Папярэдняя старонка: Крашэўскі Юзаф

Аўтар: Крашэўскі Юзаф,
Дадана: 15-07-2011,
Крыніца: Менск, 2009.

Пераклад з польскай мовы, каментарыі Міхася Кенькі

Надвячоркам гарачага ліпеньскага дня ў нясвіжскім замку ва ўтульным крэсле ў сваім кабінеце, які межаваў са спальняй яго княскай мосці і вокны якога былі аслонены цяжкімі і тоўстымі фіранкамі, сядзеў, паклаўшы ногі на стол, уздыхаючы і выціраючы з ілба пот, віленскі ваявода князь Радзівіл Пане Каханку*.

На ягоным змрочным твары адбіваліся вялікая стомленасць і заклапочанасць. Апрануты ён быў па-летняму лёгка, як для дому - гэта азначала, што сёння ён ужо не паедзе ў госці. Побач, на невялічкім століку, накрытым лёгкім абрусам, стаяла ніштаватая, ужо напалову адпітая шклянка кальтэшалю*, да якой ён, уздыхаючы, час ад часу прыкладваўся. Каля ног князя, пад сталом, адпачывала, утульна выцягнуўшыся, праз сон канвульсіўнымі рухамі адганяючы мух, любімая сука Непта, на якую князь-ваявода час ад часу кідаў устрывожаныя позіркі.

Воддаль ад князя стаяў мужчына ў мундзіры польскага войска, рыцарскай паставы, немалады, але досыць бадзёры і свежы з выгляду.

Яго нельга было назваць прыгожым - рысы ягонага твару былі звычайнымі, невыразнымі, але на ім яскрава вызначаліся энергічнасць, упэўненасць у сабе, ваенны гонар. Гэта быў швагер князя генерал Мараўскі. Ён часта пазіраў на Радзівіла, хадзіў па кабінеце, спыняўся, кашляў, нібы напамінаючы пра сябе, але дарэмна ён у напружанні пазіраў на пана ваяводу. Князь маўчаў і маўчанне гэтае раздражняла генерала.

Князь у вялікім задуменні папіваў свой кальтэшаль, выціраў пот з ілба, уздыхаў, а на суразмоўцу ні разу не глянуў. Ягоны стомлены пагляд часцей скіроўваўся на суку, тоўстае і тлустае стварэнне, летняя гарачыня, гэтак жа як і гаспадара, яе дужа даймала. Раптам князь-ваявода пачаў нешта ціха, нібы сабе пад нос, мармытаць; ён прыўзняў цяжкія павекі, глянуў на вайскоўца і загаварыў стомленым, крыху хрыплым голасам:

- Як сабе хочаш, але ўсё гэта бабскія выдумкі, пане каханку. Ні прышыць, ні прылатаць. Была калісьці між намі калатнеча і звада, потым мы дамагліся міру, добра заплацілі за яго, а цяпер вы прымушаеце любіць яго, цалаваць! А на якое ліха?

Генерал перастаў хадзіць па кабінеце, павярнуўся да князя.

- Але ж, вашамосць, - змрочна заўважыў ён, - і князь падкаморый Геранім, і пан троцкі кашталян, і пан крайчы пагаджаюцца на тым, што караля*, які будзе зусім блізка ад Нясвіжа, не шкодзіла б запрасіць і прыняць honeste - з пашанай. Да гэтага абавязвае палітыка і інтарэсы дому Радзівілаў; раз ужо адбылося прымірэнне, вы даравалі адзін аднаму крыўды, прыйшлі да згоды і міру, як гэта заведзена паміж хрысціянскімі панамі, то трэба замацаваць гэта ў вачах свету прыёмам, вартым княскага імя. А разам з тым успомніць пра магутнасць і веліч роду, роду Радзівілаў.

- О-хо-хо! Асіндзей*, пане каханку, няўжо ты думаеш, што людзі ўжо забыліся пра нас і мы павінны напамінаць пра сябе? Але, выбачайце, калі ласка, у мяне ёсць іншы, прычым больш танны спосаб. Лупянём скуру са шляхты... яна і заплаціць...

Генерал засмяяўся.

- Толькі трэба выбіраць шляхціцаў найлепшага гатунку, кармазынавых! - дадаў ваявода.

- Князю ўсё жартачкі! - пакрыўдзіўся Мараўскі.

- Ды не, пане каханку, - князь устаў з крэсла. - Скура шляхціца можа каштаваць мне, калі да таго дойдзе, сама болей тысячу чырвонцаў. А прыём караля? О-хо-хо! Тут так проста не абыдзешся! Калі яго прымаць, то парадзівілаўску! Лясне не адна залатая бочачка! А колькі віна!..

- А што гэта так хвалюе князя-ваяводу? Альбо Радзівілы ўжо голыя, як у лазні? - заўважыў Мараўскі. Ваявода памачыў вусны ў кальтэшалі, выцер іх рукавом і цяжка ўздыхнуў.

- Голыя ці не, - загаварыў ён зноў, - не аб тым клопат, а вось чаму мы павінны заводзіць з ім любошчы? Я гэтаму Аканомчыку* як соль у воку, і ён мне таксама не канфітура... Трымацца з ім на пачцівай адлегласці - будзе самае лепшае.

Ён змоўк, а з-пад стала, нібы пацвердзіць словы гаспадара, азвалася Непта. Князь клапатліва нахіліўся да яе.

- Ты ведаеш, - спытаў князь, - што мне зараз больш за ўсё абыходзіць? Непта зноў у блаславёным стане, а тут такая гарачыня!

Генерал паціснуў плячыма, ён ведаў, што князь заўжды пераводзіў гаворку на сабак, калі не хацеў працягваць размову.

- Яшчэ горай, - непакоіўся ваявода, - што я нават не ведаю, кім яна ашчэніцца. Ці не наплодзіць яна мне дварнякоў, якіх трэба будзе тапіць, каб не паддаваць ёй сораму. Дваровыя псяры мелі самы суровы наказ вока з яе не спускаць, каб ні ў якія гулі не ўдавалася, а вось жа спракудзілася. Ды і здароўе ейнае мяне трывожыць, а ніводзін з фельчараў не хоча ёй заняцца. Мірэцкі, Вечаркоўскі корчаць з сябе лекараў, а паколькі трактуюць сваімі рыцынамі людзей, то на яе і глядзець не жадаюць. Выпісаць хіба спецыяльнага сабачага лекара з-за мяжы... бо ёсць жа там і свіныя лекары... клянуся табе, пане каханку!

- Што за ліха на вас напала! Ніякая халера тую Непту не возьме! - нецярпліва перапыніў яго генерал.

- Ніводная бабка таксама ёй рады не дасць! - нягледзячы на заўвагу генерала, заклапочана працягваў князь. - Ты не забывай, што яна апошняя са свайго роду, такіх выжлаў на свеце больш няма. Ты ведаеш, васпане, што я прывёз яе з Мадагаскара, а каралеўская псярня гналася за мной аж да Партугаліі... бо я ж яе выкраў.

Генерал усміхнуўся і зноў пачаў мераць крокамі пакой.

- А чаго мне каштаваў гэты выкрутас! - усклікнуў ваявода. - Нешта яна дужа цяжка дыхае, - дадаў ён прыслухаўшыся.

Запанавала маўчанне. Ваявода глыбока задумаўся, потым, без усялякіх пераходаў, вярнуўся да ранейшай размовы.

- Значыць, вы ўжо вырашылі, што караля-аканомчыка трэба прыняць у Нясвіжы. I думаеце, што гэта будзе таклёгка. Шах, мах, насмажыць яечні, гарнушак віна прынес ці, і ўсё на тым! Але... але... Свет і Карона польская пазіраюць на радзівілаўскія багацці з асаблівай увагай... газеты раструбяць, падлічуць, колькі мы куранят падсмажым колькі піва выставім. Я не магу тут схібіць; усё павінна быць, пане каханку, grandioso! Вось так!

I ваявода зноў нешта замармытаў, а Непта адказал яму глухім бурчаннем.

- I ведаеш, асіндзей, што найгорай? - больш ціхім голасам дадаў ваявода. - А не магу дапусціць таго, ка мне хто-небудзь падстроіў нейкую штучку. Бо мне само му і карціць і свярбіць падпусціць яму фінфу*. I за сваі прыдворных я не магу паручыцца, бо і яны не любяць яго гэтак жа, як я... не ўцерпяць... нешта адпаляць... вось табе і яшчэ адна недарэчнасць. О-хо-хо!

- Вяльможны князь, а як жа з абавязкамі гасціннасці? - здзівіўся генерал.

Князь усміхнуўся.

- Як жа, абавязкі гасціннасці! - не згаджаўся ён. - А ці да смаку было б табе цалаваць руку Мажэйку, як чысціць твае боты?

Абодва перасмыкнулі плячыма. Тут Непта раптам зноў варухнулася пад сталом, і князь жвава нахіліўся да яе.

- Ды ты глянь, якая яна неспакойная! - усклікнуў ён. - Пара ўжо шукаць нейкую раду. Як ты думаеш, што ёй дапаможа?

- Ды ліха з ёй! - нецярпліва махнуў рукой генерал. - Трэба выпусціць яе на панадворак, хай сама пашукае і з'есць якую-небудзь траву, тым і вылечыцца. Уся яе хвароба ў тым, што яе перакармілі.

Князь пахітаў галавой, паглядзеў на Непту, якая павярнулася на другі бок і зноў спакойна заснула. На нейкі час усталявалася цішыня. Князь зноў адпіў са шклянкі.

- Па праўдзе сказаць, - вярнуўся ён да ранейшай размовы, - даўно ўжо ў нас не было нагоды, каб праветрыць тую старызну, якая ляжыць па сундуках; а там заадно хоць і моль пазганяем са шпалераў, сатром пыл з рэчаў... але чаго гэта нам будзе каштаваць! Калі ўжо выбіраць з горшага, то я прыняў бы лепей каго-небудзь з Масальскіх, пане каханку... хаця таксама... ні богу свечка, ні чорту качарга... А можа, і хопіць на прыём, а калі не, то мне Гарбачэўскі абяцаў пазычыць пад заклад пятнаццаць злотых...

Мараўскі не хацеў разумець жартаў і абурыўся:

- Ваша княская мосць - вы ж галава роду!

- Па-рознаму бывае, - усміхнуўся ваявода, - часам я галава, часам кішэня дому, іншым разам - рука, выпадала ўжо быць і нагамі... але што з таго! Абы Непта была здарова! Усё іншае - глупства! Гарбачэўскі пазычыць... а вы паставіце на сваім, я ўжо гэта бачу. Як толькі вам нечага захочацца, то бедны пан ваявода хоць з калена выламі, а зрабі... Дзяўбуць і дзяўбуць у галаву - дзеля ўласнага спакою... а я - латай стары кунтуш, аддай апошні грош. I што мне, бедаку, рабіць?

Ён паківаў галавой і дадаў:

- Усё гэта ні больш ні менш - бабскія інтрыгі... Тваёй жонцы закарцела паказаць каралю Заўша, ну а я дзеля яе мушу запрасіць яго ў Нясвіж, каб яна магла тут пахваліцца сваімі кветкамі.

Генерал паціснуў плячыма.

- А другія бабы, якім хочацца бранзалетаў і караляў, таксама за яе, - працягваў князь. - Усе яны ў яго закаханыя, а гэта ж прайдзісвет, які толькі і ўмее падманваць салодкімі словамі Бога і людзей.

I князь зноў пачаў уздыхаць, выціраць пот з ілба, піць кальтэшаль і пазіраць на Непту. Размова зноў вярнулася да любімай псіны.

- Я не ведаю нават, калі яна разродзіцца, - турбаваўся ваявода, - каб быць спакойным, а вы тут загадваеце, каб я займаўся прыёмам гэтага Аканомчыка, аддаваў яму каралеўскую пашану.

- Бо так належыць, - усклікнуў генерал, які пачаў траціць цярплівасць, - ён памазанік Божы!

- А ці ведаеш ты, якім мірам яго мазалі? - аж падскочыў князь. - Мне нябожчык Падбіпента кляўся, што ўзялі проста тое масла, якое ідзе на салат. Адкуль ён празнаў аб тым, я не пытаўся, але ён ніколі не маніў. Мараўскі адвярнуўся, раззлаваны, а князь памаўчаў крыху і сказаў:

- Што ж, думаю - мы яго прымем! Але чым мы яго забавім у Нясвіжы? Дзяўчаткі станцуюць яму балет... Толькі ж ён не будзе цалюткі дзень глядзець на іхнія ногі. Пані Мараўская пакажа яму маляванне Эсткі*, але што толку, калі ў яго ёсць свой італьянец, які квэцае пэндзлем яшчэ лепей... Паказаць, як маршыруе мая залатая харугва? Але ён у гэтым нічога не петрыць! Уссадзіць яго на каня, дык ён ухопіцца за грыву. Вьшусціць на яго мядзведзя - можа дабром не скончыцца, бо я чуў, што шлунак у яго нездаровы. Мой флот у Альбе - гэта іншая рэч, але і тут ён ні ў чым не разбярэцца, бо не займаўся марской справай гэтак, як я. I нарэшце, чаго варты такі чалавек, з якім нават нельга напіцца? Ён жа нічога не п'е, акрамя вады, любіць яе, як гусак, а ў мяне цяпер і вады добрай няма. Баіцца перапіць, каб не прагаварыцца... не сказаць лішняга... Каб ён быў шчырым, то не баяўся б перакуліць кілішак-другі. Што ж мы будзем з ім рабіць? Га?

Князь сцішыў голас.

- Хіба пусціць яго ў скарбніцу з алмазамі? Але ж ён галяк...

- Ну, вы ўжо скажаце, князь! - абурыўся генерал.

- А хіба не так? Ён не голы? - спытаў ваявода. - Як жа, як жа! У Голендэраў пазычаў, у Тэпера пазычаў, у пасла пазычаў, і нешта я не чуў, каб хоць некаму аддаў. Упусціць яго ў скарбніцу - дык ён толькі аскоміну сабе нагоніць...

- Вы ж толькі што скардзіліся, што таксама не маеце ні граша! - нагадаў Мараўскі.

- Бо і сапраўды не маю! - усклікнуў князь. - Скарбніца радзівілаўская, я пры ёй за вартаўніка. А таму я не магу ўзяць з яе тых залатых цаглінак, дыяментаў там мала, дзяржава мне не плоціць, а з вёсак мне прыносяць толькі сушаныя грыбы і лясныя арэхі. Даць яму пагрызці тых арэхаў? Дык ён паламае зубы і скажа, што гэта здрада!

- Вы, князь, усё пераводзіце на жарцікі, - раззлаваўся Мараўскі, - з вамі нельга сур'ёзна пагаварыць.

- Ты думаеш, гэта жарты, - запярэчыў ваявода. - А ты паспрабуй абмазгаваць: з якога боку ні зайдзі, а будзе ўсё так, як у маіх жартах. Ні ўзад ні ўперад. Зраблю ўсё па-радзівілаўску - скажуць, што хачу паддабрыцца да яго, а прыму яго сціпла, то будуць лямантаваць, што я скупы... і нарэшце, я ні за сябе, ні за сваіх людзей не паручуся, што яны не ўтвараць нейкую фінфу і не паднясуць пад нос якісьці выкрутас. Ляпне хтосьці неасцярожнае слова - а той прыме на свой кошт... на злодзеі шапка гарыць. I з вялікай дружбы тут жа гатова ўзгарэцца вялікая антыпатыя.

Ваявода яшчэ нешта жвава даводзіў генералу, калі з суседняй залы павольна выйшла пані, сярэдняга росту, даволі тоўстая, не такая ўжо маладая, зусім непрыгожая, бо твар яе нагадваў мужчынскі, над верхняй вуснай чарнеў нейкі нараст; апранута яна была ў белую сукенку, без чапца, у руцэ трымала залатую табакерку.

Гэта была сястра князя, пані Мараўская, жонка генерала, літоўскага пісара Мараўскага, які і вёў у гэты час размову з князем. Пачуўшы яе крокі, князь узняў цяжкія павекі.

- Ну вось! Цяпер і яна будзе мне назаляць гэтым прыёмам ягамосці караля. Няўжо вам так хочацца бачыць яго ў Нясвіжы?

- Нам то не, - адказала нізкім, нібы мужчынскім голасам, пані Мараўская, - але мы хочам, каб ён убачыў Нясвіж і адчуў, што такое літоўскія Радзівілы.

- I за гэта нам трэба будзе цалаваць яму рукі, - рэзка адказаў князь і плюнуў.

Цяжкі ўздых Непты перапыніў толькі што распачатую размову. Ваявода прыклаў палец да вуснаў...

- Чуеш, асінжка, як яна цяжка дыхае? - прашаптаў ён, звяртаючыся да сястры.

- Што тут дзіўнага! - пагардліва адказала Мараўская. - Ты ж бачыш, у якім яна стане.

Князь паморшчыўся, пачуўшы такі адказ, перастаў звяртаць увагу на госцю і неспакойным паглядам сачыў за кожным рухам Непты, якой і сапраўды нешта нездаровілася.

Счакаўшы крыху, пані панюхала табаку і загаварыла ўстрывожаным голасам:

- Ты кажаш, пане браце, што я таксама прыйшла настойваць на тым, каб прыняць караля ў Нясвіжы. Але нам трэба пастаяць за гонар нашага роду, нічога не паробіш. Пайшлі ж на гэта Яблонскія, Агінскія таксама, як жа нам не пайсці?

- Так-то яно так, - згадзіўся ваявода. - Можна пазычыць і ў Гарбачэўскага, і ў Талочкі, ды і ў самога князяваяводы не пуста ў кішэнях, але ж тут дамешваецца іншае.

Мы адзін аднаго не любім, і абодва пра тое ведаем, давядзецца хлусіць дзеля палітэсу, а мяне гэта проста душыць... і альбо я, альбо нехта з нашых вымкне з недарэчным словам - і заварыць кашу! Кароль ва ўсім будзе шукаць намёкаў, а мы, хоць незнарок, ды падпусцім яму нейкую шпільку. Я ўжо генералу казаў пра гэта. З вялікай пашаны можа вырасці многа большая злосць.

Князь абхапіў галаву рукамі.

- Мы будзем вымушаны ўслаўляць у ім ягелонскую кроў, хаця хто ведае, якая яна там, у ягоных жылах. Мараўская сумелася:

- Супакойся! Хопіць табе, ён усё ж кароль... або не трэба было яго каранаваць, або цяпер давядзецца кланяцца яму. Што б там ні было, а віленскі ваявода мусіць прывітаць караля на мяжы свайго княства. А потым што? Не запрасіць завітаць да сябе ў госці?

- Так, так, але ж каб ён толькі бацвіннем пачаставаўся і на гэтым усё скончылася, - бубнеў князь, якому зноў ударыла кроў у галаву. - Ён жа мне ўвесь замак паставіць з ног на галаву. Давядзецца рабіць яму шмат прэзентаў, паказваць усё, пачынаючы ад псярні і канчаючы балетам... паліць феерверкі, смажыць баранову печань, рыхтаваць флатылію ў Альбе, сцягваць палкі, везці мядзведзяў, склікаць усю шляхту з ваколіц на дзвесце міль, карміць яе і коней. А тут яшчэ з Нептай клопат, не будзе нагляду за ёй, шчаняты перадохнуць, няшчасныя стварэнні, і яна сама пойдзе за імі. А на ёй згасне ўвесь род!

Мараўская разрагаталася.

- Карацей кажучы, - уставіла яна, - гэта Непта - перашкода ўсяму, яна ў вас у большай ласцы, чым... Ваявода не даў ёй скончыць.

- Чым многія людзі, - жвава дадаў ён. - Гэта так. Ты ж, асінжка, павінна ведаць, што мяне ніхто не любіў, акрамя Непты.

- Кінь ты гаварыць абы-што! - з абурэннем спыніла яго пані.

- Але ж гэта праўда, - працягваў ваявода, - бо толькі Непта любіла мяне і ніколі не патрабавала ад мяне ні закладаў, ні завяшчанняў, ні пажыццёвага пенсіёну... ёй хапала касцей з талеркі.

Мараўскі стаяў насупраць князя і пазіраў то на яго, то на жонку. А ваявода тым часам нешта гаварыў сам сабе пад нос, мармытаў усё цішэй і цішэй і скончыў шэптам, які патануў у кальтэшалі.

Пані спакойна нюхала табаку, князь выцер вусы і зноў загаварыў:

- Я ведаю, што вы ўсё роўна паставіце на сваім. Вы заўжды бераце верх, а я павінен слухацца ўсіх, пачынаючы ад Бернатовіча і ксяндза Кантэнбрымка аж да князя краўчага і васпані дабрадзейкі. Тады трэба загадзя паслаць некалькі вазоў у лес па венікі, таму што пасля тых гасцей давядзецца паўгода вывозіць смецце. Васпані трэба падумаць пра фрэйлін, бо наш двор без пардону. Прыедзе ксёндз Нарушэвіч, а ён дужа ласы да стараватых баб, а то і да маладых - ніводнай не абміне...

- Не блазнуй! - раззлавалася Мараўская.

- Самі ўбачыце, - гнуў сваё нястомны на шуткаванне князь, - убачыце, тут не трэба быць прарокам. З гэтай вялікай дружбы станецца звада, потым будзе плач і скрыгат зубоў... Нейкі выкрутас павінен быць, і нішто не дапаможа... хто яго выкіне, я не ведаю, але мне ўжо загадзя давядзецца падстаўляць свой лоб, гэта ўжо як Бог свят... Усселі вы на мяне, усе на аднаго, а я мушу быць паслухмяным. Хоць круць-верць, хоць верць-круць, усё роўна: зробіш па-радзівілаўску - наплодзіш лісліўцаў і нахлебнікаў, калі ім будзе і гэтага мала, яны закрычаць, што мы падбухторшчыкі і змоўшчыкі... Што ж, хай будзе па-вашаму!

Ваявода мог бы яшчэ доўга гнуць сваё, але тут якраз заварушылася Непта; яна голасна пазяхнула, пацягнулася, устала, пацерлася аб калені гаспадара і лізнула ягоную апушчаную долу руку. Ваявода нахіліўся да псіны і пачаў ласкава размаўляць з ёй. Непта, нібы разумеючы яго, завіляла хвастом, пазіраючы ў вочы гаспадару. Здавалася, што псіна хоча гаўкнуць, але яна толькі пазяхнула.

Муж і жонка Мараўскія глядзелі на гэтую пяшчоту князя да сабакі з жалем і нават з раздражненнем. А князь, здавалася, забыўся пра іх, затрос званочкам, клічучы слугу. Прыбег хлопец, які вартаваў каля дзвярэй. На яго абрынулася бура княскага гневу за тое, што забыўся своечасова падаць Непце свежай вады.

Мараўская крыху паназірала за князем, потым падала знак мужу і ўстала.

- Значыць, справа вырашана, - сказала яна, панюхаўшы табаку. - Кароль будзе ў Нясвіжы, а ты паедзеш на памежжа, каб запрасіць яго. I трэба зараз жа думаць, як будзем прымаць яго.

- I пра фінфу не забудзьцеся, - ціха прашаптаў ваявода.

Але Мараўская зрабіла выгляд, што не пачула:

- Трэба пачынаць рыхтавацца! Калі я не памыляюся, візіт караля прыпадзе ці не на сярэдзіну верасня. У нас яшчэ ёсць на ўсё шэсць-сем тыдняў. Самы час парупіцца...

- Парупімся! - з горыччу ўздыхнуў князь. - Хай заўтра ўранку да мяне прыйдзе Бернатовіч, а я тым часам дадумаюся да чаго-небудзь... Узяўся за гуж, не кажы, што нядуж... раз ужо выпала быць Радзівілам... Агінскі капаў каналы - а я з-за яго пакутуй!

* * *

Была раніца. Кароль хадзіў па кабінеце, а генерал Камажэўскі стаяў збоку, абапёршыся на столік, і чакаў, пакуль яго вялікасць загаворыць. На твары Панятоўскага, яшчэ прыгожым, але стомленым і задуменным, свяціўся рэдкі для яго прамень унутранага спакою... Ён мераў пакой крокамі, часам спыняўся, дакранаўся белай прыгожай рукой да свайго паголенага падбародка, думаў, потым, задаволены, з усмешкай на твары зноў крочыў і раздумваў. Камажэўскі зводдаль пазіраў на яго з выразам пачцівасці, быццам ён быў адным з тых нямногіх людзей, якія верылі ў караля...

Маўчанне панавала некалькі хвілін.

- Ведаеш, мой генерал, - нарэшце загаварыў кароль, спыніўшыся насупраць Камажэўскага, - зараз якраз самая пара, як я і казаў табе, каб сцерці ўсе сляды даўніх звад, непаразуменняў, падзелаў на розныя лагеры, і працаваць дзеля яднання. Згуртаваць усіх каля трона - найпершая наша задача... калі ж не ўдасца пазбыцца ад незадаволеных, то трэба хаця б зрабіць так, каб іх было меней...

Ён хвіліну памаўчаў.

- А што ты думаеш наконт таго, - дадаў ён, - каб зараз нам пастарацца прылучыць літоўскіх Радзівілаў? Яны - не самыя вялікія галовы, людзі гарачыя, неразважлівыя, але так ужо склалася, што яны прадстаўляюць свой край, Літву, маюць там вялікі ўплыў, не трэба забывацца і на тое, чым яны хваляцца - на грошы.... З Панам Каханку ў мяне цяпер адносіны ні добрыя, ні благія... А што, калі нам паспрабаваць... наладзіць сувязь... і хіба не прыйшліся б дарэчы адведзіны ў Нясвіж, ці не дапамаглі б яны ў гэтым? Як табе здаецца?

Камажэўскі ўсміхнуўся.

- Найяснейшы пане, - адказаў ён з пачцівасцю старога слугі, - хіба ж я мог бы прыдумаць нешта іншае і лепшае, чым ваша каралеўская мосць? Гэта залатая думка... Як бы там ні было, а Радзівілы захавалі ў Літве той уплыў, які іх род меў там спакон веку... а збліжэнне з ягелонскай дынастыяй яшчэ павялічыла б яго... Для іх многа значыць тое, што Барбара была на троне... А цяпер Пане Каханку самы ўплывовы з іх, бо самы багаты, хоць зрэшты...

Па вуснах караля слізганула ўсмешка.

- Што ты думаеш наконт візіту ў Нясвіж? - спытаў ён.

- Паўтараю вашай каралеўскай мосці, - прамовіў генерал, - залатая думка, але не трэба занадта абнадзейваць сябе, бо для вас, найяснейшы пане, зрабіць гэта будзе не проста... З Радзівілам трэба піць...

- Ну, нейкі там кілішак! За шчасце роду... - прамовіў кароль. - Гэта я змагу, хай сабе давядзецца і пахварэць... Калі дыктуе палітыка, то праглынеш і тое, што табе не да смаку.

- Кілішак! - усклікнуў Камажэўскі. - Ваша каралеўская мосць думае, што там п'юць кілішкамі?

Панятоўскі ўнурыў галаву ў плечы.

- Ну, тады хіба што ты выручыш мяне, - усміхнуўся кароль. - Але спачатку скажы, як бы так зрабіць, каб мы маглі ўсё ж пабываць і напіцца ў Нясвіжы?

Камажэўскі задумаўся.

- Трэба зрабіць намёк з дапамогай кагосьці старонняга, - сказаў ён, крыху памаўчаўшы.

- Вам, найяснейшы пане, самому напрошвацца не след; мяне добра ведаюць як адданага слугу вашай каралеўскай мосці; лепей мы пашлём якога нейтральнага чалавека да генерала Мараўскага. А ён і ягоная жонка ўвядуць гэтую думку ў вушы ваяводу. Нідзе не дзенецца, запросіць.

- Згодзен, - прамовіў кароль, паступова астываючы па меры таго, як у думках узважыў усе наступствы таго, на што намерыўся. - Згодзен. Цяперашняя палітыка можа змусіць нас зрабіць гэты крок, хаця, мой Камажэсю, з майго боку гэта будзе вялікая ахвяра. З Радзівілам варта быць вельмі асцярожным, трэба ўмець падладзіцца пад яго. Такое лёгка зрабіць з разумным ворагам, а не з гэтым непрадказальным Пане Каханку! Я, кароль, у параўнанні з ім - драбяза. Што я магу даць яму, апрача ордэна, які ён ужо мае, чым я змагу аддзячыць яму за гасціннасць, за ягоны шыкоўны прыём, які будзе каштаваць яму болей, чым мне?

- О! Радзівіл зладзіць яго выдатна, аб гэтым можаце не клапаціцца, - перапыніў караля Камажэўскі. - Для яго такі прыём можа каштаваць не адну тысячу, гэта відавочна, але яго стане і на тое.

- Калі толькі не надарыцца нейкай недарэчнасці, - разважаў кароль. - Ён дужа ганарысты... я нават пабойваюся яго.

- Яны там павінны паставіць некага для кантролю, - супакоіў яго генерал. - Але спачатку ваша каралеўская мосць павінна выказаць сваю волю.

- Я спачатку параюся пра ўсё гэта з Хрэптовічам і Плятэрам, - адказаў Панятоўскі. - А ты, мой генерале, з свайго боку, я прашу цябе аб гэтым, здалёку выведай, не выдаючы сябе, як і што, каб не давялося нам адступіцца ад нашых намераў.

Камажэўскі схіліўся ў паклоне.

- Мне здаецца, - ціха прамовіў ён, - што ўсё нам удасца, і з гэтага будзе толк, але мне загадзя шкада вашай каралеўскай мосці... для вас гэта будзе цяжкая ахвяра.

- I я таксама прадчуваю, - уздыхнуў кароль, - але ж, згадзіся, за мір і еднасць ніякая плата не будзе занадта дарагой. Цяпер якраз спрыяльны час для таго, каб займець сабе ў падтрымку моцных прыхільнікаў, мы можам і павінны гэта зрабіць... а там хай будзе, што будзе!

Кароль хвілінку падумаў і шапнуў, прыклаўшы палец да вуснаў:

- Ты хаця толькі не выдай майго сакрэту. Усё гэта павінна стацца не па маёй волі, а... як бы само сабой. Гэтага павінен захацець сам ваявода. Мы будзем аглядаць каналы, даплывём аж да Пінска.

- Маршрут яшчэ канчаткова не вызначаны, часу ў нас хапае, хаця ў Нясвіжы мы некалькі дзён і страцім. Князь захоча патрактаваць нас усім, што мае, - будзем і страляць, і плаваць, і музыку слухаць.

- Абы толькі на тым усё і скончылася! - уздыхнуў кароль, - Ды каб яшчэ не гэты брыдотны кілішак! Камажэўскі таксама ўздыхнуў.

- Я нічога не магу сказаць супраць, - прашаптаў ён, - але ў тым ёсць і свая выгода. Многія рэчы на падпітку можна дараваць і вытлумачыць. Гэтак, як у імгле ўсё выглядае няясна, а часам трэба, каб так і было.

Кароль у думках быў ужо ў іншым месцы.

- Калі мы залучым на свой бок Радзівіла, - разважаў ён, - то ў нас будзе добры выбар паслоў на сейм - такіх, якіх трэба, каб мы маглі прымаць важныя для трона прапановы. Разумееш, я думаю не пра цяперашні сейм, а пра будучы, пра ўсе наступныя сеймы. У мяне занадта многа яўных і стоеных непрыхільнікаў. Таму якраз цяпер самая пара паклапаціцца пра яднанне і прымірэнне. Я спадзяюся на Браніцкага, з Радзівіламі ў нас усё добра, але патрэбна ўмацаваць дружбу, падтрымаць іх, мець іх за сваіх прыхільнікаў. Пане Каханку, як ні круці, уладарны. Я не дужа высока стаўлю ягоныя здольнасці, бо ён не ўмее іх выявіць, іграе роль блазна, але ў яго хапае хітрасці.

- Як для мяне ён - загадка, - прызнаўся Камажэўскі, - бо ён, нягледзячы на розныя выбрыкі, чалавек вялікага розуму.

- А мне здаецца, калі абысціся з ім ласкава, то можна схіліць яго на наш бок. Але ты разумееш, што я не магу сам угаворваць яго, - тлумачыў кароль, - гэта ён павінен мяне запрасіць, а я рады буду, калі так і станецца. Пасля нядоўгай размовы з Камажэўскім кароль выйшаў з кабінета і ўбачыў сярод прыдворных, якія штодня прыходзілі яму пакланіцца і даведацца, ці няма якіх-небудзь загадаў, кашталяна Плятэра. Кашталян - адзін з тых, хто павінен быў суправаджаць караля ў падарожжы, такі самы неабходны, як і ксёндз Нарушэвіч. Усе ведалі, што Плятэр вёў дзённік свайго жыцця і дзейнасці. Ветлівы, спрытны, не такі ўжо занядбаны, але і не з самых першых асоб, Плятэр быў адным з самых спрактыкаваных прыдворных, які заўсёды адчуваў, адкуль дзьме вецер, умеў прыстасавацца да любых абставін. Плыць супраць плыні і нарывацца на непрыемнасці ён не любіў. Кароль заўважыў па твары Плятэра, што той хоча паведаміць яму нешта важнае. У кашталяна былі добрыя адносіны з пасламі. Таму кароль хітрым манеўрам наблізіўся да яго.

- Найяснейшы пане, - прашаптаў Плятэр, - мы паедзем з Белавежы да каналаў, потым па самім канале, частку шляху праплывём, а далей зноў пасуху. Аднак усё гэтае падарожжа можна назваць гідраграфічным, а раз так, то нельга забыцца пра адну рэч.

- Якую? - запытаў кароль.

- Увесь свет ведае, што віленскі ваявода накапаў у Альбе каналаў і сажалак для таго, каб трымаць там флот і ладзіць марскія баі, - дакладваў кашталян. - Аглядаць Мухавецкі канал і не паглядзець на флатылію Радзівіла - што пра гэта падумае свет?

Кароль падзівіўся такім разважанням і замест адказу спытаў:

- Ты не бачыўся сёння з генералам Камажэўскім?

- Ні сёння, ні ўчора, - адказаў Плятэр.

- Адкуль жа ты ведаеш пра Альбу і Радзівілаўскую флатылію?

- Гэта думка, прызнаюся вам, не мая, - патлумачыў кашталян, - я чуў яе ад многіх сяброў князя-ваяводы. Ён сказаў гэта і ўважліва паглядзеў у вочы яго каралеўскай мосці. Кароль раптам стаў халодным і задуменным. Запанавала маўчанне. Плятэр чакаў.

- Ты ж разумееш, што я не маю запрашэння ад Радзівіла, - сказаў ён урэшце.

- Само сабой, але ці дазволіць ваша каралеўская мосць запрасіць сябе? - спытаў кашталян.

- А што, табе даручана пра гэта разведаць?

- Не, але на ўсякі выпадак я быў бы рады ведаць пра намеры вашай каралеўскай мосці.

Кароль хвіліну падумаў.

- З аднаго боку ўсё, што збліжае і яднае, добра і пажадана, - разважаў ён услых, - а з другога - надта ж ужо спакуслівая і слізкая гэта справа... тут нават кожны крок, кожнае слова патрэбна добра ўзважыць і прадбачыць непрадказальнае, каб усё ішло на карысць, а не на шкоду...

- Пра гэта павінны клапаціцца вашы прыдворныя, - заўважыў Плятэр.

Тут падышлі іншыя людзі і не далі ім прадоўжыць размову, але кароль поглядам выказаў згоду з кашталянам.

На нарадзе Камажэўскага з некалькімі набліжанымі да караля прыдворнымі і родзічамі гэтая думка была ўспрынята з вялікай цікавасцю. Усе былі за тое, каб адбылося збліжэнне ваяводы і ягонага роду з каралём, хаця ўспамін пра добрасардэчныя адносіны з Браніцкім і Патоцкім, якія потым змяніліся зацятай нянавісцю, маглі б і насцярожыць Панятоўскага. Але вопыт мала каго навучае, а тут яшчэ і своеасаблівы характар чалавека спрыяў таму. Яму не патрабавалася нічога болей, апрача хоць маленькай ухвалы.

Аднак кароль бачыў далей, чым здавалася; ён усё ж пабойваўся, каб хто-небудзь з акружэння ваяводы ці з ягонай радні не аказаўся ўзлаваным, не паспрабаваў абразіць ягоную каралеўскую годнасць ці зрабіць нейкую іншую прыкрасць. Ён ведаў, як высока цанілі Радзівілы сваю кроў, род і чым быў для іх ён, яшчэ нядаўна літоўскі стольнік; ім, якія не прызнавалі за Чартарыйскімі іх паходжання ад Ягелонаў.

А тым часам ледзь чутна прамоўленая думка, засела ўжо ў многіх галовах і атрымала падтрымку - усе знаходзілі яе шчаслівай, натуральнай, некаторыя лічылі, што абмінуць Нясвіж было б абразай для княскага роду. А ўсё ж кароль не мог прынізіць сваю годнасць і сам напрасіцца да Радзівіла.

Станіслаў Аўгуст, пані Кракоўская, прымас - усе хацелі туды паехаць, толькі адзін кароль пабойваўся, каб пры ўсіх абавязковых хвалах і гасціннасці, не здарылася чаго непрадказальнага. Так лёгка было ўсяго адным словам абудзіць непрыемныя ўспаміны!

Праз пару дзён усе ўжо ўголас казалі пра тое, што кароль хоча абавязкова наведаць Радзівіла, калі толькі князь не прамарудзіць запрасіць яго, і што было б пажадана, каб пры гэтым было зроблена ўсё для бяспекі караля і ягонай світы ў Літве, дзе можна чакаць непрыемнасцей ад непрыхільнага да караля Тызенгаўза. З абодвух бакоў пачаліся перагаворы аб гэтым.

