся.

- I сапраўды, пайшлі ў касцёл! - цвёрда праказаў ён. - Я не пайду,- халодна адмовіўся Збанскі.- Пакуль мой голас быў чуваць, я з ахвотай гаварыў, вы бачылі, што я нікога не баяўся, але ўсчынаць сварку, як вулічны п'янюга, я не хачу.

Страш пакрыўдзіўся.

- У такіх бессаромных людзей можна кідаць і словамі, і каменнямі! - закрычаў ён.- Хай ведаюць, што я не баюся іх і не адступлю!

Спытка адпусціў Збанскага, яны разам са Страшам выйшлі на панадворак і паспяшаліся ўціснуцца ў перапоўнены людзьмі касцёл.

А ў гэты час праз другі ўваход сенатары і ксяндзы правялі ў касцёл, да катэдры, апранутага ў святарскія строі каралевіча: на ім былі белыя шаты, якія называліся альба, стыхар, прастакутны каўнер, што завязваецца пад альбай (гумерал), на левай руцэ маніпуляж (31), сандалі, епітрахіль і залацістая верхняя накідка. Услед за ім ішлі маці, малы Казімер, шмат прыдворных, якія разам з Соф'яй, страшэнна спалоханыя, слухалі спрэчкі і ледзь перачакалі тую цяжкую гадзіну.

Тым часам набліжаўся поўдзень, архібіскупу Войцэху даўно было пара распачынаць набажэнства.

Невялікі касцёл быў ужо набіты людзьмі, цікаўны народ тоўпіўся і на панадворку Спытку са Страшам спачатку ледзь удалося праціснуцца да дзвярэй, а потым патрапіць усярэдзіну.

Прага помсты рабіла Страша проста шалёным, і гэтае шаленства надавала яму надзвычайную сілу - ён ад самага парогу пачаў распіхваць натоўп, пракладаючы сабе і Спытку шлях, і яго баязліва прапускалі, зважаючы на ягонае багатае ўбранства і панскі выгляд.

Гэтак абодва завадатары, не маючы пачцівасці да Божага дома, прарваліся амаль у самую сярэдзіну касцёла і пачалі адтуль паказваць пальцамі, пагражаць, кпіць і лаяць сенатараў і асабліва маршалка Алясніцкага.

Каралеве давялося глядзець на ўсё гэта, але перамога была ўжо за ёй, нішто не магло перапыніць абраду каранацыі, таму яна спакойна зносіла абразы, бо бачыла, ад каго яны зыходзілі. Страш не імкнуўся схавацца, больш таго, ён дзёрзка рваўся са Спыткам уперад.

Гэта ўсіх абурала, але, паводле прыкладу маршалка Алясніцкага, які не зважаў на абразы, ніхто нават выгляду не падаў, што чуе іх. Апушчаныя вочы, спеў ксяндзоў, голас аргана прыглушалі іх крыкі. Тольхі ў час прысягі, словы якой кароль паўтараў за архібіскупам, у цішыні здзеклівы смех і пагрозы Спыткі былі чуваць гучней.

Духавенства магло б загадаць, каб тых, хто не шанаваў парадку ў Божым доме, выгналі з касцёла, але біскуп Збігнеў папрасіў не чапаць іх, дазволіў ім беспакарана здзекавацца над сабой і іншымі, бо ведаў, што самым страшным судом для іх будзе асуджэнне тых, хто быў сведкам іх паводзін.

Так і сталася. Спытка і Страш не ўбачылі ніводнага чалавека, які падтрымаў бы іх. Усе расступаліся перад імі, нібы баяліся дакрануцца да іх.

Доўгі абрад каранацыі зацягнуўся да самага вечара, і яны не змаглі пакінуць касцёла, мусілі застацца да канца, стаялі прысаромленыя, зніякавелыя. Спытка яшчэ спрабаваў заступіць дарогу маладому каралю, калі ён вяртаўся ў замак, і нешта крычаць, а Страш стаяў ахрыплы, амаль што непрытомны, урэшце і ён убачыў, што іхная задума не знайшла ў людзей падтрымання і не мела поспеху.

Апошні малебен у касцёле скончыўся ўжо на змярканні. Страш і Спытка выйшлі на вуліцу і здалёку ўбачылі маршалка, які стаяў і ласкава павучаў караля. Спытка напаследак яшчэ раз вылаяў маршалка.

Духавенства, сенатары - усе, хто быў на каранацыі, пайшлі ў замак баляваць з маладым каралём і ягонай маці. Толькі Спытка са Страшам пацягнуліся на гасподу. Мяльштынскі ўсё ўспамінаў пра Дэрслава. "Што з ім здарылася, дзе ён знік, ён жа да гэтага быў самым верхаводам".

Таму перш-наперш завіталі да яго.

У доме Дэрслава было пуста. Амаль што ўсе слугі пайшлі на замкавы двор паглядзець, як пойдуць з касцёла кароль і панства. Дэрслаў ляжаў у ложку, распрануты, заклаўшы рукі за галаву, і пазіраў у сталяванне.

Убачыўшы Спытку на парозе, ён пазяхнуў і засмяяўся.

- Нушто, ахрыплі? - крыху здзекліва спытаўся ён. - Каранацыя адбылася, і цяпер у нас ёсць кароль...

Спытка хацеў усчаць лаянку, але Дэрслаў з прахалодай дадаў:

- Я не люблю крычаць без толку. Пакуль я спадзяваўся, што мы перацягнем на наш бок палову сенатараў, я змагаўся. А тут якраз мой дзядзька адпісаў мне спадчыну.

Мяльштынскі зірнуў на яго з пагардай.

- Сядайце і карыстайцеся заслужаным адпачынкам. Я сумняюся, што вас запрасілі на баль у замак, а ў мяне наўрад ці знойдзецца чаго, апроч хлеба і віна...

Страш расцягнуўся на лаве і толькі застагнаў.

Мяльштынскі перасмыкнуў плячыма, нічога не адказаў гаспадару, ён пляснуў у далоні, нібы ў сваім доме, загадваючы падаць сабе віна і хоць чаго-колечы з ежы.

Спытка не хацеў сварыцца з Дэрславам, таму загаварыў з ім даволі памяркоўна:

- Па праўдзе кажучы, мне трэба было б лічыць цябе здраднікам, але ці з табой, ці без цябе мы ўсё роўна нічога не дамагліся б - гэтыя гвалтаўнікі перамаглі нас коль- касцю. Я толькі тым і задаволіўся, што пры ўсіх абазваў Яна Гловача падлюгам і катам, выклікаў яго на бой, а пад канец яшчэ і тхаром назваў.

