Папярэдняя старонка: Апошняя са слуцкіх князёў

Аўтар: Крашэўскі Юзаф,
Дадана: 25-07-2011,
Крыніца: Менск, 2009.

Адаму Завадскаму* ў знак сардэчнай дружбы ад аўтара

Гарадок, 16 траўня 1841 г .

Паздзел 1

УСТУП. ЛІТВА I ВІЛЬНЯ Ў 1599 ГОДЗЕ

Здаецца, не было ў Польшчы болей бурлівага ўладарання, чым у часы бяссільнага Жыгімонта III Ваза*. Пакуль не скончылася яго доўгае жыццё, ішла вайна, распачатая яшчэ ў часы Жыгімонта II Аўгуста*, стрыманая дужай рукой Стэфана Баторыя, ледзь не выйграная пры Уладзіславу IV шляхтай, якая дамагалася неабмежаванай і шкоднай для яе вольнасці. Слабасць Жыгімонта III, целам і душой якога валодалі езуіты, садзейнічала вайне: яна рабілася што далей, то болей гарачай, з усё болей невыразна бачным будучым. Краіна распалася і падзялілася на варожыя лагеры, ішла грамадзянская вайна, якая толькі аднойчы змагла стрымаць небяспеку, што пагражала краіне болей, чым усе іншыя небяспекі. Кароль, заўзяты католік, дазволіў духавенству, на чале якога стаялі езуіты, уцягнуць сябе ў барацьбу з іншаверцамі, павялічыў смуту і ўнутраны разлад у дзяржаве. Рэфармацыя была ўжо ў сіле і магла мець пад сабой грунт, бо пры Аўгусту, які імкнуўся абмежаваць уладу духавенства, яна разгарнулася, умацавалася. Пры Стэфану Баторыю*, які не падтрымліваў ніводзін бок і стаяў за многабожжа, яна не аслабела. Пасля прывілею Жыгімонта III партыя католікаў была ўжо больш моцнай, і прыхільнікі новай веры ледзьве змаглі атрымаць дазвол на тое, каб без перашкод адпраўляць свае абрады, хаця біскуп Салікоўскі ў гарачцы рваў на грудзях кашулю, пагражаў ахвяраваць жыццём і годнасцю, але не даць волі ўсім веравызнанням. Лёгка зразумець, што паколькі ў часы прывілею Жыгімонта III* каталіцкая і новая вера сталі бадай што роўнымі па моцы, прыхільнасць уладара да адной з іх непазбежна рабіла яе мацнейшай і важнейшай. З-за такой магутнай падтрымкі розным верам не давялося доўга паіснаваць у раўнапраўі. Езуіты*, чый уплыў быў такі вялікі, а значэнне такое важнае, з усіх сіл стараліся настроіць караля супраць пратэстантаў і ўрэшце дамагліся гэтага. У выніку Жыгімонт III, прыняты ў іх ордэн, іх пакорлівы слуга, якому яны ўмелі дагадзіць, улагодзіць ці застрашыць, даваў згоду на ўсё, чаго яны хацелі. Нечага было і думаць пра вяртанне рэфарматараў* (хаця і так многія з іх пачалі вяртацца да каталіцкай веры) да прызнання праваслаўя. Неаднойчы, да таго ж без поспеху, унія* падводзіла да думкі пра веру новую і лепшую. Пасылалі ў Рым біскупаў з сабранымі ў Брэсце подпісамі. З усяго гэтага быў вялікі