* * *

У віленскага князя-ваяводы сапраўды былі перапісаны ўсе прыдворныя, вызначана іх колькасць, але фантазія гаспадара часам усё мяняла. Мала хто пакідаў яго, затое за год многа людзей прыбаўлялася. Адыходзілі толькі тыя, каму давалася вёска ў пажыццёвае карыстанне, утрыманне за кошт гаспадара; на іх месцы з'яўляліся новыя кандыдаты і займалі вольныя сінекуры*, памнажаючы і так значныя шэрагі дармаедаў. Прылічалі да ліку двара і прыдворных нават тых, хто выбіраўся ў Нясвіж два разы на год, каб атрымаць вызначаныя пенсіёны і напомніць пра сябе яго мосці князю. Многіх са сваіх прыдворных князь увогуле не ведаў. Апрача таго, трапляліся і такія, што прыбывалі з лістамі ад сямейнікаў і прыяцеляў, ім загадвалі чакаць адказу, потым пра іх забываліся, а яны не надакучвалі просьбай адказаць, часам па году сядзелі ў Нясвіжы, елі, пілі, ездзілі на паляванне, пры іх карміліся слугі і коні.

Пры двары князя было дужа людна, амаль нікога не каралі, давалася многа свабоды, ежа панская, а таму ўсім у Нясвіжы добра пачувалася. Тут аціралася і бедная шляхта, пасланая сябрамі князя, яна з'язджалася нават здалёку, і той, хто здолеў спадабацца, успасці князю на вока, мог наперад разлічваць на добрую будучыню.

Хаця ў князя была добрая памяць, але сваіх драбнейшых прыдворных і каморнічых ён зболыпага ведаў толькі з твару.

Сярод такіх менш вядомых дваран, якія многа гадоў аддана служылі князю, быў у той час і Севярын Шарэйка. Хто рэкамендаваў яго князю, ужо не памяталі. Паходзіў ён з ліцвінаў, умеў выразна і прыгожа пісаць, знаўся на лаціне, а таму яго спачатку ўзялі ў канцылярыю для пісання лістоў, якія выходзілі адтуль. Невядома, якім чынам Шарэйка пазней вызваліўся ад сядзення за сталом і перастаў грызці пяро, якое ад такога абыходжання часта зусім не было патрэбы вастрыць, і пачаў выконваць абавязкі бібліятэкара, хаця ў Нясвіжы ў той час мала хто цікавіўся кніжкамі. Многа іх было параспіхана па розных кутках замка; адзін пакой нават сапраўды называўся бібліятэкай, але ў яго ніхто ніколі не зазіраў. На паліцах было больш за ўсё такіх кніг, якія падносілі ці прысылалі самі аўтары. Са старых часоў ад княгінь засталіся французскія кнігі, пасля князя Альберціна* і пасля Сіроткі - багаслоўскія лацінскія трактаты, а з яшчэ даўнейшых часоў - Бібліі і тэалагічныя манаграфіі, выдадзеныя за кошт аўтараў. Усё гэта пакрывалася пылам; калі каму хацелася, выпадкова зайшоўшы, узяць нешта падпаху, ніхто гэтаму не чыніў перашкоды. У архіве, дзе з даўных-давён захоўваліся акты і дыпломы, якія адносіліся да часоў Вялікага Княства Літоўскага, было больш парадку і строгасці. Радзівілы ганарыліся сваім спадчынным канцлерствам, але што да кніг, то яны мала іх цікавілі. Іх больш было ў Оліце, чым у Нясвіжы.

Шарэйка быў хлопец цікаўны, ён вельмі любіў корпацца ў кніжках, што ў тыя часы было рэдкасцю для свецкага чалавека. Невысокі ростам, кучаравы, ён не пражыў яшчэ і трыццаці гадоў, а пачаў ужо лысець, насіў пукатыя акуляры ў чорнай аправе. Твар у яго быў круглаваты, дробных рысаў. Апранаўся ён заўжды сціпла, мала гаварыў, хаця і быў рухавы. З-за таго, што кнігі нібыта трэба было спарадкаваць і перапісаць, ён ужо два гады сядзеў у бібліятэцы, уладкаваўшыся незалежна ад усіх і дужа выгадна для сябе.

Тут яму ніхто не забараняў гаспадарыць. Да так званай бібліятэкі, якая не апальвалася, прымыкаў пакой з печчу, у якім Шарэйка паставіў каля акна крэсла і сядзеў як у бога за плячыма, рабіў, што хацеў, а то і нічога не рабіў, калі не меў ахвоты. Рэгулярна хадзіў да маршалкоўскага стала, моўчкі еў, прыслухоўваўся да размоў, ні з кім не меў ніякіх спраў, а таму на яго звярталі мала ўвагі.

Больш вольнага жыцця нельга сабе ўявіць, бо гэты імправізаваны бібліятэкар не меў іншых абавязкаў, акрамя хіба аднаго: адбіваць паклоны старэйшым прыдворным, з якімі ён сустракаўся на панадворку. Рэдка бывала, каб нехта захацеў пачытаць кніжку або зайшоў у бібліятэку. Аднойчы завітаў туды пан Матусевіч, потым прыходзіў пан Міхал Залескі, а паколькі статуты, пастановы, volumina legum - кнігі для чытання - ляжалі ў канцылярыі і былі ў штодзённым ужытку, то ў бібліятэку, аб існаванні якой мала хто ведаў, ніхто не зазіраў.

Пагэтаму Шарэйка мог без перашкод чытаць і перачытваць тое, што яму хацелася, а ён быў ненасытны ў чытанні і гадзінамі сядзеў над кніжкамі. Але ў яго быў дапытлівы і жвавы розум, таму ён у вольны час аціраўся пры двары, прыслухоўваўся, назіраў - і лепей ведаў тутэйшую публіку, яе інтарэсы, чым тыя, хто па абавязку павінен быў тут кіраваць. Ён быў чалавекам асаблівым ва ўсіх адносінах. Пра сябе казаў, што ён бяздомны сірата, праўда, ёсць недзе далёкая радня, але яна ім не цікавіцца. Было вядома, што ён пачаў з таго, што са школы паступіў у семінарыю, але потым зразумеў, што не адчувае цягі да святарскай дзейнасці, зняў семінарскую апранаху і невядома па чыёй пратэкцыі трапіў да князя.

Затым, як ужо ўпаміналася, ён дужа спрытна выбавіўся з канцылярыі на поўную свабоду, і скарыстоўваў яе, корпаючыся ў кнігах. З людзьмі трымаўся на пэўнай адлегласці, болей маўчаў, чым гаварыў, хаця ўвогуле размоў не цураўся і ўмеў, калі яму трэба было, так добра зрабіць выведы і вызнаць усё, што хацелася, што перад ім адкрываліся любыя таямніцы.

Старэйшым ён кланяўся, здымаў шапку, выказваў паслушэнства, ствараў добрае ўражанне пра сябе, але ні з кім блізка не сыходзіўся, не імкнуўся быць на людзях. Затое з бяднейшымі чыноўнікамі ён ахвотна гутарыў, спачуваў ім, калі яны жаліліся на прыцясненні, на якія яны прывыклі скардзіцца - калі справядліва, а калі і не. Кожны такі гаротнік знаходзіў у яго паразуменне. Шарэйка не толькі спачуваў ім, але часам даваў зразумець, што непрыхільна ставіцца да багатых магнатаў. Ён не ўмешваўся ў чужыя справы, толькі даваў парады, накіроўваў, цікавіўся далейшым лёсам, але яго асабліва радавала, калі можна было падстроіць камусьці з высокіх асоб якую-небудзь непрыемнасць. Чым вышэй ён у гэтым сягаў, тым болей радаваўся. Тады ён паціраў рукі ад задавальнення, а ягоныя вочы свяціліся радасцю.

Якраз таму, што Шарэйка заводзіў сабе сябрукоў сярод бяднейшых, якія выведвалі і даносілі яму, дзе можна чым пажывіцца, ён многа ведаў.

Так да цікаўнага Шарэйкі дайшла вестка ад прыдворных, якія падслухоўвалі пад дзвярыма, пра тое, што яго вялікасць кароль неўзабаве можа аказацца ў Нясвіжы і што яму тут рыхтуюць урачысты прыём.

Ягоныя вочы аж засмяяліся ад такой навіны; ён задумаўся і нетаропка пайшоў у бібліятэку. Ішоў ён у глыбокім задуменні, такім, што можна было зразумець: ён намерыўся нешта зрабіць і так заглыбіўся ў сябе, што толькі на твары можна было заўважыць сляды хвалявання і нейкай зласлівай радасці. Ні для каго не было таямніцай, што Шарэйка ненавідзеў караля, гэтак жа, як і ягонае акружэнне, не лепей ён адносіўся і да ўсяго роду князя, ды, бадай што, і да яго самога. Чым ніжэй ён мусіў ім кланяцца, тым болей ненавідзеў. Неаднойчы ён радаваўся, калі князю ў нечым не шанцавала.

Затое Шарэйка горача падтрымліваў бяднейшую шляхту і нават сялян, якіх у тыя часы ніхто не прызнаваў за боскія стварэнні, увогуле ўсіх, хто быў бедным і прыгнечаным.

Часцей за ўсё з ягоных вуснаў у бібліятэчнай цішыні зляталі словы "тыран" і "тыранія". Там, на адзіноце, ён часам пагрозліва ўзнімаў угору кулак, злосна крывіў вусны, і здавалася, што ён пагражае ўсяму свету.

Ён быў на сёмым небе, калі надаралася высмеяць некага з радавітых або падбухторыць каго на недарэчны ўчынак. Рабіў ён гэта знешне добразычліва, нібы нявінна, мімаходзь. Сам ён не ўвязваўся ў барацьбу, і хаця смяяўся з розных загадаў, але акуратна выконваў іх.

Вось з такой знешняй добразычлівасцю ён усюды, дзе толькі мог, падбухторваў іншых, а потым ціхенька пасмейваўся.

У той дзень, калі вестка пра візіт караля ў Нясвіж пачала расцякацца між прыдворнымі, Шарэйка, натупаўшыся за дзень па бібліятэцы, надвячоркам крадком пайшоў да стайняў.

Князь не быў заядлым коннікам - год ад году ён таўсцеў, меў слабы зрок, але ездзіць конна любіў, мог, сеўшы на каня, няблага гарцаваць. У радзівілаўскіх стайнях былі звычайныя цяглавыя коні самых розных масцей: булана-жоўтыя, белыя, у яблыкі і іншыя; верхавыя ўсходняй крыві, прыгожыя іспанскія коні - у той час іх вельмі любілі заводзіць, хаця яны былі цяжкаватымі, а галовамі нагадвалі бараноў. Там стаяла столькі коней прыдворных, службоўцаў, казакаў, баяраў ды і гаспадаровых, што нагляд за імі быў даручаны аж тром канюшым: Бажэнцкаму, Камінскаму і Шабанскаму. Але акрамя іх было яшчэ некалькі наглядчыкаў за канюшнямі, памяшканнямі для карэт і іншых павозак; а аброчных і рэестравых слуг, рознай чэлядзі было безліч.

Рэестравым сакратаром Бажэнцкага быў ужо колькі гадоў малады шляхціц, бледны, нявідны, сярэдняга росту, худы. Пра яго было вядома толькі тое, што ён паходзіў аднекуль з-пад Кіева. У ягонай гаворцы адчувалася нешта русінскае. Яго мала хто ведаў, і ён сам мала з кім тавары- шаваў. Толькі Шарэйка, які імкнуўся пазнаёміцца з кожным новым чалавекам і распытаць яго, спазнаўся з хлопцам, разгаварыўся з ім, даведаўся, што той бедны, і пачаў з ім час ад часу сустракацца. Што найбольш зацікавіла Шарэйку, дык гэта прозвішча шляхціца - Панятоўскі.

Праўда, усе называлі яго або Русінам, або Піліпам, такое ў яго было імя. I толькі Шарэйка добра запамятаў ягонае прозвішча.

Гэты самы пан Піліп пры двары нічым не вызначыўся, згубіўся сярод многіх такіх самых, як ён. Прыслужваў Бажэнцкаму, які лічыў сябе вялікім панам і з ахвотай скарыстоўваў паслугі свайго чыноўніка, не забываўся пра сябе - трымаў двух коней, хаця меў права толькі на аднаго, але не зважаў на гэта. Бажэнцкі паляпваў хлопца па плячы, абяцаў павялічыць плату, а аднойчы ўзнагародзіў грашыма. Час ад часу Шарэйка праведваў яго і не выпускаў з поля зроку.

У русіна над стайнямі было жытло - два крыху нізенькія, але ўвогуле прыстойныя пакойчыкі. У іх заўсёды пахла скурай, рамянямі, дзёгцем і фарбай, бо ўнізе паднаўляліся старыя павозкі, але ўсё ж там было ўтульна і ціха.

Толькі беднасць пана пісара вельмі ўжо кідалася ў вочы. Там стаяла толькі скрыначка, з якой ён сюды і дастаўся, на сцяне вісела бедная збруя, крыху адзежы, ля сцяны - ложачак, на якім замест коўдры ляжалі паношаная апанча і стары кажушок, над ложкам вісела шабелька ў сталёвых ножнах з пацёртай партупеяй, грамнічная свечка пад іконкай і невялічкі крыжык. Такім было ўбранства і багацце гаспадара.

Калі Шарэйка адчыніў дзверы першага пакойчыка, Піліп, які сядзеў над рэестрамі з пяром за вухам, ускочыў, каб прывітаць яго, яшчэ не ведаючы, хто прыйшоў, бо госці тут бывалі рэдка. Шарэйку ён заўжды быў рады бачыць і прымаў яго з вялікай пашанай як старэйшага па ўзросце і вышэйшага па службе.

- Ну, што тут васпан парабляе? - спытаў ліцвін, пасля таго як увайшоў і сеў за стол. - Што ў вас новага? Як жывецца?

Пан Піліп паціснуў плячыма:

- Ды што тут казаць! Вось, бачыце, пішу рэестры, а больш нічога новага апрача таго, што прыслалі дрэнны авёс і можа быць бяда.

- Э! Які там авёс! - Шарэйка нахіліўся да яго. - А што ты скажаш на тое, што кароль Панятоўскі збіраецца прыехаць да нас у Нясвіж?

Піліп здзіўлена глянуў на яго.

- Не можа быць! - усклікнуў ён.

- Як гэта не можа быць, калі я табе кажу, - спыніў яго Шарэйка. - Хутка кароль будзе тут і на пару дзён застанецца ў нас. Вось так!

Русін задумаўся.

- А ты ж таксама маеш прозвішча Панятоўскі?

- А як жа! Сапраўды! - жвава адказаў пісар. - У мяне ёсць дакументы аб тым, што я - шляхціц Панятоўскі... Ён зірнуў на Шарэйку, а той па сваёй звычцы, калі моцна хваляваўся, грыз пазногці.

- Так! - пачаў Шарэйка, гледзячы на дужа ўзрушанага русіна. - Так! I як вы адносіцеся да таго, што кароль Панятоўскі прыедзе да нас, га?

- Ну, каб не страх, то я ведаў бы, што мне рабіць, - сказаў пісар больш ціхім голасам. - Нябожчыца маці заўжды ўводзіла мне ў вушы, што трэба падавацца да караля - не можа таго быць, каб Панятоўскі не дапамог Панятоўскаму; хаця ягамосць кароль і не з Русі, а мы здавён аселі каля Дняпра.

- Ды хіба гэта нешта значыць? - перапыніў яго Шарэйка. - Хіба ты не ведаеш таго, што шляхта, мазуры і вялікапаляне спрадвеку натоўпамі перасяляліся на Валынь і Русь, дзе болей зямлі, прычым не такой пясчанай, як на Мазурах? Вы не іначай з таго самага Панятова, што і кароль. А які ў вас герб?

Піліп расчырванеўся, паскроб у галаве; у яго зацяло голас.

- Мабыць, цяля, раз ужо ўсе Панятоўскія карыстаюцца ім, - баязліва прашаптаў ён.

- Смела кажы, што цяля, - смеючыся, падбадзёрыў яго Шарэйка. - Табе няма чаго вагацца. Ты шляхціц, ну, а ў шляхціцаў Панятоўскіх герб адзін - цяля.

Піліп задумаўся... нейкую хвіліну абодва маўчалі; русін, нібыта ўстрывожаны, пазіраў у дол, а Шарэйка на яго.

- У вас былі калі-небудзь уладанні? - спытаў ён.

- Бацькі я не памятаю, - пачаў пісар, - а нябожчыца маці казала мне, што ў нас былі дзве вёскі, толькі калі і якія, таго не ведаю. Бацька некалі быў на службе, а потым на ласкавых хлябах у Любамірскага.

- У цябе ёсць хоць нейкія паперы? - дапытваўся Шарэйка.

- Вядома, ёсць! - паспешліва ўсклікнуў пісар, дастаў з кішэні ключы і пайшоў да скрынкі. Ён зняў замок, адчыніў вечка, пакорпаўся на дне і выцягнуў скрутак, які быў яшчэ, напэўна, рукой маці перавязаны чорнай стужкай.

- Дай яго сюды, - папрасіў Шарэйка. - Ты не дужа цікаўны.

- А што мне толку з гэтых цыдулак! - уздыхнуў русін. - Мне яны хлеба не дадуць.

- Хто ведае! - прамармытаў Шарэйка, развязаў скрутак і пачаў шпарка, з разуменнем справы, узірацца ў зжаўцелыя дакументы, па чарзе адкладаючы іх убок.

Былі гэта пераважна выпісы з метрык, шлюбныя кантракты і завяшчанні. Шарэйка ўведаў з іх толькі тое, што ў Піліпавага дзеда была арандаваная вёска, што маці прынесла бацьку пяць тысяч злотых, знайшоў ён і дату нараджэння дзеда. Звестак пра больш даўнія часы ў паперах не было, меліся толькі ўказанні на тое, дзе іх можна знайсці.

Ліцвін паклаў на стол апошні прачытаны дакумент і сказаў:

- А што табе трэба болей апроч таго, што ты - шляхціц і Панятоўскі. Гэтага дастаткова, каб звярнуцца да караля.

У бледнага Піліпа спала шэрань з вачэй, ён усміхнуўся. - Але з гэтым трэба быць асцярожным, дужа асцярожным, - дадаў ліцвін сцішаным голасам. - Каралю, вядома ж, будзе не вельмі прыемна, што бедны Панятоўскі служыць у Радзівіла на стайні. Яму можа падацца, што ваявода сумысля для зачэпкі ўзяў цябе на службу. Усе забыліся пра тваё прозвішча, а ты яго цяпер і не згадвай, калі хочаш, каб усё было добра.

Піліп спачатку схапіўся за галаву, а потым пацалаваў Шарэйку.

- Падкажыце, што мне рабіць? Падкажыце! Прашу вас! - усклікнуў ён. - Я сам гэтаму рады не дам. У вас добрае сэрца. Скажыце, што мне рабіць? Шарэйка задумаўся.

- Так адразу і не прыдумаеш, як лепш зрабіць, - ціха сказаў ён. - Але няма сумнення, што толк будзе, абы толькі дастацца да караля або да каго-небудзь з набліжаных да яго асоб. Не можа таго быць, каб кароль не ўладкаваў цябе лепей, не паклапаціўся пра цябе, так!..

Шарэйка пагразіў пальцам:

- Толькі ты маўчы! I не надта вытыркайся каму-небудзь на вочы, каб пра цябе не ўспомнілі, што ты - Панятоўскі, а то цябе вобмегам адправяць у Налібокі або ў Белую. Князь зразумее, што каралю не спадабаецца, калі ён знойдзе беднага шляхціца свайго герба на ваяводавай стайні. Таму першая справа - silentium - маўчанне! Ані мур-мур! Замест адказу Піліп пацалаваў ягоную руку.

- Будзьце маім апекуном! - усклікнуў ён. - Я зраблю ўсё так, як вы скажаце.

- Не забудзь яшчэ і пра тое, - дадаў Шарэйка, - каб ненарокам каму не прагаварыцца, пра што мы тут раіліся і разважалі, бо з гэтага можа быць скандал, я ўпэўнены. Табе ад яго нічога не будзе, а я не хачу мець непрыемнасцей праз цябе.

I ён паціснуў руку Панятоўскаму, а той толькі запэўніў, што не здрадзіць.

- Паслухай, - зноў загаварыў ліцвін, - са сваім прозвішчам ты пакуль што наперад не вылазь. Называйся Піліпам ці Русінам - і толькі. А я табе своечасова скажу, дзе, як і калі ты зможаш падысці да караля або да некага з ягоных прыдворных і папрасіць дапамогі. Падбяры сабе лепшае адзенне, але не надта багатае.

- Ды ў мяне і няма нічога акрамя святочнага кунтуша, пераробленага з бацькавага, а пояс, - о Божа! - мне сорамна яго надзяваць, я завязваю яго на жупане, - уздыхнуў Піліп.

- Лепей апранацца табе і не трэба, - супакоіў яго Шарэйка, - бо ты павінен выглядаць чыста, але бедна.

Калі і як, - гэта мая справа, а пакуль што маўчы і нават не распытвай нічога пра караля, каб на гэта не звярнулі ўвагі.

Шарэйка ўсміхнуўся, было відаць, што яму падабаецца гэты добры ўчынак напалам са злым жартам над Радзівілам. А Піліп не знаходзіў сабе месца ад радасці і то абнімаў дабрадзея за плечы, то хапаўся за галаву.

- Вы думаеце, што кароль нешта зробіць для мяне? - спытаў ён.

- У гэтым няма ніякага сумнення, - запэўніў Шарэйка. - Раз ужо ты ёсць Панятоўскі, увесь час носіш гэтае прозвішча, то probabiliter - верагодна - і кроў адна, бо каралеўская prosapio - радня - таксама не з аднаго месца. Вы можаце быць або з Панятова, або з Душнікаў.

Піліп слухаў, але было бачна, што ён не меў аніякага ўяўлення ні пра Панятова, ні пра Душнікі.

- Можа, ён зробіць мяне генералам! - прастадушна ўсклікнуў хлопец, чым дужа рассмяшыў Шарэйку.

- I так можа быць, - згадзіўся ён, - але не адразу, мабыць, пачнеш з палкоўніка, а нават калі зробіць і ротмістрам з якім-небудзь староствам у дадатак, то табе для пачатку і досыць. Але ж калі ты хочаш мець усё гэта, памятай адно: не вытыркайся ні з размовамі, ні з прозвішчам раней часу. Сядзі як мыш пад венікам, а то, не дай бог, ваявода ўспомніць пра цябе і або замкне, або адправіць туды, адкуль пра цябе кароль нічога не пачуе. Рабі, што хочаш, але пастарайся, каб пра цябе забыліся.

- Э! Тут і так мала хто пра мяне ведае і памятае, што я Панятоўскі, - запэўніў Піліп. - Канюшы Бажэнцкі і іншыя не называюць мяне не інакш як Піліпам або Русінам, а з самага пачатку перараблялі Панятоўскага на Канякоўскага, каб падражніць мяне.

- Хай сабе дражняць, потым ты ім адпомсціш, гэта я табе абяцаю! - усклікнуў Шарэйка.

- А князю Пане Каханку будзе дужа непрыемна, бо кароль палічыць за дрэнны намёк тое, што Радзівіл трымае на стайні каралеўскага цёзку.

Шарэйка зноў пачаў паціраць рукі і грызці пазногці, так весела было яму ад думкі, што ён зробіць непрыемнасць самому каралю, выкіне штуку для ваяводы і дапаможа беднаму хлопцу. Ен і думаць не хацеў аб тым, што кароль можа не падаць рукі цёзку.

Шарэйка хацеў ужо ісці, але ўсхваляваны русін не адпускаў яго - ён хацеў яшчэ памарыць пра сваё хуткае шчасце, параіцца, як і што рабіць.

Ліцвін пакуль што даводзіў яму толькі адно: маўчаць, не паказвацца нікому на вочы, не напамінаць аб прозвішчы.

- Не дай божа, некаму ўспадзе на думку, што тут ёсць Панятоўскі, тады цябе адразу ж за белыя ручкі - і далей адсюль. Кароль дужа хваравіта ўспрымае ўсё, што звязана з ягоным родам, бо ён не дужа знатны. А што да папер, - заўважыў Шарэйка, яшчэ раз узяўшы іх у рукі, - пабачым. Магчыма, мне ўдасца ўціснуць дзе-небудзь пра тваё stemma vitelio - знатнае паходжанне. Тады б ты, вашамосць... Але...

Ліцвін пакруціў галавой.

- Гэта справа небяспечная, - вырашыў ён урэшце. - Калі старацца зрабіць дужа добра, то можна ўсё сапсаваць. Хай будзе, што будзе, дай мне паперы, я ў іх разбяруся, а раптам...

Звязаны стужкай скрутак Шарэйка засунуў глыбока за пазуху, стараючыся, каб яго нельга было заўважыць. На гэтым ён развітаўся з Піліпам, які яшчэ раз пацалаваў яму руку і праводзіў да лесвіцы. Ліцвін азірнуўся, ці не бачыць хто, і хуценька пайшоў дадому.

* * *

Пакуль ішла тая размова над стайнямі, у князя і па ўсім замку пачалася сапраўдная мітусня - усюды раіліся і спрачаліся аб праграме візіту, які павінен быў засведчыць усяму свету пра веліч Радзівілаў.

- Тут ужо няма чаго думаць, пане каханку, - казаў ваявода, - колькі што будзе каштаваць і адкуль што ўзяць; трэба, каб усё было па-радзівілаўску, па-княску, па-каралеўску. Хай яго каралеўская мосць ведае, з кім мае справу. I мы стаялі недалёка ад тронаў. Так што, пане каханку, дзе хочаш бяры, а каб усё было!

З князем ніхто не думаў спрачацца, і так усе ведалі, што больш нікому такое не пад сілу.

Надыходзіла восень, а з ёй - пара палявання. Але князь, хоць звычайна і ездзіў на ловы, на гэты раз нават не заводзіў пра іх размоў, настолькі паглынуў яго клопат пра візіт караля. Ён скардзіўся, што забыўся пра ежу і сон, усё нешта выдумляў. Бесперапынна імчалі пасланцы ў Вільню, Варшаву, Белую, з Налібоцкай пушчы ў клетках везлі звяроў.

Па некалькі разоў на дні адбываліся нарады: як аздобіць замак, зрабіць трыумфальную арку, які ганаровы эскорт выставіць для караля, а яшчэ ж прамовы, прывітанні, цырыманіял, увесяленні... Князь старшынстваваў на тых нарадах, вядома, усе прыслухоўваліся да ягонага голасу. Ён увесь час паўтараў адну прыказку, праўда, толькі першую яе частку:

- Не мела баба клопату...

На самай справе клопат быў вялікі, бо трэба было думаць адначасова і аб тым, як найлепшым чынам прадставіць дом Радзівілаў, і аб тым, каб залішняя помпа не прыніжала і не раздражняла караля. Даводзілася распісваць усё да драбніц: кожнаму хацелася іграць нейкую ролю, каб дагадзіць каралю і мець надзею атрымаць выгаду для сябе. Радзівілаў двор быў упэўнены, што кароль не паскупіцца на ўзнагароды, хай сабе гэта будуць не каштоўныя падарункі, а тытулы і ордэны, але іх таксама многія хацелі б атрымаць.

У той жа час у князя была, хаця ў гэтым ён не прызнаваўся нават сам сабе, адна патаемная нядобрая думка, што было б нядрэнна, калі б удалося далікатна напомніць каралю, кім у адносінах да Радзівілаў былі Панятоўскія, і каб ён за тое не зазлаваў.

На гэтай кабінетнай нарадзе (так яе называлі жартам) выступалі таксама князь Геранім, генерал Мараўскі, ягоная жонка, найбольш давераныя слугі, ксёндз Кантэнбрымк, з ім іншыя духоўныя асобы - усе яны засядалі амаль бес- перапынку ў кабінеце князя. Апрача названых асоб час ад часу туды заходзілі кемлівы і суровы Севярын Жавускі, стараста Валатковіч і маршалак двара Фрычынскі.

Прыдворным мастаком князя-ваяводы быў ліцвін Эстка. У яго былі хворыя вочы, таму здаля ён мала што мог разгледзець, маляваў болей для праформы, чым дзеля патрэбы. Ён быў маленькі, шустры, тэмпераментны і хоць ніколі не бываў нідзе далей за Варшаву і Кракаў, але лічыў сябе не самавукам, а паслядоўнікам Бачыярэлі* і Смуглевіча*. Эстка, ад якога тут таксама залежала многае, маляваў усё, што заказвалі: партрэты, абразы святых для касцёлаў, алегорыі* для паняў, кветкі, гербы, і быў яшчэ вядомы тым, што маляваў хутка, а намаляваным быў заўжды вельмі задаволены і любіў хваліцца сваім майстэрствам усім - ад кухара да князя. У сваіх клопатах князь настолькі ўмеў пасяліць у людзях веру ў талент, здольнасці, дасведчанасць у мастацтве, вынаходлівасць, што і Эстку цаніў вышэй за ўсіх прызнаных мастакоў.

- Я ведаю, што кароль зайздросціць мне і быў бы рады пераманіць Эстку, з яго выйшаў бы вялікі мастак, але сумленны ліцвін адданы мне і не пойдзе да яго ні за якія грошы.

Папраўдзе, сумленны Эстка быў прывязаны да княскага дому, і хаця верыў сам у сябе, але не меў ахвоты спаборнічаць з Бачыярэлі.

- Гэты італьянец, панове, рознымі інтрыгамі можа зняславіць і прагнаць мяне з двара, а то і ўвогуле сатрэ ў парашок, - казаў ён, ківаючы галавой.

Ён маляваў партрэты князя, ягонай сям'і, суседзяў, сяброў, намаляваў нават Непту са шчанятамі і не хацеў выязджаць з Нясвіжа. Калі ён не меў заказаў на вялікія партрэты алеем на палатне, то маляваў зусім неблагія мініяцюры. А ўжо ўвесь свет ведаў, што кароль любіў жывапіс, купляў і збіраў карціны, разбіраўся ў іх і сам нават самааддана займаўся маляваннем. Як толькі пайшла пагалоска, што кароль прыедзе ў Нясвіж, сэрца мацней загрукала ў грудзях Эсткі. Трэба было паказаць сябе перад каралём.

У першую ноч ён не мог заснуць. Караля трэба было прывітаць нейкай алегарычнай карцінай вялікага памеру, але дзе і як яе змясціць? Намаляваць яе на трыумфальнай браме і толькі для таго, каб першы ж асенні дожджык знішчыў шэдэўр, а палатно потым валялася ў кутку? Эстка гэтага не хацеў бы.

У аграмадністай зале, дзе магла змясціцца процьма народу, была чыстая бялюткая столь. Эстку хапіла б некалькі тыдняў, каб зымправізаваць у духу часу які-небудзь алегарычны вобраз.

Ён быў упэўнены, што яму гэта ўдасца. Цяпер заставалася толькі адно - каб князь згадзіўся з планам, які ўжо нарадзіўся ў галаве мастака.

Часу на ваганне не было зусім. I Эстка раненька, калі князь яшчэ не ўстаў з ложка, пракраўся да яго ў спальню праз гардэроб. У такі час князь не чакаў убачыць свайго прыдворнага жывапісца і адразу зразумеў, што яго прывяло нешта дужа важнае. Радзівіл падаў яму знак падысці бліжэй.

Эстка даў зразумець, што не можа гаварыць пры слугах, і яны былі адпушчаны. Мастак адразу ж прыступіў да справы, але найперш пацалаваў князю руку.

- Ваша княская мосць, - спяшаючыся, загаварыў ён, - калі вы хочаце зрабіць каралю прыемны сюрпрыз, увекавечыць памяць пра ягоны візіт, то хоць часу і вельмі мала, але я са сваімі пэндзлямі да вашых паслуг... гатовы працаваць дзень і ноч.

- Дзе? Як? - спытаў князь.

- Без пэўнага алегарычнага вобраза ніяк не абысціся, - пераконваў Эстка, - а ў вялікай зале чыстая столь, агромністая, ёсць дзе развінуцца. Гэта месца як бы чакала таго часу, калі на ім пачнуць маляваць.

- Чалавеча! Ці ты дасі рады гэтаму за той час, што застаўся? Я чуў, што на гэта ідзе не адзін год.

- Як у каго! - смела запярэчыў мастак. - А вось я абяцаю паспець і размалюю ўсю столь алегорыямі ad hoc - дзеля такога выпадку. Не можа быць, каб гэтакі знак павагі не спадабаўся каралю!

Князь паморшчыўся:

- Але ж ты заставіш усю залу рыштаваннямі, а да ўсяго - яшчэ і не паспееш скончыць у тэрмін.

- Гатовы адказаць сваёй шыяй! - запэўніваў Эстка.

- А што мне да тваёй шыі? Шыйкі добрыя толькі ў ракаў, - прамовіў князь і задумаўся. - Але - твая праўда, нешта намаляваць нам усё ж трэба будзе, і я спадзяюся, што ты не схібіш. Першым чынам набудзь фарбы, і самыя лепшыя, я грошай на гэта не пашкадую. Але перш чым брацца за работу, - працягваў ваявода, - варта як след абмазгаваць, што і як вымалёўваць, каб у гэтым не было двайнога сэнсу. Ён жа будзе глядзець на ўсё з падазрэннем. Твайго розуму на гэта не хопіць, ды і ў мяне ўжо галава ідзе кругам ад гэтых праграм, якія штодня піша і крэмзае Бернатовіч. Вось збяром кансіліум і пастановім.

- Хай жа князь будзе такі ласкавы і дазволіць мне там прысутнічаць, - папрасіў Эстка. - Без мяне абысціся нельга, у мяне ўжо ёсць ідэя.

- Накрэслі гэтую сваю ідэю на паперы, - загадаў князь, - і захапі з сабой, альбо... Не! Пане каханку, спачатку прыйдзі без ідэі... Не трэба, каб ты яе нам навязваў. А што ты там намерыўся намаляваць?

Эстка задумаўся.

- Гэта не так проста, вашамосць, - прамовіў ён. - I мне трэба яшчэ добра падумаць.

- Глядзі толькі, каб не надта прынізіў Радзівілаў, а караля не вельмі ўзносіў.

- А гэта ўжо дакладна, што будзем маляваць на столі? - спытаў занепакоены Эстка.

- Я і сам аб гэтым думаў, - перапыніў яго ваявода, - але мне здавалася, што ты не паспееш за такі кароткі час.

- Зраблю, хай нават лягу трупам на рыштаваннях! - усклікнуў Эстка ў парыве адданасці. - А пакуль, каб не траціць часу, загадайце ставіць рыштаванні.

- Зага... а ты ідзі і скажы Фрычынскаму сам, - прамовіў князь. - Драбін у замку хапае, дошкі таксама знойдуць, калі трэба.

Эстка тут жа знік, пабег да маршалка, а князь тым часам устаў і пасля кароткай малітвы сабраўся снедаць, але тут увайшоў Мараўскі.

- Добры дзень.

- Добры дзень.

- Як князю спалася?

- А! Ты пра тое цяпер лепей і не пытайся! - уздыхнуў ваявода. - Пакуль гэты клопат не збуду, пакуль яго вялікасць не апынецца за брамай, спакою не будзе. Трэба ж усё як след абмазгаваць, а ніхто з вас мне не памочнік. Ён уздыхнуў:

- Вось, хай бы сабе хоць адзін з вас шапнуў мне, што перш-наперш для караля трэба нештачка намаляваць, каб увекавечыць памяць пра ягоныя адведзіны. Што? Бачыш? Няхай нават усё гэта малявідла пасля давядзецца змываць, але намаляваць такую памяць мы цяпер мусім. За што ж я плачу грошы Эстку? Ці не так, пане каханку? У вялікай зале столь нібы агромністае прасцірадла, на ёй змесцяцца і кароль, і я, і вы ўсе...

- Але ж, вяльможны князь, мне здаецца, што на столі малююць толькі багоў, геніяў*, воблакі... - нясмела заўважыў генерал.

- Пачакай, з гэтым мы яшчэ разбяромся на генеральным кансіліуме, - перапыніў яго князь, - бо ты, пане каханку, у мастацтве кумекаеш слаба. Нам трэба было б паклікаць на раду ксяндза Кантэнбрымка і іншых, а тут справа пільная. Столь трэба размаляваць, пане каханку. Колькі ж возьме з мяне Эстка за фарбы? Аднаму богу ведама. Тут жа абы-як не намалюеш...

Ён зноў уздыхнуў.

- Маю апусцелую кішэню таксама не шкодзіла б намаляваць, propter aeternam memoriam rei - каб назаўжды ўвекавечыць, - усміхнуўся князь.

Генерал паціснуў плячыма.

Апоўдні сабраўся генеральны кабінетны кансіліум. У яго ўваходзілі князь Геранім, які ніколі не пярэчыў брату і ні з кім не спрачаўся, Мараўскі, Бернатовіч, Фрычынскі і Севярын Жавускі, які толькі што прыехаў. Першым слова ўзяў сам ваявода, даводзячы, што трэба нечым размаляваць столь, а Бернатовіч і Фрычынскі тут жа ўсумніліся, ці ўдасца зрабіць гэта за час, які застаўся.

- А гэта ўжо справа Эсткі, пане каханку, - зазначыў князь, - нам трэба толькі падумаць, што там намаляваць. Севярын Жавускі, нястрыманы і востры на язык, як і ўсе ў ягоным родзе, першы выказаў поўнае адабрэнне:

- Гэта будзе найлепшая рэч з усяго! З аднаго боку трэба намаляваць гісторыю роду Радзівілаў, над ёй трубы* славы, а з другога - дзеі роду Панятоўскіх, а над імі, выбачайце, цяля з задраным хвастом...

Усе заліліся смехам.

- Севярыне, пане каханку, супакойся, тут жа рэч сур'ёзная...

Жавускі сеў.

- Паслухаем тады, што скажа генерал, - прашаптаў ён.

- Я? Нічога не скажу! Я не разбіраюся ні ў алегорыях, ні ў жывапісе...

Князь паморшчыўся і задумаўся.