- А што ён? - пацікавіўся Дэрслаў.

Страш застагнаў. Спытка плюнуў.

- Але гэта яшчэ не канец,- адказаў ён.- Я яшчэ сустрэнуся з ім і пакажу, дзе ракі зімуюць. Гэта ён, ён ды яшчэ біскуп ва ўсім вінаватыя! Так добра ўсё пачалося, многія ж вагаліся, Збанскага слухалі так уважліва... Спытка апусціў голаў, памаўчаў, потым дадаў:

- Яшчэ не ўсё прапала! Ім не перамагчы мяне так лёгка (32)...

Тут адзін за другім пачалі заходзіць да Дэрслава і іншыя, тыя, хто не адважыўся падтрымаць завадатараў у касцёле, але зараз зноў паспяшаліся да сваіх, каб хоць разам пагараваць. Прывалакліся Курапатва з Ланцухова, Надобны з Рогава і нават Збанскі. З панурымі тварамі, уздыхаючы, яны зноў сабраліся разам і пачалі ўпікаць адзін аднаго.

- Мы ніколі не зробім нічога талковага, пакуль над намі будуць уладарыць ксяндзы! Нам, як і чэхам, трэба вызваліцца ад іх, распачаць жыццё на новы лад... Гэта ўсё Збігнева работа, ён тут і князь і пан. Маршалак Гловач - ягоны родны брат, канцлер Канецпольскі жанаты на ягонай пляменніцы, любецкі кашталян Дабеслаў - ягоны дзядзька, радомскі кашталян жанаты на ягонай сястры, маршалак Ян з Тэнчына - швагер Дабеслава: усе яны аднаго поля ягады і ўсе пад уладай біскупа ходзяць.

Тут ён павярнуўся да Дэрслава.

- Што да дзядзькі вашага, - дадаў ён, - то хоць ён і прымас, але дрыжыць перад Збышкам і іншымі, а што казаць пра іншых біскупаў, калі ён у Рыме мае плечы? Курапатва плюнуў.

- Нам патрэбен свой Ян Жыжка,- уздыхнуў ён.

Так яны сядзелі цесным колам і гаравалі.

- Чэхі малайцы, а мы як нічым не былі, так нічым і не станем! - прамовіў Надобны з Рогава. Ён міжволі выказаў тое, што, мабыць, найболын хвалявала іх усіх: нічым яны не былі і ўжо не спадзяваліся нешта зрабіць.

- Пра Дэрслава я нічога не скажу,- ніяк не мог супакоіцца Спытка.- Ён у час выйшаў з залы, да таго ж дзядзька выпрасіць яму каралеўскую літасць, раз ужо аддаў ажэльскі скарб.

- Толку з таго скарбу, як з разгрызенага гарэха,- прамовіў Дэрслаў.- Там адны лупіны засталіся. I ён нявесела ўсміхнуўся.

Страш адно ляжаў і стагнаў. Вось так, у той час, калі ў замку весела балявалі, успамінаючы нядаўны бунт у Белай зале, у той час, калі малады ўладар разам з маці частавалі гасцей, грымела музыка і воклічы разлягаліся па замкавым двары, пераможаныя ўспаміналі пра сваю няўдачу.

Спытка не здаваўся.

Назаўтра ўранку малады кароль меўся прымаць прысягу сваіх падданых на кракаўскім рынку, сеўшы на троне ў атачэнні саноўных паноў і паслоў. Усю ноч на рынку ладзілі месца для трона, лавы для прыдворных і адумысныя прыступкі - іх абівалі сукном. На вуліцах да рання было людна. Дэрслаў лёг спаць позна, бо госці доўга не разыходзіліся і не давалі яму спачыць. Ён толькі крыху задрамаў, прачнуўся, калі днела, і адразу ж успомніў мазавецкіх князёў, а найперш Болка - бацьку каханай Офкі. Ён жа іх не ўбачыў, не прывітаў. Удзень князёў будзе цяжка спаткаць, бо яны будуць праводзіць каралеву на рынак. Хораша адзеўшыся, ён пайшоў у замкавую гасцініцу.

Мазавецкія князі добра ведалі яго і ягоныя выбрыкі дзеля прыгожай дзяўчыны, яны смяяліся з архібіскупавага пляменніка, які раскідваўся грашыма, спадзеючыся ажаніцца з князёўнай. Апошні ягоны ўчынак - напад на Ажэлец, не прыспорыў багацця, але і не дадаў славы.

Дэрслаў хацеў пабачыцца з князем Баляславам без сведак, але заспеў іх усіх разам у час заўзятай гамонкі.

Князі былі не ў гуморы. Каралева з біскупам ставілі іх у час каранацыі побач з маладым каралём, але яны яшчэ мелі нейкую надзею аж да самага канца, што цырымонія не адбудзецца.

Усе яны пачуваліся няпэўна, расстаючыся з таемнай надзеяй, якой доўгі час жылі. Яны былі смелыя ў час балявання ў замку, але зараз нявесела пазіралі адзін на аднаго. Болка наагул выглядаў расчараваным.

Якраз у той момант, калі Дэрслаў пакланіўся яму, Болка раздражнёна прамовіў, звяртаючыся да Земавіта:

- I што ж вы думаеце? Няўжо мы паддамося біскупам?

Дэрслаў уздрыгнуў, пачуўшы гэта, ён не зразумеў, пра што ідзе гаворка.

Пры чужым чалавеку асцярожны Земавіт прамаўчаў, а гарачкавіты Болка, бліжэй знаёмы з Дэрславам, павярнуўся да яго:

- Малады кароль сёння будзе сядзець на троне на кракаўскім рынку і прымаць прысягу ад гараджан. Па праву нам, князям, самым радавітым у польскім каралеўстве, належыць сядзець з правага боку ад караля, бо мы першыя пасля яго. Дык вось біскупы хочуць адабраць ад нас гэтае права! Гэтага нельга дазволіць.

Толькі Дэрслаў хацеў спытацца пра дзядзьку, ці мае ён дачыненне да гэтага, як Земавіт, нібы адгадаўшы ягоныя думкі, ганарыста прамовіў:

- Ваш дзядзька, ксёндз Войцах, як заўжды хоча сядзець адразу на двух крэслах. I нас не хоча адштурхнуць і абразіць, і Збігнева баіцца, бо ведае, што і з каралём тады не ўдасца паладзіць. Толькі кракаўскі біскуп і мой, плоцкі, выступаюць супраць.