розгалас, а вынікам сталася ўзмацненне уніі, якая да таго існавала толькі на паперы. Вядома і тое, што верхавенства гэтага веравызнання было вельмі моцна настроена супраць уніі, што гнёт, прычынай якога былі езуіты, абудзіў усеагульнае незадавальненне. Пачалося ўзмоцненае праследаванне праваслаўных вернікаў, іх пачалі выжываць, уніяты асаджалі храмы, з дапамогай зброі захоплівалі манастыры, пазбаўлялі грашовай дапамогі, усяляк схілялі да прыняцця уніі. Аднак з таго было мала толку: праследаванне не абуджае веры, уціск не пераконвае. Падобнага праследавання з боку каталіцка-езуіцка-каралеўскага лагера не мінулі і прадстаўнікі іншых веравызнанняў, іх лік апошнім часам памножыўся. Не адважваючыся на адкрытае змаганне, усе іншаверцы бачылі тое і спрабавалі падаць адзін другому рукі. Гэта была цудоўная ідэя, але толку ад яе было таксама мала: без адзінства веры, хаця іх і злучала агульная небяспека, не магло быць усеагульнай згоды, адзінства намаганняў і нейкай канкрэтнай справы. Нават не дбаючы пра духоўнае адзінства, усе разнаверцы: праваслаўныя, евангелісты*, пратэстанты, арыяне* і іншыя ўсё ж заснавалі ў Вільні ў 1599 годзе канфедэрацыю. Узначалілі яе самыя прадстаўнічыя разнаверцы Польшчы і Літвы. Гэтая канфедэрацыя мела на мэце junktis viribus - сумеснымі сіламі - паўстаць супраць пагрозлівага наступу прыхільнікаў каталіцызму; паўстаць супраць жорсткага праследавання, абараняцца ад яго. Канфедэраты абвясцілі, што не дапусцяць злоўжыванняў, што нават выступяць са зброяй у руках супраць нашэсця і прыцяснення з боку каталіцкага духавенства. У гэтым саюзе адкрыліся ўсе раны, ад якіх пакутавалі, заклікалі да ўсеагульнай абароны, прызначылі ўпаўнаважаных для назірання за недатыкальнасцю кірхаў, цэркваў і пратэстанцкіх абшчынных памяшканняў, каб не дапусціць у краіне грамадзянскай вайны. Дзвесце прадстаўнікоў шляхты ўвайшлі ў тую канфедэрацыю: князі Астрожскія, Сангушкі, Вішнявецкія, Карэцкія, Ражынскія, Горскія, Саламарэцкія, Пузыні, Радзівілы, Глебавічы, Галоўчынскія сталі на чале яе; прадстаўнікоў Польшчы было меней, і сярод іх было мала ўплывовых асоб. Зразумела, што канфедэрацыя тая аказалася бяссільнай, амаль нічога не зрабіла для дастойнага адпору каталіцка-каралеўскаму ўціску. У барацьбе за рэлігійныя свабоды гэты саюз шляхты мала што зрабіў, а вось развал у краіне павялічыў і яшчэ больш выразна падзяліў на два варожыя лагеры католікаў і прыхільнікаў іншых веравызнанняў. Радзівілы і князі Астрожскія ўзначалілі адзін з іх, кароль, езуіты, Хадкевічы, Мнішкі, Сапегі - другі.