- А мне здаецца, што там павінны быць геніі з голымі нагамі і з крыллямі, воблакі, нейкія багіні, або голыя, або крыху апранутыя, tandem - потым - яшчэ алтар, бо на ім павінна спальвацца ахвяра, а я добра ведаю, што яна будзе тлустай... нямала дабра ператворыцца ў попел. Tandem... самі думайце, што яшчэ.

- Што мы тут пляскаем пугай па вадзе! - раззлавана сказаў генерал. - Зробім прасцей. Трэба паслаць па Эстку. Хай ён прапануе, што маляваць, а князь паглядзіць, што падыдзе, а што не.

Князь падаў знак Фрычынскаму, той выйшаў і адправіў па Эстку пакаёвага слугу. Мастак ужо чакаў. Ён вырашыў не несці на нараду малюнак, каб ініцыятыва належала князю, як той і хацеў. Эстка загадзя ўбраўся ў святочны кунтуш з бірузовай зашчапкай каля шыі, не забыўся надзець на палец пярсцёнак з сердалікам, бо мастак лічыў сябе шляхетным, ставіў сваю справу вышэй рамяства. Ён зайшоў і стаў воддаль, паміж парогам і сталом.

Жавускі, які ведаў яго і заўсёды бязлітасна здзекаваўся, называючы мастака Эстка Фапрэста*, коратка расказаў яму, у чым справа.

Яму далі хвіліну падумаць, а потым майстар пачаў з таго, што падобныя алегорыі малююцца паводле пэўных правіл, якіх і трэба прытрымлівацца.

- А яшчэ мушу папярэдзіць, - працягваў ён, - што часу мала, а столь вялікая, калі маляваць, то трэба размалёўваць яе ўсю.

- А воблакі на што? - падказаў Жавускі. - Для цябе ж гэта самая лёгкая рэч - дзе не знойдзеш што намаляваць, там пальнеш хмарку, і ўсё на тым.

Эстка пакруціў галавой.

- Без воблакаў, вядома, не абысціся, - пачціва згадзіўся ён, - але іх нельга навешваць занадта многа.

- Але ж, але ж, пане каханку, - падтрымаў яго князь. - Хмары - рэч падазроная, можна падумаць, што мы пагражаем каралю навальніцай з градам.

Жавускі зарагатаў. Тым часам Эстка набраўся смеласці і загаварыў зноў:

- Мне здаецца, што ў цэнтры павінен быць партрэт яго вялікасці ў раме, якую будуць трымаць два геніі.

- Аж два? - спытаў Жавускі.

Мастак зірнуў на яго:

- Два павінны быць хаця б для сіметрыі. Геній Чысціні і геній Мудрасці.

- Брава! - усклікнуў Жавускі.

- Геніі будуць зверху трымаць над ім карону, - дадаў Эстка.

- Не забудзься, што адзін з іх павінен быць падобным да той, якая ўсклала на ягонае чало гэтую карону*, - нагадаў Жавускі.

- Пане каханку! Veto - забараняю! - крыкнуў ваявода. - Сапраўды, зласліўцы ўбачаць тут прычыну для жартаў. Дзеля ўсяго святога, намалюй сваім геніям вусы, абы толькі яны нікога не напаміналі... Зразумеў? Эстка кіўком галавы паказаў, што разумее і зробіць, як загадана.

- Што далей? - запытаўся Жавускі. Мастак адкашляўся:

- Я думаю, што ў постаці старой жанчыны трэба выявіць сімвал нясвіжскай ардынацыі*, яна будзе стаяць каля алтара...

- Я ж казаў, што без алтара тут не абыдзецца, - прабурчаў князь.

- А там будзе палаць крылатае сэрца і ўзлятаць уверх, - скончыў мастак.

Пан Севярын прыкрыў рукой вусны, каб не выдаць усмешку на твары.

- Дужа прыгожа, - сказаў ён ўсё ж сур'езна, - але што ж па-вашаму, васпан, выходзіць: яна спрабуе спаліць гэтае сэрца, якое хоча ўзляцець, спаліць, знішчыць... можна падумаць, што яна робіць гэта назло, каб не пусціць яго да Бога?

Эстка пакрыўдзіўся.

- Іначай гэтага нельга алегарычна выявіць, - незадаволена зазначыў ён. - Будзе яно ўзлятаць ці не - гэта не галоўнае, важна, каб яно палала.

- Так, так, пане каханку, - зноў падтрымаў яго князь, - на малюнку сэрца павінна палаць.

- I гэта ўсё? - здзівіўся Мараўскі. - Відаць, табе ўсё ж давядзецца грамаздзіць там многа аблокаў.

- Яшчэ я хацеў ніжэй, на апошнім ярусе, паставіць генія Радзівілаў у выглядзе рыцара, які адганяе мячом Зайздрасць.

Жавускі не мог стрымацца ад смеху, але паспрабаваў пахваліць:

- Цудоўна! Эстка ўвесь у натхненні. А якое багатае ўяўленне!..

- Пакінь мяне ў спакоі! - запатрабаваў князь. - Малюй сабе Гераніма або краўчага, а мяне не чапай. З маім брухам я для аблокаў занадта цяжкі.

Эстка памаўчаў, потым, не дачакаўшыся новых прапаноў, дадаў:

- Калі хопіць месца, то можна знізу як дату таго месяца, калі прыедзе кароль, памясціць знак Шаляў* - нібыта сонца ўступае ў гэты знак, акрамя таго Шалі азначаюць Справядлівасць, а гэта намёк на тое, што кароль аддаў належнае княскаму дому сваім візітам.

- Дужа ўдала і прыгожа! - заўважыў Мараўскі.

- Ну, што вы скажаце на гэта, панове? - спытаў князь. - Значыць, так: зверху выява яго вялікасці і два геніі, якія трымаюць над ім карону, ніжэй ардынацыя паліць сэрца. Але запомні, Эстка, каб іх там было болей, то хай будзе і рыцар і старая баба. Мне толькі адно хочацца заўважыць: на столі павінны быць два геніі, але не дзеці, бо Чысціня і Мудрасць не могуць быць смаркачамі, далей адна старая жанчына, а папросту - баба, яшчэ ніжэй - Зайздрасць, таксама немаладая і непрыгожая.

Уся столь - адны старыя, дзе гэта відана, мы ж ведаем, што кароль любіць маладых... і мы ўсе хоць і шануем, і паважаем старых, але нам значна цікавей глядзець на маладых.

Жавускага так парадавала гэтая заўвага, што ён падышоў да князя і абняў яго.

- Гэта вельмі слушна, - пахваліў ён, - да таго ж трэба мець на ўвазе, што Эстку было б многа лягчэй маляваць старых баб, чым маладых... і брыдкіх, чым прыгожых.

- А яшчэ, паны дабрадзеі, - пажартаваў Фрычынскі, - ён бы захацеў мець маладых для мадэляў, а што б магло з таго атрымацца?..

Усе пачалі смяяцца, а майстра спахмурнеў, жарты збі- валі яго з панталыку.

- Я не змог выдумаць нешта лепшае, - прамовіў ён і адступіў назад.

- Хай малюе, як спраектаваў, - сказаў князь, - мне здаецца, што гэта няблага. Пакуль мы прыдумаем лепшае, сплыве час, да таго ж Эстку не даспадобы чужыя думкі, таму дамо яму свабоду, і хай пачынае з Богам, пане каханку!

Прысутныя пераглянуліся.

- Толькі я цябе папрашу, мой Эстка, - дадаў ваявода, - каб ты не маляваў ніякіх партрэтаў, акрамя яго каралеўскай мосці, каб не было ніводнага, хто быў бы на кагосьці падобным, бо іначай пачнуцца гаданні і кепікі. Зайздрасць можаш намаляваць брыдкай, але глядзі, каб у ёй не пазнала сябе якая-небудзь суседка.

- Асцярожней з радзівілаўскімі трубамі, - засмяяўся Жавускі, - бо гэта ж перш за ўсё - атрыбут славы. Можа быць, з чатырох канцоў трэба яшчэ пальнуць анёлаў - вяшчальнікаў святла.

Эстка быў упэўнены ў сваёй ідэі і не хацеў, каб да яе нешта дадавалі.

- Дай божа паспець зрабіць хаця б тое, што задумаў, - сказаў ён. - Чатыры анёлы гэта замнога, я гэтага не падніму, а памочнікаў у мяне няма, акрамя аднаго, які змешвае фарбы. Давядзецца ўсё маляваць самому, нават аблокі - вось вам маё слова.

- Але затое ты адзін будзеш мець славу, і яго вялікасць табе, напэўна, аддзячыць, - дадаў Жавускі.

Князь заспяшаўся скончыць абмеркаванне гэтай справы, і глянуў на сваіх дарадцаў.

- Ну што, згода? - спытаў ён.

- А я вось не ведаю, - сказаў Мараўскі, - ці варта нам так спяшацца.

- Але ж у нас няма ніводнай гадзіны на роздум, - хваляваўся Эстка, - пазней я не паспею. Пан генерал думае, што такую карціну можна намаляваць за дзень...

Некаторыя мастакі над такімі праблемамі мудруюць не адзін год, а тут за пару тыдняў усё павінна быць гатова, і не магу ж я сапсаваць сваю рэпутацыю.

- Квэцай ужо, квэцай, як сам задумаў! - уздыхнуў князь. - I не забывайся на тое, што тут будуць крытыкамі разумнікі - каралеўскія салдафоны, Нарушэвічы, Трамбецкія, а адбываць за ўсё будзе не твая, а мая скура.

- Ваша княская мосць, - запярэчыў мастак, паклаўшы руку на грудзі, - за ўсё адкажа Эстка.

- А ты, мусіць, хацеў бы, каб адказваў я, пане каханку? - усміхнуўся князь. - Дзякуй жа табе!

На гэтым размовы скончыліся, і Эстка першым чынам пачаў клапаціцца пра тое, каб хутчэй паставілі рыштаванні. Усхваляваны, ён выскачыў з кабінета, змахнуў пот з галавы, у якой адразу ж завіравалі самыя дзёрзкія думкі. Ён спадзяваўся на поспех. Кароль здолее сам дадумаць і ацаніць, як хутка было ўсё намалявана. Смела можна разлічваць на пярсцёнак з каралеўскай манаграмай.

Гісторыя з алегорыяй на столі вялікай залы была толькі часцінкай тых клопатаў і хваляванняў, якія князя-ваяводу з усіх бакоў і не адпускалі, пакуль усё не скончылася. У ягонай душы ўвесь час змагаліся два намеры: яму хацелася і паказаць сябе, і ў той жа час выкінуць нейкі злы жарт, каб хоць крыху прынізіць караля. Хаця князю даводзілася ўшаноўваць Аканомчыка, ён не мог цярпець яго, зайздросціў яму. Вось пагэтаму ён і баяўся і адначасова хацеў, каб пры ўсіх тых усхваленнях нешта ды напомніла Панятоўскаму ягонае сціплае паходжанне. Ніхто не верыў у італьянскіх Вітэлонаў, якіх ён прыплёў да сваёй генеалогіі.

Гэта дзіўна, але калі ваявода думаў пра караля, ён не ўспомніў, што адзін з ягоных прыдворных, які служыць пры стайнях, мае прозвішча Панятоўскі. Нікому, апрача Шарэйкі, не ўспала на памяць прозвішча русіна, які з'явіўся тут пару гадоў назад.

Князь не маніў, кажучы, што не можа спаць і есці, бо заклапочаны думкамі аб тым, як прыняць караля. Трэба дадаць яшчэ, што цяпер ён не мог і выпіць, а без звыклага падбадзёрвання гарэлкай не вытвараў дзівацкіх гісторый, якімі здаўна любіў забаўляць сябе і іншых. Князь увесь час нешта распачынаў, але неўзабаве моршчыўся і надоўга змаўкаў. Усё, што задумваў ён сам ці хто іншы, не падабалася, хацелася нечага большага, такой небывалай і незвычайнай прыдумкі, якую б ніхто не змог паўтарыць.

Клопаты князя, якія пазбавілі яго нават звыклага гумару, падзялялі радня, сябры і дамачадцы. Задумка Эсткі аказалася да месца і была ўхвалена, але ніхто не лічыў яе самай галоўнай.

З другога боку, кожны з акружэння князя лез са скуры, каб прыдумаць нешта незвычайнае, але адначасова баяўся, каб не выглядала смешным; асабліва непакоіўся пра гэта Севярын Жавускі. Ён добра ведаў, як зласліўцы з ліку каралеўскіх прыдворных, сам кароль, фрэйліны высмейвалі Пане Каханку і пастаянна стараліся выставіць яго легкадумным прасцяком, які не мае ні тонкага густу, ні еўрапейскіх манер. Таму ўсе захады князя, яго незвычайныя выдумкі і старанні яны маглі лёгка выставіць на пасмешышча. З каралеўскага двара ішлі допісы ў галандскія і парыжскія газеты; пісакі таксама маглі лёгка выхапіць нешта смешнае, прадставіць усё, што рабіў Радзівіл, не больш як намаганні багатага і гордага пана праславіцца. Жавускі нібы стаяў на варце, аберагаў князя ад насмешак.

А Радзівіла пакуль не цешыла і не супакойвала ўсё тое, што ўжо было прыдумана.

- Нечага не хапае, пане каханку, - уздыхаў ён вечарамі, - усё гэта рэчы звычайныя, старыя, а я хацеў бы паказаць яму тут нешта такое, чаго яшчэ ніхто нідзе не бачыў.

- Як толькі князь пакажа яму скарбніцу, - супакойваў Жавускі, - то больш нічога не трэба; такога ён, напэўна, ніколі не бачыў... тыя ж залатыя цаглінкі з радзівілаўскімі гербамі - хто і дзе бачыў такое?

Князь махаў рукамі, нібы адганяў мух, даказваў, што гэта не дзіва. I зноў пакутліва думаў.

На наступны дзень пасля нарады наконт столі, ледзь толькі зашарэла, а князь прачнуўся ўжо, чым дужа здзівіў пакаёвых слуг. Звычайна, калі толькі князь не быў на ловах, то раніцой любіў адаспацца. Адразу ж паслалі па Севярына Жавускага, якому ў гэтую пару яшчэ сніліся найлепшыя сны.

Ён быў вельмі незадаволены, што яго разбудзілі, доўга не мог ачомацца, не разумеў, чаго трэба падхоплівацца ні свет ні зара, але апрануўся і, нешта мармычучы, пайшоў да ваяводы.

Жавускі ўбачыў князя на агромністым ложку з балдахінам, які імітаваў абрысы княскага палаца, з каронамі ўверсе і букетамі страусавых пёраў па вуглах. Радзівілу, відаць, дрэнна спалася, ён варочаўся так, што коўдры з сябе і пакрывалы з ног паскідаў на падлогу.

- Што сталася з князем? - спытаў, уваходзячы ў спальню Жавускі. - Ці не хворы часам?

- Ды дзе там, дзе там, пане каханку! - адгукнуўся ваявода, засоп і нахіліўся да Жавускага. - Я хачу табе пахваліцца!

Яны павіталіся.

- Дык вось, пане каханку - ёсць! Ёсць! Знайшоў! Нарэшце я магу сказаць, што я пакажу яму такую рэч, якой нідзе не бачылі, і не ўбачаць.

Заінтрыгаваны, але невясёлы Жавускі сеў слухаць; ён быў упэўнены, што яго чакае чарговы княскі выбрык, і ў думках прасіў Бога, каб ён засцярог родзіча ад жарцікаў і ахаваў ад пасмешышча.

На твары князя адбілася незвычайная ўсхваляванасць і вялікая радасць. Ён зноў нахіліўся да пана Севярына. - Ты толькі паслухай! Я яму пакажу... ведаеш што? Ведаеш?.. "Узяцце Гібралтара англічанамі!"* Само сабой, гэта будзе толькі імітацыя.

Князь паглядзеў на Жавускага з пераможным выглядам і засмяяўся.

- Ты разумееш, "узяцце Гібралтара!" Папраўдзе, цяжка было ўявіць, як можна было ў Нясвіжы, нібы ў тэатры, разыграць гэтае самае "ўзяцце Гібралтара".

А ваявода ўсё паўтараў з дзіцячай радасцю:

- Пане каханку, "узяцце Гібралтара!"

Ён ударыў сябе ў грудзі вялізным кулаком:

- "Узяцце Гібралтара!"

Жавускі схіліў галаву і стаў чакаць больш падрабязнага тлумачэння.

Ён даўно ведаў, як і ўсе ў Польшчы, што князь дзеля сваёй забавы накапаў у Альбе, пад Нясвіжам, каналаў і азёр і завёў там цэлую флатылію. Былі пабудаваны караб- лі, галеры, рознага роду лодкі, баркі*. Гэтая дзіўная дзіця- чая забава некалі так займала князя, што ён дзеля яе нават на нейкі час забыўся пра свае ўлюбёныя ловы. Хто хацеў паддабрыцца да князя, прыносіў яму малюнак якой-небудзь незвычайнай марской пасудзіны, і Пане Каханку мог тут жа загадаць выштукаваць яе ў натуральную велічыню. Гэтых караблёў з мачтамі, рэямі, ветразямі, з гарматамі на лафетах ужо многа стаяла на азёрах. На князя часам нападала ахвота зрабіць марскі парад, ён апранаўся, як сам казаў, па-адміральску, паднімаўся на карабель, загадваў плыць і смаліць з гармат халастымі зарадамі ва ўсе бакі. Жавускі здагадаўся, што "Гібралтар" якраз і павінен мець нейкую сувязь з флотам, і яму стала не па сабе. Тут пахла вялікім пасмешышчам. А князь быў так заняты сваімі думкамі, што не заўважыў, як Жавускі змяніўся з твару, і з запалам працягваў:

- Мы паставім на сажалцы копію Гібралтарскай крэпасці з дошак і палатна, пане каханку, а караблі будуць падплываць да яе і страляць з гармат з абодвух бакоў. А пад канец узляцяць у паветра некалькі караблёў. Вось гэта, скажу я табе, сапраўдны spectaculum будзе, нідзе не бачаны, нечуваны, нікім яшчэ не зроблены.

Князь аж расчырванеўся, пакуль гаварыў, ягоныя вочы свяціліся, вусны смяяліся.

- Ну што? Ну што? - пытаў ён, торгаючы Севярына за рукаў. - Што ты скажаш?

Супраціўляцца такому наступу было немагчыма, пан Жавускі апусціў вочы, счакаў, потым прашаптаў:

- Але ж, вашамосць, гэта будзе не так проста зрабіць, а што, як не ўдасца, тады ж нас паднімуць на смех.

- Як гэта - на смех? Ого! - крыкнуў князь. - Будзе такі грукат, увесь Нясвіж асвеціцца агнём, вось пабачыш!

Я зараз жа аддам загад будаваць "Гібралтарскую крэпасць", абладаваць усе караблі па-ваеннаму, паставіць на іх гарматы. Упэўнены: гэта будзе відовішча, якога не бачылі не тое што ў польскай Кароне, але і ва ўсім свеце, вось што я табе скажу, пане каханку.

Жавускі задумаўся.

- Але навошта было будзіць мяне? Князь чакаў рэакцыі пана Севярына, але не бачыў яе.

- Ну, дык што ты скажаш, пане каханку? Кароль звар'яцее, як толькі гэта ўбачыць! Так, так! - засмяяўся ён. - А я ўжо не пашкадую пораху!

Пан Севярын не мог не пахваліць ідэю князя:

- Несумненна, будзе цікавы спектакль, нешта незвычайнае, абы толькі ўдаўся.

- А чаму б яму не ўдацца? У нас ёсць феерверкеры, артылерысты, караблі, маракі, рулявыя; флот падрыхтаваны як належыць. Такога кароль не ўбачыць ні ў Варшаве, ні яшчэ дзе, а я выяўлю сваю моц - паказаць флот можна без асаблівых намаганняў, бо ўсё гэта ўжо я стварыў. Мне здаецца, каб я не быў віленскім ваяводам, то мне трэба было б стаць адміралам. Паехаць на Мальту і... У мяне магнасць да марской справы.

Жавускі самотна апусціў галаву, бо зразумеў, што князь не захоча слухаць ніякіх пярэчанняў, супраціўляцца было бескарысна, пасмешышча рабілася рэальным; хаця гэтую гібралтарскую фантазію можна прадставіць як феерверк і якраз так і вытлумачыць. А ваяводу гэтая задума "штурму Гібралтара" здавалася такой грандыёзнай, такой цікавай, што ён не мог стрымацца ў сваім парыванні і супакоіцца.

- Тут няма пра што доўга разважаць, пане каханку, распісваць да драбніц, - сказаў ён. - Трэба адразу ж брацца за работу.

Ад хвалявання ён адразу ж пачаў званіць, загадаў слугам, каб да яго, нягледзячы на ранні час, тут жа прыслалі то таго, то іншага.

Жавускаму стала шкада яго.

- Ваша княская мосць, - прамовіў ён, - было б лепей, каб вы даручылі некаму аднаму кіраваць тым "Гібралтарам", паверце мне - іначай не будзе толку.

- Праўда! Але каму? Каму! - уздыхнуў ваявода.

Што было далей, ні расказаць, ні апісаць, нават калі б нехта і паспрабаваў успомніць. Вакол "Гібралтара" пачалася страшэнная мітусня, грукат дзвярэй, бегатня, снаванне пасланцоў у замку, на панадворку, у калідорах, усчаўся такі вэрхал, такія пайшлі непаразуменні і спрэчкі, што Фрычынскі быў вымушаны ўжыць сваю ўладу, каб давесці справу хоць да нейкага парадку. Князь ускочыў з ложка ў адной кашулі і ў такім выглядзе пачаў аддаваць загады; не было, бадай што, ніводнага з службоўцаў, хто не атрымаў бы хоць нейкае заданне, яны паўтараліся і забываліся, некаторыя даручэнні былі супярэчлівымі, здаралася і так, што адно і тое ж даручалася адразу двум чалавекам. I ва ўсім даводзілася разбірацца князю, які ў нецярплівасці прыспешваў усіх.

Фрычынскі, хоць і быў спакойны па характары, адно толькі паўтараў:

- Судны дзень!* Судны дзень!

Пан Севярын высунуўся са спальні, паціснуў плячыма. У дадатак да гэтага Эстка ўжо спехам расстаўляў у вялікай зале рыштаванні, драбіны і козлы, а паблізу спра- бавалі развучваць оперу і рэпеціравалі канцэрт музыканты, муляры знадворку заканчвалі лёгкі рамонт і тынкоўку; можна сабе ўявіць, як выглядаў замак. Тое самае дзеялася і ў Альбе, дарога туды ад замка была ўся так забіта вазамі, коньмі, людзьмі, што цяжка было праехаць.

З другога боку замка будаваліся трыумфальныя вароты, іх каркас ужо ўзвышаўся на панадворку. Некалькі старых хацін, якія псавалі выгляд, было загадана знесці і ўсё зраўняць з зямлёй, а іх бедных гаспадароў - беззямельных сялян і батракоў - выселіць.

Мы ўжо нічога не кажам пра муштроўку залатой харугвы і Радзівілавага войска, якія павінны былі стаяць пасля народнай кавалерыі, што прыбудзе з каралём, патрапіць з ёй крок у крок і нават пераўзысці яе. Гвардыя ваяводы ўвогуле не саступала каралеўскай.

Зразумела, што ўвесь гэты вялікі рух непасрэдна залежаў ад княскай касы - адтуль штохвілінна выносілі мяшэчкі і везлі ва ўсе бакі. Грошы сыпаліся, як проса... Носьбіт вялікага імя, малы чалавечак пан Піліп з той хвіліны, калі хітры Шарэйка падаў яму думку звярнуцца да караля, хадзіў як п'яны. Ён ведаў таямніцу і меў строгі наказ захоўваць яе, але часам выраз твару, пагляд, усмешка, хада і мова выдавалі яго, можна было здагадацца, што з русінам адбываецца нешта такое, што вельмі непакоіць яго.

Раней ціхі і дужа спакойны хлопец, баязлівы і крыху лянівы, цяпер нават выглядаў іначай, змяніўся незвычайна. Так заўжды бывае: калі чалавек нечым узрушаны, то па ім гэта адразу відаць. Панятоўскага таксама было не пазнаць, ён нават хадзіў інакш. Здавалася, што з таго дня, як пабачыўся з Шарэйкам, ён вырас на дзве галавы.

Хаця князь вызваліўся ад шлюбных аковаў і не выказваў жадання зноў займець іх, але ў нясвіжскім замку і палацы, нягледзячы на адсутнасць княгіні, сярод прыдворных было даволі многа жанчын. У дадатак з княскіх падданых набралі ў балет некалькі дзесяткаў прыгожых дзяўчат, якія цудоўна вывучылі мастацтва танца пад кіраўніцтвам двух балетмайстраў: Пецінеці і Лойкі. Многа маладых і старых жанчын служылі пры кухні, кавярні, гардэробе, на гаспадарцы. Гэты разнастайны белагаловы свет належаў да розных катэгорый, меў свае ступені, але бедная шляхта пераважала сярод іх. Аканомы і пісары выбіралі сабе з гэтага кветніка каханак, бывала і так, што небагатыя шляхціцы знаходзілі там жонак. Пра нясвіжскіх дзяўчат хадзілі розныя чуткі, двор быў даволі распусны, але да вялікіх скандалаў не даходзіла, калі трэба было, то шчодрая рука князя затыкала раты.

На першым часе пры двары князя Піліп не заводзіў знаёмстваў ні сярод мужчын, ні сярод жанчын; нясмелы, баязлівы, непрыгожы і бедны, ён доўга пазбягаў усіх, але ўсё ж, хочаш не хочаш, штодня сустракаючыся з жанчынамі, рабіў ім такія-сякія паслугі і мусіў пазнаёміцца з самымі смелымі. Сярод іх аказалася паненка Моніка Чачкевіч.

Гэтая паненка была хіба толькі на пару гадоў старэйшая за Піліпа, але надта зграбная і свежая, да таго ж вельмі смелая і бойкая. Яна была выхавана пры двары, добра ведала, хто чым дыхае, мела тут вялікую волю. Цяжка растлумачыць, чаму ёй прыпаў на вока сціплы і недалужны пан Піліп, можа, якраз па кантрасце, бо ён быў настолькі ж нясмелым, наколькі яна жвавая і адважная. Здаецца, якраз яна першая наблізіла яго да сябе, прылашчыла і прыдала смеласці, не спускала з яго вачэй і непрыхавана сімпатызавала яму.

Піліп быў ёй за гэта надзвычай удзячны і, зразумела, закахаўся ў яе, і не дзіва: панна Моніка была какетлівай і чулай дзяўчынай. Ужо хадзілі пагалоскі, што яны хочуць пабрацца, але ўсё нешта ў іх не атрымлівалася.

А на самай справе Піліп нават і падумаць не мог пра жаніцьбу, хаця і не мог не адгукнуцца на ласкавасць Манюсі, як ён называў яе ў думках. Ледзь толькі заўважаў яе здалёку - на ганку або ў садзе - русін ужо бег да яе, каб хоць павітацца, пакланіцца ёй, перакінуцца словам. У яго не было таямніц ад яе; каб ён нават і хацеў нешта прыхаваць, то не здолеў бы вытрываць і не расказаць, настолькі яна ўмела разгаварыць яго. Піліп стаў ёй верным слугой, і яна не раз карысталася яго паслугамі, калі ў тым была патрэба.

Пасля той сустрэчы з Шарэйкам Панятоўскі перш за ўсё падумаў: а ці не расказаць пра ўсё Манюсі, параіцца з ёй, але яго так прасіў маўчаць пан Шарэйка, што Піліп збаяўся, як бы яму гэта не пашкодзіла, урэшце падумаў, што амаль ва ўсіх жанчын доўгі язык, а таму вырашыў маўчаць.

Гэты намер змусіў яго пазбягаць панны Монікі, бо ён добра ведаў, што яна адразу ж прачытае на ягоным твары нейкую таямніцу і потым лагодненька возьме яго на роспыткі, а ён усё скажа, як на споведзі. Таму ён вырашыў, што не будзе пакуль сустракацца з паннай і стараўся як мог так і рабіць, хаця яму было вельмі тужліва.

Прастадушны Піліп упэўніў сябе, нібы ён здолее зрабіць тое, што наважыў, і не сумняваўся, што яму ўдасца на нейкі час знікнуць з вачэй Монікі. Пару дзён Піліп не паказваўся пры двары, не зазіраў у сад, у іншыя месцы, дзе яна магла быць. Але хутка занудзіўся і як ні суцяшаў сябе тым, што дзеля вялікай мэты трэба ўмець цярпець, а ўсё ж доўга вытрываць не мог.

Панна Моніка, якая мела пэўныя віды на наіўнага русіна, не ўяўляла сабе, што ягоныя адносіны да яе могуць перамяніцца. Праз тры дні яна пачала цікавіцца, ці не захварэў ён часам. Ёй адказалі, што Піліп быў заняты прыёмам корму. Але ж вечарамі корм не прывозілі. Чаму ж ён тады не прыходзіў, што б гэта значыла?

Моніка раззлавалася. Хаця яна і не настолькі кахала яго, але, добра прыгледзеўшыся, вырашыла, што як будучы муж ён падыходзіў ёй найлепей. Ёй падабаліся і некаторыя іншыя хлопцы, але яна іх не брала пад увагу, бо не ў яе характары было падпарадкоўвацца, наадварот, ёй хацелася самой верхаводзіць над мужам. Яе цанілі і князь, і яго сястра, таму яна спадзявалася на добры пасаг і пэўнае становішча. Піліп быў працавіты, спакойны... усе астатнія станоўчыя якасці яна намервалася выхаваць у ім сама.

Ягонае прозвішча яе ніяк не абыходзіла, не мела ніякага значэння, яна не разлічвала на яго, а толькі на дапамогу князя. Таму яна не магла здагадацца, што сталася з Піліпам.

На чацвёрты дзень яна ўстрывожылася і пад выглядам нейкага даручэння паслала пакаёвага слугу, каб паклікаў да яе русіна.

Яна чакала яго на ганку - рукі ў бокі, дужа ўгневаная. Піліп не мог адмовіцца прыйсці, хаця і спалохаўся, калі пачуў, што яна яго кліча. Склаў свае рэестры і пабег да яе.

Панна Моніка пачала папракаць яго:

- Што гэта з васпанам сталася? Трэці дзень вы не паказваецеся мне на вочы! Што ўсё гэта значыць?

Піліп пацалаваў ёй руку.

- Бог сведка, каб толькі панна Моніка ведала, колькі ў мяне зараз работы! - пачаў ён апраўдвацца. - Звыш галавы! Сяджу дзень пры ночы! Дыхнуць некалі!

- Ну, ну! Што ты мне, васпан, расказваеш бабуліны казкі! - перапыніла яго прыгожая панна. - Усе вы такія! Як прыказка кажа: новае сітца на круку навісіцца, а старое пад лаўкай наваляецца. Пэўна, вы недзе новае сіта...

- Ці быў у мяне час думаць пра нейкае там сіта? - узмаліўся Панятоўскі. - Некалі было нават макулінкі на зуб узяць!

Панна перасмыкнула плячыма, але падабрэла.

- Але ж трэба за дрэвамі і лес бачыць, - прамовіла яна. - I не забывацца пра тых, хто зычыць вам дабра. Я ўжо думала, ці не захварэлі вы.

- У мяне няма часу нават на хваробу. Скачы ўража, як пан скажа! - апраўдваўся Піліп.

- Прыйдзі, васпан, увечары ў сад, - прашаптала Моніка, бо ўбачыла, што нехта ідзе. I знікла.

Увечары Піліп мусіў прыйсці на сустрэчу; панна доўга распытвала яго, але ён нічога не расказаў. Яна прычаравала яго яшчэ мацней, але больш не распытвала ні пра што, бо нават не магла падумаць, што ён мог нешта ўтойваць ад яе. Галоўнае, яна пераканалася, што ён не здрадзіў ёй, і супакоілася.

Піліп таксама, упэўніўшыся ў тым, што яго не будуць прымушаць прызнацца, што не трэба баяцца, па-ранейшаму трымаў язык за зубамі. Манюся зноў стала даваць яму дробныя даручэнні.

Ніхто з прыдворных, нават тыя, хто раней жартаваў над прозвішчам Панятоўскага, цяпер ужо нават не ўспамінаў пра гэта.

Толькі Шарэйка часам прыходзіў, каб падтрымаць хлопца і пераканацца, што той не схібіць. А Шарэйка вельмі хацеў, каб і кароль "спракудзіўся", як ён казаў, і князь "сканфузіўся", каб той грандыёзны прыём быў азмрочаны ягонай лыжкай дзёгцю. Падкінуць свінню ўсёўладным багацеям, на якіх ён меў вялікі зуб - было для яго найвялікшай асалодай. Увогуле Шарэйка быў не злым чалавекам, але павевы часу, розныя тэорыі развіцця грамадства зрабілі яго сапраўдным дэмагогам. Раз ужо ён не мог нічым дапячы так званым тыранам, то гатоў быў хаця б непрыкметна куснуць іх, але так, каб болын нікому гэта не нашкодзіла. Ён быў упэўнены, што князь спачатку раззлуецца, але потым будзе смяяцца з гэтай гісторыі. Ды і Піліпу што-кольвечы перападзе, а што да караля, то хай сабе крыўдзіцца...

Шарэйка жыў у атмасферы непрыхільнасці да манарха, ён наслухаўся пра яго многа непрыемных гісторый. Удвух з Піліпам яны з асцярожнасцю складалі петыцыю да караля, якую той павінен быў уручыць падчас размовы з яго вялікасцю, каб на просьбу не забыліся. Русін яшчэ так-сяк петрыў у рэестрах, але ў складанні петыцыі паказаў сябе зусім няздатным, і Шарэйку давялося самому поўнасцю надыктаваць яе. Ён асцерагаўся пісаць сам, каб потым яго не прыцягнулі да адказнасці.

* * *

На столі ў вялікай зале Эстка ўжо маляваў геніяў Чысціні і Мудрасці і раіўся наконт іх дэвізаў з ксяндзом Кантэнбрымкам. Сваё маляванне ён завесіў ад цікаўных вачэй старымі прасцінамі, бо не любіў, каб нехта без дазволу падглядаў, як ён працуе.

Цяпер, калі справа была ўжо распачата, ён пераканаўся, што атрымаў цяжкае і няўдзячнае заданне. Чысціня не магла быць дужа маладой, Мудрасць - тым болей. Ён не мог вымаляваць на столі ніводнага прыгожага твару, нічога ідэальнага.

Яго штохвілінна падсцерагалі непрадбачаныя цяжкасці. Часам мастака агортваў адчай, і ён гаварыў сам сабе:

- I трэба ж мне было вылезці з гэтай прапановай, ад якой будуць адны непрыемнасці - крытыка, зайздрасць, а яшчэ ўсё скончыцца тым, што князь не заплаціць за такую цяжкую працу!

Бадай што, такімі самымі думкамі быў апанаваны і князь, які ўвогуле шкадаваў, што даў сябе ўгаварыць прыняць караля. Яму прыемна было б паказаць каралю скарбніцу, архіў, залатую ардынацкую харугву, можа, нават і прыдуманы ім "штурм Гібралтара", але разам з тым - колькі выдаткаў, непрыемнасцей, непрадбачаных наступстваў! Хвілінамі на яго навальвалася ягоная старая непрыязь да Аканомчыка, якому ён хацеў даць адчуць, якім мізэрным ён выглядае перад Радзівіламі, а потым ён палохаўся, як бы гэта не выйшла яму бокам. У яго была вялікая, нясцерпная прага чым-небудзь падкусіць караля, але ж трэба было зрабіць гэта далікатна, тактоўна.

Розныя планы выстройваліся ў галаве князя. Бадай штодня, ледзь бралася на золак, ён клікаў пана Севярына і цішком пераказваў яму, што надумаўся за ноч. Часцей за ўсё Жавускі адхіляў князевы прапановы.

- Ты ўжо і так, княжа, папсуеш яму крыві, калі пакажаш, які ты багаты, а ён, небарака, сядзіць па вушы ў даўгах. Пані Кракоўская, пані Любецкая, князь экспадкаморый, пляменнікі, любімая пляменніца маршалка цягнуць і цягнуць з яго, ніяк яму іх не наталіць.

- Што так, то так, пане каханку, - бурчаў ваявода, - ды і ў мяне такіх хапае.

Праз некалькі дзён пасля абмеркавання малюнка на столі раніцой зноў прыбег пакаёвы слуга і паклікаў пана Севярына да ягамосці князя.

"Мусіць, зноў штосьці выдумаў - або другі Гібралтар, або нешта іншае таго самага кшталту", - падумаў Жавускі.

Ён убачыў князя моцна ўсхваляваным, твар яго аж свяціўся.

- Сядай, пане каханку, - сказаў ён, - зараз я спачатку раскажу табе... я тут нештачка надумаў... прагневацца на мяне за гэта ён не зможа, а сораму зазнае. Вось паслухай. Кароль заўсёды generalissitnus - галоўнакамандуючы - усяго войска... ці ж не так? I яму трэба яго інспектаваць. Так жа? А як ён будзе яго аглядаць? Вядома ж, на кані, як належыць. А ён сядзіць на кані, не раўнуючы, як сабака на плоце, і нізавошта на незнаёмага каня не сядзе. Я загадаю падрыхтаваць яму майго самага лепшага арабскага скакуна Пальміра, у найпрыгажэйшай збруі, з выдатным сядлом, накрыўкай. Ты мяне разумееш? Што ён не сядзе, я за гэта ручаюся. Гэта цудоўная фінфа, і мне яна нічым не нашкодзіць. А там, можа стацца, будзе гразь, і ён пехам падыбае перад строем у панчошках і чаравічках.

I князь засмяяўся, прыклаўшы кулак да вуснаў.

- Ну што?

- I гэта прынясе князю задавальненне? - усумніўся Жавускі.