- Пэўна, што Алясніцкі не саступіць нікому, - сказаў Дэрслаў.

- Але ж і мы таксама! - усхвапявана ўсклікнуў Болка мазавецкі.- Годзе таго, што мы згадзіліся дзеля каралевы і на біскупаву просьбу даць заруку за караля і стаць за ім каля трона, які, можа, хутчэй належаў нам, чым гэтаму малому. Мы сядзем з правага боку, або... пойдзем адтуль.

Земавіт скрывіўся.

- Ісці адтуль вам нельга,- запярэчыў ён.- Спачатку трэба будзе разабрацца ў сенаце, каго прызначыць апекуном Уладзіславу. Паводле справядлівасці, раз мы далі за яго заруку, то не хто іншы, як мы, і павінны быць апекунамі.

- Калі паводле справядлівасці, то гэта так, - нягучна пацвердзіў Дэрслаў. - Але ж у нас перамагае не тое, што справядліва, а тое, што... скажа кракаўскі біскуп. Мне так здаецца, што ён не аддасць апеку ў княскія рукі, калі зможа трымаць яе ў сваіх.

Князі моўчкі пазіралі адзін на аднаго, потым Болка тупнуў нагой:

- Што да апекі, то я і ахвоты да яе не маю ды і надзеі асаблівай, быццам яна нам дастанецца, але месца каля трона, якое мне належыць, не папушчу!

- I я! - сказаў Земавіт, тое ж паўтарыў і трэці князь.

Дэрслаў нездарма ахвотна далучыўся да змоўцаў і да канца быў з імі - у ягоным характары была нейкая жылка супраціву і ўпартасці, якая наагул уласцівая ўсёй шляхце. Спадзеў на новы ростырк - паміж духавенствам і князямі, ледзь толькі адшумеў ранейшы - цешыў яго. Ён пагатоў быў рады, бо мог назіраць за ім здалёк, не натыкаючыся на супарат і небяспеку.

Таму Дэрслаў з радасцю падліў алею ў гэты агонь, палка падтрымаўшы князёў:

- Так, панове, вы ў гэтай спрэчцы будзеце мець падтрымку, за вас, бадай што, стане ўся шляхта, бо ўсім ужо апрыкрала нахабства ксяндзоў, якія хочуць уладарыць самі.

Толькі ён так сказаў, як з выцягнутым тварам з'явіўся малады Славіч, прыдворны князя Земавіта, адумысна дзеля гэтай справы пасланы да біскупа Збігнева.

- Ты сказаў біскупу,- павярнуўся да яго Земавіт,- што мы не папусцім нашага права?

- Я зрабіў усё, што вы, ваша мосць, загадалі,- адказаў Славіч,- але мне не пашанцавала.

- Чаму? - у адзін голас спыталі Болка і Земавіт.

- Біскуп стаіць на сваім,- расказваў далей Славіч.- Стары Казімераў статут ужо адзін раз паслужыў яму службу, дапамог перамагчы, цяпер біскуп па гэтым самым статуце даводзіць, што архібіскуп або найстарэйшы пасля яго з біскупаў не толькі павінен сядзець праваруч караля, але і на такім самым троне і кіраваць нароўні з ім. Толькі ў аднаго для кіраўніцтва народам меч, у другога - крыж. I сапраўды, на першым малюнку статута намаляваны кароль і архібіскуп на тронах, астатнія ніжэй...

Земавіт моўчкі ўстаў.

- А хто маляваў гэта? - спытаўся ён, памаўчаўшы.- Такі ж паганы ксёндз, як яны ўсе! Дык дзіва што пасадзіў свайго біскупа поруч з каралём! Не, мы не папусцім!

Славіч уздыхнуў:

- Біскуп сказаў, што і ён не спусціць і не дзеля сябе, а дзеля ўласнай годнасці, маўляў, Бог даў яму ўладу над душамі падданых.

Усе маўчалі. Болын гарачы Болка прамармытаў:

- Ну, тады паедзем адсюль!

- Не,- перапыніў яго Земавіт,- не паедзем, бо нам трэба быць каля караля ў час яго ўшанавання на рынку, ды быць каля трона, а іначай урачыстасць не адбудзецца. Славіч устаў, на ягоным твары адбілася заклапочанасць. Дэрслаў убачыў, што яму тут больш няма чаго рабіць, пакланіўся і выйшаў.

Ён адразу ж паехаў у горад, каб адвезці Спытку з Мялынтына і Страшу прыемную вестку, што, нягледзячы на нібыта поўны правал іх задумы, спрэчка з мазавецкімі князямі абяцае новы разлад, а ім якраз тое і трэба было. Калі ён уварваўся з гэтай навіной да Мяльштынскага, узрадаваны Спытка акрыяў, загадаў паклікаць Страша, хворага пасля ўчарашніх падзей, каб абдумаць, як скарыстаць гэты разлад.

Абрам Збанскі і ўсе біскупавы ворагі ўжо былі гатовыя падтрымаць мазавецкіх князёў, бо ўбачылі ў іх сваіх прыхільнікаў. Балазе ні адзін, ні другі бок не жадаў папушчаць, спадзеючыся, быццам на рынку, у атачэнні тысяч людзей... будзе калі не сутыкненне ці спрэчка, то хоць нейкі супарат з боку мазавецкіх князёў.

Вось такім спосабам тыя, хто ўжо страціў надзею выклікаць раскол і вайну ў каралеўстве, зноў адчулі, што настае зручны момант для выступлення супраць біскупа.

Тым часам гэта дайшло да горада, у замак, да каралевы, якая патаемна ўсім кіравала і ведала пра намеры і планы, што ішлі ад непрыхільнікаў і пагражалі ёй; даведалася яна раніцой і пра спрэчку, якая пагражала зачапіць чэсць караля там, дзе сведкамі маглі быць простыя людзі, якія не дужа разумеюць у справах каралеўства.

Калі ёй паведамілі пра гэта, каралева спалохалася, але яна не пайшла марна ўгаворваць біскупа, ці да мазавецкіх князёў, дый часу ўжо не было.