Варта хоць крыху акрэсліць становішча краю ў той час, каб лепш зразумець тое, пра што будзе гаварыцца далей.

Так і было ў 1599 годзе - шляхта падзялілася на два лагеры: адным кіраваў кароль, другім - уплывовыя прадстаўнікі іншых веравызнанняў. Спачатку ў Літве з прычыны марудлівых дзеянняў Жыгімонта Аўгуста, які хацеў абмежаваць уладу духавенства і даў больш свабоды іншаверцам, лік іх быў больш значны, а кіраўнікі больш радавітыя. Мела значэнне і немалая колькасць прыхільнікаў праваслаўя, яна павялічвала лагер пакрыўджаных. Некалькі пазней, у часы Жыгімонта III, Сапегі, Радзівілы, Астрожскія і іншыя перайшлі ў каталіцтва. У 1599 годзе больш моцным быў лагер канфедэрацыі, многа слабейшым - лагер каталіцкі, на чале якога стаялі любімыя каралём Хадкевічы.

Вільня, сталіца Літвы, была ў самым вогнішчы гэтай вайны, што распачалася з усталяваннем тут езуітаў. Да іх тут мелі перавагу разнаверцы, але пры Стэфану і ў гэты час, калі толькі пачыналася ўладаранне Жыгімонта III, католікі пад кіраўніцтвам езуітаў набралі сілу і вялі рэй. Хто цяпер не ведае, што для езуітаў была добрая любая зброя, любыя спосабы барацьбы, абы толькі яны прынеслі ім перамогу? Сіла, здрада, нагавор, грошы - усё без разбору дапамагала ім ваяваць, і яны рабіліся ўсё больш моцнымі, усё больш уплывовымі, усё больш небяспечнымі. Калі першыя з іх ордэна з'явіліся ў Вільні, кучы смецця і гною ляжалі каля архіпрэсвітэрыянскага касцёла Святога Яна, а спеў псалмоў у суседняй царкве заглушаў нясмелыя галасы грыгарыянскіх кантаў каталіцкіх ксяндзоў. Прайшло не вельмі шмат часу, і на рыначнай плошчы кат ужо кідаў у агонь кнігі іншаверцаў! Пачаліся нападзенні на цэрквы, у святароў кідалі каменнямі, бо за некалькі гадоў рэфарматары аслаблі і не маглі абараняцца. Уніяты адбіралі цэрквы і манастьфы ў праваслаўных, калі ж Трыбунал* па справядлівасці асудзіў іх дзеянні, кароль скасаваў дэкрэт і стаў тым самым на іх бок. Увесь час на вуліцах, цвінтарах, у дзвярах цэркваў ішлі крывавыя сутычкі за памяшканні храмаў, біліся ў прыдзелах цэркваў, прыступкі алтароў былі завалены трупамі, католікі перамагалі. Паступова падупалі друкарні пратэстантаў, паменшалі прыбыткі, разнаверцы паслаблі духам, можа, таму, што адчулі сваё бяссілле перад незлічонымі сіламі і разнастайнымі спосабамі барацьбы езуітаў, якія з дапамогай падману, забойстваў, хітрасці (ды ці мала чаго яшчэ!) упарта ішлі да дасягнення сваёй мэты.

Аднак у 1599 годзе, калі пачынаецца дзеянне нашай аповесці, у той час, калі канфедэрацыя разнаверцаў толькі заснавалася, вайна ў Вільні яшчэ не пачалася, яшчэ ў сіле былі прадстаўнікі новых веравызнанняў, яшчэ трымаліся ў цэрквах праваслаўныя, яшчэ ў храмах на ўвесь голас спявалі Евангелле і друкавалі кнігі, яшчэ змаганне было ў самым зародку, і, хаця было відаць як на далоні, хто пераможа, слабейшы бок не траціў надзеі. Без надзеі на перамогу няма вайны. Несправядлівасць з боку каталікоў расла, скасаванне прывілеяў, указаў, свабод паддавала імпэту, таму што гвалт, крыўда патрабавалі помсты, давалі надзею на Божую дапамогу. Народ у Вільні быў часткова каталіцкі, часткова - рускі, русіны* хіліліся да канфедэрацыі, і горад адпаведна падзяляўся паводле веры. Нават месцы ў магістраце былі падзеленыя; на чале яго стаяў войт магдэбургскай юрысдыкі* Мацей Барымінскі, сілай навязаны гораду каралём. Выбары прадстаўнікоў магістрата паказвалі, што і тут езуіты карысталіся вялікім уплывам: выбіраліся пераважна католікі, спрабавалі нават зусім не дапусціць іншаверцаў, а праваслаўных, якім розныя прывілеі давалі месцы ў радзе і ў судзе, замянілі уніятамі. Гэта адносілася да цэнтра горада, тут была юрысдыка ратушы, але ж Вільня, як і іншыя гарады, мела не адну ўладу, а гэта заўсёды было не на карысць гораду. Некалі дадзеныя біскупам, капітулу, мніхам кавалкі зямлі і пабудовы надавалі ім і права вольна распараджацца імі, а тым самым падзялялі горад на незлічоныя часткі, кожная з якіх сама па сабе мела сваё кіраўніцтва і свае правы.