- А ўжо ж, прынясе, - жвава адгукнуўся князь. - Тут не толькі конь, якога павядуць за ім, але і паляванне, мядзведзі. У мяне ёсць адзін такі, які нагоніць страху на ўсіх. Чыстае страшыдла.

- Абы толькі гэта прайшло для нас беспакарана, - прашаптаў Жавускі.

- Ну, ну! Пра гэта паклапоцяцца мае паляўнічыя, - адказаў князь, - але каралю мы прапануем пазабаўляцца з мядзведзямі! Вось так! Разумееш мяне?

Пане Каханку прымружыў вочкі і ўсміхнуўся.

- Конь! Ого! Сапраўды, добрая ідэя! - Добрая, - пацвердзіў пан Севярын. - А што, калі ён усё ж сядзе, а каню ўздумаецца скінуць яго?

- Ды не сядзе ён! Ха, ха! Гэтага не дапусцяць ягоныя ад'ютанты. Калі ж сядзе, то мы яго абступім - можа, пасля ён будзе крыху скардзіцца на шлунак, але паламаць косці мы яму не дамо.

Кожны падобны пункт разнастайнай праграмы штодня падрабязна абмяркоўвалі. Прыкладна чатыры - шэсць дзён Станіслаў Аўгуст павінен быў правесці ў Нясвіжы, і на кожны дзень трэба было нешта прыдумаць - на раніцу, пасля абеду і ўвечары. Тэатр, балет, феерверкі, паляванне, выезд у Заўша, дзе яго збіралася прыняць жонка генерала Мараўскага, у Альбу, агляд замкавых каштоўнасцей - можна было стаміцца, адцаючы гэтаму ўвесь адведзены час.

Сам замак дзеля такой нагоды паднаўляўся. Мэблю абівалі і залацілі нанава, шпалеры на сценах мянялі на новыя, спецыяльна зладавалі каралеўскія апартаменты. У вялікай зале, якую Эстка дакляраваў аздобіць алегорыямі, нават паставілі трон, што застаўся ў спадчыну ад Яна Сабескага, а другі прынеслі ў каралеўскія апартаменты.

Спланаваўшы пару-другую фінфаў, якімі князь загадзя цешыўся, а ў ягоным характары заўжды сядзела крыху злосці, Пане Каханку строга наказаў усім, пачынаючы з Фрычынскага, каб без ведама самога князя ніхто не спрабаваў наблізіцца да караля, не падаваў ніякіх петыцый, нічым яму не назаляў.

- Таго, што зраблю я сам, дастаткова, - казаў ваявода. - Падстрою яму колькі штучак, і хопіць, бо ён усё ж госць, хоць і Панятоўскі, але наша шляхта, пане каханку, усе гэтыя Шукшты, Пукшты, Рымгайлы і Дрыгайлы, якія гэтак жа, як і я, караля і ў грош не ставяць, не раз чулі, як я з яго пасмейваўся, а таму таксама могуць дазволіць сабе нейкі выбрык... вось чаго я пабойваюся!

Пакуль усё гэта рыхтавалася, князь, без якога нідзе не маглі абысціся, бо ён сам хацеў да ўсяго спрычыніцца, павінен быў у адпаведнасці з этыкетам спачатку прывітаць караля на мяжы свайго княства, а потым запрасіць яго да сябе. У апошнія дні жніўня Станіслаў Аўгуст меўся быць у Бельску.

Па шляху расставілі коней, і ваявода разам з троцкім кашталянам Плятэрам і шамбелянам* Сабескім падаліся ў дарогу з такой паспешлівасцю, што каля ста пяцідзесяці міль праехалі за чатыры дні.

Заставалася зусім мала часу, кожны дзень быў разлічаны, таму толькі апоўначы князь прыехаў у Бельск, як яго сустрэлі Камажэўскі і Бышэўскі з паведамленнем, што кароль неадкладна прыме яго, хаця сабраўся на спачын.

Ваяводу тут ужо чакалі.

Якраз падышоў і любімец яго вялікасці Міхал Залескі, ён таксама запэўніў, што кароль прыме князя.

Каралю хацелася як мага хутчэй сустрэцца і расстацца з Радзівілам, якога ён рэдка бачыў і не ведаў, пра што з ім гаварыць; даводзілася прыкідвацца фамільярным, вясёлым, а гэта яму не пасавала.

Адносіны гэтых двух надзвычай не падобных адзін на аднаго людзей былі дзіўнымі, яны належалі да абсалютна розных, як неба і зямля, светаў.

Станіслаў Панятоўскі, выхаванец пані Жафрын, належаў да вышэйшага еўрапейскага свецкага грамадства; далікатны, гладкі, ён увесь час іграў нейкую ролю, амаль што нікому не раскрываў сваіх думак, вышэй за ўсё цаніў свецкі этыкет і элегантнасць. Вучоны, эрудыт, лінгвіст, дасціпны, салодкі і мілы, какетлівы, як жанчына, ён не мог ні выказваць сімпатыю, ні зблізіцца з забіякам старога гарту, фамільярным аж да нахабства, які прывык усюды верхаводзіць, рэдка бываў цвярозы, меў што ў галаве, тое і на языку, любіў выдумляць пра сябе самыя неверагодныя гісторыі і легенды.

Князь не мог перайначыцца нават дзеля караля, ён не ўмеў быць іншым, яго трэба было ўспрымаць такім, які ён ёсць.

Таму можна сабе ўявіць, чаго каштавала гэтаму вытанчанаму, далікатнаму шляхціцу падладзіцца да дзівацтваў таго, каго ў колах, блізкіх да караля, называлі літоўскім мядзведзем.

Для абодвух было пакутай доўга знаходзіцца разам, апрача таго, Станіслаў Аўгуст, заўжды і з усімі вельмі далікатны, павінен быў цераз сілу трываць слодыч і фіміям і прымаць ад ваяводы нязграбныя праявы пачцівасці, калі часта пры гэтым так і карцела зайсціся ад смеху.

Спачатку Радзівіл заўсёды бываў нясмелы, нейкі надзьмуты, але неўзабаве ўдаваўся ў сваю звыклую балбатню, калі жарт пераходзіў у пахвальбу, у самы неверагодны вымысел. На шчасце, віно, бакалы, віваты* заўжды ўлагоджвалі і супакойвалі ваяводу. Самым цяжкім для Радзівіла было выступаць з прамовамі, а ў той час без іх нельга было абысціся, ніхто не мог мінуць гэтага абавязку.

У князя было ў запасе некалькі падрыхтаваных загадзя фраз, а далей ужо яму дапамагаў хто-небудзь з блізкага акружэння. На гэты раз з ім быў Плятэр, і потым усе сышліся на тым, што з-за позняй пары, стомленасці пасля дарогі прамова павінна быць кароткай.

У асветленай зале яны ўбачылі яго вялікасць з біскупам Нарушэвічам, Храптовічам і ад'ютантамі. У караля, як заўжды ў такіх выпадках, была на вуснах вясёлая ўсмешка, якая, здавалася, ніколі не сыходзіла з ягонага твару. На ім можна было заўважыць і радасць, нібыта кароль сапраўды быў шчаслівы бачыць гэтага "найлепшага са сваіх прыяцеляў".

А вось князь не мог гэтак жа прыкінуцца, раптоўна стаць ветлівым і шчаслівым, ён не прывык да такой дыпламатыі, таму напусціў на сябе пачцівы выгляд вялікай павагі, дакучлівы і непрыемны для яго, але, на шчасце, ненадоўга.

Плятэр стаў так, каб пры неабходнасці памагчы Радзівілу з прамовай, а князь выказаў сваю радасць ад таго, што ён бачыць яго вялікасць, прывітаў яго ад імя насельнікаў свайго княства і ваяводства, а разам з тым засведчыў, што род Радзівілаў (а не толькі ён сам) быў бы надзвычай удзячны свайму каралю, калі б ён даў згоду прыехаць пагасцяваць у Нясвіж і колькі дзён адпачыць ад падарожжа.

Усё гэта ваявода прагаварыў як у дзяцінстве вызубраныя пацеры ўслед за маці, але крыху запінаючыся, бо стрымліваўся, каб не ўстаўляць, як прывык, сваё "пане каханку" ледзь не за кожным словам. Ён замаўчаў, калі не было ўжо чаго сказаць і Плятэру, які злёгку таргануў яго за рукаў кунтуша ў знак таго, што яны паспяхова выканалі гэты нудны абавязак.

Кароль слухаў іх з выразам цікавасці на бледным стомленым твары, а потым сам агаварыў з такой сардэчнасцю, нібыта ён быў з домам Радзівілаў у пастаянных найлепшых сяброўскіх адносінах. З удзячнасцю прыняў запрашэнне, запэўніў, што будзе шчаслівы, калі... і г. д., і г. д.

Адразу ж пасля гэтых традыцыйных прывітанняў размова пайшла вальней. Кароль спытаўся, як даехалі; ваявода пахваліўся, што вельмі спяшаліся і даехалі хутка, што мусяць тут жа вяртацца назад, каб хутчэй завезці радасную навіну свайму роду. Ён нават запэўніў яго вялікасць у тым, што не будзе начаваць у Бельску, адразу ж паспяшаецца вярнуцца ў Нясвіж.

Уся гэта сустрэча не заняла і паўгадзіны; кароль на развітанне прачула сказаў князю: "Да спаткання, пане ваявода!" - і падаўся ў спальню, а князь разам з Камажэўскім і Бышэўскім выйшаў, запрасіў іх да сябе. У гэты час слугі князя ў заезным доме, перад якім паставілі свае вазы, прыгатавалі папіць і паесці, бо ваявода быў галодны і сасмяглы. I дзень выдаўся гарачы, і Камажэўскага ведалі як аматара перакуліць кілішак-другі.

Радзівіл быў у гуморы, вельмі рады, што збыў з плеч цяжар аўдыенцыі, адразу ж пачаў расказваць пра свае незвычайныя падарожжы, хваліўся тым, як хутка ён дабраўся да Бельска і пацвердзіў, што адразу ж паспяшаецца вярнуцца. Яны зайшлі ў пакой, дзе ўсё ўжо было расстаўлена. Ваявода спачатку загадаў наліць вялізны келіх з вычаканенымі на ім трубамі, падняў яго за здароўе яго вялікасці і за пана генерала. Камажэўскі паспяшаўся узняць тост у адказ - віват князю і роду Радзівілаў. Келіхі былі напоўнены венгерскім віном, прывезеным як быццам з Нясвіжа.

Выпітае віно праясніла твары, вярнула стомленым падарожнікам жвавасць; на стале была процьма халоднага і гарачага мяса, гародніны, розных прысмакаў - хоць жывот расперажы; усе абселі стол, і князь пачаў баяць свае нязменныя байкі пра падарожжы, асабліва пра выправу ў Туніс і Марока, дзе ён на самай справе ніколі ў жыцці не бываў. Расказаў пра тое, як ён, нібыта, пазбегнуў вялікай небяспекі, калі караван быў засыпаны пяском у пустыні, і толькі рашучасць князя і прыпасы правізіі дапамаглі ўсім уцалець. Пакуль ён расказваў, келіхі напаўняліся і апусташаліся. За гэты час слугі перапраглі коней, і князь, асушыўшы апошні келіх, развітаўся з Камажэўскім і загадаў вяртацца ў Нясвіж.

* * *

У той час, пакуль усё гэта дзеялася, у адсутнасць князя ў Нясвіжы яго замяшчалі пан Севярын, князь Геранім і Мараўская з мужам. Піліп Панятоўскі сядзеў нібы на гарачым вуголлі, чакаючы прыезду караля, і цешыўся цудоўнейшымі надзеямі.

Панну Моніку ўвесь час непакоілі прыкметныя перамены ў настроі, выглядзе і паводзінах хлопца. Яна адчувала, што з русінам штосьці не так, нешта здарылася, а ён ад яе таіцца. Моніка вырашыла, пакуль князя не было і яна мела больш вольнага часу, выпытаць у Панятоўскага, што з ім, спрабавала і прылашчыць яго і падпаіць. Русін дазваляў рабіць з ім што ёй заўгодна, але не раскрываў таямніцы. Смяяўся, жартаваў і кляўся, што нічога не ўтойвае.

Панна Моніка, назіраючы за ім, заўважыла, што ён дужа часта сустракаецца з Шарэйкам, але гэта не навяло яе на нейкія здагадкі.

I вось неяк увечары яна папрасіла, каб Піліп склаў ёй песеньку пра Філона і Юстыну. Панятоўскі быў не такі ўжо слабахарактарны, але для Монікі гатовы на ўсё; ён некалькі разоў перапісваў, крэсліў, ірваў, паліў, нарэшце на невялікім аркушыку паперы напісаў вершык пра Філона і аздобіў яго каліграфічнымі завіткамі.

На такім самым аркушыку паперы ў яго была напісана загадзя падрыхтаваная петыцыя да караля, якую яны з Шарэйкам не адзін раз перараблялі; абедзве паперыны аказаліся ў адной кішэні.

I выйшла так, што неасцярожны хлопец, спяшаючыся ўручыць песеньку Манюсі ў час спаткання, памыліўся, і замест яе аддаў ёй петыцыю, якую яна, не разгарнуўшы, схавала за гарсэт. У гэты дзень Піліп не заўважыў памылкі, а дзяўчына толькі ўвечары, калі захацела пачытаць песеньку, здагадалася, што ён незнарок раскрыў таямніцу. Ёй адразу ўсё стала зразумелым - хваляванне русіна, ягоныя частыя перамовы з Шарэйкам, спробы схавацца ад людзей.

Дасведчаная ва ўсім, што рабілася і гаварылася пры двары, Моніка зразумела ўсю небяспеку таго, што спадцішка патаемна рыхтавалі хлопцы. Яна ведала, што князю не спадабалася б тое, што пры яго двары аказаўся гэты бедны чыноўнік Панятоўскі, нібыта спецыяльна падстаўлены, каб напомніць каралю пра ягонае вельмі сціплае паходжанне. Яна вырашыла папярэдзіць князя, што ён забыўся пра магчымасць такога прылюднага ўніжэння для караля. Моніка сама дзівілася, як гэта яна не ўспомніла, што русін зваўся Панятоўскім. А можа, князь спецыяльна выбіраў сабе прыяцеляў і слуг з каралеўскімі імёнамі, хіба не прыклад таму шамбелян Сабескі, які служыў пры двары? Панятоўскі на стайні, Сабескі - прыдворны, нішто сабе пара! Хаця, папраўдзе, пра Панятоўскага ўсе забыліся.

Яна была ўпэўнена, што князь ніколі не дазволіў бы Піліпу Панятоўскаму падысці да караля і падаць яму петыцыю.

У яе з'явілася выдатная аказія саслужыць князю добрую службу, даць яскравы доказ сваёй адданасці яму і атрымаць падзяку ў выглядзе пасагу.

Праўда, дзеля гэтага трэба было выдаць Піліпа, але яна мела пэўнасць, што яму тое пойдзе толькі на карысць. Пры радзівілаўскім двары ніхто не верыў у сілу і багацце караля; усе смяяліся з ягонай пазалочанай беднасці, з ягоных даўгоў - панна Моніка наслухалася гэтых размоў.

Таму яна не разлічвала, што Піліп мог бы нешта атрымаць ад караля, а значыць, праз яе ён нічога страціць не мог. Тым болей, кароль мог і забыцца пазней, пакінуўшы Нясвіж, пра тое, што паабяцаў.

Пагэтаму Моніка цвёрда вырашыла перашкодзіць Піліпу падаць каралю гэтую петыцыю. Заставалася вырашыць, як зрабіць так, каб Піліп не здагадаўся, што яна пра ўсё ўведала.

Яна спадзявалася, што Піліп заўважыць памылку, абавязкова прыбяжыць па петыцыю, і вырашыла аддаць яе, зрабіўшы выгляд, што не паспела прачытаць і не даведалася, пра што там пісалася.

Сапраўды, назаўтра раніцой прыбег устрывожаны і ўсхваляваны Піліп і, заікаючыся, пачаў прасіць аддаць песеньку пра Філона ў абмен на другую, бо тая нібыта была дрэнна напісана.

Панна Моніка пачала моўчкі шукаць, знайшла паперчыну, і аддала яе ў абмен на сапраўднага Філона, ды так лоўка сыграла абыякавасць, што русін супакоіўся, упэўнены ў тым, што яна яшчэ нічога не прачытала і ягоная таямніца не раскрылася. Пісар пацалаваў ёй руку і адразу пайшоў, спаслаўшыся на процьму работы. А панна вырашыла добра падумаць, з чаго і як пачаць. Яна выдатна ведала князя, і ёй было даўно вядома, як ён адносіцца да караля, як не хацеў ён прымаць яго, толькі ўступіў угаворам, чула і пра тое, што ваявода баяўся, як бы хто-небудзь не ўчудзіў нешта неспадзяванае. Вось такой неспадзеўкай, найвялікшай непрыемнасцю і мог стаць напамінак каралю ў час пышнага прыёму пра ягоную беднасць і несамавітае паходжанне роду Панятоўскіх.

Цяпер уся справа была ў тым, як падступіцца да князя, калі той вернецца з Бельска, перасцерагчы яго і заслужыць сабе падзяку.

У Нясвіжы ведалі дзень і гадзіну, калі князь меўся вярнуцца. Жавускі, князь Геранім і некалькі прыдворных ужо чакалі яго. Можна было б лёгка праслізнуць і загаварыць з князем, але Моніка ведала ўсе ягоныя звычкі, месцы, дзе ён бывае, і выбрала самую прыдатную часіну для размовы, каб ніхто з прыдворных не пачуў.

Ваявода вярнуўся раніцой, каля ганка яго сустрэлі, акружылі ўсе, хто яго чакаў; ён пачаў распытваць пра "Гібралтар", пра тое, што рабілася для сустрэчы караля, пра рэчы, якія павінны былі прыбыць з Белай і Вільні. Праціснуцца не было як. Прыйшла пара снедання, князь моцна падхмяліў сябе і сядзеў, стомлены дарогай, у крэсле; ён прыкрыў твар хусцінкай, і ўсе павыходзілі, бо ведалі, што гэта азначала: князь хоча падрамаць. Але неўзабаве ён гучна захроп, і не дрымота, а моцны сон змусіў яго закрыць ацяжэлыя павекі.

Час ад часу ён ускрыкваў, спрасонку ўскокваў, зноў засынаў, відаць, што і сон не мог яго супакоіць. Панна Моніка чакала. Яна рашыла зайсці адразу ж пасля таго, як князь прачнецца. Стаяла пад дзвярыма і, як толькі князь паклікаў пакаёвага слугу і сцягнуў з галавы хусцінку, то замест слугі ўбегла Моніка, схапіла князя за руку і пацалавала яе.

Ваявода быў у добрым настроі.

- Чаго ты хочаш? - спытаў ён. - Ідзі да князя Гераніма або да краўчага, бо я ўжо стары!

- Ваша княская мосць, - пачала Моніка, моцна хвалюючыся, - у мяне ёсць вельмі важная вестка, я хачу расказаць яе вам.

- Ну, ну! Што здарылася? Здрадзіў нехта з панічоў? Так? - усміхнуўся ваявода.

- Ах! Вашамосць княжа! Хіба вам да мяне? Тут робіцца такое, што можа вам не спадабацца!

- Ды ну! I што ж такое? Што? - нахіліўся да яе князь.

- Я не ведаю, ці вядома князю, што тут, пры двары, на стайнях ёсць чыноўнік, пісар, па прозвішчы Панятоўскі. Князь зморшчыўся і прыклаў палец да галавы.

- Пачакай! Пане каханку! Сапраўды так! Ёсць! Я прыпамінаю. А бадай цябе качкі! Панятоўскі! Так і ёсць!

- I вось якраз ён збіраецца скарыстаць гэта і падаць каралю петыцыю. Чыноўнік князя!

Ваявода не даў ёй больш нічога сказаць, ускочыў, схапіў дзяўчыну за плечы:

- Маўчы! Чуеш? Маўчы!

- Я прыйшла толькі для таго, каб папярэдзіць пана ваяводу.

Радзівіл панура задумаўся.

- Вось табе і фінфа!

- Пане княжа! - спяшалася Моніка, - Я магу перашкодзіць ягонаму намеру, зраблю так, што ніхто і ведаць не будзе!

Князь зірнуў на яе.

- Гэтага нельга дапусціць! - усклікнуў ён. - Іначай скажуць, што я зрабіў наўмысна, гэта падобна на змову! Сто чыноўнікаў пры двары, і ніхто не задумаўся, не ўспомніў, што ў нас ёсць Панятоўскі, не папярэдзіў мяне, пане каханку! Трэба было, каб гэта змікіціла дзяўчына!

- Вашамосць, княжа! - перапыніла Моніка. - Яшчэ ж нічога не здарылася... Яшчэ ўсё можна паправіць. Хай князь мне скажа, я ўсё зраблю.

- Так! Пане каханку, - сказаў ваявода, пачухаўшы патьгліцу, - але што можна зрабіць? Ён пачаў хадзіць па пакоі.

- На той час яго можна было б замкнуць, - меркаваў ён, - але з гэтага атрымаецца такі larum - канфуз - што нічым пасля не аплаціш, гэта ўжо будзе крымінал! Ды і прасіць таго дундука, каб ціха сядзеў у сваім заканурку, я не магу. А каралю такі Панятоўскі, што ўзяўся чорт ведама адкуль, будзе не даспадобы. Ён падумае, што я наўмысна яго схаваў, каб дапячы яму.

Устрывожаны князь хадзіў па кабінеце, падкручваў вусы ў задуменні, паціскаючы плячыма.

Тут Моніка падступілася да яго і зноў пацалавала руку.

- Хай мне князь толькі загадае, што трэба зрабіць, і я абяцаю, што ўсё зраблю, а не дапушчу Піліпа да караля! - Каб і духу ягонага тут не было! - узлаваўся ваявода. - Пра яго ніхто не павінен ведаць. I не толькі я, але і ніхто з чыноўнікаў не павінен займацца ім. Якім чынам, як ты гэта зробіш, але, пане каханку, пастарайся зрабіць так, каб ён не змог нідзе паказацца, каб маўчаў, і сама пра яго нікому ні слова.

Моніка лагодна ўсміхнулася.

- Хай князь будзе спакойны, - пераконвала яна, - я яшчэ не ведаю як, але зраблю ўсё, што можна, і кароль не ўбачыць ні Панятоўскага, ні ягонай петыцыі.

- Самым простым было б замкнуць яго ў склепе! - паўтарыў князь. - Але ж тут нічога не ўтоіш. Пранюхаюць! Хто? Што? Панятоўскі? Князь яго замкнуў? Пакрыўдзілі... шляхціца...

- Ваша княская мосць, усё зладзіцца без вас, я сама яго дапільную, - запэўніла Моніка.

У суседнім пакоі здалёк пачуліся крокі. Радзівіл пака- заў Моніцы на дзверы, праз якія яна выслізнула, а ў пакой зайшоў Мараўскі.

Ён застаў швагра такім узрушаным, што не вытрымаў і запытаўся:

- Здарылася нешта непрыемнае?

- Дрэнны сон бачыў! - адказаў ваявода. - Снілася, што Панятоўскі душыў мяне за горла.

Генерал засмяяўся.

- Упэўнены, - дадаў Радзівіл, - што хоць я дзеля яго гатовы павыдзіраць з галавы апошнія валасы, але скончыцца тым, што ніхто не будзе задаволены, а кароль паедзе з кіслай мінай.

- Ну што вы зноў за сваё! - незадаволена ўпікнуў яго Мараўскі. - Навошта ж гэтак? Усё ідзе сваім парадкам. Звера жывога і забітага навезлі ў дастатку, з Белай усё, што князь хацеў, прывезлі, Эстка малюе, аж пыл курыць. Такую Зайздрасць адмастачыў, што на яе страшна глянуць. У Альбе ўсё падрыхтавана.

Князь уздыхнуў.

- I вы ўсе, і я - сляпыя, - сказаў ён. - Тут такое можа стацца, што мы і не заўважым, як наша цяжкая праца пойдзе прахам.

Услед за Мараўскім зайшоў пан Севярын, потым князь Геранім; ваявода крыху паспакайнеў, але аж да самай вячэры быў задуменным і маўклівым.

Ён нікому не расказаў пра размову з Монікай. Хаця ўсе бачылі, што яго нешта трывожыць, але ніхто не мог знайсці прычыну.

А Моніка ад радасці, што ёй усё так добра ўдалося, у гэты вечар спявала не толькі пра Філона, але і такія песенькі, якіх ад яе ніхто яшчэ ніколі не чуў.

Назаўтра зранку княскі прыдворны Даўгела прыйшоў да Чачкевічоўны і шапнуў ёй, каб ішла да ваяводы. Ён ужо чакаў.

- Я ўсё добра разумею, - прамовіў ён, - і думаю, што ты, хітрыца мая, дзеля мяне аднаго гэтым не займалася б, але я табе аддзячу. У Стаўках ёсць пяць хат з сялянамі, двор нішто сабе, і зямля неблагая. Усё гэта будзе тваё, калі пазбавіш мяне ад таго Панятоўскага, хай ён едзе туды з табой, а ты трымай яго там за шыю, пакуль кароль не паедзе.

- Князь хоча, каб усе разнеслі, што там быў Паня- тоўскі, - разважала Моніка, - а што людзі падумаюць? Навошта вам такое? Я яго тут замкну на гэтыя дні, і пра тое не будзе ведаць ні адна жывая душа.

- А ён возьме ды ўцячэ, - сказаў князь. - Я не магу паставіць там маіх гайдукоў.

- Гайдукоў? Навошта яны мне? - запярэчыла панна Чачкевічоўна. - У мяне ёсць шэсць-сем дзяўчат з фальварка, яны будуць сцерагчы дзверы. Ды і я сама буду пільнаваць яго, не дам яму высунуцца, а мяне ён паслухаецца. Увесь клопат у тым, каб паспець у патрэбны час завабіць яго да мяне і каб князь загадаў Дэрасвічовай - ахмістрыні, каб яна ні пра што не распытвала, а рабіла тое, што я ёй скажу.

На твары ваяводы заззяла ўсмешка.

- Напрамілы бог, пане каханку, - усклікнуў ён, - цудоўнае відовішча! Шэсць дзевак з лапатамі ці з венікамі і арыштаваны шляхціц! Яму там будзе так добра, што ён забудзецца і пра сваё прозвішча і пра службу ў Радзівіла!

Князь смяяўся, ён быў дужа задаволены. Моніка ззяла ад радасці.

- Толькі ж глядзі, каб ніякай пагалоскі.

- Ён і не піскне, - супакоіла князя дзяўчына. - Я скажу яму, што яго вартуюць гайдукі па загадзе князя, а сама пастаўлю пры дзвярах дзяўчат. Ваявода пагладзіў яе па падбародку.

- Але ж і ты сама будзь да яго літасцівай, зрабі так, каб яму не было дужа сумна ў вязніцы. Га! Ты разумееш? Моніка сціпла апусціла вочы.

- I глядзі, каб мне пра гэта не напомнілі, - дадаў князь. - Як толькі кароль паедзе, усё зраблю для цябе. Узнагароджу. А зараз - ша! Глядзі, не ўпусці яго! Моніка пакруціла галавой:

- Вы ж бачыце, князь, я не такая дурная і ведаю, што трэба рабіць.

Ваявода падышоў да століка каля ложку, узяў доўгі мяшэчак з зялёнага шоўку, дастаў з яго прыгаршчы дукатаў і высыпаў у падстаўлены фартушок дзяўчыны.

- Папрасі там падаць яму гарнушак віна... ды заесці чаго... каб потым не казаў, што яму не давалі піць і марылі голадам, - прамовіў гэта, паказаў на дзверы і прашаптаў: - Глядзі ж, зрабі ўсё як след! Аддзячу!

У гэты дзень усе лёгка маглі вызначыць па твары князя, што ён прыдумаў нейкі фокус і быў дужа рады, але не распытвалі, бо ў яго часам былі такія фантазіі, пра якія ён не гаварыў, упарта маўчаў... рыхтуючы якую-небудзь неспадзяванку.

* * *

Кароль выехаў з Бельска і рушыў далей, па шляху яго ўсюды ўрачыста віталі, прымалі са старапольскай гасціннасцю, асыпалі загадзя падрыхтаванымі падарункамі.

Нязменная каралеўская ўсмешка, якая звычайна не сыходзіла з вуснаў Панятоўскага ад рання да змяркання, была з ім і ў дарозе. У характары Станіслава Аўгуста нават самыя блізкія да яго людзі знаходзілі і недахоп энергіі, сур'ёзнасці, вытрымкі, і праявы слабасці, нецярплівасці, але нават самы зацяты непрыхільнік не мог аспрэчыць таго, што ў караля было добрае сэрца. I якраз гэтая мяккасць рабіла яго слабым. Ён ва ўсім сваім жыцці быў рады падабацца ўсім, быць карысным людзям, а таксама не любіў псаваць каму-небудзь настрой сваім смуткам, непрыемнасцямі. Таму ўсюды і заўсёды ён стараўся выглядаць спакойным, радасным і шчаслівым, хаця ў душы перажываў і пакутаваў. I ў гэтым цяжкім падарожжы, асабліва напярэдадні візіту ў Нясвіж кароль прадбачыў, на якія непрыемнасці ён можа нарвацца, але адчуваў сябе абавязаным заўсёды выказваць захапленне, радасць і ўдзячнасць. Тым, хто зайздросціць лёсу манархаў, хапіла б аднаго такога візіту, каб пераканацца, якой няволяй абарочваецца ўяўнае шчасце каралёў і князёў, вымушаных нязменна трымацца этыкету, цэлымі днямі правіць службу, ім рэдка надараецца рабіць тое, што самім падабаецца. Кожны ўчынак загадзя абдумваецца, пралічваецца, запісваецца ў праграму дзеянняў, робіць жыццё невыносным, бо ўвесь час трэба іграць сваю ролю. У падарожжы Станіслаў Аўгуст адчуваў гэта як ніколі, бо за выключэннем некалькіх гадзін адпачынку ў яго не заставалася вольнай хвіліны для сябе.

У свіце Станіслава Аўгуста было даволі многа народу, усе самыя любімыя людзі: граф падкаморый Храптовіч, біскуп Нарушэвіч, літоўскі пісар генерал Камажэўскі, ад'ютанты Бышэўскі і Міхневіч, мельніцкі стараста Шыдлоўскі, шамбелян Мараўскі, сакратар Бадэні, а таксама Белапятровіч, канонік-лектар Гаўронскі, сакратары і канцылярысты Сарчынскі, Гандзевіч, Гёбл, апроч таго, асабістая служба на чале з пясечынскім старастам Рэксем, доктар Баецкі і іншыя. Але ўсё гэтае акружэнне рэдка бывала пры каралі поўнасцю, бо многіх па шляху сустракалі і запрашалі ў госці службоўцы і мясцовыя паны. Абоз быў вымушаны часта спыняцца, кароль слухаў прывітанні і адказваў на іх; дзеля ветлівасці даводзілася есці і піць часцей, чым у тым была патрэба.

Камажэўскі падмяняў караля за келіхам, іншыя ягамосці - за міскамі, а ён не мог ні піць, ні есці часта, але каштаваў то шакалад, то віно, то гародніну, калі іх частавалі ў дарозе.

Пятнаццатага верасня 1784 года яны спыніліся на начлег у мястэчку Сноў у Рдултоўскіх, дзе іх чакаў на абед з мноствам гасцей сам гаспадар - наваградскі харунжы. Адсюль было ўсяго некалькі міль да Нясвіжа. Тут спадзяваліся сустрэцца з князем-ваяводам і ягоным братам Геранімам або дачакацца іх - пра набліжэнне караля паведамлялі спецыяльна расстаўленыя ганцы.

Заставалася не ўдакладненай адна толькі частка цырыманіялу сустрэчы. З каралём у падарожжы была ў якасці эскорту народная кавалерыя, хутчэй дзеля этыкету, чым дзеля патрэбы; яна павінна была суправаджаць яго і ў Нясвіжы. Але князь Радзівіл мог дзеля сваёй залатой ардынацкай харугвы забыцца пра гонар суправаджэння караля ягонай уласнай вартай. Мог узнікнуць канфлікт між кавалерыяй і залатой харугвай - або непаразуменне, або крыўда - іх трэба было пазбегнуць. Кавалерыяй нельга было грэбаваць, але ў ардынацыі залатая харугва таксама мела права прымаць удзел у сустрэчы. Хаця генерал Камажэўскі спадзяваўся ўзгадніць усё з князем-ваяводам, але ведаючы ягоную далікатнасць ва ўсім, што датычыла прэрагатывы яго дому, баяўся, як бы чаго не выйшла. У Нясвіжы таксама сабралася папярэдне нарада, у якой прынялі ўдзел дэ Лажак і дэ Віле, яны і даводзілі, што залатая харугва як гаспадарская магла б без прыніжэння для сябе аддаць першынство кавалерыі, а князь Геранім і іншыя меркавалі, што кавалерыя таксама лічыцца разам з каралём у гасцях і можа адпачыць, саступіўшы ганаровую варту мясцоваму войску. Гучалі галасы за і супраць; урэшце пагадзіліся на тым, што яго вялікасці трэба пайсці насустрач і дасягнуць нейкага кампрамісу, каб і воўк быў сыты, і козы цэлыя.

Сноў з яго вялікім і прыгожым палацам, з садам, які старанна і дбайна даглядаўся, добра падыходзіў для размяшчэння і гасцявання караля і яго світы. Рдултоўскі прывітаў яго вялікасць як належала нашчадку старога і багатага магнацкага роду. Тут яго сустрэла купка прыгожых запрошаных дам - сярод іх пані Зеньковічава, жонка смаленскага кашталяна, Лопатава, Плятэрава з дому Жавускіх і некалькі паноў: Плятэр, смаленскі кашталян, Абуховічы, Кунцэвічы, Марыконі, Аскеркі, Бжастоўскія.

З Нясвіжа на абед ніхто не прыехаў, але чакалі, што вось-вось пад'едзе князь-ваявода з братам у суправаджэнні некалькіх мясцовых паноў і прыяцеляў.

Дзень быў халаднаваты, але многія размясціліся ў садзе, пасталі на ганку, бо палац, хоць і немалы, не мог умясціць такога наплыву гасцей. Рдултоўскі сеў побач з каралём, стараўся заняць яго размовай, але яна нават з удзелам Плятэра і ксяндза Нарушэвіча нешта не клеілася. Ні кароль не мог патрапіць у лад гаспадару, ні той - яго вялікасці.

Кароль стараўся ў размове быць шчырым і нават фамільярным, гаспадар жа сыпаў не надта ўдалымі кампліментамі, быў празмерна пачцівым і далікатным.

Перамовы наконт ганаровай варты скончыліся тым, што ваявода з братам саступілі Камажэўскаму і згадзіліся, што кавалерыі належыць першынство. Парашылі, што роўная колькасць кавалерыстаў і залатых ардынацкіх рыцараў будзе суправаджаць яго вялікасць пры ўездзе ў замак, а пры дзвярах каралеўскіх пакояў будзе стаяць толькі народная панцырная кавалерыя, якая ехала з ім ад самага Пінска. Усю астатнюю вартаўнічую службу прызначылі правіць ардынацкай міліцыі, якой дзяжурны ад'ютант караля павінен быў аддаваць загады і паведамляць пароль.

З каралём быў цэлы эскадрон панцырнай кавалерыі, дужа святочна апранутай, з багатай зброяй, тут было многа прадстаўнікоў знатных родаў, багатых, звыклых усюды першынстваваць, і Камажэўскі з Бышэўскім апасаліся магчымых сутычак з радзівілаўскімі афіцэрамі, набранымі пераважна з чужаземцаў, якія трымалі сябе ў Польшчы больш ганарыста, чым на радзіме. Даводзілася быць вельмі пільным, каб унікнуць гэтай небяспекі.

Аднак кароль і двор, набліжаючыся да Нясвіжа, адчувалі яшчэ і ў іншым пэўную далікатнасць становішча. Ніхто не сумняваўся ва ўзаемных пачуцдях абедзвюх світ, ні ў кога не было даверу, усе пазіралі насцярожана, і, само сабой, у такім напружанні любы рух, слова, учынак кожны будзе тлумачыць па-свойму, са страхам, шукалі ў іх праяву недабразычлівасці. Пра гэта таксама не варта было забывацца. Калі б не мельніцкі стараста Шыдлоўскі, вясёлы, дасціпны, востры на язык, але спрытны і талковы, і не біскуп Нарушэвіч, якія стараліся падбадзёрыць і развесяліць караля, то Станіслаў Аўгуст мог бы і паддацца трывозе, якая гнездавала ў ягонай душы.

Шыдлоўскі невысока ставіў Радзівіла і супакойваў караля, што той не адважыцца неяк прынізіць годнасць яго вялікасці, а ў прысутнасці князя ніхто не захоча рабіць нешта непрыемнае для караля і гасцей; ён быў упэўнены ў гэтым.

- За самой гэтай ягонай раскошай, за пышнасцю прыёму хаваецца тонкі намёк, - гаварыў Станіслаў Аўгуст свайму сябру. - Знешне ён як бы выказвае мне павагу, але на самай справе думае: "Пане каханку, мне гэта нічога не абыходзіць... а ты як быў для мяне бязродным паслугачом, так ім і застанешся". Але гэтым ён не задаволіцца, пабачыш, мой стараста, што тут будуць і розныя іншыя тонкія намёкі, адзін за адным. I сам князь, і тыя, хто да яго падлізваецца, выкінуць нейкія жарцікі.

- Ваша вялікасць, - супакойваў караля стараста, - нават калі дапусціць, што нешта падобнае здарыцца, то ў нас ёсць адно лякарства: мудра ігнараваць тое, чаго мы не хочам ведаць. Уся штука ў тым, каб не паказаць выгляду, што мы пакрыўдзіліся.