Ёй трэба было назіраць за слугамі і шатным, якія апраналі маладога караля; Соф'я са слязамі радасці і матчынага гонару глядзела на свайго прыгожага хлопчыка ў каралеўскім убранстве, а ён усміхаўся ёй. Малы Казімер з цікавасцю бегаў каля брата, пазіраў на яго і па-дзіцячаму радаваўся.

Маці прытуліла яго да сябе.

- Пачакай,- ціхенька шапнула яму,- будзе карона і ў цябе! I ты надзенеш яе... я гэта адчуваю і бачу!

На стале ляжала падрыхтаваная для Уладзіслава карона, якую той збіраўся надзець на пурпуровую шапачку, бо для ягонай галавы яна была завялікая.

Каралеве не давала спакою толькі што атрыманая вестка, яна падышла да радаснага сына, пацалавала яго ў лоб і прашаптала:

- Зрабі так, як я табе скажу... Паслухай мяне ўважліва і запомні!

Уладзіслаў скіраваў на маці радасныя і цікаўныя вочы, кіўнуў галавой на знак таго, што зробіць так, як яна скажа.

- Калі ты на рынку сыдзеш з каня, каб заняць сваё месца на троне, паназірай, ці не пачнуць мазавецкія князі спрэчку з біскупам: каму з іх сесці справа ад цябе...

Каралева ўзняла руку ўгору.

- Сваёй каронай ты абавязаны біскупу, і ты быў бы няўдзячным, калі б паўстаў супраць яго, а мазавецкія князі і так непрыхільныя да цябе, злаваць іх не варта.

Уладзіслаў здзіўленымі вачыма пазіраў на маці, нібы жадаючы знайсці выйсце ў гэтым складаным становішчы.

- Ты лепш наагул не сядайся на трон, каб з першага ж дня, з першага кроку не нажыць сабе ворагаў. Стой сярод гараджан, на памост не падымайся.

Уладзіслаў выслухаў параду маці, узяў яе руку ў сваю і пацалаваў.

Каралева абняла яго.

- Ідзі, ужо ўсе чакаюць цябе!

I яна перажагнала сына дрогкай рукой.

На рынку людзі стаялі такім цесным натоўпам, што здалёку пляц выглядаў як усыпаны людскімі галовамі. Людзі высунуліся з вокнаў, пазалазілі на дахі. Сонечны дзень заліваў залацістым святлом гэты рознаколерны, жывы і вясёлы малюнак. Хоць у вялікім натоўпе і была купка незадаволеных і пераможаных, якія з зайздрасцю глядзелі, што дзеялася вакол, але яны губляліся сярод большасці люду, вясёлага і шчаслівага, што зноў мае свайго ўладара, свайго ўкаранаванага правадыра, свайго караля.

Спытка, Страш, Абрам Збанскі і тыя, хто іх падтрымваў, стараліся пратачыцца як мага бліжэй да трона і прыступак, пакрытых пурпуровым сукном, што вялі да яго. Яны агледзелі сабе месца, дзе малады кароль меўся сысці з каня. Тут яны спадзяваліся пачаць спрэчку, якую можна будзе падхапіць і раздзьмухаць крыкамі.

Але ім давялося доўга чакаць. У гэты час самыя ўплывовыя сенатары - Ян з Тэнчына, бецкі кашталян, Спытка з Тарнова і Клеменс Вантробка спрабавалі па дарозе да рынку ўгаварыць мазавецкіх князёў адступіцца ад сваіх намераў.

Трыумфальнае шэсце маладога караля па горадзе было знарок зацягнута, яго завялі ў касцёл, каб выйграць час і з дапамогай пасярэднікаў угаварыць Земавіта. Аднак горды пан нізавошта не згаджаўся.

Занадта многа вачэй бачылі б ягоную слабасць. Таму ён і стаяў на сваім, даводзіў, што тое месца па праву належыць яму і братам.

Павольна, наколькі можна, адцягваючы ўрачыстую хвіліну, ехаў кароль да рынку; па дарозе ён наведаў яшчэ касцёл Дзевы Марыі, там ксяндзы блаславілі яго малітвамі, крыжам і свянцонай вадой.

Выйшаўшы з касцёла, ён зноў сеў на каня і паехаў да трона, які стаяў каля ратушы і нават здалёку быў добра відаць. Над ім луналі харугвы гаспадарства, горада і кракаўскай зямлі. Каля прыступак чакалі з дарамі гараджане.

Малады кароль па чарзе звяртаўся то да біскупа, то да мазавецкіх князёў і з цікавасцю сачыў за іх тварамі. Алясніцкі ехаў спакойны як заўжды, у мазавецкіх князёў гарэлі вочы, на тварах адбівалася напружанне. Аднак Улацзіслава маці нездарма папярэдзіла, і ён спадзяваўся, што спрэчкі ўдасца ўнікнуць.

Каралю вельмі хацелася сесці ў сваёй кароне і ў плашчы на гэты трон сярод рынку і з вышыні пачуць прывітальныя крыкі народа, сапраўднага народа. Дагэтуль толькі важныя постаці магнатаў і рыцараў акружалі яго, а тут, на рынку, да ягоных вушэй упершыню мусіў дайсці голас таго мноства, тых шматлікіх тысяч, што складаліся з багацейшых, бяднейшых і зусім бедных людзей ад шгуга і рамяства, з хат і дамоў...

У тую хвіліну, калі малады ўладар спыніў каня і пачаў злазіць з яго, Алясніцкі, які дагэтуль маўчаў, прамовіў строгім голасам:

- Справа павінен стаць я.

Запанавала маўчанне.

Алясніцкі зноў паўтарыў:

- Толькі архібіскуп можа заняць месца справа ад караля, а я замяняю яго.

Яны глядзелі адзін на аднаго. Малады кароль нейкую хвіліну стаяў, быццам абдумваючы выснову, а тыя, хто быў побач, таксама маўчалі, нібы чакаючы, што ён вымеркуе.

I тут Уладзіслаў ступіў некалькі крокаў да гараджан, з вясёлым і ласкавым тварам сказаў ім некалькі слоў, якіх ніхто не пачуў, тады вярнуўся, сеў на каня і, не ўзыходзячы на трон, конна паехаў далей па рынку.

Нейкі час народ моўчкі чакаў. Людзі спадзяваліся, што ўбачаць караля на ўзвышэнні. Калі ж ён сеў на каня, то паводле знаку па ўсім рынку загрымеў магутны вокліч гараджан:

- Хай жыве! Хай жыве!