Такім чынам, у адным горадзе было некалькі мясцін з рознымі правіламі кіравання. Суддзі ледзьве пагаджаліся на некаторыя агульныя пункты правіл, але яны часцей варагавалі, чым імкнуліся да згоды. Не дзіва, што парадку не было, а злоўжыванні - незлічоныя. Цэхавыя рамеснікі мелі небяспечных канкурэнтаў - тых партачоў, якія не ўваходзілі ў цэхі, не мелі апекі, зямлі, юрысдыкі біскупа, а гандлявалі вольна. Валацугі, зброднікі, баючыся суда, збягалі пад апеку якойсьці з такіх мясцовых юрысдык, карысталіся іх аховай, часам бывала так, што яны былі непадлеглыя суду, калі не жылі ў пэўным месцы, калі ж прыпісваліся і жылі там, то іх мелі права схапіць і судзіць. Штодня ўзнікалі новыя спрэчкі, новыя звады. Магістрат не меў поўнай улады, таму шляхта, ваяводы, старасты, святары чынілі, што ім уздумаецца. Апрача галоўнай ратушнай юрысдыкі была яшчэ і замкавая, якой кіраваў ваявода, ён меў падваяводаў: біскупскага, капітулавага, манаскага, мітрапаліцкага і іншых. I ўсе як хацелі, так і кіравалі ў сваіх вотчынах, збіралі падаткі, яны мелі свае месцы ў ратушы і суды, сваіх войтаў. Яўрэі падпарадкоўваліся Статуту, і падваяводам, хаця жылі пад уладай гарадской юрысдыкі; відаць, гэта было ім больш выгадна, бо яны ўвесь час спасылаліся на Статут, а бараніліся ад магдэбургскага права.

Магістрат, які быў заснаваны Жыгімонтам Аўгустам і меў многа свабод, не валодаў дастатковай сілай для таго, каб супрацьстаяць бяспраўю. Раз-пораз яму даводзілася апеляваць да караля, звяртацца да яго за дапамогай, часцей за ўсё безвынікова; а ўрэшце ён цярпеў і маўчаў, часцяком аддаючы перавагу ўласнаму спакою, закрываючы вочы на бяспраўе.

Над духавенствам, як мы ўжо згадвалі, верхаводзілі езуіты. З самага свайго з'яўлення яны займалі высокае становішча, а пры Жыгімонту III, які ва ўсім падпарадкоўваўся ім, і зусім сталі на чале каталіцкага духавенства. Віленскі капітул, некалі адзіны заступнік веры, цяпер падпарадкоўваўся ім і займаўся толькі пытаннямі ўнутранага кіравання, справамі каталіцкай адміністрацыі, маёмасці, будынкаў. Ніхто не займаў пасаду біскупа, тут панавала безначалле. Паколькі ліцвіны былі абражаны прызначэннем паляка Маціёўскага, устаноўчы ліст якога быў з пячаццю польскай канцылярыі, то яны, спасылаючыся на свой прывілей, згодна з якім толькі ліцвін мог займаць найвышэйшую пасаду ў літоўскім біскупстве, не прынялі Маціёўскага і заявілі, што калі спатрэбіцца ўзяць у рукі зброю, то яны возьмуцца і за зброю, але будуць стаяць на сваім. Маціёўскі ваяваць не хацеў, біскупства было незанятым, хаця патаемна рабіліся спробы прыняць прызначанага, але толку ад таго не было, і нарэшце ў наступным годзе Маціёўскі, пераканаўшыся ў марнасці сваіх надзей, адступіўся ад пасады. А да таго духоўнае кіраўніцтва епархіяй было ў намесніка з капітула.