- Воппе тіпе а mauvais jeu! - Добрая міна пры дрэннай гульні! - прашаптаў кароль і ўздыхнуў. У Снове госці доўга не хацелі займаць свае пакоі і разыходзіцца, а таму кароль некалькі разоў вяртаўся, сыпаў паням кампліменты, але ўрэшце а дзевятай гадзіне развітаўся з гаспадаром і падаўся на спачын, бо наступны дзень меўся быць надта цяжкім.

Але адразу заснуць яму не ўдалося. Камажэўскі чакаў ягоных распараджэнняў наконт таго, каб не забыцца зрабіць падарункі наваградскаму харунжаму, некалькім дамам, якія замянялі гаспадыню, слугам і іншым. На кожным прыпынку з начлегам гэтая сцэна нязменна паўтаралася.

Генералу хацелася адбыць меншым, а каралю рымсцілася паказаць сваю шчодрасць і раскошу. Але нават гэтыя сціплыя дарункі за час падарожжа дужа наводзілі яго на кошт. З сабой везлі цэлыя скрынкі гадзіннікаў, упрыгожаных каштоўнымі камянямі, пярсцёнкаў з манаграмамі і мініяцюрамі, табакерак, караляў, бранзалетаў, кольцаў. Кароль заплаціў за іх тысячамі пазычаных дукатаў, калі не лічыць таго, што яшчэ было ўзята ў крэдыт у ювеліраў.

З тымі падарункамі былі неверагодныя цяжкасці, бо праз іх можна было як здабыць сабе сяброў, так і абразіць. А ў Нясвіжы - чым можна ўзнагародзіць таго, у каго было ўсё, пачынаючы ад найвышэйшых тытулаў і ордэнаў?

Радзівіл у Нясвіжы таксама загадзя наказваў тым, хто павінен быў паводле складзенай праграмы суправаджаць караля ў скарбніцу:

- Прашу вас прыкмячаць і запісваць, што ён будзе хваліць, што яму найболын спадабаецца, пане каханку. Усё гэта трэба будзе яму дарыць...

- А што калі... - перапыніў яго Мараўскі.

- Не павінна быць ніякага "калі", пане каханку! - горача запярэчыў ваявода. - Альбо honeste - з пашанай - па-радзівілаўску, альбо не трэба было і пачынаць.

У тую ноч у Нясвіжы мала хто спаў; назаўтра ад рання пачыналіся тыя "страсці", як іх спадцішка тут называлі. Было вядома, што кароль выедзе са Снова а дзевятай гадзіне.

Князь то супакойваўся, калі яго запэўнівалі, што ўсё гатова, то раптам, успомніўшы нешта, усхопліваўся, будзіў кагосьці, пасылаў па штосьці, клікаў слуг, не даваў спакою, дарэмна разбудзіў палову двара.

- Закажу малебен, калі ўсё гэта нарэшце скончыцца, - шаптаў князь Геранім. - Вялікі, вядома, гонар, але загнаў нас да сёмага поту.

За тры дні да прыезду караля церусіў асенні капусны дождж, ціхі, рэдкі, ён тым не менш праймаў да касцей вільгаццю і холадам. А ў гэты дзень, на шчасце, распагодзілася ад самага рання, але вецер змяніўся на паўночны, непрыемна сцябаў па тварах.

На ганку кароль яшчэ раз пад крыкі vivat! развітаўся з харунжым і ягонай жонкай, сеў разам з біскупам Нарушэвічам і Камажэўскім у каляску і ў акружэнні панцырнікаў паехаў па гасцінцы на Малеў - адтуль ішла дарога на Нясвіж. За ім рушыў цэлы абоз фургонаў, вазоў, калясак: у

Сноў папрыязджала з ваколіц шляхта на конях, каб разам з каралём ехаць у Нясвіж.

Праз пару міль у Малеве да іх далучылася спецыяльна выстраеная дружына, так што сабралася ўжо некалькі соцень гасцей.

Гарматы, якія стаялі на замкавых валах у Нясвіжы, час ад часу стралялі яшчэ ўчора, а цяпер ад рання бухалі па чарзе, апавяшчалі аб прыездзе высокага госця. Тры вялізныя саракавасьміфунтовыя картаны*, што дасталіся Радзівілам ад Сабескіх, заглушалі ўсё на свеце.

У Малеве паабапал гасцінца стаялі жыхары мястэчка, яны паскідалі шапкі, віталі яго вялікасць гучнымі крыкамі. Кароль кланяўся, прывітальна махаў рукой, усміхаўся, але, напалоханы нядаўнімі размовамі, уздрыгваў пры кожным гучным воклічы.

Шляхта, сяляне цэлымі натоўпамі яшчэ доўга беглі за абозам пасля таго, як кароль праехаў, усе палі навокал былі ўсыпаны людзьмі.

Але перш чым мы будзем сачыць далей за трыумфальна-пакутніцкім падарожжам яго каралеўскай вялікасці, вернемся ў Нясвіж да пана Піліпа, які з вялікімі спадзяваннямі чакаў свайго цёзку, абнадзеены і ўсцешаны Шарэйкам, хаваўся ад людзей, баючыся, што нехта ўспомніць пра тое прозвішча і яго схопяць.

Ён і не здагадваўся, бядак, што ўсё ўжо было дамоўлена і вырашана так, каб ён, пачынаючы з шаснаццатага верасня, не змог нават носу на свет высунуць.

У сераду вечарам ён бачыўся з паннай Монікай, якая была з ім як ніколі чулай і ветлай. Яны стаялі ўдваіх у змроку, Піліп трымаў яе за руку, сціскаў яе і прытуляў да сэрца, дрыжучы ні то ад холаду, ні то ад прадчування заўтрашніх падзей. Іх размова час ад часу перапынялася, рабілася ўсё больш пяшчотнай.

- Слухай, - сказала панна, - заўтра раніцой усе паедуць сустракаць караля ў Малеў, замак апусцее... а ты прыходзь да мяне снедаць.

Піліп збянтэжыўся і чамусьці доўга не адказваў.

- Але... - з адчаем у голасе пачаў ён.

- Ніякіх "але", калі кахаеш мяне, то прыйдзеш. Дай слова.

Русін даў слова.

- Не забудзься ж! А не то паміж намі ўсё скончана!

Прыходзь рана, недзе каля васьмі... Ведаеш, дзе мой пакойчык?.. Ідзі прама да мяне, нікога не распытваючы. Кава з пенкай будзе на стале, знайду і кілішак віна.

Піліп тройчы пакляўся, што прыйдзе.

Сапраўды, часіна для спаткання была самая што ні на ёсць прыдатная. Князь даўно ўсіх настрапаліў, і войска, коні, каламажкі, сам князь, увесь яго двор загадзя выехалі за Нясвіж, там ужо ўсё было спарадкавана, падрыхтавана. Панятоўскі ўбраўся ў новы кунтуш, паглядзеўся ў люстэрка, сам сабе ўсміхнуўся, прычасаў валасы, насунуў на вуха шапку і незаўважаны пракраўся да той часткі замка, дзе жылі фрэйліны.

Панна Моніка чакала яго каля парога. Яго магло ўстрывожыць і здзівіць тое, што ў прыхожай, дзе звычайна было пуста, стаялі ці не дзесяць дзябёлых дзявух і заходзіліся ад смеху. Калі яны ўбачылі хлопца, то нібы папярхнуліся, потым адбегліся, сталі воддаль ад парога. Пасля таго як Піліп зайшоў у пакойчык да Монікі і зачыніў за сабой дзверы, яны падышлі бліжэй.

Панна Моніка была нейкая бледная і сарамлівая. Запрасіла яго сесці, наліла кавы і выйшла.

Піліпу здалося, што яна выйшла і замкнула за сабой дзверы на ключ. Але ён пасмяяўся сам з сябе. Гэтага не магло быць!

У самым вясёлым настроі ён узяўся за каву. Усё выходзіла па-ягонаму і складвалася шчасліва: петыцыя да караля была як след адшліфавана разам з Шарэйкам, Піліп ведаў яе на памяць; сустрэча з Монікай нічым яму не перашкаджала. Адно толькі хвалявала яго: як і дзе, з чыёй дапамогай ён зможа наблізіцца да яго вялікасці, каб уручыць яму начыста перапісанае пачцівейшае прашэнне, але пра гэта клапаціўся ягоны апякун і дарадца Шарэйка.

Апантаны сваімі думкамі пра шчасце, Піліп не надаваў увагі таму, што ў прыхожай пад дзвярыма ўсчаўся нейкі рух, смех, галасы, стук, нехта пару разоў нібы незнарок грукнуў у дзверы. А панна Моніка, якая павінна была выйсці хіба што на хвілінку, усё не вярталася. Піліп выпіў каву, з'еў усе булачкі, якія знайшоў на стале, пачаў непакоіцца, бо яму ўжо трэба было вяртацца назад. Ён чакаў досыць доўга, нарэшце ўстаў, падышоў да дзвярэй, узяўся за ручку, націснуў... Што за ліха? Дзверы замкнёныя на ключ!

Ён не мог нічога зразумець. Паспрабаваў адчыніць яшчэ раз, другі... замкнёна, і ўсё тут!

Спачатку ён падумаў, што гэта жарт панны Монікі, якая неўзабаве павінна вярнуцца. Сеў за стол і пачаў чакаць. Тым часам прайшло больш за паўгадзіны. Даўгавата ж ён тут заседзеўся. Піліп пайшоў да дзвярэй, паспрабаваў адчыніць яшчэ раз, потым загрукаў кулаком, крычучы: "Адчыніце!"

У адказ пачуўся спачатку гучны смех, а потым знаёмы голас панны Монікі:

- Сядзі спакойна. Я папрашу, каб мяне прапусцілі да цябе, і ўсё растлумачу.

Піліп адышоўся ад дзвярэй.

Ён не мог зразумець, што ўсё гэта магло значыць. Нейкі жарт, фокус... але дзеля чаго? Яго кідала то ў жар, то ў пот. Пачухаў патыліцу, і тут якраз ключ павольна павярнуўся ў замку, дзверы прыадчыніліся, і праз іх праслізнула, прыклаўшы палец да вуснаў, Моніка. Піліп, смеючыся, устаў з-за стала, а яна пачала падаваць яму нейкія знакі.

- Ну, ты ж, пане, і наварыў мне піва! - усклікнула яна. - Задумаў нейкую змову супраць князя, ці што?

Ваявода загадаў арыштаваць цябе там, дзе знойдзе, і трымаць замкнутага пад узмоцненай вартай. Якая ж я няшчасная! Трэба ж было, каб цябе заспелі якраз у мяне, увесь двор пра гэта даведаецца, сорам, ганьба...

I яна закрыла твар рукамі, нібы плачучы.

Піліп стаяў, скамянелы.

- Што ты нарабіў? Што? - працягвала панна Чачкевічоўна.

Толькі тут русін здагадаўся, што нехта выдаў таямніцу пра петыцыю, якую ён хацеў падаць каралю, і што гэта некаму не спадабалася.

"Але гэта яшчэ не страшнае, бо тут не было змовы супраць ваяводы", - падумаў ён.

- Панна Моніка, дабрадзейка мая, - усклікнуў ён і ўдарыў сябе кулаком у грудзі. - Гэта нагавор! Я не браў удзелу ні ў якіх там змовах, ні сном ні духам пра іх не чуў! Маё прозвішча - Панятоўскі, і таму я хацеў падаць прашэнне да караля Панятоўскага, хіба ж гэта можна паставіць мне ў віну? Я ж як-ніяк - шляхціц, і ніхто мне не можа забараніць зрабіць гэта. Бо ніхто не мае такога права!

Манюся слухала, грозна насупіўшыся.

- Ты спадзяешся патрабаваць права ад князя? Ты ж перш за ўсё ягоны слуга. Князь даведаўся, што ты без ягонага дазволу хацеў падаць просьбу, і справядліва загадаў цябе замкнуць. Кароль жа мог падумаць, што князь знарок наняў сабе такога беднага чыноўніка з каралеўскім прозвішчам, каб укалоць караля тым, што і ён паходзіць з беднага роду.

Панна Моніка пачала вельмі натуральна ўздыхаць і хліпаць носам. Піліп, звычайна рахманы і баязлівы, убачыўшы гібель усіх сваіх надзей, упаў у роспач і раззлаваўся. Ён памкнуўся да дзвярэй, каб вырвацца на волю, але панна Чачкевічоўна стала ў яго на шляху.

- Што ты хочаш рабіць? Толькі загубіш сябе! Дачакаешся, што закуюць у кайданы і кінуць у склеп! Сядзі спакойна! Як толькі князь вернецца, я пайду прасіць за цябе, калі толькі змагу патрапіць да яго. За дзверы ты не выйдзеш, нават калі выламаеш іх. Там стаяць на варце дзесяць гайдукоў, і я чула, што калі ты будзеш вырывацца і бунтаваць, то яны павінны закаваць цябе і адвесці ў вежу.

У Піліпа закружылася галава. Ён наслухаўся пра розныя выбрыкі князя, які не зважаў ні на кога, калі яму пярэчылі. Што ён, няшчасны, зможа зрабіць, нават удвух з Шарэйкам супраць усеўладнага ваяводы?

Яму вельмі хацелася падаць прашэнне, але цяпер трэба было думаць не пра яго, а пра сваю свабоду, пра помсту ваяводы, пра ўсё зламанае будучае.

Моніка нібыта чытала думкі на ягоным твары, яна зразумела, што ён усё ўцяміў, і цяпер з ім можна будзе рабіць што заўгодна. Яна злёгку кранула яго рукой.

- Супакойся, - сказала яна шэптам, - пасядзі тут ціха, нічога не рабі, а я пастараюся, каб усё ўлагодзілася. Выкінь з галавы той намер з прашэннем, пасядзіш у маім пакоі, пакуль не паедзе кароль, а потым, я спадзяюся, князь зробіць ласку і...

Яна памаўчала.

- Пакінь гэта мне, - дадала яна праз хвіліну. - Дзесятнік, які стаіць тут на варце з гайдукамі, - мой знаёмы яшчэ па Белай, і я папрашу яго, каб цябе не крыўдзілі, але ты сядзі ціха, спакойна, так трэба!

Яна сказала гэта, кіўнула Піліпу галавой, пастукала ў дзверы, жвава праслізнула праз іх, і адразу ж за ёй павярнуўся ключ, а русін застаўся ў пастцы сам-насам. У ягонай галаве паблыталіся ўсе думкі, і ён ніяк не мог разабрацца ў іх.

Уся надзея заставалася на Шарэйку. Той павінен здагадацца, што Піліп знік не сам па сабе, што яго схавалі, і адзін ён мог прыйсці на дапамогу.

Расхваляваны, невясёлы, ён сеў за столік, абхапіў галаву рукамі і доўга сядзеў так, занурыўшыся ў чорныя думкі, і ўжо не заўважаў ні хады часу, ні таго, што рабілася навокал.

А за дзвярыма гучалі галасы гайдукоў, што вартавалі яго. Чамусьці яны былі не дужа падобныя да мужчынскіх.

* * *

Адразу ж за Малевам, у полі, караля ў час сустрэчы чакаў ужо той першы адмысловы фокус, які павінен быў паказаць urbi et orbi - гораду і ўсяму свету, - што кароль сарматаў, спадчыннік Харобрых і Крывавустых* - не можа сядзець на кані...

Станіславу Аўгусту нельга было нават абразіцца ці пакрыўдзіцца за гэтае своеасаблівае прыніжэнне. На гасцінцы стаялі асядланыя коні для світы яго вялікасці, і асобна, пад залацістай накрыўкай - Пальмір для караля. Канюшыя Бажэцкі і Камінскі падвялі коней, і вазкі мусілі спыніцца.

Кароль усміхаўся, але пабялеў; ён зразумеў, што гэты конь, на якога ён не зможа сесці, павінен паказаць усім ягоную нямогласць і спешчанасць.

Шыдлоўскі, Камажэўскі, Бышаўцы ды амаль што ўвесь двор выйшлі са сваіх каламажак, пераселі на коней, і толькі кароль з біскупам і святарамі застаўся ў вазках.

Доктар Боклер паспяшаўся ўратаваць караля: ён сказаў, што ў клопатах пра здароўе яго вялікасці ён супраць таго, каб кароль садзіўся на каня. На вачах радзівілаўскіх канюшых разыгралася невялічкая сцэнка - нібыта кароль настойваў на тым, каб ехаць конна, а Боклер не пускаў яго, прыдворныя, вядома, сталі на бок лекара, і скончылася тым, што яго вялікасць кароль мусіў нібыта не па сваёй волі ехаць далей у каламажцы. Каралеўскі гонар быў выратаваны, але гэтае першае ўражанне ад радзівілаўскага прыёму было горкім...

Усяго толькі паўмілі засталося да горада - Нясвіж паказаўся ўжо ўдалечыні ў дыме гармат, што бесперапынна стралялі. I тут каралеўскі абоз зноў мусіў затрымацца.

На гасцінцы стаялі некалькі коннікаў: генерал Мараўскі і вялікі пісар літоўскі Плятэр у суправаджэнні шляхты. Мараўскі пад'ехаў бліжэй да караля і далажыў яму, што эскадрон гусараў народнай кавалерыі, які будзе суправаджаць яго вялікасць ад Нясвіжа да Гродна, стаіць у полі і чакае загадаў для манеўраў.

Пасля верхавога каня, на якога кароль не змог сесці, кавалерыя, якой ён не мог камандаваць з каламажкі, - была другім, нібыта не сумысля падстроеным намёкам, які азначаў, што кароль - баба.

Гэта Панятоўскі добра зразумеў, але здолеў і другі раз не паказаць сваіх пачуццяў, іх маглі б лёгка заўважыць прыдворныя Радзівіла, таму ён усміхаўся, кланяўся, махаў рукой, дзякаваў і стараўся выглядаць абсалютна шчаслівым. Але што паробіш, Станіслаў Аўгуст не мог не аддаць належнага сваім гусарам і войскам Рэчы Паспалітай, якія яны тут прадстаўлялі. Падумаўшы крыху, ён выйшаў з каламажкі, хаця было холадна - з поўначы налятаў сіверны вецер - і... пехатой пайшоў да войска, якое стаяла каля дарогі. Да яго падбег Камажэўскі, каб падказаць каралю, што трэба рабіць.

Ён разам з ад'ютантам Бышэўскім другі раз выратаваў гонар караля. Яны падбеглі да яго нібыта атрымаць загады, а затым "перадалі" іх эскадрону. Гусары выглядалі вельмі прыгожа і маляўніча, хаця для вайны ўжо былі не вельмі прыдатнымі, бо не адпавядалі больш высокаму для таго часу ўзроўню ваеннага рамяства. Але яны напаміналі пра даўніну і маглі нават выклікаць слёзы, - праўда, тут... тут ніхто не пераносіўся думкамі ў мінулае і тых прыгожых маскарадных рыцараў віталі проста спагадлівымі ўсмешкамі.

Гусары пачалі манеўры - да іх яны спецыяльна рыхтаваліся і добра праявілі сябе. Яны былі рады паказаць сваю перавагу над радзівілаўскай міліцыяй, і гэта яны заўжды падкрэслівалі. Кароль стаяў, пераступаючы з нагі на нагу, каб хоць крыху размяцца, і не забываўся рабіць выгляд, нібыта ён актыўна кіруе войскамі. Так прайшло каля гадзіны, пасля гэтага кароль паслаў частку эскадрона ў Нясвіж заняць варту, дзеля чаго ён і быў прызначаны, другая засталася суправаджаць яго вялікасць.

За перажытую непрыемнасць караля ўзнагародзіў цудоўны від наваколля. Усё поле ад месца манеўраў да горада было занята натоўпамі народу: шляхтай на конях, войскам, святочна апранутымі мясцовымі жыхарамі. Здалёку чуўся гром гармат, бліжэй крычалі "віваты", усе твары смяяліся, усе выглядалі вясёлымі.

Для асаблівай пышнасці непадалёк у полі выстраілася залатая ардынацкая харугва князя, якая выглядала больш бліскуча, чым гусары. На чале харугвы стаяў палкоўнік Янкоўскі.

Ён быццам быў адмыслова падабраны для такога выпадку - так прыгожа, па-рыцарску выглядаў, а сама харугва з ім разам, здавалася, сышла са старадаўняй карціны. У Янкоўскага была парадная шабля варанёнай сталі, упрыгожаная пазалотай, з адмысловым багатым шышаком, у руцэ ён трымаў буздыган*, усыпаны каштоўнымі камянямі. Твар, пастава, з якой ён трымаўся на кані, зброя - усё гэта выглядала як прывід далёкай даўніны. Над ім і яго людзьмі, здавалася, быў развінуты нябачны сцяг з ура- чыстым і самотным дэвізам: "Fuimus" - Дым!

Харугва налічвала дзвесце чалавек шляхты і яшчэ восемдзесят вайскоўцаў, была ў старадаўніх ваенных строях, нават з крыллямі і з адпаведным узбраеннем. Кунтушы былі цёмна-сіняга колеру, з чорным крысом, жупаны - жоўтыя, сцяжкі на дзідах - па-даўнейшаму дужа доўгія, чырвона-чорныя.

Гэтаму войску дзеля сустрэчы караля выдалі са скарбніцы прыгожую старадаўнюю зброю: кірасы, патранташы, шчыты, шышакі; старадаўнія дзіды былі спецыяльна навостраны.

Залатая харугва хаця і не пераўзышла каралеўскіх гусараў, але выглядала ў параўнанні з імі болын прыгожа і гарманічна.

Князь-ваявода мог ганарыцца. Хаця тут не было асабліва чым любавацца - гэта не тое войска, якое вытрымала цяжар Сямігадовай вайны, але як цудоўнае відовішча харугва рабіла ўражанне.

Для гэтага абразка мінулага быў добра падабраны фон.

Адсюль як на далоні быў бачны ўвесь горад: замак, палац, ратуша, вежы і сцены касцёлаў - езуіцкага, бернардзінскага, дамініканскага, бенедыкцінскага, рынак і вуліцы з мураванымі камяніцамі, а далей, на гары, касцёл Святога Міхаіла і вялікі будынак колішняга езуіцкага навіцыяту*, і тут жа, на пагорку, зарослым густым і прыгожым, а цяпер пажаўцелым ужо лесам, гмахі бенедыкцінскага абацтва Святога Крыжа, удалечыні - пабудовы Альбы, летняй рэзідэнцыі князя.

Сіняе неба, сонца, што вызірала з-за лёгкіх аблокаў над замкам, дымы гармат, якія бесперастанку стралялі, - усё гэта ажыўляла цудоўную вясёлую панараму.

За залатой харугвай адразу ж вялі парадных коней, багата ўбраных узятымі са скарбніцы на гэты дзень пакрываламі, упрыгожанымі золатам і жэмчугам, з адмысловай збруяй. Коні былі пераважна ўсходніх парод. Далей ішлі стральцы, не менш чым восемсот чалавек, з аднолькавымі ружжамі, аднолькава апранутыя, усе ў зялёных жупанах і шэрых куртках.

Ад таго месца, дзе стаяла кавалерыя, і да самага горада шпалерамі стаялі ўздоўж гасцінца радзівілаўская міліцыя, стральцы, варта, і гэта найлепей паказвала заможнасць роду, які меў такое выдатнае войска, створанае пераважна дзеля панскай прыхамаці.

Кароль з усім сваім дваром выглядаў дужа сціпла сярод гэтай сціжмы выстраенага войска.

Крыху далей на чале таксама даволі значнай світы стаяў і чакаў караля сам князь-ваявода, прыбраны ў гэты дзень па ўзоры сваёй старадаўняй харугвы. На ягоным твары нязвыкла было бачыць выраз пачцівасці.

Ён сядзеў на незвычайна прыгожым сівым турэцкім кані, быў накрытым серабрыстым парчовым пакрывалам, якое замест вышыўкі было аблямавана цяжкімі залатымі ўпрыгожваннямі з каштоўнымі камянямі. Конь аж прагінаўся пад цяжарам грузнага вершніка і пакрывала. Ды і сядло, страмёны таксама былі раззалачоныя і важылі, мабыць, нямала. Сам князь выглядаў рухавым і жвавым.

Як віленскі ваявода ён быў апрануты, вядома ж, у ваяводскі мундзір, на галаве ў яго была сабаліная шапка з брыльянтавым плюмажам і зашчапкай, на якой таксама ззяў брыльянт.

Князь павінен быў вітаць караля, пад'ехаць да яго, але конь нізавошта не хацеў стаяць спакойна, таму яго трымалі за вуздэчку двое слуг.

Тут наступіла хвіліна, больш цяжкая для князя, чым для караля, бо Радзівіл не быў красамоўным, не вызначаўся талентам прамоўцы. Усе прамовы для яго пісалі Бернатовіч, Залескі, а можа, і Матусевіч, іх не раз папраўлялі і крэслілі; тое, што атрымалася ў іх на гэты раз, ваявода не надта перайначваў, але ж напісанае патрэбна было пераказаць. У гэтым і была ўся цяжкасць. Князь не любіў трымаць нешта ў памяці, ніколі нічога ў жыцці не завучваў, апроч пацераў. Сказаць нават кароткую прамову заўжды было звыш ягоных сіл. Таму побач ехаў на кані Севярын Жавускі, ён, як і ўсе ў ягоным родзе, меў выключную памяць і павінен быў выручаць князя падказкай; гэта смяшыла яго, бо напамінала студэнцкія часы.

Мы не будзем прыводзіць тут тую казань, якую прамармытаў князь, увесь час глытаючы свае абавязковыя прыпавесці "пане каханку" і выціраючы пот з ілба.

Яе стыль быў звыклым для тых часоў, пышным і ўзнёслым, поўным слодычы для караля. Ён быў названы "бацькам нацыі, любімцам народа, дастойным спадчыннікам Ягелонаў". Чаго яшчэ можна было чакаць ад Радзівіла? Ягайлу ён успомніў аж пару разоў, быў згаданы Уладзіслаў IV і "продак караля" Стэфан.

Невялікім прыкладам гэтага своеасаблівага, змушанага, пераблытанага, бязладнага стылю можа служыць перадапошняя фраза з той прамовы: "Прыгледзьцеся, ваша вялікасць, да гэтых лікаў і твараў, што вітаюць вас, зазірніце ў іх сэрцы, чыстыя, перапоўненыя вернасцю, найвышэйшай любоўю прывязаныя (!) да свайго манарха!"

Князь перадыхнуў толькі тады, калі скончыў (у тыя часы было традыцыяй згадваць пра папярэднікаў) на "каралеўскім продку" Стэфане.

Кароль слухаў, стоячы, з пакрытай галавой, яго падтрымлівалі Нарушэвіч і Храптовіч, усміхаўся, дзякаваў і пакутаваў у час той казані не меней, чым ваявода, але адказ даўся яму непараўнальна лягчэй, бо ён прывык гаварыць на людзях.

Калі верыць словам сведак, кароль гаварыў так пранікнёна, што многія мяккасардэчныя аж заплакалі. Навокал панавала такая цішыня, што ягоны голас, спачатку ціхі, потым усё болей гучны, быў добра чутны.

Але, на жаль, на гэтых двух прывітаннях цырымонія не скончылася. Да караля па чарзе пад'язджалі на конях кіраўнікі ваяводстваў і паветаў і віталі яго, кароль уставаў, адказваў кожнаму, а яму, звыкламу да ўзнёслых і пышных слоў, гэта было няцяжка. Яго віталі маршалак ашмянскі Аскерка, вілкамірскі - Касцялкоўскі, мінскі - Прушынскі, ад віленчукоў выступіў Тызенгаўз, апошнім гаварыў наваградскі маршалак Вайніловіч.

Ён пад канец нават праславіў караля як "айца айчыны", а гэтую хвіліну назваў векапомнай і эпахальнай.

Усё гэта заняло нямала часу; пакуль мяняліся прамоўцы, тыя, хто ўжо сказаў сваё слова, праязджалі ўперад і станавіліся ў шарэнгу, каб ехаць далей, а ў самым канцы, перад каралеўскім вазком, стаяў князь са знатнымі сенатарамі і саноўнікамі.

Як толькі паехалі далей, кароль пачаў настойліва ўпрошваць Радзівіла, каб той сеў да яго ў вазок, але князь нізавошта не згаджаўся на гэта, упёрся і ехаў конна. Тым самым ён пачуваў сябе больш вольна, да таго ж ён баяўся быць уцягнутым ва ўсю цырыманіяльнасць, якая была звязана з каралём.

Хаця было ўжо блізка да паўдня, але не пацяплела. Тым не менш, Радзівіл раз-пораз выціраў з ілба густы пот, кароль жа быў стомлены, выглядаў бледным, пажаўцелым.

З князем ехаў Жавускі, ваявода павярнуўся да яго:

- Ну што, пане каханку, як прамова?

- Проста цудоўна! - адказаў пан Севярын. - Гэта добры знак: усё пойдзе як па маслу.

Князь уздыхнуў і падумаў: "Хаця б там таго Панятоўскага не забыліся замкнуць".

- Вашамосць князь, - перапыніў ягоныя думкі судовы абвінаваўца Храпавіцкі, - далібог, такога краявіду, як гэты, нідзе болей не ўбачыць. Для гэтага патрэбны толькі Нясвіж і Радзівіл.

Князь усміхнуўся, але праз сілу.

- Пане каханку, - прамармытаў ён, - пасля пахваліце, гэта яшчэ толькі пачатак.

На Казімірскім прадмесці была ўстаноўлена трыумфальная арка, якую таксама маляваў Эстка. На арцы залатымі літарамі ззяла:

Laetitae et felicitatis publikae

et

Stanislao-Augusto

Regi Polon.

M. D. Lituaniae

Carolus II Dux Radziwillus

Ад радасных і шчаслівых падданых

Станіславу Аўгусту

каралю Польшчы.

Князь Вялікага Княства

Літоўскага Караль II Радзівіл

Караль II выглядаў гэтак велічна, як сапраўдны кароль, а якраз такім і ўяўляў сябе князь-ваявода.

Каля варот more antiguo - паводле старога звычаю - стаяў на чале з рабінам кагал з падарункам для яго вялікасці - сталовым прыборам і сервізам, якія тады былі моднымі, з статуэткамі, манаграмамі і пірамідамі. Рабін сказаў прамову, кароль адказаў.

Ледзь толькі паспелі адпачыць ад новай казані, як паказалася гарадская брама - перад ёй стаяў войт Магдэбургіі з ключамі і таксама з прамовай. Кароль да гэтага быў бледны, а тут пачаў налівацца чырванню ад ветру, стомленасці і напружання. Ён пакашліваў і нецярпліва паварочваўся.

- Найяснейшы пане, - прашаптаў Нарушэвіч, які сядзеў побач, - нічога не зробіш, такія традыцыі, увесь гэты келіх трэба выпіць да дна... Вось яшчэ і магістрат з ключамі! Што будзе далей, не ведаю, але трэба быць гатовым да ўсяго.

Каралю давялося зноў устаць, бо войт, які трымаў на сярэбраным падносе ключы ад горада, пачаў ужо: "Горад Нясвіж... "

У прамове, на шчасце, нядоўгай, ён няўдала працытаваў надпіс на браме ў Варшаве падчас уезду караля Яна III і тым самым як бы нагадаў вядомае ўсім, не выключаючы і караля, выслоўе:

"... я б сто жыццяў палажыў,

Каб Станіслаў памёр, а Ян Трэці аджыў... "

Кароль з нязменнай усмешкай дакрануўся да ключоў і падзякаваў дужа коратка.

На браме, аздобленай вянкамі і зелянінай, было выведзена:

Aperite portas principi vestro et introibit Rex!..

Адкрытыя вароты каралю нашаму і шаноўнаму манарху! На галоўнай вуліцы стоўпілася столькі гараджан, што каралеўскі картэж ледзьве рухаўся. Дзверы, вокны, дахі, драбіны, коміны абляпіла самая пэрэстая публіка, усе віталі караля: жанчыны махалі хусцінкамі, мужчыны - шапкамі. Князь, які і тут хацеў паказаць сябе ва ўсёй сваёй сіле і магутнасці, загадаў паставіць на рынку каля ратушы гарнізон пяхоты, які складаўся з адборных салдат, каля тысячы грэнадзёраў пад камандай Радзішэўскага, палкоўніка, гарадскога пісара і генеральнага каменданта ўсёй Радзівілавай міліцыі.

- Князь выставіў столькі войска, нібы хоча аб'явіць мне вайну, - прашаптаў кароль на вуха біскупу. Але гэта быў яшчэ не канец. На плошчы перад езуіцкім касцёлам стаялі шэрагамі каля трохсот драгунаў, адзін у адзін, яны выглядалі не горш, чым грэнадзёры. Кароль ехаў прама да касцёла, у якім для яго быў падрыхтаваны пакрыты аксамітам пюпітр, з двух бакоў каля яго стаяла варта з трыццаці рыцараў у даўнейшых строях, з алебардамі.

Самага нярыцарскага караля нібыта знарок усюды сустракала і суправаджала войска і рыцарства. Само сабой напрошвалася пытанне: ці не было гэта зроблена сумысля і з пэўнай хітрасцю і намёкам. Адчуў гэта кароль ці не, бог ведае. Аднак многім падумалася: "Мабыць, ён хацеў бы чагосьці іншага".

Смаленскі біскуп Вадзінскі выйшаў сустрэць караля іn pontificalibus - як галоўны са святароў, - акрапіў яго святой вадой, правёў у сабор пад грукат гармат, гранне труб на хорах, гукі аргана і стрэлаў.

Велічна прагучала Те Deum laudamus!

Капелан і любімец князя ксёндз Кантэнбрымк, былы езуіт, кусташ* смаленскі, славуты сваёй вучонасцю, узяў слова.

Яго прамова была доўгай і, мабыць, самай нязмушанай, талковай, добра прадуманай і складна выказанай. Стары капелан успомніў у ёй, як некалі, дваццаць гадоў назад, у Варшаве ён віншаваў караля з амбона ў дзень уступлення яго на трон. Можа, прамоўцу і было прыемна згадаць тыя часы, але для караля то быў горкі ўспамін. Quantum mutatis ab illol - Якія перамены ва ўсім!

Усе каралі, якія раней заязджалі ў Нясвіж да Радзівілаў, тыя вялікія цені, на фоне якіх новы каралёк выглядаў такім недалужным, паўсталі ў прамове Кантэнбрымка.

Жыгімонт Аўгуст, які адрокся ад сваіх спадчынных правоў на Літву, аддаўшы яе Рэчы Паспалітай, Уладзіслаў IV, Ян Казімір, якога прымалі ў Белай, Аўгуст II - яго сустракалі ў Біржах - і нарэшце, Станіслаў Аўгуст - кароль, які "любіць свой народ і любімы народам". Гэта было своеасаблівае прадвесце выслоўя, што праз некалькі гадоў на кароткі час распаўсюдзілася, а потым забылася: "Кароль з народам, народ з каралём".

Усхваляваны кароль, стоячы за пюпітрам, яшчэ раз выступіў у адказ: ён падзякаваў ксяндзу і высока ўзнёс заслугі, годнасць і дабрачыннасць славутага роду Радзівілаў. Словы караля ішлі ад сэрца, бо яго не маглі не ўзрушыць тыя знакі пашаны, якія яму выказалі тут, і гэта ўсім спадабалася. Цудоўны голас, выдатная дыкцыя, прастата і абыходлівасць Станіслава Аўгуста выклікалі сімпатыю да яго. Сам князь-ваявода пару разоў неўпрыкмет змахнуў слязу.

Гэты дзень, які каштаваў столькіх намаганняў, нарэшце павінен быў скончыцца. Была ўжо другая гадзіна пасля паўдня. Ад горада замак аддзяляла толькі дамба, нейкіх пару тысяч крокаў. У замкавай браме стаяў камендант з ключамі, але іх перадача і ягоныя словы прывітання з прычыны прыезду караля не занялі многа часу. Гарматы на валах, якія грымелі ад самага рання, раптам змоўклі. Вазок караля спыніўся перад ганкам; увесь панадворак і пакоі былі запоўнены гасцямі - пераважна наваградскай шляхтай, якая ці не ўся сабралася ў гэты дзень у Радзівіла.

Станіслаў Аўгуст прайшоў праз вялікую гетманскую залу. Сцены яе былі ўпрыгожаны партрэтамі Радзівілаў, але кароль нават не глянуў на іх (можна сабе ўявіць, як ён стаміўся), накіраваўся ў адведзеныя яму пакоі.

I кароль, і ваявода зусім выбіліся з сіл; але Радзівіл як заядлы паляўнічы быў мацнейшы, акрамя таго, яму зусім не шкодзіла звычка падмацоўваць сілы выпіўкай, смачнай ежай, а для вытанчанага Панятоўскага пясечынскі старас- та паднёс маленькую, як наперстак, талерку булёну. Кароль уздыхнуў і паваліўся ў крэсла...

* * *

Нясвіжскі замак з яго прыгожымі вялізнымі заламі, аздобленымі пазалотай, з дарагой мэбляй і раней быў шыкоўным, а пры князю Пане Каханку нічога не згубіў са сваёй пышнасці, хіба толькі стаў крыху запушчаным. Ваявода не дбаў пра вытанчанасць, не ведаў яе і не клапаціўся штосьці перайначваць. Нейкі час палац стаяў зусім у запусценні, пакрыты пылам, потым пайшлі шумныя ўвесяленні, на якія, як на евангелічныя банкеты, збіралася мноства бяднейшай шляхты, а тая, падвыпіўшы, нічога не шкадавала - усё запэцкала і зашмальцавала. Аднак перад прыездам караля замак поўнасцю паднавілі, асвяжылі, пачысцілі, пазалацілі, пераклеілі шпалеры, паставілі новую мэблю. На гэта пайшлі дзесяткі тысяч, але ваявода не шкадаваў грошай. Загадаў, каб усё было па-радзівілаўску.

Таму тыя, хто бачыў ранейшы замак, ледзьве маглі яго пазнаць. Асабліва пышна былі аздоблены, нанава перароблены апартаменты, прызначаныя для караля.