Паздзел 9

На вуліцы Святой Анны, у камяніцы, якая стаяла ўпрытык да аднаго з калегіумаў адроджанай пры Ягайлу Акадэміі, жыў у той час славуты вучоны - магістр Генрык, якога яшчэ называлі Чэхам.

Насамрэч ён быў паўпалякам-паўчэхам, па бацьку і па маці, а назвалі яго гэтак таму, што ў маладыя гады ё'н вучыўся ў Празе, нейкі час жыў там, а потым перабраўся ў Кракаў.

Ён быў з ліку тых цікаўных, прагных да праўды разумных людзей, якія з'яўляюцца ў кожным веку, аднак доля іх у розныя часы складваецца па-рознаму, і не ўсякі раз ім удаецца пакінуць па сабе памяць як пра вялікіх працаўнікоў на вячыстым полі спраў чалавечых.

Многія з іх абрынуліся ў нябыт, хоць яны тапталі ў навуцы яшчэ няходжаныя палі, ішлі невядомымі сцежкамі, выпальвалі агнём новыя ляды. I не косці іх, а спадчына розуму ўгнойвае глебу, робіцца добрым пажыўным матэрыялам для новых пакаленняў. Праз шмат гадоў многае на зямлі, палітай іх потам, дае плён, расцвітае дзівоснымі кветкамі.

Магістр Генрык быў чалавекам вялікай працы і вучонасці для свайго часу, але жыў ён у эпоху, што толькі расчышчала плошчу для наступнай.

Пачалося ўжо зараджэнне навук, у розумах абуджалася тое жыццё, якое абяцае ранішняя зорка, ва ўсіх была прага да ведаў, але мала хто з іх мог узняцца над руінамі і разабрацца ў забытых ведах - плёне працы старадаўных народаў.

Гэта быў не такі і бясплённы век, якім яго лічылі з пазнейшых несправядлівых меркаванняў. Уся гэтая схаластыка, фехтаванне ды жангляванне словамі і паняткамі, знакамі і рэчамі, перайначванне, захапленне ўяўнымі дробязямі рыхтавала і шліфавала розумы, гэтай своеасаблівай гімнастыкай духу гартавала сілы для вялікіх заваёў і здабыткаў у будучыні.

Ніводзін з тых удараў матыкі, якія разбівалі цвёрдыя груды, не быў марным. Зерне, якое мусіла цэлыя стагоддзі пралежаць у здранцвенні, усё ж не загінула. Пятнаццатае стагоддзе падрыхтавала адраджэнне ў шаснаццатым.

Магістр Генрык Чэх, на якога з вышыні нашага часу мы можам глядзець як на летуценніка, што страціў розум, быў гэтаксама патрэбны ў тыя падрыхтоўчыя часы, як сёння патрэбныя найвучонейшыя мужы. Ён быў астролагам, а астралогія пракладвала шлях для астраноміі гэтак сама, як алхімія рыхтавала поле дзейнасці для адкрыццяў будучай хіміі.

Паводле ўяўлення людзей даўнейшых часоў (а ўсе яны былі глыбокай веры), на зямлі не існавала нават нейменшай істоты, якая б не мела ў вялікім свеце пэўнай вагі і значэння. Яны лічылі, што ўсё бытуе ў цеснай лучнасці з усім, а таму зоркі і нябёсныя светачы ўплываюць на кон усякага жывога стварэння, у тым ліку і людзей. Астролагі верылі ў гэта.

Паводле іх навукі, што прыйшла з арабскіх краін, дзень і гадзіна нараджэння варажылі будучыню. Вера ў наканаванасць злучалася тут з фаталізмам, на грунце якога палягала ідэя законаў, непахісных, няўхільных, што кіруюць светам.

Магістр Генрык быў астролагам, але разам з тым ён быў і гойбітам, матэматыкам і даследнікам таямніц прыроды, над якімі мудравалі яшчэ Арыстоцель і Пліній.

А перадусім гэта быў чалавек, на наша сённяшняе разуменне, цікаўны, прагны да пазнання таямніц прыроды на ўсіх яе знаных і нязнаных шляхах.

Аднак у тыя часы дзеля пазнання таямніц прыроды не звярталіся да самой прыроды; спачатку хацелі ўведаць, што вызналі і пакінулі ў спадчыну даўнейшыя вучоныя. Вывучэнне сканцэнтроўвалася на кнігах, а тое, пра што яны паведамлялі, прымалася з пачцівасцю і не падлягала крытыцы. Таму і магістр Генрык замест таго, каб бачыць узвышанае і зямное, улягаў у кнігі.

Гэта быў ужо стары чалавек, згорблены ад слібізавання рукапісаў, ягоны твар нагадваў пергамін, вочы запалі, яны былі чужыя святлу, засяроджаныя ў сабе і кніжнай мудрасці.

Кожны грош, нават апошні, ён траціў на набыццё рукапісаў, а да іх у той час былі ахвочыя многія; іх перапісвалі, перапляталі як рэліквіі і найвялікшыя каштоўнасці.

Бядак часта паўтараў даўнае выслоўе: "Vende pallium, ете libros" ("Прадай плашч, купі кнігу"), але плашча ў яго не было ні для сябе, ні для продажу, таму ён мусіў эканоміць на ежы.

I жытло ягонае захоўвала адбітак тагачаснай працы, энцыклапедычнай, не парадкаванай, яна блукала па ўсіх сферах быцця за тоненькім промнем святла.

Стосамі ляжалі рукапісы самага рознага зместу, побач з імі стаялі астралябіі, у слоіках плавалі заспіртаваныя пачварныя істоты, былі тут і чучалы звяроў, засушаныя кветкі, занатаваныя формулы розных таямніц.

А раз магістр Генрык і працаваў, і жыў у адным пакоі, ён тут і еў, бо рэдка выходзіў да агульнага стала, дык побач з рукапісамі можна было ўбачыць і гліняныя місачкі з рыбнымі касцямі, недаедзенай кашай і хлебнымі крошкамі.

У гэтым уяўным гармідары, які не адважвалася парушыць рука прафана, адзін магістр Генрык адчуваў сябе ўтульна. Ён ведаў, дзе ляжыць кожны сувой, кожная дробязь, нават картка, на якой нешта пісаў, а потым скарыстаў як закладку.