Ваяводам быў адзін з самых уплывовых разнаверцаў князь Крыштаф Радзівіл*, кашталянам заўзяты католік Геранім Хадкевіч*, параднёны з ім. Яны як быццам і сябравалі, але іх сяброўства азмрочвалася нейкімі даўнімі фамільнымі спрэчкамі, і паміж імі не было не тое што даверу, а нават добразычлівасці, толькі ўзаемная халодная ветлівасць.

Такім было становішча ў Вільні ў канцы XVI стагоддзя - знешні выгляд, здавалася, нібы адпавядаў ягонаму ўнутранаму стану, яскрава адбіваючы тыя звады, спрэчкі і адсутнасць згоды, якія былі тады характэрнымі для Вільні.

Гэта быў ужо досыць вялікі горад, з прадмесцем, забудаваным асобнымі домікамі бяднейшых гараджан, падобнымі на літоўскія нумы*, ужо дзе-нідзе аздабляўся і вылучаўся белымі і чырвонымі мураванкамі. Праз Вілію быў перакінуты Зялёны мост, на Лукішках ззяла месяцам татарская мячэць, пабудаваная даўно, яшчэ ў часы Вітаўта. Татары таксама зведалі пераследы, іх нішто не абараняла апрача законаў, бо канфедэраты не прынялі іх як не хрысціян і непрыхільнікаў Хрыста. Іх бы проста не зразумелі, калі б яны далучыліся да няверных.

Як мы ўжо згадвалі, горад падзяляўся на некалькі юрысдык. Галоўнейшая з іх - ратушная, яна месцілася ў гмаху ратушнай вежы з гадзіннікам і невялікімі бакавымі вежамі. Ратуша высілася над рынкам галоўнага горада, у самым яго сэрцы, з чатырох бакоў яе абступалі крамы, дзе выстаўляўся на продаж самы розны тавар. Тут былі мясныя лаўкі, лаўкі са стракатымі тканінамі, дарагімі сукнамі, тут прадаваліся вырабы з жалеза, футры, соль, скуры, словам, усё, што прадаецца і купляецца. Тут гандлявалі на разнос, стаялі вазы рамеснікаў, месціліся шаўцы з абуткам, сталяры, прадаваліся крупы, соль, ласункі і іншае. Крамы багатых купцоў былі рассыпаны па горадзе, але самыя заможныя мелі магазіны і пад ратушай. Над крамамі, латкамі, натоўпам гандляроў і пакупнікоў высіліся з абодвух бакоў ратушы як напамінак пра пакаранне і суд, пра ўладу магістрата, слуп ганьбы, які ў народзе называлі Пілатам, і шыбеніца. Калісьці каля іх пахаджваў адмыслова апрануты гарадскі кат або магістр са сваімі слугамі.

На рынку каля ратушы віраваў натоўп гандляроў і пакупнікоў, асабліва тлумна было ў своеасаблівых гарлавінах, цесных і цёмных, якія служылі ўваходамі ў крамы, там цікавалі зладзеі - вочы іх пільна ўзіраліся ў сумку неасцярожнага шляхціца, у скураны кашэль старой матроны, кішэню слугі.

Пад ратушнай вежай сядзелі работнікі, падзёншчыкі з піламі, сякерамі, рыдлёўкамі, тачкамі, чакаючы, ці не нойме іх хто-небудзь на работу. Паблізу вісела шыльда з вялізнымі нажніцамі - там была гарадская цырульня; у розных кутках рынку яшчэ ліпелі прыватныя цырульні, але неўзабаве манаполія адным махам змяла іх. У ніжніх памяшканнях ратушы таксама былі крамы, гарадскі вінны склад і склад тавараў. Тут былі вагі і васкабойня, а ў верхніх пакоях - памяшканні рады і ваяводскага суда, дзе адзінай аздобай служыў партрэт нядобрай памяці Жыгімонта Аўгуста. Там размяшчаліся таксама архіў і гарадская казна пад мноствам замкоў, ключы ад якіх віселі на поясе пана бургамістра. На вежы адбіваў час гадзіннік, ніжэй была жалезная галерэя, спецыяльна для музыкаў, якія ў час вялікіх святаў дзённа і ночна ігралі для гарадскога люду вясёлыя народныя мелодыі.