Поўнасцю абноўлены і цудоўна абстаўлены быў пакой для аўдыенцый, ахарошаны французскімі габеленамі на залатой і сярэбранай аснове, там быў пастаўлены трон для караля, які застаўся ў спадчыну Радзівілам ад Яна III, а над ім вісеў прыгожы партрэт Станіслава Аўгуста работы Бачыярэлі. Пасярод аўдыенц-залы стаяла вялікае люстэрка ў сярэбранай раме, каля яго - ліхтары тонкай мастацкай работы, таксама сярэбраныя. Сцены ў спальні былі абабіты аксамітам з пазалотай. Тут, як і ў іншых каралеўскіх пакоях, былі вісячыя люстры, падсвечнікі, бакавыя жырандолі, сталы, старадаўняй работы экраны да камінаў - усё сярэбранае. Ложак у спальні, які, паводле падання, яшчэ Ян III атрымаў у падарунак ад караля Людовіка XIV, уражваў густам і раскошай. Балдахін над ім і занавескі былі багата аблямаваны залатым і сярэбраным вышываннем.

З аўдыенц-залы можна было прайсці ў вялікую залу - гетманскую, яна была ўпрыгожана партрэтамі гетманаў на ўвесь рост. Асабліва тут уражваў партрэт князя Міхаіла Радзівіла - літоўскага гетмана і віленскага ваяводы; на кані вярхом, ён аглядаў літоўскае войска ў прысутнасці Аўгуста III пад Заблудавам: партрэт гэты быў вытканы на мясцовай фабрыцы, хаця многім у такое ніяк не верылася. Тым, хто цікавіўся, дзе ў Літве або ў Польшчы знаходзілася такая мануфактурная майстэрня, што вырабляе arazze - габелены, - паказвалі на іншыя шпалеры ў некалькіх пакоях, такога ж вырабу, са срэбранымі, шырока вышыванымі берагамі.

Кароль паспеў адпачыць усяго некалькі хвілін; шум у суседніх, перапоўненых гасцямі залах прымусіў яго паспяшацца на сустрэчу з імі. Ён перакінуўся парай слоў з Камажэўскім.

- Як табе здаецца, Камажэсю, пакуль што...

- Усё добра, - адказаў генерал. - Толькі трохі, можа, дзе схібілі. Добрага аж занадта, усё па-радзівілаўску.

- Усё па-ваеннаму, - прашаптаў кароль, усміхнуўшыся. - Нават мяне хацелі ўссадзіць на каня.

Камажэўскі паціснуў плячыма.

- Усё гэта ўжо мінулася, - сказаў ён. - Вялікі запал, шчыры энтузіязм - вы гэта бачылі самі. Віваты заглушалі стрэлы гармат.

Доўга размаўляць не было калі. Расчыніліся дзверы, і кароль са сваёй нязменнай усмешкай выйшаў з той зграбнасцю і элегантнасцю, якая заўжды спадарожнічала яму нават у самыя цяжкія хвіліны жыцця. Хтосьці з тых, хто бачыў гзтую ўсмешку, пазней дасціпна сказаў, што ў караля яна была выявай gratiae status - нязменнай прыязнасці.

Каля самых дзвярэй яго ўжо чакала купка дам на чале з пані Тышкевічавай - жонкай смаленскага ваяводы, - дужа прыгожыя, яны цвілі вясёлымі прывабнымі тварыкамі, амаль усіх іх кароль ужо ведаў. Сярод іх былі княгіня Масальская, мінская старасціха Пшэздзецкая, жонка вялікага літоўскага харунжага Солтана, Рдултоўская, Бжастоўская, Мараўская і наваградскія паненкі - Вайніловічы, Яблонскія, Межаеўскія, Завішы, Катлубаевы і іншыя.

Пасля першых вітанняў невядома хто, здаецца, пані Мараўская, звярнула ўвагу караля на свежаразмаляваную столь, куды Эстка ўклаў столькі працы. Станіслаў Аўгуст быў вымушаны пахваліць гэты апафеоз, а разам з тым здзівіцца, што маляванне было зроблена так хутка, хаця яму хацелася проста ўсміхнуцца і падзякаваць. Глянуўшы, куды кароль скіраваў свой позірк, і ўсе астатнія госці паглядзелі на столь, пачалі захапляцца, як вымаляваны страшная Зайздрасць, геній княскага дома, Чысціня, Мудрасць, крылатае сэрца, што палала на алтары.

Гэта была адзіная ўзнагарода стараннаму Эстку за дні, праведзеныя на рыштаваннях з задранай угору галавой, з-за чаго і дагэтуль адчуваў боль у спіне.

Станіслаў Аўгуст пастараўся з асаблівай сардэчнасцю выказаць пані Мараўскай падзяку за такую памяць аб наведванні гасціннага дома князя.

Тым часам пачцівыя пані спяшаліся пацалаваць белую руку караля, бо дзверы абедзеннай залы (яна называлася залай Вышнявецкіх) былі ўжо адчынены і слугі вось-вось павінны былі запрасіць на абед усіх згаладалых і стомленых.

Зала была абстаўлена з пышнасцю і раскошай, якія адпавядалі таму часу; сярод люстраных пласцін стаялі скульптуры з фарфору і срэбра, з кветкамі і пірамідамі, з ініцыяламі і гербамі караля.

Усе запрошаныя падзяліліся на дзве часткі. Караля акружылі каля галоўнага стала дамы і некаторыя з радні Радзівіла, іншыя былі за другім сталом, ад якога гасцей па чарзе запрашалі да каралеўскага стала, там сядзелі таксама князь-ваявода, яго брат падкаморый, князі Іосіф, Альбрэхт, Антоній, Мацей, Сапега, генерал артылерыі, рускі ваявода Патоцкі, Мараўскі, літоўскі харунжы Солтан, Жавускі, Бжастоўскі, інфляндскі ваявода і іншыя.

Апрача двух галоўных было многа сталоў у іншых пакоях замка - для менш славутых гасцей, святароў і шляхты. Тыя, хто не змясціўся ў палацы, балявалі за трыма сталамі ў былым езуіцкім калегіуме. У Нясвіжы сабраліся сотні гасцей, і ваявода не хацеў нікога адпускаць, не пачаставаўшы.

Князь-ваявода ўзняў тост за здароўе караля пад гукі гарматных стрэлаў, труб і музыкі, а кароль адказаў віватам ваяводу, князю Гераніму і ўсяму роду Радзівілаў.

Келіхі віна хутка ўлагодзілі твары, развязалі языкі, і ваявода, які спачатку выглядаў перад каралём заклапочаным і скаваным, пачаў па-свойму весяліць каранаванага госця, а той весела і вольна адказваў яму. Так ва ўсякім разе выглядала збоку, хаця кароль не ўсё чуў, што гаварыў Радзівіл, а князь не дужа разумеў яго вялікасць, але гэта не перашкаджала ў вялікай згодзе ўзаемна весяліцца да канца абеду. Кароль, хоць і не прывык да вінных келіхаў, але некалькі ўсё ж выпіў, і ягоны бледны твар пакрыўся жывым румянцам.

Пасля абеду каралю неяк усё ж удалося пару разоў выслізнуць у свае апартаменты, нібыта дзеля таго каб пачытаць спешна дастаўленую карэспандэнцыю, але яго ўдзел ва ўрачыстасцях на тым яшчэ не скончыўся.

Дамы, якія не мелі шчасця быць прадстаўленымі ка- ралю, папрасілі Мараўскага, каб ён іх прадставіў; потым трэба было слухаць канцэрт, потым разам са смаленскай ваяводзіхай, якая замяшчала гаспадыню, адкрыць баль, ашчаслівіць некалькі пань, патанцаваўшы з імі.

I нарэшце кароль быў вымушаны сесці ў каляску разам з паняй Тышкевічавай, каб паглядзець на шыкоўную ілюмінацыю, бляск якой асвятліў увесь Нясвіж. Казалі, што гарэла з паўмільёна лямпаў: на валах, дамбе, палацы, ратушы, рынку, касцёлах і самых вялікіх будынках.

Толькі апоўначы кароль нарэшце дабраўся з Камажэўскім да спальні, а князь са сваімі вернымі хаўруснікамі - да кабінета, у якім сасмяглыя вусны слуг Бахуса маглі нарэшце дапяць да сярэбранай бочкі.

- Ну як? Нішто? - выдыхнуў князь-ваявода пасля таго, як выпіў першы келіх віна за Аўгуста і выцер вусны. - Што скажаце? Га?

Жавускі стаў перад князем, узяўшы рукі ў бокі.

- Мабыць, ваша княская мосць жартуе над намі, пытаючыся? - усклікнуў ён. - Вы ўсіх нас і ўсю Літву і Карону пераўзышлі гэткім каралеўскім прыёмам, пышнасцю і хараством! Толькі адно можна сказаць, што нічога падобнага ў нас не бачылі. Кароль у захапленні і бадай што прыгаломшаны, а ягоныя прыдворныя апусцілі насы. Ваявода падаў знак Жавускаму, каб той падышоў да яго, і з усмешкай штосьці прашаптаў яму на вуха. Пан Севярын таксама засмяяўся і асушыў яшчэ адзін келіх. Ваявода аж ззяў ад шчасця, але, сасмяглы і стомлены, больш слухаў, чым гаварыў. Размова яго не суцяшала, хаця ўсе ў адзін голас даказвалі, што Радзівіл зладзіў усё па-радзівілаўску.

Назаўтра, калі госці яшчэ не селі абедаць, Радзівілу раптам успаў на памяць той пісар Панятоўшчык. Нават такія дробязі азмрочвалі яму свята. Бадай яго трасца! Як бы той недарэка не сапсаваў усе так добра складзеныя планы...

- Паклікаць сюды Моніку! - спехам загадаў ён пакаёваму хлопцу.

Праз хвіліну ўбегла захаканая дзяўчына. Князь падміргнуў ёй:

- Ну што?

- Сядзіць! - адказала яна і ўсміхнулася.

Ваявода прыклаў палец да вуснаў:

- Глядзі ж! Каб аж да ад'езду! Бо... інакш... сама разумееш... Пільнуй, каб не збег.

Моніка пакланілася князю - нібы запэўніла гэтым, што загад будзе выкананы, і знікла з вачэй.

Што рабілася з бедным Піліпам, які зусім нядаўна быц- цам бы плыў пад ветразем, поўным надзеі, але патануў на беразе, - тое цяжка апісаць. Яму здавалася, што ён прапаў і не толькі таму, што не ўдалося сустрэцца з каралём, а з-за страшнай думкі пра пакаранне. Да таго ж ён баяўся, што страціць пасаду. I ён падумаў, што прычынай усіх ягоных няшчасцяў быў Шарэйка, сам сябе ён вінаваціць не хацеў.

Уяўленне малявала яму яшчэ горшыя вынікі, бо, відаць, увечары яго завядуць у кардэгардыю*, а то і ў замкавую турму. Ён не скеміў, што яго не маглі трымаць пад аховай гайдукоў у адным з пакойчыкаў, дзе жылі прыдворныя паненкі. Піліп з трывогай чакаў вечара. А пакуль што нечая добрая жаночая рука падала яму пару місак поўных мяса і іншай ежы.

Піліп хоць і быў змярцвелы ад страху, але ўсё ж на ўсякі выпадак у прадчуванні зняволення з'еў, уздыхаючы, усё, што прынеслі, а потым запіў віном, якое стаяла на стале. Мусіць, пагэтаму ён, пабедаваўшы яшчэ, моцна заснуў і праспаў аж да вечара. Ён не асмеліўся папрасіць святла, яму і не далі яго, але перадалі вячэру, а праз аконца пакой няблага асвятляў водбліск ілюмінацыі.

Доўга ён сядзеў і чакаў, прыслухоўваючыся да кожнага гуку, калі ж па яго прыйдуць гайдукі і павядуць у вязніцу. Але насунулася ноч, пагасла ілюмінацыя, у наваколлі ўсё аціхла, ніхто не прыходзіў, і бедны Піліп, не распранаючыся, каб на ўсякі выпадак быць гатовым, заснуў у крэсле, паклаўшы галаву на стол, а пад ранак, размораны, перабраўся на ложак Монікі і зноў заснуў глыбокім сном. Расплюшчыў вочы толькі тады, калі быў ужо ясны дзень і нечая жаночая рука праз дзверы падавала яму знак, што прынеслі снеданне.

"Выходзіць, пакаранне адклалі", - падумаў Піліп. Ён перахрысціўся, набожна прамовіў ранішнюю малітву, памыўся і сеў падсілкавацца, бо ўсё яшчэ думаў пра тое, што яму спатрэбяцца сілы ў вязніцы.

Так усё адбывалася ў пакойчыку панны Монікі, а сама яна сядзела сторажам пры вязні. А тым часам Шарэйка, які ўжо загадзя радаваўся таму, што ён так удала прыдумаў выдатны жарцік над князем і каралём, ужо двойчы забягаў да русіна ў пакой над стайнямі, стукаў у дзверы, і толькі потым да яго дайшло, што Піліп як пайшоў некуды зранку, так і не вярнуўся, і яго мусіў замяшчаць падканюшы Вісташэўскі. Шарэйка мала ведаў яго, але давялося распытаць, бо ніхто болей не мог сказаць, дзе падзеўся Піліп.

Вісташэўскі быў талковы коннік, але simplex serwus Dei - просты Божы служка, недальнабачны, не здольны зазіраць наперад. Яму мала абыходзіла, куды знік Піліп, месца якога ён заняў.

- Выбачайце, пане падканюшы, - пачаў Шарэйка, стоячы на парозе, - я не ведаю, што сталася з русінам, але мне дужа трэба бачыць яго.

Вісташэўскі падняў галаву. Ён якраз рэзаў на кавалкі вэнджаную каўбасу, каб закусіць толькі што выпітую гарэлку.

- Што сталася з русінам? Адкуль мне ведаць? Напэўна, яму нешта загадалі, бо ў нас жа цяпер як на Варыванскай вуліцы... Далібог! Не ведаю! Князь хацеў паслаць яго ў Альбу, а можа... Хто яго ведае...

Шарэйка крыху пастаяў.

- Яму пара ўжо вярнуцца.

- Ды ўжо ж, - згадзіўся падканюшы. - Хай бы вяртаўся хутчэй, бо замяшчаць яго - не мая справа.

- А як вам здаецца, хутка ён вернецца? - дапытваў- ся ўстрывожаны Шарэйка.

- Мне нічога не здаецца, - засмяяўся Вісташэўскі. - Скажу я вам, у нас цяпер такі кавардак, што ніводзін чалавек не ведае, хто куды пасланы, а слухацца трэба, бо вы ж ведаеце князя: малейшае непаслушэнства - і лахі пад пахі.

Ліцвін паморшчыўся, не захацеў далей перашкаджаць вольнаму спажыванню каўбасы і пайшоў.

Не даведаўшыся нічога ад Вісташэўскага, Шарэйка ўсё ж хацеў дазнацца, што сталася з Панятоўскім. Яму нічога ў той дзень не даручалі, ён быў вольным і, карыстаючыся гэтым, падаўся на пошукі. Ен прасачыў след у след за Піліпам, даведаўся, што раніцой той спяшаўся да пакояў прыдворных дзяўчат і, вядома ж, ішоў няйначай як да Монікі. Потым Шарэйка дазнаўся ад дзяўчат, што яны бачылі, як Піліп заходзіў да яе, але ніхто з іх не бачыў, каб ён выходзіў.

Шарэйка разважыў, што Піліп не мог не пабачыцца з Монікай, і пачаў чакаць яе.

Недзе каля паўдня ён убачыў панну Чачкевічоўну і заступіў дарогу.

- Скажыце мне, панна Моніка, дзе вы падзелі Піліпа? - спытаў ён, прывітаўшыся. - Ён мне дужа патрэбны.

Дзяўчына пачырванела, яму давялося нейкую хвіліну чакаць адказу. Моніка спачатку хацела зманіць. Але паду- мала: калі Шарэйка не будзе ведаць, дзе Піліп, то пойдзе шукаць і зверне на яго ўвагу іншых.

- Вы ягоны сябра? - спытала дзяўчына.

- Лепшага, чым я, не знойдзеш, - адказаў Шарэйка.

- Тады я скажу вам, што князю тое-сёе вядома пра пана пісара, - ціха пачала Моніка. - Васпан як прыяцель павінен памятаць ягонае прозвішча. Вось і падумайце. Я ведаю толькі тое, што князь загадаў схаваць яго, нічога дрэннага з ім не будзе.

Шарэйка прыкінуўся вельмі здзіўленым.

- Прозвішча я ведаю, - сказаў ён. - Але чаго тут князю баяцца?

Панна Чачкевічоўна таксама нібы здзіўлена паціснула плячыма: маўляў, хто яго ведае.

- А панна Моніка часам не ведае, дзе яго трымаюць? - спытаў ліцвін.

Дзяўчына палічыла за лепшае быць асцярожнай.

- Будзьце спакойны, - сказала яна, усміхнуўшыся. -

Яму нічога не будзе, але... каб я і ведала, куды яго пасадзілі, то не змагла б сказаць. - Яна прыкрыла рот рукой. - I не пытайцеся.

Шарэйка не даў ёй пайсці. Ён наблізіўся да яе і прашаптаў:

- Я не выдам! Зірнуў на панну Моніку, чакаючы адказу, але тая павярнулася і пабегла.

Ліцвін стаяў кіслы і збянтэжаны.

"Запраторылі яго некуды, - думаў ён, - і хто ведае, ці не скажа ён на мяне, што гэта я падбухторыў ісці да караля. I так можа быць. Як жа мне ўбачыцца з ім?"

Шарэйка быў так заклапочаны гэтым, што не заўважаў усёй пышнасці прыёму караля, яго прыезду, гасцей, калі што і бачыў, то не трымаў у памяці.

Ён ужо дакараў сябе за тое, што падгаварыў Піліпа, абяцаў яму, што ўсё ўдасца.

Хлопец шнураваў па панадворку, шукаючы выйсця з гэтага становішча, і ўбачыў, як туды прыехалі некалькі прыдворных са світы караля. Іх размяшчалі на начлег у замку, і пад кіраўніцтвам пясечынскага старасты яны па- чалі ўладкоўвацца па пакоях.

Сярод іх былі тры каралеўскія пажы. Шарэйка здаля прыгледзеўся да іх і раптам спыніў позірк на адным, бо пазнаў яго з твару, вясёлага і хітраватага, - гэта быў паж Бельграм.

Шарэйка ведаў яго, быў нават у сваяцтве з ягонай сям'ёй. Пакуль прыглядаўся да Бельграма, той таксама пазнаў ліцвіна, бо ён заўсёды выглядаў так непадобна на іншых, што заставаўся ў памяці. Паж падышоў бліжэй і ўсклікнуў:

- Божа мой! Хто гэта? Шарэйка ці чорт?

- Не чорт, я і ёсць, - весела адказаў узрадаваны Радзівілаў прыдворны. - Я і не ведаў, што ты стаў пажам!

- З ласкі цёткі, - патлумачыў Бельграм.

Яны абняліся.

- Ты тутэйшы, - усміхнуўся Бельграм, - а таму я цябе арыштоўваю. Дзеля ўсяго святога, будзеш суправаджаць мяне і, калі можаш, знайдзі чаго паесці, бо я галодны. У Рдултоўскіх я выпіў толькі кубачак кавы.

- Ёсць! - засмяяўся Шарэйка. - Ёсць у Нясвіжы і папіць і паесці!

Так аднавілася знаёмства юнакоў. Шарэйка быў дужа рады гэтаму і даў слова сабе, што паспрабуе праз Белырама хоць нечым дапамагчы зняволенаму Піліпу.

* * *

Па праграме назаўтра планавалася паказаць каралю скарбніцу Радзівілаў. Што ўяўлялі сабой скарбніцы старадаўніх магнацкіх родаў, цяпер цяжка апісаць. Іх лепей было б назваць малымі музеямі даўніны ў шырокіх межах, пачынаючы ад косткі маманта і рога адзінарога, вялізных зубровых і ласіных рагоў, ад цудоўных паясоў са скур казачных звяроў і да карцін, статуй - там было поўна ўсяго. Скарбніцы былі перапоўнены таксама рознай зброяй, амуніцыяй, ваенным рыштункам.

З пакалення ў пакаленне пераходзілі падарункі ад рымскіх пап, каралёў, ваенная здабыча, набытак за час замежных падарожжаў. Праўда, са скарбніц і бралася нешта на падарункі, якія ў тыя часы былі ў нас традыцыяй - рэдкае гасцяванне абыходзілася без іх, але самае каштоўнае заставалася ў сям'і.

Са старадаўніх манускрыптаў можна атрымаць пэўнае ўяўленне пра багацце польскіх магнатаў, але там нічога не напісана пра скарбы такога роду, як радзівілаўскі. Пры- хамаці, на якія заўжды былі здатныя прадстаўнікі гэта- га роду, падарожжы, дары манархаў дазволілі назапасіць самыя разнастайныя прадметы нечуванай каштоўнасці і рэдкасці. Нядаўна атрыманая імі спадчына караля Яна III узбагаціла нясвіжскія скарбы каштоўнымі сведчаннямі паходаў караля на турак.

Чаго толькі не было ў гэтых трох вялізных залах, пачынаючы ад мноства карцін, габеленаў і аж да дванаццаці драўляных коней у поўным рыштунку - са збруяй, сёдла- мі і зброяй нечуванай прыгажосці і рэдкай работы!

Тут былі і каштоўныя ювелірныя вырабы: плюмажы, зашчапкі, паясы, аздобленыя каштоўнымі камянямі, пярсцёнкі, гадзіннікі, кольцы, каралі - усё сведчыла пра багацце гаспадароў. Апрача таго, тут было сабрана многа маршальскіх жэзлаў, гетманскія булавы, буздыганы, каштоўныя сагайдакі* і шчыты, канчары* ў залатых похвах, залатыя і пазалочаныя шлемы і шышакі, не адзін асвячоны меч, дарагое шыццё, карункі і, нарэшце, егіпецкія муміі, зброя дзікіх індзейцаў - патрэбна было некалькі гадзін на гэтыя займальныя і прыемныя агледзіны. Князь Геранім, генерал Мараўскі і капітан дэ Віле, вартаўнік скарбніцы, узяты для таго, каб даваць тлумачэнні, суправаджалі караля, які прыйшоў разам з Камажэўскім.

Сам князь-ваявода, заняты Гібралтарам, Альбай, падрыхтоўкай да палявання, ухіліўся ад прысутнасці пры асобе яго вялікасці, паспадзяваўшыся на дэ Віле - ён пазначыць усё, што кароль будзе хваліць, што яму спадабаецца. Князь меў намер нешта падараваць яму са скарбніцы.

Спачатку аглядалі сабраныя ў першым зале шматлікія фламандскія карціны рознага часу і паходжання. Кароль як знаўца і аматар жывапісу заняўся аглядам з вялікім запалам, пачаў называць і хваліць славутыя імёны майстроў, як раптам Камажэўскі спыніў яго.

- Найяснейшы пане, - прашаптаў ён, - я заўважыў, што дэ Віле крадком адзначае ўсё, што хваліць ваша каралеўская мосць. Баюся, што...

Кароль зразумеў і адразу астыў. Карціны, аб сапраўднай каштоўнасці якіх тут ніхто не ведаў, не надаваў ім значэння, займалі верхнюю частку сцен у двух першых залах. Кароль з ахвотай прыгледзеўся б да іх уважлівей, больш зацікавіўся імі, калі б не апасаўся, што дэ Віле адзначыць гэта.

Пайшлі далей. Князь Геранім маўчаў, мала што дадаваў да тлумачэнняў; ён шкадаваў, што тут не было ваяводы, які ў скарбніцы часам у добрым настроі прамаўляў цэлыя маналогі, расказваючы пра карціны і розныя прадметы неверагодныя гісторыі, часам выдуманыя, кожны раз новыя.

Можа, ён сам, ведаючы сваю слабасць, не захацеў суправаджаць караля, хоць з ягоным каментарыем глядзець было б намнога цікавей. Так, напрыклад, пра егіпецкую мумію, ці, як князь сам яе называў, егіпецкага шляхціца, Пане Каханку ведаў цэлую гісторыю, падобную да аповесці з "Тысячы і адной ночы"; рог адзінарога быў нібыта ягоным паляўнічым трафеем, індзейская зброя быццам бы, як ён хваліўся, была ім уласнаручна прывезена ад дзікуноў, якія нібыта прымалі яго з вялікай пашанай.

Капітан дэ Віле расказваў пра ўсё, што аглядалі, намнога больш сцісла, таму што многага не ведаў. Каля каштоўных камянёў і пярлін, дзівосных жамчужын і рубінаў, падобных на валовы вочы, кароль прайшоў з абыякавым выглядам, ледзь зірнуўшы на іх.

Калі дайшлі да сямейных каштоўнасцей, адчынілі шафу з набыткамі князя Мікалая Сіроткі, там было адзенне, зброя, рукапісы і пячаці.

- Я шчаслівы, што меў магчымасць паглядзець на такія рэдкія каштоўнасці, - звярнуўся кароль да капітана. - У мяне ёсць янычарскае ружжо з манаграмай і гербамі князя Сіроткі, я падару яго вам, тут будзе больш падыходзячае месца для яго.

Князь Геранім падзякаваў. Ад Сабескіх тут засталіся ўспаміны пра Жулкеўскага, была тут венецыянская здабыча і французскія падарункі з тых часоў, калі Людовік XIV няўдала спрабаваў выступіць супраць Яна III.

Спяшаючыся, яны прамінулі многія рэчы, хаця дэ Віле і скарачаў тлумачэнні, ды так павялося ўжо, што любы агляд доўжыўся некалькі гадзін і быў заўсёды даволі павярхоўным.

Ужо не было часу агледзець ні вялікія зборы венецыянскіх келіхаў, кубкаў, залатых каўшоў і чаш, рознага начыння для піцця, расстаўленага па паліцах, ні разьбу на слановай косці і дрэве, якой тут было многа, бо князь іншы раз сам выточваў і вырэзваў розныя прылады.

Выточванне было пры саксонскім двары любімай забавай, Аўгуст II нават пасылаў у Афрыку па дрэва і косць, - гэта была і мода і занятак многіх паноў. Князь- ваявода таксама завёў у сябе такарную майстэрню, сам па-майстэрску выточваў табакеркі і скрыначкі, аздабляў золатам, а потым дарыў часам тым, хто яму падабаўся.

Кароль падзякаваў князю Гераніму і капітану і выйшаў са скарбніцы, каб крыху падыхаць свежым паветрам, прайсціся яшчэ і па замкавых валах, паглядзець на старадаўнія гарматы, пастаўленыя на бастыёнах. Гэта былі вялізныя картаны, якія так гучна звеставалі ўсяму свету аб прыездзе яго вялікасці.

З каралём пайшоў князь Геранім, а капітан, памятаючы, што князь хоча даведацца, якое ўражанне зрабіла на госця скарбніца, паспяшаўся з рапартам. Ваявода, убачыўшы яго, адразу ж пацікавіўся:

- Ну што? ІІІто яму спадабалася?

- Разглядаў усё ўважліва, - сказаў дэ Віле. - Здзіўляўся.

- Хваліў?

- Не вельмі. Мабыць, яго нехта папярэдзіў. Захапляўся толькі некаторымі карцінамі.

- Ты запісаў?

- А як жа!

- Адаслаць іх яму!

- Кароль сам ахвяраваў нашай скарбніцы янычарку князя Сіроткі, - паведаміў капітан.

- Адкуль ён яе ўзяў? - прамармытаў ваявода і змоўк. - Шкада, што я не змог сам паказаць яму скарбніцу... а васпан з князем Геранімам не здолелі яму як след усё патлумачыць.

Далей князь гаварыў ужо сам сабе:

- Я расказаў бы яму гісторыю егіпецкага шляхціца і чаму ў яго на лбе шрам ад карабелі. Князь Геранім, напэўна, не паказаў ні залатых цаглін, ні...

Ён махнуў рукой.

- Куды пайшоў?

- На валы.

А ў гэты час у пакоі, якія займаў кароль, зайшлі кіроўцы ваяводстваў і паветаў, да іх павінен быў выйсці князь, каб некаторых узнагародзіць. Але ён даручыў зрабіць гэта князю Гераніму.

Кароль вярнуўся, убачыў мноства народу і перш-наперш падышоў падзякаваць гаспадару.

- Найяснейшы пане... каханку, - незнарок вырвалася ў ваяводы, - прабачце, я ведаю, што мой брат і пан капітан не патлумачылі і не паказалі як належыць нашых рэдкасцей. Ім не далі пагаварыць доўга, і князь быў гэтаму толькі рады, бо як кароль ні стараўся падладзіцца пад Радзівіла, нічога ў яго не выходзіла, настолькі яны былі розныя.

Ваявода казаў пра гэта так:

- Гэта амаль тое самае, пане каханку, што запрэгчы двух коней розных парод... а тады адзін карак натрудзіць, другі бок намуляе.

Аднак абодва яны, гаспадар і госць, неслі і далей цяжар сваіх абавязкаў знешне лёгка: кароль з весялосцю, князь з вялікай павагай.

Пасля паноў да караля падступілі пані на чале са сма- ленскай ваяводзіхай. А тут ужо маршалак абвясціў, што пара абедаць. Князь-ваявода з палёгкай уздыхнуў. Сталы, як і ўчора, былі застаўленыя і ўпрыгожаныя, толькі са скарбніцы прынеслі іншыя сервізы, посуд. Абед з віватамі цягнуўся досыць доўга, за кавай госці слухалі канцэрт спевакоў, спявачак і віртуозаў, якія ігралі на разнастайных інструментах.

Генерал Камажэўскі заўважыў, што кароль вельмі стаміўся, і вывеў яго з-за стала нібыта для таго, каб пазнаёміць з тэрміновай поштай, а на самай справе, каб манарх адпачыў хоць пару гадзін.

Да канца дня яму заставалася яшчэ паслухаць оперу і паглядзець балет на сюжэт пра Арфея і Эўрыдыку. Можна сабе ўявіць, як у тым балеце выглядала сцэна падарожжа ў пекла.

Оперу - вершы і музыку, адпаведныя таму часу, напісаў Мацей Радзівіл*. Як жа было не ўзнагародзіць воплескамі гэты шэдэўр, створаны ўласнымі сіламі, сыграны артыстамі, набранымі па вёсках, вывучанымі цудоўна танцаваць і спяваць, хаця яны маглі б, каб не павярнуўся іначай іх лёс, усё жыццё працаваць з граблямі і сярпамі. Гэтая метамарфоза "сялянскага племені" прынесла князю шмат славы. Дзяўчаты былі вельмі зграбныя, парабкі - дужыя і спрытныя; іх рыхтавалі добрыя настаўнікі; на думку ўсіх гасцей, і опера і балет проста выдатныя.

У канцы балета на сцэне з'явіўся партрэт караля, над якім ззяла сонца, а танцоры і танцоркі складалі да яго ног вянкі і палілі ахвяры з духмяных траў. Гэтае "сонца", лоўка змайстраванае з дапамогай люстраў, і само завяршэнне спектакля выклікалі доўгія воплескі і воклічы. Прадстаўленне скончылася аж пад поўнач - князь Мацей не шкадаваў музыкаў, а Пецінеці і Лойка - танцораў. Адно, што было нязручна ў тэатры, гэта тое, што не ўсе, хто хацеў бы паглядзець спектакль, змаглі змясціцца ў ім, таму многія з тых, хто застаўся за дзвярыма, суцяшаліся за келіхамі.

Апоўначы кароль і князь былі ўжо ў сваіх замкавых пакоях, радыя, што дзень скончыўся шчасліва. "Ну як, пане каханку?" - спытаў Радзівіл.

- Чаго князь так непакоіцца? - адказаў Жавускі: Усё ідзе як па масле. Прыём проста каралеўскі! Кароль павінен быць удзячны і ўражаны...

- Ты мяне ўсё ж не разумееш, пане каханку, - перапыніў яго князь. - Усё як быццам ідзе гладка, прыгожа, гасцінна... а ён... ён... павінен адчуць сябе уніжаным... вось што! А ці я вінаваты ў тым, што маё багацце і моц прыніжаюць яго, што баліць яму? Га? А забалець павінна. Я пра тое, пане каханку, быццам бы і не ведаю, але я хачу гэтага!

Жавускі засмяяўся.

- Калі ўжо князю гэта так абыходзіць, - прамовіў ён, - і хочацца, каб ён быў уніжаны, то можаце быць спакойным: ён абавязкова адчуе сваю нікчэмнасць. Адчуў ужо ў радзівілаўскай скарбніцы, адчувае ў замку, на кожным кроку... Тут ён выглядае ўбогім і маленькім!

Князь заківаў галавой, паказваючы, што якраз гэтага ён і хацеў. Далей размова павярнулася на праграму заўтраш- няга дня.

А ў гэтыя самыя хвіліны кароль шаптаў Камажэўскаму:

- Два дні мы пракаўтнулі шчасліва, Камажэсю. Па ўсім відаць, што князь хоча паказаць гэтай пышнасцю, які ён магутны, а я, кароль, слабы і нямоглы. Гэтага нельга не заўважыць.

- Найяснейшы пане, - супакойваў яго Камажэўскі, - не ведаю, што там думае князь і ці былі ў яго тыя намеры, у якіх мы яго падазраём, але гэта не так, бо вочы ўсёй шляхты і жыхароў горада звернуты не на яго, а на вас. Яго ніхто не заўважае і не бачыць. Вы тут вышэй, чым ён!

Панятоўскі моўчкі абняў яго.

- Што ж нас чакае далей? - спытаў ён.

Генерал задумаўся.

- А вось што: паляванне і "ўзяцце Гібралтара", - адказаў ён, усміхнуўшыся. - Гібралтар - гэта выдумка самога князя; трэба падрыхтаваць для яго многа пахвал за гэтае смешнае прадстаўленне.

Кароль паціснуў плячыма.

- Я не магу не бачыць крыху злараднасці ў тым, што ён мяне то на каня хоча пасадзіць, то на мядзведзя павесці, хаця ж добра ведае, што ні адно, ні другое мне спадабацца не можа.

Біскуп Нарушэвіч, які сядзеў воддаль з кніжкай, устаў і напомніў, што пара спаць.

- Я пачуў, як вы згадалі пра мядзведзяў, - дадаў ён, - але аддамо suum cuigue - яму належнае: ён нас хоча здзівіць не мядзведжымі лапамі, а хутчэй архівам Вялікага Княства Літоўскага, найвялікшым скарбам, які ёсць у Радзівілаў. Ён абяцаў нам паказаць яго.

- Бачу, што князь заваяваў ваша сэрца, - зазначыў кароль. - Вы толькі не падумайце, што я не магу ацаніць яго. Божа ж мой, каб ён змоладу знаўся з іншымі сябрамі, які добры грамадзянін нашай краіны мог бы з яго выйсці! У ім столькі прагі славы, столькі амбіцый, а якое багацце мае!

Сярод службоўцаў, якім загадалі паказаць каралю архіў, быў і выконваючы абавязкі бібліятэкара Шарэйка. Ен узрадаваўся, што зможа зблізку паглядзець на яго вялікасць, бо пакуль што бачыў яго толькі здалёку.

У архіве, які мог бы называцца не радзівілаўскім, а галоўным архівам княства, як вядома, захоўваліся, згодна з прывілеем Жыгімонта Аўгуста, арыгіналы ўсіх грамат, актаў, уся справавая карэспандэнцыя Вялікага Княства Літоўскага. Радзівілы не без прычыны ганарыліся, што іх роду было даручана захоўваць гэтыя скарбы. Архіў падтрымліваўся ў належным стане з вялікім стараннем і ашчаднасцю. У скляпеністых келлях стаялі шафы з замкамі, у іх захоўваліся ў больш-менш храналагічным парадку пергаменты з падвешанымі да іх пячацямі ў сярэбраных, залачоных масіўных аправах, у скураных футаралах, у багата аздобленых скрутках, якія нагадвалі старажытныя рукапісы.

Акрамя іх на паліцах стаялі шарэнгі тамоў, падабраныя паводле дат і паходжання, з перапіскай манархаў, пап, князёў і многіх славутых дзяржаўных мужоў.

У адным з пакояў на вялікім стале, каля якога для караля паставілі крэсла, абабітае аксамітам з залатым махром, ужо былі раскладзены самыя цікавыя старадаўнія пажоўклыя аркушы папер з рознакаляровымі шаўковымі шнурамі і пячацямі.

Біскуп Нарушэвіч і сакратар караля канонік Гаўронскі ўвайшлі і набожна склалі рукі, нібыта пераступілі парог храма, ды гэта і сапраўды быў храм той мінуўшчыны, якая і да гэтага часу яшчэ маўкліва ляжыць за сямю пячацямі і цярпліва чакае таго, хто абудзіць яе да жыцця.

У Нарушэвіча на хвіліну загарэліся вочы. Які ж тут выдатны матэрыял ён мог здабыць для сваіх прац! Як доўга мог бы, трапіўшы сюды, корпацца ў гэтым зборы папер ксёндз Альбертандзі*!

Кароль спачатку абышоў усе пакоі, акідваючы вачыма паліцы, за ім ішоў біскуп. Потым ён сеў за стол і пачаў разглядаць арыгіналы грамат, пачынаючы ад часоў Ягайлы. Тут былі і больш старыя пісьмы і прывілеі яшчэ даўнейшых часоў. Тут захоўвалася ўсё, што занатоўвалася на паперы з часоў першай Гарадзельскай уніі*, якая толькі пацвердзіла тое, пра што было дамоўлена пры ўступленні на трон Ягайлы, былі тут і паперы пазнейшых вялікіх князёў. Часы Вітаўта, з'езд у Луцку, перапіска з каралём Жыгімонтам чакалі тут свайго летапісца.