Тыя, хто прыходзіў сюды, у тым ліку і хлопчык з беднякоў, які яму слугаваў, мусілі спыняцца на парозе і ні кроку не ступаць далей у той лабірынт слоікаў, падставак, палічак і скрынак, да іх нельга было нават дакранацца.

Не любіў вучоны таксама гасцей і цікаўных назолаў, ён даражыў кожнай хвілінай, бо ад тых, хто да яго прыходзіў, ён не мог нічога навучыцца. Аднак ён быў славалюбівы, і таму часам выходзіў на людзі. Найзачнейшыя сем'і былі радыя мець гараскоп для нараджэнца, а магістр Генрык быў не звычайным астролагам: лічылася, што той стан духу, у якім ён абы час знаходзіўся, абудзіў у ім дар прароцтва. Хоць ён гэта не надта высока цаніў у сабе, але ведаў і хірамантыю - навуку варажбы па руцэ, на якой не для ўсіх зразумелымі рысамі выпісаны кон чалавека.

Ён не любіў пакідаць свайго пакоя, але мог распазнаць характар чалавека па твары, яго рэдка падманвала тое ўражанне, якое ён меў толькі раз глянуўшы на чалавека.

Мы, жывучы ў застыглым веку, які надаў нам іншых звычак, бо шмат якія раней набытыя пад уплывам часу сцерліся, можам пасміхацца з тых праракаванняў, што даўней зыходзілі на людзей, аднак гэта магло быць - асобныя людзі мелі дар празорцаў.

Адным з такіх людзей і быў вучоны магістр Генрык Чэх. Але ягоная вучонасць не толькі не астуджала вялікай набожнасці, наадварот, яна вельмі цесна лучылася з ёй. Вера служыла навуцы стымулам для набыцця духоўнай моцы, для падтрымання заўсёднага разумовага напружання.

Малітвы і звароты да Бога даводзілі яго да ўтрапення, якое ўзмацняла ягоныя навуковыя здольнасці.

У тыя дні, калі ў Кракаве ішлі спрэчкі пра абранне і каранацыю маладога караля, пра ўзвядзенне яго на трон, адбываліся ўсе належныя абрады, а пазней нарада і ўхвала сената, які вызначыў тагачасны польскі ўрад, магістр Генрык сядзеў, нібы замкнёны. Ён нічога не ведаў, а чуткі пра тое, што дзеелася ў сталіцы, прыходзілі ўрыўкамі і мала чаплялі яго.

Вучоны куды больш задумваўся над тым, як размяшчаліся на небе планеты, у якім стане была кожная з іх, абяцала аспект камунікацыі або спачыну; хто пераважаў, ці халодны і змрочны Сатурн, ці вільготны і тужлівы Месяц, ці гарачы і сухі Марс, ці ясны і спагадлівы Юпітэр...

Згорблены над сваімі разлікамі і старымі рукапісамі, магістр Генрык не звярнуў увагі, што каралеўства займела новага ўладара.

У сталіцы ўжо ўсё аціхла, госці раз'ехаліся, спакой запанаваў на зямлі і ў нябёсах, калі неяк раз жнівеньскім днём нехта пастукаў у дзверы да магістра Генрыка, як заўжды занятага чарговым рукапісам, які цікавіў яго перадусім. З неахвотай і скрухай ён падняў голаў, нешта невыразна прабурчэў, устаў з крэсла, на якім перад тым згорблена сядзеў, і ўбачыў у дзвярах мажнога мужчыну сярэдніх гадоў - паводле адзення можна было пазнаць у ім духоўную асобу.

Магістр Генрык не пазнаў госця, хоць яму падалося, што здалёк некалі бачыў гэты твар. Ягоныя пастава і адзенне выдавалі ў ім чалавека, які займаў не апошняе становішча ў каралеўстве.

Па-хрысціянску прывітаўшы госця, вучоны цярпліва чакаў, чым той патлумачыць прычыну свайго з'яўлення.

- Шаноўны магістр,- прамовіў госць,- твая слава прывяла мяне да цябе. Не дзеля сябе я хачу прасіць тваёй парады, а дзеля асобы высока пастаўленай, якая рупіцца пра лё'с сваіх дзяцей. Ні для каго не таямніца тое, што хоць чалавек не можа ўнікнуць наканаванага яму, але, ведаючы, што чакае яго, мог бы хоць нешта запабегчы і змякчыць. Матчына сэрца, якое трымціць над дзецьмі...

Магістр Генрык не даў госцю скончыць.

- Пра што вы хочаце даведацца ад мяне? - спытаў ён.- Я магу вам сказаць толькі тое, што паказваюць зоркі. А яны няўмольныя... Ці на дабро чалавеку пойдзе, калі ён загадзя ўведае, што з ім будзе? Ці была б нам патрэбнай і карыснай наканаванасць, калі б мы атрымалі над ёй уладу?

- Усім яе даць нельга, як не даюць нажа дзіцяці,- сказаў святар,- але ж асобным абраным людзям - вучоным - Бог узычыў веданне будучыні. Чаму ж ім не падзяліцца тым дарам?

Стары Генрык уздыхнуў.

- Адна жанчына хоча бачыць вас і пагаварыць з вамі,- працягваў незнаёмы,- але так, каб пра тое ніхто не ведаў.

Магістр Генрык задумаўся.

- Я чуў,- дадаў госць, - што вы хацелі б мець адзін рукапіс, пра які расказваў рэктар універсітэта, ён каштуе некалькі коп грошай. Магу вам паабяцаць набыць яго для вас у Венецыі, калі вы не адмовіце ў маёй просьбе. Калі магістр Генрык пачуў гэта, то задрыжаў, узняў рукі ўгору, а потым так абняў госця, што, каб той быў крыху слабейшы, то задушыў бы яго ад радасці.

- О, хай будзе блаславёна тая гадзіна, калі вы пераступілі мой парог! - усклікнуў ён. - Кажыце, што мне трэба рабіць. Усю сваю бедную мудрасць складаю да ног вашых і той дабрачыннай жанчыны...

- Сёння надвячоркам я прыйду,- дадаў узрадаваны святар і сабраўся пайсці, але каля парога яго затрымала нейкая думка.

- Ойча мой,- ціха прамовіў ён,- калі ў будучыні вы ўбачыце занадта невясё'лыя праявы, не крываўце імі матчынага сэрца.

Стары ўзняў руку ўгору.