У Нарушэвіча, які з прагавітай цікавасцю браў у рукі арыгіналы знакамітых актаў, вочы то свяціліся, то затуманьваліся.

- Каб усё гэта апісаць, не хопіць жыцця! - прашаптаў ён. - Тут мала намаганняў аднаго чалавека, хіба толькі аднаму Альбертандзі, які робіць дакладныя копіі і не псуе іх памылкамі, гэта пад сілу. Многае ўжо трэба не рабіць, а перарабляць. З попелу нашых касцей, можа быць, некалі народзяцца гісторыкі, а наша цяперашняя праца будзе для іх толькі ўгнаеннем.

Ён уздыхнуў.

Кароль у гэты час любаваўся то каліграфічнымі выкрунтасамі на старых пергаментах, то пячацямі, якія добра захаваліся ў спецыяльных футаралах, то майстэрскім упрыгожаннем болын новых манускрыптаў. Некалькі старадаўніх рукапісаў з мініяцюрамі і сярод іх прыгожая лацінская Біблія таксама ляжалі на стале.

З тамоў карэспандэнцыі нехта паклаў на стол тыя, дзе былі лісты Марціна Лютэра і Кальвіна. Нарушэвіч зірнуў на іх і зноў уздыхнуў.

- Радзівілы своечасова саступілі з гэтай дарогі, - прашаптаў ён, - але сляды таго, што яны перахварэлі гэтай хваробай, засталіся.

Кароль і ўсе, хто з ім прыйшоў, аказаліся намнога болын зацікаўленымі раскладзенымі тут паперамі, чым учарашнімі рубінамі і дыяментамі, і, напэўна, забыліся б тут на ўсё, бо столькі ўсяго хацелася паглядзець, калі б кароль не трымаў у памяці праграму дня. Тут час ляцеў непрыкметна. Нарушэвіч толькі-толькі паспеў кінуць вокам на самыя важнейшыя і старадаўнія граматы, а яму падсоўвалі ўжо новыя. Багацце было невычарпальнае!

- Вось такой скарбніцай з імі ніхто зраўняцца не можа, - шапнуў Нарушэвіч каралю.

У маўчанні, якое парушала толькі шамаценне паперы, з вялікай пашанай да тых стагоддзяў, сведчанні якіх былі тут захаваны, кароль правёў некалькі гадзін і ўвесь час знаходзіў штосьці новае, вартае таго, каб паглядзець і пачытаць.

- Ад усяго чалавечага жыцця толькі гэта і застанецца, - сказаў у канцы архівіст-паэт. - Некалькі лічбаў на тонкіх аркушах паперы, якія ўнукі не здолеюць прачытаць або не зразумеюць!

Урэшце, не зважаючы на тое, што многае яшчэ засталося непрагледжаным, кароль зірнуў на свой гадзіннік, устаў і падзякаваў Бернатовічу і ўсім іншым.

Біскуп Нерушэвіч выйшаў за ім невясёлы.

- Чалавек пражыве цэлае жыццё і нарэшце зразумее, што нічога не ведае, - прамовіў ён. - I чым болей корпаецца, тым ясней ён бачыць гэта; толькі той, хто слізгае па паверхні, мае з тае ісціны нейкую радасць.

Замест таго каб вярнуцца ў свае пакоі, кароль вырашыў наведаць смаленскую ваяводзіху, якая ў князя была замест гаспадыні. Пра гэты візіт абодва бакі дамовіліся загадзя, каб не было неспадзяванкі.

Ваяводзіха з некалькімі дамамі ўжо чакала госця на парозе сваіх апартаментаў. Кароль зноў надаў сабе вясёлы выгляд, дзякуючы сваёй нязменнай усмешцы, пасвятлеў тварам і галантна вітаў паняў, якія ціснуліся, каб пацалаваць яму руку.

Там ён прабыў нядоўга і пайшоў зноў да князя-ваяводы, які таксама прывітаў яго вялікасць каля парога, прамармытаўшы нейкія пачцівыя словы. Князь Геранім як прадстаўнік Радзівілаў і іх радні быў разам з ім.

Варта было толькі кінуць позірк на сцены пакоя, у якім ваявода прымаў караля, каб пераканацца, што яго тут чакалі. Вялікі партрэт Станіслава Аўгуста, ягоных бацькоў, братоў, сёстраў, прымаса і нават любімай пляменніцы Мнішчавай і яе мужа аздаблялі пакой, знарок сціпла ўбраны, каб адчувалася большая ўрачыстасць каралеўскіх апартаментаў.

Радзівіл паспеў ужо крыху выпіць, быў у добрым настроі і гатовы кінуцца ў свае жартаўлівыя і дзівацкія гісторыі, якія ён заводзіў толькі ў вузкім коле сяброў, дзе пачуваў сябе вольна і нязмушана. Каралю таксама падабалася такая нязмушанасць, яму яна здавалася болын натуральнай.

Князь пасадзіў караля ў крэсла, каля якога стаяў адмысловы столік, застаўлены тонкімі вырабамі са слановай косці, самшыту, лімоннага і ружовага дрэваў.

- Найяснейшы пане, - пачаў ваявода, беручы ў рукі адну з табакерак, што ляжалі на століку, - я хачу пахваліцца вашай каралеўскай мосці, што не заўжды быў лайдаком. Падчас маіх вандровак па свеце, калі я, пане ках... найяснейшы пане, зазнаў і шчасце і бяду, мусіў адзін час зарабляць сабе на хлеб рамяством токара. Адзін кітаец навучыў мяне разьбярству, тады ў мяне рукі былі не такія нязграбныя, як цяпер, вось я і зарабляў на жыццё такім спосабам.

Усе, хто тут быў, усміхнуліся і апусцілі вочы долу, а князь-ваявода працягваў, ніколькі не бянтэжачыся:

- Вось з тых часоў, пане ках... найяснейшы, і засталіся гэтыя вырабы. Я хацеў бы падарыць іх вашай каралеўскай мосці.

Сказаўшы гэта, князь раскрыў пустую табакерку, знутры выкладзеную тоўстым слоем золата, зверху вельмі памастацку аздобленую разьбой па слановай косці, і падаў яе каралю.

Цяжка паверыць, каб князь, з ягоным жвавым і нецярплівым характарам, мог сам зрабіць такую рэч, але ніхто не асмеліўся пярэчыць, а кароль узяў табакерку і запэўніў, што яна будзе для яго самым дарагім і наймілейшым напамінкам пра прыезд у Нясвіж.

Прыдворныя са світы падышлі да століка і пачалі разглядаць іншыя, крыху меншыя, вырабы, што там ляжалі, а ваявода ўзяў яшчэ адну пуздру-табакерку і, прамармытаўшы нешта, усунуў яе ў руку Камажэўскаму.

- Такарня ў мяне заўжды пад рукой, - сказаў князь, адчыняючы дзверы другога пакоя, куды зайшоў і зацікаўлены кароль. I на самай справе, гэты пакой аказаўся такарнай майстэрняй.

Тут стаялі варштаты рознай велічыні, кожны са сваім наборам долатаў, розных інструментаў і патрэбных матэрыялаў.

Сярод іх была досыць складаная машына для вырабу медалёў і барэльефаў, паводле слоў Радзівіла, сканструяваная і зробленая ў Нясвіжы. Яе князь таксама падараваў каралю.

- Я пазней адашлю яе вашай каралеўскай мосці ў Варшаву, - сказаў ён, - бо ўпэўнены, што на манетным двары ў вас такой няма.

Кароль кіўнуў галавой.

- А я першы медаль, які зробіць на ёй Радульскі, загадаю аздобіць выявай князя.

- Абы толькі я не быў на ім падобны на партрэт, які намаляваў Норблін*, - засмяяўся князь, - бо я там выглядаю так, нібы сабраўся на разбой, а я, пане ках... чалавек спакойны і толькі перад мядзведзем сярдзіты.

Яны агледзелі машыны, а таксама розныя вырабы са слановай косці кітайскіх і ўрапейскіх майстроў. Час ішоў, і неўпрыкмет настала пара абеду. Князь-ваявода нават хацеў прыспешыць яго, бо пасля паўдня ладзілася паляванне пад Альбай і першае наведванне княскай вёскі, у якой ён быў войтам, а радня і сябры - жыхарамі.

У гэты дзень абед нічым не розніўся ад ранейшых, апрача вялізнага шчупака, напаўсмажанага, напаўваранага, якога ўнеслі два гайдукі, а краўчы, успомніўшы показку, што lucium a cauda - самы смачны - хвост, паднёс каралю ладны кавалак рыбіны.

За кавай пасля традыцыйных тостаў іграла музыка, але па твары гаспадара можна было заўважыць, што яму дужа карцела хутчэй выцягнуць госця ў Новы горад, дзе ў зарасніках пад Альбай чакалі мядзведзі і ваўкі. Князь у апошні момант распарадзіўся, каб у гэты дзень выпусцілі толькі ваўкоў, якія сядзелі ў клетках. Мядзведзяў трымалі на наступны, заключны дзень. Tandem - потым - ён зноў змяніў гэты план, бо яму здалося, што ваўкі былі не дужа злымі і драпежнымі.

Камажэўскі і Шыдлоўскі, мельніцкі стараста (брат пані Грабоўскай), ехалі разам з каралём і збіраліся пастраляць. Для караля была падрыхтавана альтанка з узвышэннем, адкуль было зручна страляць са стрэльбаў, якія пададуць слугі...

Станіслаў Аўгуст не быў такім заўзятым паляўнічым і ўвогуле не любіў паляванне гэтак, як ягоны папярэднік - Аўгуст III, з якім не мог зраўняцца ніводзін стралок, аднак жа, наўздзіў, ці не таму што ваўкі самі падыходзілі на стрэл, кароль, сам не ведаючы як, набіў іх каля двух дзесяткаў.

Праўда, нельга было паручыцца, што яго не падпраўляў Шыдлоўскі, які стаяў паблізу, ды і ў Камажэўскага не раз курылася руля, хоць ён і не быў добрым стралком.

Увогуле гэтае паляванне здалося князю нейкай дзіцячай гульнёй, якая не магла ні забавіць, ні супакоіць.

- Пане каханку, - прабурчаў ён урэшце, звяртаючыся да лоўчага, які стаяў побач, - твае ваўкі, мусіць, былі сухотнымі, нейкія яны зусім лянівыя, нібы і не драпежнікі.

Пусці, пане каханку, таго мішку, якога мы пакідалі на раніцу, хай кароль хоць аднаго заб'е.

Лоўчы пабег у гушчар, дзе стаялі клеткі і трымалі сабак. Усё дагэтуль ішло добра, але мядзведзь заразіўся ад ваўкоў страхам. Адчынілі клетку, пачалі штурхаць яго кіямі, спусцілі сабак. А ён сеў на заднія лапы, зашыўся ў кут - і ні з месца... Радзівіл заўжды страшэнна гневаўся, калі нешта рабілася не так, як ён хацеў, што ж казаць пра гэты раз, калі мядзведзь пры столькіх сведках ды не хоча слухацца.

Мараўскі стаяў з князем пад альтанкай і не змог стрымаць яго, кароль з трывогай убачыў, як гаспадар шырокімі крокамі пайшоў на мядзведзя, які раптам выскачыў проста на яго. Генерал пабег за ім, але ж абодва былі без стрэльбаў, толькі з кінжальчыкамі...

- Шыдлоўскі! - закрычаў кароль. - Вазьмі некалькі загоншчыкаў і бяжы да князя, ды хутчэй! Дапамажы яму... калі зможаш...

Хвіліна была сапраўды драматычнай, бо жартаваць з раз'юшаным мядзведзем, якога акружылі сабакі, было небяспечна. Кароль паспеў яшчэ перадаць Шыдлоўскаму, каб загадаў загоншчыкам забіць непаслухмянага звера. Усё зрабілі так, як загадаў кароль, але гэта яшчэ больш сапсавала князю настрой.

- Не было задавальнення, пане каханку, не было эмоцый, чаго вартае такое паляванне...

Баючыся, каб не выпусцілі яшчэ аднаго мядзведзя, кароль падаўся назад, у Нясвіж, і хоць яны былі пад Альбай, але вярнуліся назад рана, і дзень яшчэ не згас, і нельга было паліць ілюмінацыю.

У палацы, каб заняць час, каралю паказалі адмысловую машыну, зробленую для таго, каб ствараць штучнае сонца ў час тэатральнага прадстаўлення. Князь падышоў, калі яе разглядалі, і тут жа дадаў:

- Усё гэта, пане каханку, свайго вырабу. У мяне так: опера князя Мацея, а спевакі і танцоры - Грышкі, Гапкі і Насці, мастак - Эстка, механік - ліцвін, віртуозымузыкі - сяляне... На радзівілаўскай глебе калі што пасееш, пане каханку, то нешта павінна ўрадзіць...

Пра Альбу і кароль, і ўся Карона ведалі, што гэта была летняя рэзідэнцыя князя, але проста быць падобнай да іншых яна, вядома, не магла. Спачатку там накапалі каналаў і сажалак, на якіх плаваў польскі марскі флот, так, на ўсякі выпадак, а раптам Рэч Паспалітая некалі зноў стане "ад мора да мора". Акрамя таго, у Альбе не было ніякага князя-ваяводы, ніякіх паняў і паноў, толькі войт і сяляне; мужчыны або апраналі адзенне мясцовых жыхароў, або спецыяльна куплялі яго, словам, былі пастаральнымі сялянамі, накшталт тых, што малявалі Бушэ і Вато*.

У кожнага з сямейства Радзівілаў была тут свая хата, сад і мініяцюрная гаспадарка. Пані гадавалі галубоў і індычак, паны часам пасвілі бараноў, у якіх на шыях віселі стужкі. Ігралі на флейтах і гітарах.

Адной з галоўных адметнасцей у Альбе былі каналы, якія разыходзіліся ва ўсе бакі ад цэнтральнага, галоўнага.

Па берагах стаялі хаткі розных відаў: пад саламянымі стрэхамі, кітайскія, японскія, а таксама і нафантазіраваныя так, што іх цяжка было аднесці да пэўнага тыпу. Звычайная нумарацыя гэтых хатак выглядала б занадта празаічна, таму замест лічбаў і надпісаў яны мелі, паводле старых звычаяў, малюнкі - часцей за ўсё звяроў Тут былі хаты пад сланом, пад вярблюдам, арлом, мядзведзем і іншымі звярамі і птушкамі.

Пасярод вёскі сам князь на адкрытым месцы паставіў альтанку, якая па яго задуме павінна была быць падобнай на касцёл Святой Сафіі ў Канстанцінопалі. Мячэці, досыць дзіўнаватыя, Радзівіл прыдумаў сам.

- Зірні, - сказаў ён аднойчы брату, - каб я захацеў, то мог бы стаць добрым архітэктарам, і мае палацы і дамы былі б намнога прыгажэйшыя, чым тыя, якія ствараюць малпы-архітэктары па прафесіі - клянуся! У іх жа ні на грош фантазіі, адзін крадзе форму і стыль у другога, і што ў аднаго спераду, тое ў другога ззаду, вось і ўся іх прыдумка.

Калі карэты, у якіх ехалі кароль і госці, наблізіліся да Альбы, яна ўся ўжо ззяла рознакаляровымі агнямі свяцільняў. Дарога з замка праз прадмесце Новага горада да Альбы таксама была ўся асветлена цэлымі радамі свяцільняў, у якіх стаялі лямпы. Усе хаткі, вялікая альтанка, іншыя збудаванні таксама былі ўсе ў святле, яно адбівалася ў каналах, ствараючы вельмі прыгожы від. Мноства павозак, конных і пешых цікаўных, іх пярэстае адзенне, ігра музыкаў весела аздаблялі начную Альбу. Тыя, хто бачыў яе ўдзень, знаходзілі цудоўныя перамены.

Фрычынскі казаў генералу Камажэўскаму, што запаленых лямпаў было каля васьмі тысяч, і для таго, каб запаліць іх, з навакольных вёсак сабралі некалькі тысяч чалавек.

У Альбе, арыентуючыся на фантазію гаспадара, нават тон адносін змяніўся; кароль і той, смеючыся, сказаў, што карону ён пакінуў у Нясвіжы, а тут хацеў бы быць толькі войтам з суседняй вёскі. Паны-госці падрадзіліся быць пастухамі.

Станіслаў Аўгуст часта смяяўся і быў рады падладзіцца пад прасцецкія звычаі, але яму гэта цяжка давалася.

Князь-ваявода прывёў караля на невялікую вежу ў альтанцы Святой Сафіі і адтуль паказаў найяснейшаму пану феерверк... у трох дзеях.

Майстар, які выштукаваў гэтую вогненную п'есу з манаграмамі, гербамі, вянкамі і іншымі атрыбутамі, так пастараўся, што пад канец яна нагадвала вывяржэнне Везувія.

- Звярніце ўвагу, - сказаў князь, - і феерверкмайстар у мяне дамарошчаны. У мяне ўсё свойскае.

У альтанцы, на самым версе, найяснейшы пан у купцы паноў і паняў дагледзеў да канца гэтае вогненнае прадстаўленне, а тым часам унізе, куды падаўся і князь, ужо частаваліся віном.

- Камажэсю, - шапнуў кароль генералу, - хоць я і не аматар віна, але, злітуючыся з цябе, я мушу спусціцца ўніз, бо ў цябе перасохла ўжо ў горле, а там віно ліецца ракой... I я таксама асушу келіх за здароўе радзівілаўскага роду.

I кароль спусціўся ўніз да ўсёй вясёлай кампаніі, падшукваючы адпаведны тост. Але ён не прыдумаў нічога іншага, акрамя самага простага:

Каб не зазнаў ліха род Радзівілаў!

У Альбе каралю падалося за лепшае выказацца па-сялянску.

У той час, калі ў Нясвіжы радаваліся, весяліліся, пілі і елі, дзівуючыся на ўсё новыя і новыя цуды, адзін Піліп сядзеў у няволі, дарэмна ўзіраючыся праз акно на дварышча, але там мала каго можна было ўбачыць, бо ўсё жыццё і рух былі не тут. Хіба толькі які-небудзь абсмалены кухар праслізне або кухонны вартаўнік, які цішком ухапіў кавалак мяса і хоча з'есці яго, хаваючыся ад чужых вачэй.

Праўда, русін не мог паскардзіцца на свой лёс, хаця ён два дні баяўся, што гайдукі завалакуць яго ў замкавую вежу. Пасля ён падумаў, што пра яго забыліся, і суцяшаўся адным: панна Моніка наведвала яго, прыносіла снеданне, абед і вячэру. Калі бутэлечка, якая хутка асушалася на адзіноце, пусцела, з'яўлялася новая, поўная, і віно там было неблагое. Аднак Піліпу даводзілася і з многім іншым мірыцца. Хаця яму давалі ваду для мыцця, ён меў звычку ўлетку і ўзімку мыцца сцюдзёнай вадой каля студні; да таго ж у яго не было змены бялізны. Чысты і ўтульны пакойчык панны Чачкевічоўны пакрысе стаў засмечаным, брудным. Ды і словам не было з кім перакінуцца.

Тых гайдукоў, якія быццам бы стаялі пад дзвярыма, зусім не было не бачна і не чутно, затое ўвесь час чуўся дзявочы смех, і гэта выводзіла яго з раўнавагі, бо ясна ж было, што вартаўнікі падвесяляліся, забаўляючыся з дзяўчатамі.

Панна Моніка таксама не часта паказвалася на вочы, хаця ён бачыў яе руку і пазнаваў, калі яна асцярожна прасоўвала яе праз прыадчыненыя дзверы.

Ці доўга яму тут сядзець? Што можа быць потым? Кара? Выгнанне?

"Хай ужо будзе, што будзе, абы толькі вырвацца з гэтай клеткі!" - думаў Піліп.

У суботу, калі ўвесь Нясвіж увечары падаўся ў Альбу на новую ілюмінацыю, у замку стала ціха, як у труне. Бедны Піліп хадзіў па пакойчыку, у якім нельга было зрабіць і пяці крокаў туды-назад, уздыхаў і раз-пораз прыкладваўся да бутэлечкі. Гэта была адзіная яго ўцеха.

Калі падступала туга, то самым лепшым лякарствам было венгерскае віно.

I тут у поўнай цішыні ён пачуў, як пад акном нехта моцна кашляе. Кашаль настойліва паўтараўся, Піліп адчыніў акно, зірнуў на панадворак, але ніяк не мог пазнаць, хто стаяў унізе з узнятай галавой. На ўсякі выпадак Піліп таксама кашлянуў. Тады знізу даляцела:

- Шарэйка...

Піліп так нахіліўся, што ледзь не вываліўся, а ўпасці звысоку на брук надта ж небяспечна.

- Дзеля ўсяго святога, ратуйце мяне! - закрычаў ён.

- Няма як! - зашаптаў знізу сябра. - Адзін спосаб застаўся - паведаміць каралю, што ты тут пад замком, але ж калі пра тое дазнаецца кароль, то табе ад Радзівіла мала не будзе. Ды і ці захоча кароль нешта зрабіць для цябе? Кажы, што ты сам хочаш?

- Што я хачу? Даражэнькі, я аб адным мару: быць хоць босым, хоць голым, але на волі! - закрычаў Піліп. - Тут у мяне хапае есць і піць, але ж калі я і далей буду сядзець тут, як кормны парсюк, то лепей скокнуць на брук і разбіць лоб!

- Навошта ж разбіваць лоб? - здзівіўся Шарэйка. - Га? У акне кратаў няма; можна ўзяць нейкую прасціну або настольнік, скруціць, як вяроўку, ды і спусціцца.

Ліцвін ледзьве паспеў сказаць гэта, як пачуў нечыя крокі і схаваўся. Піліп дарэмна клікаў і шаптаў, Шарэйкі ўнізе ўжо не было. Тады ён задумаўся над парадай, якую даў яму сябра, пачаў аглядаць пакой, каб знайсці, з чаго можна зрабіць вяроўку. Але тут дзверы адчыніліся, і на парозе паказалася жаночая постаць. Ён пазнаў у ёй панну Моніку і пабег да дзвярэй. Сапраўды, гэта была яна.

- Дабрадзейка мая! - усклікнуў ён. - Ты прыйшла выбавіць мяне адсюль! Злітуйся, я задыхаюся тут! Выпусці мяне! Больш не вытрываю!

- I ты думаеш, што сябра даў табе добрую параду - спусціцца з акна? - перапыніла яго панна. - Каб скруціць галаву ці трапіць у рукі гайдукоў, якія, вядома ж, не пашкадуюць уцекача. Добрую ж параду даў пан Шарэйка! Я ледзьве змагла дапрасіцца, каб вам дазволілі застацца тут, у маім пакоі, сама туляюся, не маю, дзе адпачыць, а вы хочаце ўцякаць адсюль, каб усё сапсаваць і нажыць новай бяды на сваю галаву.

- Панна Моніка...

Дзяўчына злосна тупнула нагой.

- Нічога не прыдумляй! - пераконвала яна. - Табе не зробяць тут нічога благога. Ты не галодны, і выпіць ёсць што. Сядзі спакойна. Калі ўцячэш, то раззлуеш князя і загубіш сябе.

- Кароль возьме мяне пад апеку! - усклікнуў Піліп.

- Не пляці абы-што! - раззлавалася панна. - Хочаш згінуць, ну і гінь, калі думаеш жыць адным сваім розумам.

Але тады я цябе больш не ведаю. Глядзі сам, што табе лепей.

Збянтэжаны Піліп маўчаў.

- Але ж, панна Моніка, - пачаў ён, - я тут задыхаюся!

- Пацярпі яшчэ тры дні, - папрасіла яна. - Дзеля сябе і дзеля мяне.

- Ну, а потым? - спытаў Піліп.

- Я ўсё бяру на сябе, - запэўніла Манюся. - Князь даруе і ажэніць нас. Сведчу перад Богам, прысягаю: я ратую вас як нарачонага... А вы... Піліп схапіў яе за руку.

- Загадвай, я ўсё зраблю, - расчуліўся Піліп.

- Сядзі ціха, аж пакуль я не прыйду вызваліць цябе, - шпарка загаварыла паненка. - Як бы ні спакушаў Шарэйка, не слухай. Я не дам табе прапасці.

Русін хацеў пагаварыць яшчэ, але панна Чачкевічоўна паціснула плячыма, пагразіла яму пальцам і дадала ўжо ад парога:

- Памятай жа - калі ўцячэш, то зробіш вялікае глупства, я цябе не ўратую, і тады паміж намі ўсё скончана! Скончана!

Яна знікла. Піліп, якому адразу расхацелася ўцякаць праз акно, сеў і задумаўся. Праз хвіліну ён наліў віна з бутэлькі і пайшоў да ложка.

- Хай будзе, як Бог дасць! Але і Шарэйка не лічыў справу прайгранай. Ён не ведаў пра тое, што Моніка высачыла яго, і хацеў паставіць на сваім, але цяпер з дапамогай Бельграма, які мог бы прадставіць Піліпа каралю.

Гэты зласлівец хацеў бы ўсё ж і князю падстроіць фокус, і каралю непрыемнасць зрабіць, а самому атрымаць ад усяго гэтага задавальненне. З пажам караля, хай сабе ён радня і сябра, трэба было паводзіць сябе асцярожна, бо Шарэйка меркаваў, што той паважаў свайго гаспадара. Аднак калі яны шчыра пагаварылі, то хлопец зразумеў, што і Бельграм, і многія з прыдворных не дужа гарнуліся да свайго караля, хаця ён адносіўся да іх прыязна, нават па-бацькоўску, ніколі не сказаў злога слова. А яны рабілі ўсё, што маглі, абы нашкодзіць яму. Ёсць такое ў чалавечай натуры - аддзячваць злом за дабро. Акрамя некалькіх сапраўды адданых прыдворных, накшталт Камажэўскага, Нарушэвіча, нават сярод сваёй сям'і ў Панятоўскага было мала прыхільнікаў. Прымас знаходзіў у ім слабасць і зменлівасць характару (па справядлівасці), пані Кракоўская, да якой ён меў асаблівую сімпатыю, была зайздрослівай і падазронай, князь экс-падкаморый наракаў на ягоную скупасць і г. д. Яго бадай што ніхто не абараняў. Бельграм таксама высмейваў гаспадара і крывіў вусны, калі гаварыў пра яго.

- Яго абдзіраюць усе, хто хоча, - наракаў ён, - а мы - тыя, хто яму служыць, часам па паўгода не можам дачакацца паўгроша. Мы босыя і голыя. Кароль робіць прэзенты паслам па тысячы дукатаў, а мы не можам дапрасіцца зашмараванага талера.

Пасля такіх слоў Шарэйка асмялеў і расказаў sub rosa - пад настрой - Бельграму гісторыю Піліпа Паня- тоўскага. Паж пасмяяўся, паціраючы рукі ад задавальнен- ня, і згадзіўся, што гэта быў бы добры спосаб пажартаваць над каралём.

- Але ж і ваявода сканфузіцца, - дадаў Шарэйка, - і ўсё гэта цікава выглядала б. Я падстроіў добры жарцік, - уздыхнуў ён, - але тут, ліха на яго, Панятоўскі спракудзіўся, і ўсё прапала - яго замкнулі. Уся мая надзея цяпер на тое, што ён уцячэ, а ты ў зручны момант прадставіш яго каралю і аддасі Піліпа пад яго апеку. Вось так!

Бельграм крыху падумаў.

- А навошта нам весці яго да караля? Я яго не шукаў, я яго не ведаў, а чамусьці прыводжу да караля... Да таго ж...

- Што яшчэ?

- Калі вы абодва спадзеяцеся, што кароль дапаможа вам, ды яшчэ ў прысутнасці князя, то вы памыляецеся, - запэўніў Бельграм. - Кароль, каб ты ведаў, дасць яму некалькі дукатаў і адправіць, больш нічога і слухаць не захоча. Што яму там нейкі Панятоўскі, якіх сярод дробнай шляхты знойдзецца не адзін тузін?

Шарэйка выслухаў пажа і задумаўся, але яму больш абыходзіла састроіць жарт, а не дапамагчы Панятоўскаму, таму ён паціснуў плячыма і вырашыў пачакаць, хаця да ад'езду караля заставалася ўжо зусім няшмат часу.

На наступны дзень прыпадала нядзеля, і ўвечары павінна было разыграцца задуманае гаспадаром "узяцце Гібралтара", вогненная п'еса, якой ён надаваў асаблівае значэнне як самай цудоўнай і небывалай падзеі. Увесь двор, ведаючы пра гэта, займаўся падрыхтоўкай з падвойнай увагай; і тыя, хто працаваў па абавязку, і добраахвотныя памочнікі стараліся як маглі, бо ведалі, што могуць выслужыцца перад князем.

Князь бавіўся са сваім флотам у Альбе, як дзіця з цацкамі, па чарзе выбіраючы іх, так і ён - увесь час нешта дадаваў, прыдумваў.

Каля трыццаці караблёў, на якіх былі і вялізныя мажджэры, і малыя гарматы, ракеты, розныя іншыя віды зброі рыхтаваліся да "штурму Гібралтара", які збіраўся зацята абараняцца. Міліцыя, войска, прыдворныя гайдукі былі расстаўлены ў вызначаных месцах на караблях і на скалістым уцёсе, які быў на самай справе зроблены з палатна і дошак.

Караблі мелі самыя дзіўныя назвы, кожная вялікімі літарамі выпісана на бартах. На іх былі сцягі і вытачаныя з дрэва гербы, прыдуманыя самім князем.

Штурм крэпасці для большага эфекту павінен быў пачацца позна ўвечары, раніца была прысвечана набажэнству. Кароль слухаў святую імшу ў замкавай капліцы; славуты ў свой час прапаведнік, былы місіянер, пробашч Карповіч сказаў прачулую пропаведзь.

Ягоная казань адпавядала жыццю. Паколькі ўсе дзівіліся той непамернай шчодрасці, з якой ваявода сыпаў тысячамі дзеля прыёму караля, ксёндз Карповіч з той нагоды прыгадаў гістарычны адказ Казарноўскага каралю Уладзіславу IV, калі той асудзіў ягоную залішнюю шчодрасць: "Без цябе, мой кароль, я не хачу быць багатым, а пры табе не магу быць бедным".

Усе згадзіліся, што гэта было сказана дужа трапна, адзін толькі князь-ваявода пакруціў носам:

- Гэты святоша думае, што Радзівіл можа збяднець праз такую дробязь!

На шчасце, "Гібралтар" так займаў думкі князя, што ён тут жа забыўся на папрок ксяндза Карповіча.

Пасля імшы кароль адправіўся адпачываць у свае пакоі, потым ён выказаў жаданне паглядзець Альбу ўдзень, бо ўчора бачыў яе толькі пры святле ілюмінацыі і феерверку. Запрэжаныя коні і світа чакалі загаду караля, і неўзабаве ўсе выехалі ў Альбу.

Князь, апрануты па-альбанску як войт, ужо чакаў караля каля сваёй хаты, сустрэў яго, павадзіў па прыгожа ўбраных пакоях, вывеў у садок, у куток жывой прыроды, у альтанку, паказаў птушнік і нават гаспадарчыя пабудовы. Агледзіны не скончыліся на адным галоўным двары, бо тут кожная сядзіба была арыгінальнай, незвычайнай, таму па чарзе завіталі спачатку ў домік жонкі генерала Фергюсона, а потым зайшлі да князя Мацея (аўтара оперы). На парозе іх сустрэў сам князь краўчы з хлебам і соллю, а таксама з кампліментам:

- Хлеб, які мы ямо пад тваім кіраўніцтвам, найяснейшы пане, самы салодкі для нас!

У садках і ў пакойчыках былі расстаўлены для агляду розныя дзівосныя рэчы.

Далей іх сустракаў у сваёй хатцы троцкі кашталян з дачкой, ён запрасіў караля на шакалад, калі ж Камажэўскі пажартаваў, што яны не супраць нечага крапчэйшага, яму падалі слабенькага віна і гародніну на закуску.

Каля хаткі князя падкаморыя быў куток жывой прыроды, досыць ладны - штучная скала, якую аблілі вадой і для аздобы прыкрылі сеццю, выглядала маляўніча і заслужыла пахвалу.

Але абысці ўсе хаткі было б дужа цяжка, таму яны зазірнулі толькі ў самыя цікавыя, паслухалі, што расказваў князь-ваявода пра звычаі гэтай вёсачкі. Кароль вельмі хваліў Альбу і альбанцаў. Пасля ўсе вярнуліся ў Нясвіж.

Час ляцеў так хутка, што калі яны прыехалі, у замку ўжо быў гатовы абед. Усё ішло па праграме: абед, тосты, кава з канцэртам. Але увесь час князь займаўся падрыхтоўкай да "штурму Гібралтара".

Ён аддаваў загады, выслухоўваў рапарты і вельмі непакоіўся, каб гэтая ягоная арыгінальная задума, рэч новая, асаблівая, не была сапсавана нейкай недарэчнасцю. Пасля абеду і кавы кароль захацеў паглядзець былы езуіцкі касцёл і труну князя Радзівіла Сіроткі, а потым касцёл бернардзінак з яго багатай закрыстыяй, а яшчэ нанесці візіт княгіні Шаняўскай.

Гэта заняло даволі многа часу. Калі кароль вяртаўся ад бернардзінак, "Гібралтар" пачалі ўжо асвятляць, бо тыя тысячы лямп так хутка не запаліш: частка людзей і гарнізон удзельнічалі ў прадстаўленні.

I крэпасць, якая заззяла ў святле лямп, і флот, які рыхтаваўся бамбардзіраваць яе, выглядалі фантастычна, але самае цікавае відовішча ўяўляў сам князь, які з берага кіраваў штурмам: разгарачаны, успацелы, пранікнуты нечуванай важнасцю гэтай гульні.

Ён ужо нікога не чуў і не бачыў, утаропіў свае вочы ў "Гібралтар" і флот. На караблях, само сабой, луналі радзівілаўскія сцягі з ягоным гербам - трубамі. Самы болылы з іх меў назву "Навухаданосар", астатнія таксама князь назваў не менш дзіўна: "Васіліск", "Саламандра", "Тытан"...

Што было, тое было: скала, замак, батарэя, флот пасля таго, як запалілі лямпы і паходні, каганцы, пастаўленыя ў жалезныя кошыкі, выглядалі надзвычай арыгінальна і фантастычна.

Эстка ціха прашаптаў:

- I ўсю гэтую чартаўшчыну я размаляваў.

Камандаваў сам князь. Усё пачалося са стральбы з караблёў па крэпасці і з крэпасці па караблях; грукат, дым, бляск - проста жахліва!

- Ну што? - прашаптаў ваявода, штурхнуўшы локцем князя Гераніма. - Хіба не цудоўна? Га? Але той чортаў Радзішэўскі нешта марудзіць каля гармат, дае мала агню. Тут сёння ад стрэлаў павінны ўсюды павылятаць шыбы ў вокнах.

Каралю ўсё падабалася, але страшэнны лямант і крыкі матросаў не давалі яму сказаць пра гэта Радзівілу. Ён быў рады адпачыць і толькі ўсміхаўся.

Як ні круці, а відовішча сапраўды выглядала дужа маляўніча, прыгожа, хаця сам аўтар, можа, і не быў цалкам задаволены, бо шыбы засталіся цэлыя.

Затое некалькі караблёў, няйначай для праўдападобнасці, былі разбіты, па вадзе плавалі іх абвугленыя рэшткі, а людзей, якія абсмаліліся і абгарэлі, палічаць назаўтра.

Блізка да поўначы кароль засведчыў, што "Гібралтар" узяты, і падаў знак Камажэўскаму, што час вяртацца. Аднак князь не супакоіўся і заставаўся, аж пакуль апошняя гармата з парванай на шматкі крэпасці не ўзляцела ў паветра.

- Ну як? - пацікавіўся князь, звяртаючыся да Жавускага. - Хіба ён там у сваіх Лазенках* патрафіць утварыць нешта падобнае? Га? Я тут спаліў пораху болей, чым ён спаліць за ўсё сваё жыццё!

У замку ўзяты "Гібралтар" яшчэ і запілі старым венгерскім віном.

* * *

На наступны дзень па праграме кароль быў запрошаны ў Заўшу - рэзідэнцыю сястры князя, жонкі літоўскага пісара генерала Мараўскага, і выехаў туды разам з рускім ваяводам і князем падкаморыем.

Пані Мараўская і яе муж у сваім сціплым Заўшы не намагаліся спаборнічаць у пышнасці і багацці з князем- ваяводам, але ў самой пані тут быў па тагачасных звычаях добра наладжаны вясковы двор і сад.

З апісання тагачасных Павонзак, з відаў парку Сядлец жонкі гетмана Агінскага, якія пакінуў нам Фогель, можна атрымаць пэўнае ўяўленне пра тыя англійскія сады і куткі жывой прыроды, што заводзілі багатыя ўладары. Яны былі тады ў вялікай модзе. Іх аздаблялі альтанкі, статуі, надпісы на камянях, каплічкі, хаткі, штучныя руіны, зламаныя калоны. Кожны прыдумляў, што мог. Калі не было статуй, то іх замянялі пастаўленыя ўдалечыні фігуры, выразаныя з дошак і размаляваныя.

З тых вялікіх паркаў цяпер, бадай што, не засталося ніводнага; што стварыла мода, тое знішчылі войны ды яшчэ здрабненне маёнткаў, збядненне іх уладароў.

Заўша Мараўскіх не саступала як парк ніводнай іншай магнацкай рэзідэнцыі. Рачулка, што працякала побач, аказалася вельмі дарэчы: да яе далучылі каналы, і гэта вельмі ўдала аздобіла пейзаж. Альтанкі і домікі, сціплы знешні выгляд якіх адмыслова ствараў кантраст з іх унутраным убранствам, былі таксама густа расстаўлены ў цені старых дрэў.

Суседзі Мараўскіх, паны Лопатавы (гаспадар быў літоўскім абозным), скарысталі гэты выпадак, каб запрасіць караля быць хросным бацькам дачкі. За хросную маці і куму была Мараўская.

Князь-ваявода не пакінуў караля і таксама быў тут. Снедалі ў Мараўскіх, але зайздрослівы князь успомніў, што на абед чакаюць іх у Нясвіжы, і праз дзве гадзіны выехалі назад. Не даязджаючы да замка, кароль выйшаў каля равелінаў, каб паглядзець на старыя гарматы, якія былі так прыгожа адліты, што маглі лічыцца мастацкімі вырабамі.

Абед у гэты дзень толькі тым і адрозніваўся ад ранейшых, што князь-ваявода ўстаў, каб выпіць за здароўе яго вялікасці, і абвясціў, што "дзеля весялосці ў сваім доме і дзеля добрага ўспаміну ён загадаў вызваліць усіх вязняў у сваіх уладаннях, пасаджаных за любыя правіннасці, нават крымінальныя".

Гэтая заява Радзівіла выклікала ўсеагульнае адабрэнне. Кароль устаў, падзякаваў.

- Найяснейшы пане, - дадаў ваявода, - самых злосных злачынцаў у мяне тры дзесяткі, што да іншых, то не ведаю, колькі іх, пане... найяснейшы... каханку...

Ягоны язык крыху заплятаўся.

За кавай зноў быў канцэрт, караля забаўлялі пані, ён смяяўся, гаварыў ім кампліменты, але, паглядзеўшы на яго здаля, можна было здагадацца, наколькі ён стомлены. Заставаліся яшчэ два дні тых пакутлівых забаў, якія ён мусіў цярпець з той самай усмешкай, з якой прыехаў сюды. У князя-ваяводы ўжо канчалася фантазія; зрэшты, пасля "Гібралтара", на які выдаткаваў столькі сіл, ён не адчуваў патрэбы прыдумляць яшчэ нешта незвычайнае.

Пасля кавы літасцівы Камажэўскі праявіў сваю дабрыню, прыйшоў і напаўголаса аб'явіў, што каралю трэба ісці падпісваць дзяржаўныя паперы. Тады толькі ён здолеў устаць і пайсці ў свае пакоі. Ледзь толькі зачыніліся дзверы, як кароль уздыхнуў, павярнуўся да генерала і спытаўся:

- Камажэсю! Скажы, што яшчэ мяне тут чакае? Я ўжо забыўся...

- Некалькі дзесяткаў мядзведзяў pour la bonne bouche - для поўнага шчасця, - смеючыся, адказаў Камажэўскі. - Я ведаю, ды пра тое і здагадацца няцяжка, што драпежнікі будуць злыя і паляванне акажацца драматычным. Кароль нявесела засмяяўся.

- А la guerre comme a la guerre - на вайне як на вайне, - прамовіў ён па-французску, - але павер мне, што часам мядзведзі менш страшныя, чым неразумныя людзі...

- Насамрэч, - прашаптаў генерал, - мядзведзя можна ўрэшце прыкончыць дзідай або кінжалам, а як даць рады людзям...

Не прайшло і дзвюх гадзін, як коні і павозкі для паляўнічых ужо стаялі ля ганка. Пад вокнамі Піліпа смела стаяў Шарэйка.

Русін чуў ягоны голас, але не асмельваўся выглянуць, і ўсё ж настойлівасць ліцвіна прымусіла яго падысці да акна. Ён адчыніў яго і глянуў уніз.

- Ну што?

- Князь толькі што за сталом абвясціў: ён вызваліў усіх вязняў, нават крымінальных, чаго ж ты тут сядзіш? Бягом да дзвярэй, я цябе выпушчу.

Сказаў гэта і знік. Праз хвіліну, пакуль Піліп яшчэ не ачомаўся, шустры Шарэйка ўзбег наверх. Але тут на варце была Моніка.

- Што такое? Хіба панна не ведае, што князь аб'явіў пра вызваленне ўсіх арыштантаў. А Піліп дагэтуль сядзіць! - закрычаў Шарэйка.

Панна Чачкевічоўна ўперла рукі ў бокі і стала насупраць.

- Ну і што? Сядзіць!

- Яго трэба выпусціць!

- Адкуль? З майго пакоя, куды ён прыйшоў сам і тут захварэў? Ен ніколі не быў арыштаваны.

Шарэйка аслупянеў.

- Ці не жартуе са мной панна?

- Можа быць, - адказала Моніка, - бо вам не трэба ведаць таго, чаго не належыць. Кланяюся вам.

I яна зачыніла перад ім дзверы.

Усе, хто бачыў князя ў тыя дні, калі рыхтаваліся да прыезду караля, і цяпер таксама, не маглі не заўважыць, што ён быў нібы ў гарачцы. Прычынай таму - вялікае напружанне, якое паліла яго да знямогі, прымушала многа піць віна, і з-за гэтага ён часта раздражняўся.

Праўда, пакуль ён камандаваў флотам "пад Гібралтарам", то крыху супакоіўся. Цяпер жа адна толькі думка пра паляванне на мядзведзяў, якія былі адмыслова падабраныя, каб з імі можна было не на жарты пазмагацца, зноў хвалявала яго, ды так, што ні лаўцы, ні прыдворныя, ні радня не маглі яго супакоіць. Князь загадаў навастрыць свой кінжал, пакласці ў кабуры пісталеты, асядлаць каня, а сам аж дрыжаў ад нецярпення.

Камажэўскі, Шыдлоўскі, польны літоўскі стражнік Юдыцкі, якім хацелася, каб калі не кароль, то яго прыдворныя паказалі сваго адвагу, таксама паехалі з ім, узброіўшыся дзідамі, поўныя жадання даказаць Радзівілу, што не ён адзін такі адважны.

Мельніцкі стараста, чалавек халаднакроўны і разважлівы, але адначасова мужны і адважны, нібыта пагарджаючы любой небяспекай, ехаў, весела ўсміхаючыся.

- Я ўжо меў справу з мядзведзямі, - абыякава казаў ён Камажэўскаму, - то страшныя драпежнікі, але дзік многа страшнейшы. Што ж, першага, які наблізіцца, я прымушу патанцаваць! Ён у мяне паскача!

Камажэўскі паморшчыўся.

- Навошта выдумляць забавы, звязаныя з небяспекай? - прабурчаў ён.

- Pardon, гэта ж самае смачнае, - не згадзіўся Шыдлоўскі. - Гэта той перац, які дадае ім du piguant - пікантнасці.

Ён засмяяўся.

Паляванне мелася быць у полі недалёка ад горада, на адкрытым месцы, агароджаным сецямі і натоўпам людзей. Мядзведзі чакалі свайго лёсу ў клетках.

Для караля зрабілі альтанку пад балдахінам з каронай, заслалі яе дыванамі. Там з ім былі таксама троцкі кашталян, літоўскі падкаморый і генерал Камажэўскі. Генерал артылерыі Сапега, якога таксама запрашалі туды, адмовіўся і стаў разам з Шыдлоўскім і Юдыцкім пад альтанкай з дзідай і кінжалам у руках. Паблізу стаяла яшчэ адна альтанка, меншая, - для дам і знатных гасцей, яна была перапоўненая.

Сам князь таксама не захацеў ісці ў альтанку. Ён сядзеў на кані і кіраваў як лоўчы. Нібы апраўдваючыся, ён сказаў генералу Мараўскаму:

- А што, пане каханку, як бы гэта выглядала, каб я сядзеў і глядзеў склаўшы рукі?

Пачалі з вялізнага мядзведзя, які яшчэ ў клетцы паводзіў сябе так, што перапужаў усіх звяроў. Раззлаваны няволяй і сабакамі, ён сеў на лапы і дзіка роў. Каля клеткі ад нецярпення грызліся сабакі.

Слугі адчынілі клетку і пачалі каламі выпіхваць мядзведзя. Але той не хацеў пакідаць сваю крэпасць, толькі хапаў і драпаў лапамі сабак, якія падбягалі да яго. Вочы звера наліліся крывёй, ён крушыў і драў усё, што траплялася.

Клетка і тая пачала развальвацца. Князь і Мараўскі сталі побач, ваявода закрычаў на ўсю моц:

- Ганіце яго ў поле, дайце яго сюды!

Самыя смелыя лоўчыя з кінжаламі, дзідамі абступілі разам з сабакамі старога мацёрага звера, які ў роспачы абараняўся, ірваў і калечыў сабак.

Князь ужо ледзь стрымліваўся.

Падалі сабакі, ужо было скалечана некалькі коней, людзям таксама перапала, але нарэшце звер выбег на пляц, за ім гналася цэлая зграя сабак, але мядзведзь пабег не да альтанкі, куды яго накіроўвалі, а ў поле. Тут натоўп людзей са страху адступіў, а мядзведзь прарваў сеці і наўпрост пабег далей.

Князь кінуўся за ім, потым генерал, усе лаўцы, загон- шчыкі, паляўнічыя. Гэта быў страшны малюнак, бо стары драпежнік, здавалася, жартаваў з пагоні.

Коннікі, сабакі і ўсё астатняе знікла з вачэй, толькі праз некаторы час пачуўся спачатку голас паляўнічай трубы, потым на параненым кані паказаўся князь, за ім генерал. Некалькі лоўчых падцягнулі вялізнага звера, якога забілі дзідамі, да ног караля.

З альтанкі данесліся воплескі. Шыдлоўскі прымружыў вока.

- Ма foi - чэснае слова, - сказаў ён, звяртаючыся да Сапегі, - князь-ваявода паказаў сябе перад каралём як вялікі лавец. Але ж трэба і нам паказаць сябе.

З наступнымі мядзведзямі было лягчэй. Трох падагналі да альтанкі, кароль стрэліў, пацэліў, але толькі параніў, сабакі давяршылі справу. Клеткі адчынялі адну за адной, перапалоханыя звяры выходзілі, як аглушаныя, кароль прыцэльваўся, страляў, а потым мядзведзі нядоўга мучыліся ў зубах вялізных сабак.

Шыдлоўскі нецярпліва круціўся на месцы.

- Каб хоць адзін ды быў разумнейшы! - бурчаў ён. I тут, як бы адгукнуўшыся на ягоныя словы, вылез буры худы мядзведзь, кароль у яго не пацэліў, і звер пабег да лесу. Шыдлоўскага ўжо нішто не магло стрымаць, ён выбег з пікай, заступаючы мядзведзю дарогу. Дарэмна крычалі, клікалі яго, ён не хацеў нікога слухаць.

Мядзведзь не адбегся далёка ад альтанкі, падняўся на заднія лапы, рыхтуючыся напасці на старасту, а той моцным ударам так параніў звера, што ён пахіснуўся, але сабраў сілы і хацеў абхапіць Шыдлоўскага лапамі, збіў з ягонай галавы шапку, але тут на дапамогу падбег Юдыцкі. Бег і Сапега, але спазніўся.

У тую хвіліну, калі мядзведзь збіраўся напасці, Юдыцкі з аднаго боку, а Шыдлоўскі з другога праткнулі яго дзідамі; звер паваліўся, паліваючы зямлю крывёю.

Кароткая бітва была скончана з такой мужнасцю і вытрымкай, што нават князь пазайздросціў.

- Ну ты і зух, пане каханку! - павіншаваў ён Шыдлоўскага.

- Дробязь, вашамосць, - засмяяўся стараста. - Мядзведзь быў такі ж рахманы, як усе ў Нясвіжы.

Паляванне скончылася ўжо ў змроку.

Позна ноччу князь, змораны і знясілены, хацеў ужо легчы спаць, але раптам, нешта ўспомніўшы, ударыў сябе па лбе:

- Пане каханку, як жа я пра гэта забыў!

Ён паклікаў пакаёвага хлопчыка Паўлючка. - Паўлючок, прывядзі да мяне Моніку, нават калі яна ўжо лягла спаць.

Жавускі, які збіраўся ісці спаць, спытаў:

- Што за пільніца такая?

- Гэта табе нецікава. Скажу толькі, што я ледзь не парушыў дадзенае слова, пане каханку. А каб на яго ліха!..

Князь змоўк. Жавускі, ведаючы нораў ваяводы, выйшаў. А той накінуў на сябе нешта накшталт плашча, што замяняла яму шлафрок, босы тупаў па спальні і мармытаў:

- Слова Радзівіла... слова сказана... слова трэба трымаць!.. Але што з ім рабіць?

Паколькі панна Моніка і сапраўды была ўжо ў ложку, князю давялося досыць доўга чакаць яе.

- Што яна там, ліха на яе, малюецца дзеля мяне, ці што? - у нецярплівасці бурчаў ён.

Праз некалькі часу, хаця князю здалося дужа доўгага, Моніка прыбегла, і не толькі не пафарбаваная, але ўся захутаная ў вялікую хустку.

- Што ты зрабіла са сваім вязнем? - адразу спытаў ваявода.

Дзяўчына паціснула плячыма.

- Сядзіць, вашамосць! - адказала яна.

- Але ж, сто тысяч чар... - пачаў князь, - я ж слова даў, што вызвалю ўсіх арыштантаў, а слова - рэч святая!

- Я ж нічога не ведала, - прамармытала Моніка, якой не хацелася выпускаць нарачонага на волю, нават незамкнёнага.

- Сядзіць! - паўтарыў князь у задуменні. - А я праз цябе аказаўся лгуном!

- Але ж ён сядзіць не ў турме, - хітра выкруцілася Моніка. - Арыштантам ён не быў, гэта я затрымала яго ў сваім пакоі.

- Ну ты і хітруха! - засмяяўся князь. - Як вы, жанчыны, умееце ўсё павярнуць па-свойму! А ўсё ж яго трэба выпусціць. Радзівілаўскае слова, пане каханку, гэта такая святая рэч, што калі сказаў, то хай каменне з неба валіцца, а стрымаць яго трэба... і нішто не дапаможа! Выпусці яго, выпусці!

Моніка насуплена маўчала. Потым глянула спадылба на князя.

- Могуць пайсці плёткі... - пачала яна.

Ваявода стаў і пагразіў ёй тоўстым пальцам, другую руку ён засунуў за пояс.

- Князь загадаў яго адпусціць, - працягвала яна, - калі ж я не паслухаюся яго, то гэта будзе віна не князя, а мая.

Ваявода ўсміхнуўся і зноў пагразіў, але нічога не сказаў. Прайшоўся па спальні, цяжка засоп, зірнуў на Моніку, якая стаяла каля парога, і прабурчаў:

- Ідзі ўжо спаць... З бабамі, пане каханку, не дойдзеш да ладу.

Дзяўчына знікла, а князь пачаў уголас маліцца, але аднаму Богу вядома, ці пачуў Ён ягоныя малітвы, бо іх разрывалі на кавалкі сабакі і мядзведзі.

Справы няшчаснага Піліпа былі не з лепшых. Шарэйка ўбачыў, што хлопца не выпусцілі, пачаў непакоіцца, як бы тыя жарцікі не выйшлі бокам, і ад нецярплівасці і злосці быў гатовы на ўсё.

Увечары ён адшукаў Бельграма.

- Слухай, браце, - сказаў ён, - табе нічога не будзе, а я не магу цярпець далей гэтага дэспатызму. Трэба вызваліць няшчаснага Панятоўскага і дабіцца, каб князь не пакараў яго за тое, што ў яго адно прозвішча з каралём. Прашу цябе, - тут ён абняў пажа, - схадзі да генерала Камажэўскага і раскажы яму пра гэтую гісторыю з Панятоўскім.

- Ты гэтага хочаш?

- Хачу ці не хачу, а трэба, бо гэта ж я падгаварыў яго. Дагэтуль усё ішло як па масле, можа, яшчэ ўсё ж удасца падкласці ім свінню.

Белырам задумаўся.

- Ідзі, - настойваў Шарэйка, - і так часу мала, заўтра ўжо апошні дзень.

Бельграму не было чаго баяцца, і ён пайшоў.

Кароль сядзеў яшчэ ў шлафроку ў акружэнні набліжаных людзей. Шыдлоўскі, Камажэўскі, Бышэўскі, князь Гаўронскі сядзелі і паціху, са смехам успаміналі пра падзеі дня. Бельграм паявіўся ў дзвярах і падаў знак Камажэўскаму, каб той выйшаў.

У пярэднім пакоі Белырам коратка расказаў Камажэўскаму пра Панятоўскага. Генерал паморшчыўся і скрывіўся, змерыў пажа такім паглядам, які нібыта гаварыў: "Каб на цябе ліха з тваім паведамленнем!", але кіўнуў галавой і адправіў яго, а сам вярнуўся ў спальню караля.

Ён і сам не ведаў, што рабіць з гэтай весткай. Кароль не раз паўтараў яму і прасіў нічога не ўтойваць ад яго. Вось і зараз яго ўжо ўстрывожыла адлучка генерала. Кароль кінуў на Камажэўскага запытальны позірк. Той паказаў знакам, што хоча нешта паведаміць. Тады кароль устаў і падышоў да генерала.

- Досыць непрыемная вестка, якую мы можам і ігнараваць, але я мушу паведаміць яе вам. Вось яна ў двух словах.

I ён пераказаў усё, з чым прыходзіў да яго Бельграм. Хаця кароль умеў хаваць свае пачуцці, але тут ён сумеўся, пабялеў; нічога не адказаў і задумаўся. Было бачна, што гэтая вестка яго моцна і непрыемна ўразіла. Камажэўскі прыкмеціў, як кароль машынальна прыгладзіў валасы - так ён рабіў звычайна ў хвіліны моцнага ўзрушэння. Можа, гэта быў атавістычны звычай у бязвусага нашчадка вусатых продкаў, якія ў такіх выпадках пагладжвалі вусы.

- Так, ігнараваць мы можам, - пацвердзіў кароль, - але, мой Камажэсю, можа, не прыцягваючы асаблівай увагі, усё ж пастарацца не пакрыўдзіць беднага гуманоіда і неяк падтрымаць яго.

Камажэўскі маўчаў, не асмельваючыся даваць параду. Кароль таксама задумаўся.

- Дзякую табе, - прамовіў ён, - добра, што ты ўсё расказаў; пакінь гэты клопат мне і mutus - маўчы! Ён прыклаў палец да вуснаў.

Прабіў гадзіннік, нібы напамінаючы, што пара на спачын; прыдворныя пачалі разыходзіцца, нарэшце кароль застаўся сам-насам з Камажэўскім. Ён уздыхнуў.

- Яшчэ адзін дзень давядзецца правесці ў кампаніі з мядзведзямі і ваўкамі, - прашаптаў ён, - а назаўтра, дасць бог, вернемся да людзей.

Заўтрашні дзень, аўторак, быў апошнім днём гасцявання караля, але князь не даў яму адпачыць; ён сам дужа любіў ловы і ўвогуле паляўнічую справу, трымаў многа лоўчых і парашыў забавіць спакойнага караля паляваннем і ў гэты дзень, нягледзячы на тое, што той быў стомлены і раніцой скардзіўся на шум у галаве.

- Калі баліць галава, то няма лепшага ратунку, як свежае паветра, - пераконваў гаспадар Камажэўскага. - Паедзем у Альбу, у звярынец, хай кароль папуляе са стрэльбы. Мне здаецца, ён за ўсё жыццё не набіў столькі звяроў, колькі цяпер у мяне.

Раніцой, а сёмай гадзіне, кароль даў загадзя прызначаную аўдыенцыю за кавай Сапегу, генералу артылерыі, які крыху развеяў караля сваёй весялосцю і гумарам. А дзевятай гадзіне выехалі ў Альбу.

Альбанскі звярынец быў перагюўнены, асабліва многа нагналі ласёў і дзікоў, іх магло хапіць на вялікую кампанію паляўнічых. Дзікоў было некалькі дзесяткаў, ласёў за сотню, а сернаў і зайцоў - не злічыць.

Падарожжа да Альбы было ўпрыгожана амазонкамі - мінская старасціха пані Пшэздзецкая і жонка лідскага харунжага пані Нарбутава ехалі конна на двух жвавых стаенніках, з двух бакоў эскартуючы каралеўскі вазок. Абедзве яны былі шчаслівыя і задаволеныя, увесь час смяяліся і сваімі жартамі аздобілі каралю дарогу да Альбы.

Асобная альтанка і тут была пастаўлена для караля, другую запоўнілі бадай што адны дамы. Паляванне не мелася быць такім драматычным, як учарашняе, бо сёння звер меншы і не такі драпежны. Кароль страляў часта і ўдала, забіў каля дзесятка ласёў, крыху меней дзікоўадзінцоў і падсвінкаў. Адна выпадковая куля, выпушчаная каралём, дагнала і зайца. Тут сабралася многа трапных стралкоў, заядлых паляўнічых, а таму... крыху дапамаглі... Прынамсі, так потым расказвалі.

Як толькі надышла пара абеду, кароль паслаў Камажэўскага да князя з прабачэннем і просьбай дазволіць абедаць у сваіх апартаментах, каб прагледзець у гэты час тэрміновую карэспандэнцыю. На самай жа справе кароль стаміўся ад палявання, а да таго ж яшчэ трэба было падрыхтавацца да раздачы ўзнагарод, і галоўнае - у яго ўжо не было сіл цярпець размовы з князем і смаленскай ваяводзіхай. I тая дробная справа з бедным Панятоўскім заставалася пакуль што нявырашанай.

Князь прапанаваў пасля абеду паглядзець настраляных звяроў, потым паказаць сваіх сабак і наладзіць паядынак дзікіх звяроў у манежы, які Шыдлоўскі непачціва назваў "цыркам". Ці варта казаць, што кароль, хоць і спакутаваны, мусіў да канца іграць сваю ролю надзвычай задаволенага госця, хваліць усё, бо прыём быў сапраўды багаты і сардэчны.

У час абеду князь усё ж зайшоў да караля з келіхам для віватаў.

- Князь-ваявода, - прамовіў кароль, абдымаючы яго, - як бы я ні стараўся, але мне ніколі не выказаць усёй маёй удзячнасці за вашу гасціннасць, сапраўды каралеўскую, яна мяне проста ўразіла. Паверце мне, я захаваю да скону памяць у сэрцы пра так прыемна праведзеныя тут хвіліны.

Я спадзяюся, што князь будзе лічыць мяне сваім сябрам і зробіць мне ласку, папросіць усё, што захоча мець для сябе і ўсіх сваіх людзей. Падтрымлівайце мяне ў Літве, а я таксама буду служыць вам і зраблю ўсё, што пажадаеце, наколькі хопіць маіх сіл.

I ён яшчэ раз абняў князя.

- А! - усклікнуў Станіслаў Аўгуст, нібы раптам нешта ўспомніў. - Ёсць у мяне да вашай мосці адно маленькае пытанне. Ці праўда, што ў вас пры двары ёсць чыноўнік па прозвішчы Панятоўскі? Панятоўскіх многа жыве пад Кіевам. Я нават не ведаю, належаць яны да маёй радні ці не, але я заўжды апякуюся імі.

Князь, пачуўшы гэта, пачырванеў, як бурак, потым пасінеў і пачаў нешта невыразна мармытаць.

- Калі гэты Панятоўскі варты таго, я ахвотна заняўся б ягоным лёсам, - дадаў кароль, - хаця ён да мяне і не звяртаўся. Я даведаўся пра яго выпадкова.

- Найяснейшы пане, - нарэшце ачомаўся Радзівіл, - я таксама пра яго памятаю, ён будзе мець у мяне кавалак хлеба. Прашу вас не хвалявацца за яго.

Сказаў так, схіліў галаву і не стаў працягваць размовы, да якой, вядома ж, не быў гатовы, а таму і змоўк. Кароль таксама ўздыхнуў вальней.

Князь выйшаў і ўжо за парогам выцер пот, які вы- ступіў на лбе.

- Ну вось табе і маеш, пане каханку, атрымаў на арэхі! - прамармытаў ён. - Бач ты, яму ўсё ж данеслі. А той лайдак мае шчасце.

Князь вярнуўся да абедзеннага стала, не падаючы выгляду, што ён занепакоены тым халодным тонам, з якім кароль гаварыў пра Панятоўскага.

"Тут ужо не адбудзеш пяццю хатамі ў Стаўках, - падумаў ён. - Цяпер я мушу даць яму вёску ў пажыццёвае ўладанне".

Пасля абеду, калі пачуўся гук трубаў, кароль разам з Камажэўскім пайшлі ў пакоі ваяводы, пад вокнамі якога стаялі прыгожыя, як намаляваныя, вазы, наладаваныя настраляным зверам, а ўвесь панадворак быў перапоўнены зялёнымі курткамі лоўчых, стражнікаў, стральцоў, у іх былі на павадках сабакі - самыя лепшыя ў Кароне і Літве. Сапраўды, было цікава паглядзець на іх, бо тут былі і вялікія сабакі на буйнага звера: харты, ганчакі, выжлы і розных масцей маленькія таксы. Трэба думаць, што князь у першую чаргу пахваліўся б каралю сваёй любіміцай Нептай, але за два дні перад тым яна прывяла пяцёх шчанят, не ўставала ад іх і не дазваляла нікому пазбавіць яе мацярынскіх абавязкаў. Кароль мусіў пайсці ў манеж і сядзець там у альтане, хаця яму і дужа не хацелася.

Першым выпусцілі вялікага старога лася, а на яго - двух раз'юшаных мядзведзяў.

Здавалася, што двое такіх страшных драпежнікаў хутка расправяцца з адным ласём, у якога нічога не было акрамя рагоў і капытоў; на самай жа справе аказалася, што магутны волат літоўскіх пушчаў пакалечыў рагамі мядзведзяў, і ні яны яму, ні ён ім не маглі нічога зрабіць. Гэтая зацятая бітва магла б доўжыцца да ночы, але кароль, якому ўсё ўжо надакучыла, пажадаў застрэліць мядзведзяў.

Лось застаўся жыць, а яго праціўнікі, працятыя кулямі, сталі апошняй ахвярай каралеўскіх забаў у Нясвіжы. Ужо пры святле паходняў на другім панадворку караля падвялі да ездавых коней. Паказваючы аднаго з іх, князь сказаў, што гэта той самы, на якім найяснейшы пан не захацеў уехаць у Нясвіж.

Кароль закапыліў губу. Але затое ў тэатры ён з прыемнасцю паслухаў праспяваны яму развітальны гімн.

Назаўтра ўранку наступіла, паводле слоў караля, паціху прамоўленых да Камажэўскага, le guart heure de Rabelais - чвэрць гадзіны на абжорства. Трэба было за ўвесь гэты прыём аддзячыць і не толькі словамі падзякі, але і, што было значна цяжэй для небагатага караля, падарункамі.

Што можна было падараваць князю ў ягоную скарбонку? Залатую табакерку з партрэтам караля, усыпаную брыльянтамі? Але падобную ўжо атрымаў князь падкаморый. Гадзіннікі, пярсцёнкі з партрэтамі, кольцы, каралі былі падзелены паміж панямі, а для слуг Камажэўскі пакінуў некалькі соцень дукатаў.

Развітаўшыся са смаленскай ваяводзіхай, астатнія знакі падзякі кароль адклаў да Міра, куды князь вырашыў праводзіць яго вялікасць. Там караля павінен быў прыняць Солтан. На тварах абодвух галоўных герояў - караля і князя-ваяводы - адбілася непрыхаваная радасць, абодва маглі цяпер адпачыць.

Камажэўскі потым успамінаў, што ніколі болей ён не бачыў караля такім вясёлым і задаволеным, як пасля начлегу ў Шчорсах у Храптовіча.

- Мы шчасліва прайшлі праз усё, нават праз кананаду "Гібралтара"! - смеючыся, прамовіў Станіслаў Аўгуст. - Калі ж гасцінны Пане Каханку застаўся незадаволены мной, за здароўе якога піў, узносіў віваты са стральбой, то яго ўжо не задаволіць нішто ў свеце.

Князь, вяртаючыся з Мipa, y якім ён многа піў, бо харунжы Солтан нястомна падліваў яму, заснуў, седзячы ў вазку, і не прачнуўся аж да той хвіліны, калі гайдукі пад рукі давялі яго да ложка.

Назаўтра ён устаў бадзёры, хваліўся, што адчувае сябе лёгкім, як пёрына. А потым па чарзе даймаў усіх:

- Ну што? Па-радзівілаўску было? Кароль на каня не сеў - спракудзіўся першы раз. Потым - кепска страляў; папраўдзе, з яго такі ж стралок, як з мяне капуцын*; і, нарэшце, знюхаўся з бедным Панятоўскім. Але я ў тым не вінаваты.

* * *

Найбольшую выгоду з усёй гэтай гісторыі меў, ма- быць, прастадушны Піліпок. Яму дасталіся вельмі кем- лівая жонка, вёска ў пажыццёвае ўладанне, а пазней ужо кароль, у сваю чаргу, даў хлопцу нейкае староства*, праз якое ён атрымаў тытул і крыху масла да хлеба.

Шарэйка стаў у яго сябрам дома, заўжды напамінаў, часам нават надакучліва, што ўсім гэтым Піліп абавязаны яму.

У Нясвіжы ў гонар гэтай падзеі не заклалі мармуровую дошку, засталася толькі размаляваная Эсткам столь у вялікай зале, а князь, колькі жыў, любіў паказваць некаторыя памятныя месцы:

- Вось гэта, пане каханку, месца, дзе кароль не змог сесці на каня; тут, пане каханку, кароль у пяці кроках не пацэліў у мядзведзя.

КАМЕНТАРЫ

На беларускай мове аповесць друкуецца ўпершыню. На польскай упершыню друкавалася ў 1887 г.

* Ваявода-князь Радзівіл Пане Каханку - галоўны герой ановесці. Караль II Станіслаў Радзівіл (Пане Каханку) (1734-1790) - быў у 1762- 1764 і ў 1768-1790 гг. віленскім ваяводам. Сын гетмана Міхала Радзівіла Рыбанькі і Францішкі Урсулы, апошняй з князёў Вішнявецкіх. Пане Каханку - мянушка, дадзеная князю, яна звязана з ягонай звычкай часта ўжываць у гаворцы зварот "пане каханку". Многія з Радзівілаў мелі такія мянушкі, якія дадаваліся да іх прозвішчаў, па іх князёў Радзівілаў адрознівалі аднаго ад другога. Звязана гэта з тым, што ў родзе Радзівілаў была традыцыя даваць першынцу ў сям'і імя Мікалай. Так сталася, што ў іх генеалогіі было некалькі Мікалаяў Радзівілаў, таму кожны атрымаў нейкую мянушку: Чорны, Руды, Сіротка, Пярун... Потым мянушку атрымалі ўжо не Мікалай, а Міхал, празваны Рыбанька, і Караль Станіслаў.

* Кальтэшаль - (ням. - халодная страва) - ахалоджваючы напітак.

* "... караля... не шкодзіла б запрасіць... " - Радзівіл вядзе гаворку пра паездку на сейм у Гомель у 1784 г. апошняга польскага караля Станіслава Аўгуста Панятоўскага (1764-1798). Панятоўскі нарадзіўся ў маентку Вол- чын пад Брэстам, паходзіў з літоўскай шляхты, з 1755 г. меў званне стольніка Вялікага Княства Літоўскага. У 1764 г. абраны каралём пры падтрымцы расійскай імператрыцы Кацярыны II. Радзівілы былі супраць абрання Панятоўскага каралем, стаялі ў апазіцыі да яго. У праграму паездкі караля ўваходзіў агляд канала на Піншчыне (Вялікі Пінскі канал, канал Агінскага), які злучыў рэкі Ясельду і Шчару. Канал будаваўся з 1765 г. на сродкі магната Міхала Казіміра Агінскага. Па шляху кароль спыняўся на начлег у маёнтках мясцовай шляхты.

* Асіндзей - ветлівы зварот у старапольскай мове.

* Аканомчык - у вуснах Радзівіла - абразлівая мянушка Станіслава Аўгуста Панятоўскага. Панятоўскі паходзіў з роду на той час небагатай шляхты і стараўся схаваць гэта; хадзіла нават легенда пра італьянскае паходжанне Панятоўскіх ад роду Тарэлі. Радзівіл гэтай мянушкай намякае на тое, што нехта з Панятоўскіх быў аканомам.

* Фінфа (пол. ) - злы жарт.

* Эстка - сярод прыдворных мастакоў у Нясвіжы былі бацькі і сын Гескія. Бацька - Ксаверы Дамінік. Сын - Юзаф Ксавэры, які напісаў шэраг партрэтаў для Нясвіжскага замка, а таксама партрэт Станіслава Аўгуста Панятоўскага. Ён, відаць, і з'яўляецца правобразам прыдворнага мастака, выведзенага пад прозвішчам Эсткі.

* Сінекура - у пераносным сэнсе - пасада, якая ні да чаго не абавязвае, алс прыносіць добры прыбытак.

* Князь Альберціні - заснавальнік бібліятэкі і калекцыі карцін у Вене.

* Бачыярэлі - Марчэла Бачыярэлі (1731-1818) - прыдворны мастак і саветнік караля Станіслава Аўгуста Панятоўскага, аўтар шматлікіх партрэтаў, роспісаў у Варшаўскім замку, Лазенках і ў іншых месцах. Распісваў капліцу ў Шчорсах для Іахіма Храптовіча.

* Смуглевіч - Францішак Смуглевіч (1745-1807) - вядомы тагачасны мастак, графік, педагог. Прафесар малюнка і жывапісу ў Віленскім універсітэце. Выконваў заказы па размалёўцы цэркваў і касцёлаў у храмах Беларусі, Літвы і Польшчы. Ствараў алегарычныя і міфалагічныя кампазіцыі.

* Алегорыя - у сярэднявечным жывапісе выява адцягнутай ідэі ў выглядзе канкрэтнага вобраза. Далей у творы будуць згадвацца алегорыі Зайздрасці, Чысціні і Мудрасці.

* Геніі - алегарычныя фігуры міфалогіі: духі - апекуны чалавека, а таксама ўвасабленне дабра, зла і г. д.

* Трубы - сімвал славы. Уваходзілі ў герб Радзівілаў.

* Эстка Фапрэста - мянушка, складзеная з двух музычных тэрмінаў - фа (нота) і прэста (хутка).

* "... падобным да той, якая ўсклала... карону" - намёк на рускую ца- рыцу Кацярыну II, дзякуючы якой Панятоўскі быў абраны каралём.

* Ардынацыя (лац.) - упарадкаванне - непадзельная і неадчужальная ўласнасць пэўнага магнацкага роду. Тут - уладанні Радзівілаў.

* Знак Шаляў - адзін са знакаў задыяку, дзеянне яго доўжыцца ад 24 верасня да 23 кастрычніка. Станіслаў Аўгуст Панятоўскі прыязджаў у Нясвіж у верасні.

* Узяцце Гібралтара... - У 1704 г. англічане гвалтоўна штурмам заха- пілі гішпанскую крэпасць Гібралтар. Гэтая падзея ў свой час мела шырокі розгалас.

* Барк - марскі парусны карабель.

* Судны дзень - Паводле Бібліі - дзень Сграшнага суда. Тут - як сінонім мітусні, тлуму, неразбярыхі.

* Цівунуўна - мянушка, звязаная з назвай службовай асобы ў Расіі ў X-XVII стст. Цівунамі называлі наглядчыкаў за працай сялян у памешчыка ў часы прыгону.

* Шамбелян - камергер.

* Віваты - польскі звычай страляць з гармат у час абвяшчэння тостаў на балі. Дзеля гэтага ў магнацкіх дварах трымалі спецыяльныя гарматы.

* Картана - старадаўняя крэпасная гармата.

* ...спадчыннік Харобрых і Крывавустых. Інакш кажучы - спадчыннік каралёў. Баляслаў Харобры - польскі кароль у 992-1025 гг. Баляслаў III Крывавусты - польскі кароль у 1102-1138 гг.

* Буздыган - булава.

* Навіцыят (царк.) - паслушэнства. У пераносным сэнсе - выпрабавальны тэрмін.

* Кусташ - захавальнік музея, бібліятэкі і інш.

* Кардэгардыя - памяшканне для варты і ўтрымання арыштаваных.

* Сагайдак - калчан для стрэл.

* Канчар - меч, старажытнаруская і ўсходняя зброя конніка.

* Мацей Радзівіл (1749-1800) - брат Радзівіла (Пане Каханку), аўтар лібрэта аперэт, якія ставіліся ў Нясвіжы на сцэне прыдворнага тэатра. У час прыезду Станіслава Аўгуста Панятоўскага ў тэатры ставіліся аперэта "Агатка", лібрэта якой напісаў Мацей Радзівіл, а таксама балет "Арфей у пекле", лібрэта якога было напісана запрошаным з Італіі балетмайстрам Ф. Касэлі, і балет "Пігмаліён", харэаграфія якога належала прыдворным балетмайстрам італьянцу Гаэтану Пецінеці і былому прыгоннаму Антону Лойка. Мацей Радзівіл стварыў у 1786 г. оперу "Войт Альбянскага паселішча", сам быў аўтарам слоў і музыкі і нават некалькі разоў сыграў галоўную ролю ў спектаклі.

* Ксёндз Альбертандзі - біскуп, вучоны, каралеўскі бібліятэкар у часы Станіслава Аўгуста. Аўтар кніг па гісторыі Польшчы і Вялікага Княства Літоўскага, сярод якіх "Гісторыя каралёў", "Дваццаць шэсць гадоў уладарання Уладзіслава Ягайлы".

* Гарадзельская унія - Саюз Вялікага Княства Літоўскага з Польшчай, заключаны ў 1413 г.

* Норблін - французскі мастак Іаан Норблін, запрошаны ў Варшаву вучыць мясцовых мастакоў жывапісу.

* Бушэ і Вато - французскія мастакі, якія малявалі карціны на сюжэ- ты так званых пастараляў.

* Лазенкі, - паркава-палацавы комплекс у Варшаве.

* Капуцын - каталіцкі святар, які належаў да манаскага ордэна францысканцаў - капуцынаў.

* Староства - частка памежных зямель з умацаваным замкам у цэнтры, якая давалася польскім каралём у пажыццёвае ўладанне радавітаму шляхціцу.

 

Top