- Пра гэта клапаціцца не трэба,- сказаў ён.- Жыццёвы досвед навучыў мяне ўзважваць, што можна ўскласці на тыя ці іншыя плечы. Я не ўскладу на яе празмернага цяжару.

Калі госць пайшоў, магістр Генрык не вярнуўся да сваёй кнігі, ён, як дзіця, цешыўся надзеяй займець рэдкі рукапіс. Потым доўга стаяў у задуменні, спрабуючы разгадаць нейкую загадку.

Ён наморшчыў лоб, выцер з яго пот, усміхнуўся і пляснуў у далоні. Яму здалося, што ён адгадаў тое, што хацеў уведаць.

Шпаркім крокам ён падышоў да століка і выцягнуў з купкі папер і пергамінаў тры гараскопы, страсянуў з іх пыл. Адзін з іх, ледзь зірнуўшы на яго, паклаў назад, два асталыя пачаў вывучаць, прымасціўшыся каля акна, і доўга разважаў над імі.

У куце вялікага пакоя ў паўзмроку стаяў просты, сасновага дрэва алтар, на ім - невялікае распяцце; гэта быў, напэўна, нечы падарунак, бо разьба там была каштоўная і прыгожая.

Стары ўкленчыў, склаў перад сабой рукі і доўга маліўся або думаў засяроджаны на сваіх развагах - разабрацца ў гэтым было цяжка.

Шалясценне ў калідоры, які вёў у ягоны пакой, абудзіла яго. Ён перахрысціўся і ўстаў. Дзверы адчыніліся, разам са святаром, які прыходзіў удзень, павольнымі крокамі паважна ўвайшла сталага веку жанчына з закрытым тварам. Чорная вуаль спадала з лоба на яе белы і бледны твар, праз яе свяціліся вочы яшчэ поўныя агню.

Магістр Генрык нізка пакланіўся, а потым застыў у пакорлівай паставе, чакаючы загадаў.

- Я прыйшла да вас спытаць пра лёс маіх сыноў,- загаварыла госця цвёрдым голасам.- Я павінна ведаць гэта, каб прывесці ў адпаведнасць сваё і іх жыцці. Бог даў вам веды і прарочы дар...

Яна змоўкла.

Магістр Генрык таксама маўчаў, нібы збіраўся з духам.

- Чалавечая навука не многа заважыць,- нарэшце сказаў ён,- калі яе не падтрымае моц Боская, а святло з нябёс сыходзіць не заўжды, бо чалавек не заўжды варты яго.

Ён зноў змоўк, цяжка ўздыхнуў.

- Дазвольце мне спытаць,- нясмела прамовіў ён,- ці не трох сыноў даў вам Бог? А потым аднаго забраў.

Жанчына здрыганулася, яна была здзіўленая.

- Ці так гэта? - перапытаў ён.

- Сапраўды, іх было трое, засталося двое.

Магістр Генрык хуценька працягнуў дрогкую руку да двух лісткоў паперы, якія загадзя паклаў на стале. Ён доўга ўзіраўся на іх, нібы нешта чытаючы. Занепакоеная пані ў чаканні сачыла за кожным яго рухам і выразам твару.

- Старэйшы,- пачаў магістр,- дзіця шчасця... дзіця весялосці, пакладзенае ў срэбную калыску... будзе асілкам... Бачу дзве залатыя зоркі над ягонай галавой, два светлыя кругі, што ззяюць, як карона... Насупраць яго Месяц... Хай асцерагаецца Месяца (33)...

Тут ён змоўк.

Жанчына слухала ўважліва, дрогкая вуаль выдала моцнае хваляванне ў яе на твары.

Магістр Генрык паклаў адзін лісток на стол і доўга чытаў другі.

- Другі сын - дзіця слёз і пакуты...

Слабы крык вырваўся з грудзей госці, а стары павольна, нібы нічога не чуў, засяроджаны на сваім, прамаўляў далей:

- Дзіця слёз і пакуты, над ім таксама свеціць карона... Бачу доўгую дарогу жыцця, цяжкую, у цернях, заваленую перашкодамі, але ў канцы яе стаіць стомлены пераможца... Каля яго стаіць жанчына, якую ён пакахаў, спачатку не жа- даючы таго (34), і сям'я... I над ёй таксама палаюць зоркі (35)... Тут ягоны голас пачаў слабець, ён выпусціў паперыну з рук.

- Ты, маці, блаславёная,- дадаў ён,- хоць слязамі і пакутамі, цяжкай працай аплоціш шчасце дзяцей. Табе спатрэбіцца мужнасць да канца дзён свайго яшчэ доўгага жыцця, а ўсё, пра што я сказаў, убачыш на свае вочы.

Сказаў гэта і ўчыніў крыж у паветры. Ягоны голас змяніўся, нібы ён раптам апрытомнеў і сышоў з вышынь.

- Больш я нічога не бачу,- дадаў ён.- Спадзявайцеся на Бога, які заплаціць за ўсякую працу, любасць, настойлівасць і веру.

Госця ўздыхнула, нібы з яе спаў вялікі цяжар. Яна бы- ла ўсхваляваная і яшчэ ўся трымцела. Святар, які стаяў у яе за спінай, ціха паклаў на стол прынесены з сабой мяшок.

- Хай вам Бог заплаціць,- прамовіла жанчына.- Вы далі спакой маёй душы. Калі вам некалі спатрэбіцца дапамога, вы знойдзеце яе ў мяне. Вы ведаеце, хто я, бо для вас усё адкрыта.

Яна павольна схіліла голаў і, узняўшы каля дзвярэй руку, знікла.

Святар, які ўсё яшчэ стаяў ля парога, ціха сказаў, звяртаючыся да схіленага ў паклоне Генрыка:

- Каралева!

Стары нявесела ўсміхнуўся, бо здалёку бачыў яе ў замку, а пазнаў бы, не ведаючы, хто яна, па велічным абліччы.

- Каралева! - прашаптаў ён, яшчэ раз пакланіўшыся.- Так, пакутніца! А будучыня нават не пашкадуе яе труны (36)...

Дрэзна. 1882

КАМЕНТАРЫ. МАЦІ КАРАЛЁЎ

На беларускай мове аповесць друкуецца ўпершыню. На польскай мове ўпершыню надрукаванаў 1883 г. Пераклад зроблены з выдання: Jozef Ignacy Kraszewski. Matka krolow. Ludowa spoldzielnia Wydawnicza. Warszawa. 1971.

ТОМ ІІ

1 Кашталян - пасада ў Вялікім княстве Літоўскім і Польшчы, у службовай іерархіі ішла за пасадай ваяводы.

2 Карона - ранейшая назва Польскай дзяржавы, тут ужываецца, каб адрозніць яе ад Вялікага княства Літоўскага.

3 Сабор - тут маецца на ўвазе рыхтаванне да сабору (з'езду духавенства) у Базыле.

4 Жыгімонт - тут Вітаўтаў брат, Жыгімонт Кейстутавіч (каля 1365- 1440), які пазней, у 1432 п, быў абвешчаны вялікім князем літоўскім.

5 Свідрыгаіта (каля 1370-1452) - малодшы Ягайлаў брат, па смерці Вітаўта стаў вялікім князем Вялікага княства Літоўскага, змагаўся за аддзя- ленне княства ад Польшчы.

6 Бартак з Апавы - Вітаўтаў сакратар.

7 Пятровін - персанаж з легенды пра цуды святога Станіслава. Паводле легенды, устаў з труны, каб пацвердзіць, што ён прадаў сваю вёску біскупу.

8 "Скончыў сваё жыццё..." - Вітаўт памёр 27 лістапада 1430 г.

9 "Скліканая ўся шляхта..." - у 1431 г. шляхта сабралася на з'езд у Сандаміры, тады ж былі адпраўленыя паслы да Свідрыгайлы, яму пагражалі вайной, а праз год пад кіраўніцтвам Ягайлы пачаліся баявыя дзеянні.

10 "Дыспут аб хрысціянскай праўдзе..." - у 1431 г. адбыўся дыспут на Вавелі паміж чэшскімі гусітамі і прафесарамі Кракаўскай акадэміі, на ім быў і Ягайла.

11 «Біскупскіх сядзібаў...» - у 1386 п у час здушэння хваляванняў у Польшчы Ягайла аддаў загад займаць біскупскія сядзібы ў тых выпадках, калі іх валадары не давалі каралеўскім войскам дазволу на пастой.

12 "Те Deum landamus..." (лац.) - "Цябе, Бога, хвалім..." - першыя словы каталіцкай малітвы.

13 Пугала - польскі рыцар Дабеслаў Пугала, які праславіўся ў бітве пад Грунвальдам і ў многіх бойках з крыжакамі.

14 Празеліты - людзі, якія памянялі сваю веру на іншую. 15 "Вачьны з'езд у Серадзе..." - вальны (усеагульны) з'езд у Серадзе адбыўся ў 1432 п, на ім шляхта прапанавала пасадзіць на княжанне ў Вялікім княстве Літоўскім Жыгімонта Кейстутавіча.

16 "Не пайшоў на крыжакоў..." - у час вайны з крыжакамі 1431-1435 гг. Ягайла не кіраваў войскам.

17 "За Станіславам Шчапаноўскім..." - Шчапаноўскі - кракаўскі біскуп, пакараны смерцю ў 1079 г., пазней абвешчаны каталіцкім святым.

18 "Заснуў пасля доўгай працы..." - Ягайла памёр 1 чэрвеня 1434 г.

19 "Па-польску..." - гэты пераклад, зроблены ў 1435 г., цяпер вядомы як Біблія каралевы Соф'і, або Шарашпатацкая Біблія. Як сведчаць даследчыкі, мова гэтай Бібліі пераважна старабеларуская.

20 Alma mater (лац.) - маці-карміліца - са старадаўных часоў студэнты і выпускнікі называюць так сваю навучальную ўстанову.

21 Ястжэмбчыкі з Мазовіі - з іх роду паходзіў і аўтар - Юзаф Крашэўскі.

22 Дзснь святой Мачгажаты - адзначаецца католікамі 10 чэрвеня.

23 Дзень Пятра і Паўяа - у католікаў адзначаецца 29 чэрвеня.

24 Дзень святога Якава - 25 ліпеня.

25 "Загадача яна..." - увесь эпізод з прыездам біскупа Збігнева на з'езд апісаны паводле «Хронікі» Длугаша.

26 "Быў кракаўскім ваяводам..." - бацька героя аповесці Спытка з Мельштына насіў такое самае імя, ён стаў кракаўскім ваяводам, калі яму споўнілася толькі 16 гадоў. Загінуў у бітве з татарамі.

27 "Бо не ведаюць, што чыняць..." - цытата з Бібліі.

28 Вайна Наленчаў з Гжымаламі - грамадзянская вайна, якая распачалася ў Польшчы ў часы бескаралеўя ў 1377 г.

29 Намінант - прызначаны, але яшчэ не зацверджаны біскуп.

30 "У часы "каптуроў"..." - у 1382 г, у пару бескаралеўя ў Польшчы была ўтвораная канфедэрацыя прадстаўнікоў шляхты для кіравання дзяржавай, якая атрымала назву "каптур". Канфедэрацыя не змагла патушыць пажару грамадзянскай вайны.

31 Маніпу.чяж - нарукаўнік. які надзяваў на левую руку ксёндз перад імшой, у сучасным каталіцкім набажэнстве не ўжываецца.

32 "Ім не перамагчы мяне так лёгка..." - Дэрслау з Рытвян і надалей застаўся прыхільнікам гусітаў, падтрымваў гусіцкі рух у Польшчы.

33 "Хай асцерагаецца Месяца..." - Месяц тут выступае як сімвал Турцыі. Сын Соф'і - кароль Уладзіслаў - загінуў у 1444 г. у бітве з туркамі пад Варнай, ён застаўся ў гісторыі Польшчы пад імем Уладзіслава Варненчыка.

34 "Пакахаў, спачатку не жадаючы таго..." - другі сын Соф'і, Казімер ажаніўся з Эльжбетай Ракушанскай, унучкай Жыгімонта Люксембургчыка. Шлюб браўся як дынастычны, але потым да Казімера прыйшло і каханне.

35 "Над ей таксама пачаюць зоркі..." - з шасці сыноў Казімера Ягелончыка чацвёра сталі каралямі: Ян Ольбрахт, Аляксандр і Жыгімонт (названы Старым) - у Польшчы, Уладзіслаў - у Чэхіі і Венгрыі.

36 "А будучыня нават не пашкадуе яе труны..." - каралева Соф'я была пахаваная ў Кракаве, на Вавелі, у капліцы, якую яна сама загадзя загадала пабудаваць, пазней месца пахавання было зруйнаванае і цяпер невядомае.

 

Top