Пры рынку сяліліся купцы; было тут і некалькі праваслаўных храмаў. Злева Пятніцкая царква, пабудаваная на месцы старой камяніцы, справа - царква Святога Мікалая, нябачная з вуліцы, яе засланіла мноства дамоў, толькі яе макаўкі цягнуліся да неба - своеасаблівы знак адносін да тых вернікаў, якія яе наведвалі. Крыху бліжэй стаяў стары запушчаны Евангелічны сабор. За ратушай пачыналася так званая Нямецкая вуліца - адтуль у горад ішлі габрэі, там часцей чым дзе можна было сустрэць тутэйшых сыноў Ізраіля ў чорным і габрэяў-іншаземцаў у белых строях, што цягнуліся аж па зямлі. Там, за ратушай, стаялі дзве камяніцы, якія называлі Рай і Пекла. Вуліца вяла далей, туды, дзе высілася стаўрапігіяльная* Свята-Духаўская царква і пры ёй манастыр. З правага боку ад яго стаялі гасцініца рускіх купцоў і праваслаўны Свята-Троіцкі манастыр, заснаваны некалі вялікім князем Канстанцінам Астрожскім. За царквой Святога Духа вяла ўніз вузенькая вулачка, дзе злева на прадмесці пазней быў пабудаваны манастыр кармелітаў.

На Нямецкай вуліцы, гэтак жа, як і каля ратушы, заўжды было шмат народу, але там быў страшэнны бруд. З расчыненых на вуліцу крам і харчэўняў выглядвалі пажоўклыя твары габрэяў; на сценах дамоў былі відаць пісягі ад памыяў, якія вылівалі на вуліцу; паміж кучамі гною і смецця, што ўзвышаліся аж да першых паверхаў, было ні прайсці ні праехаць. Пасярод вуліцы разлягалася чорнае смуроднае балота, якое ніколі не прасыхала. Па баках былі пакладзены дошкі, затаптаныя прахожым і праезджым людам, які з цяжкасцю прабіраўся паміж лужын і смецця. Дамы ўздоўж Нямецкай, а таксама Мясной і Шкляной вуліц, дзе жылі габрэі і дзе месцілася больш за ўсё крамаў, былі высокія, чорныя, брудныя, часта з навіслымі над вуліцай балконамі і галерэямі, там вісела доўгімі шэрагамі мокрая бялізна і адтуль на галовы прахожых ліліся смярдзючыя памыі. I ноччу і ў прысмерках ніхто не адважваўся туды хадзіць адзін, кожны імкнуўся абмінуць цёмныя завулкі і вуліцы, на якіх жылі габрэі.

Калі ж ісці ад ратушы да замка, то тут усё выглядала іначай - было святлей, побач з драўлянымі дамамі стаялі палацы, касцёлы, цэрквы, корчмы і пастаялыя двары. Тут было нашмат чысцей і менш габрэяў. Тут праязджалі карэты і павозкі, вершнікі, прыдворныя, наёмнікі і каморнічныя магнатаў, тут хадзілі святары, якіх часцяком зневажаў угневаны іншаверац. З правага боку тут стаяў вялікі палац князёў Астрожскіх, а палац Хадкевічаў, пабудаваны так, што выходзіў на дзве суседнія вуліцы, рэстаўрыраваўся. Недалёка ад яго ў тым самым радзе стаяла старадаўняя царква Багародзіцы, здавалася, што яна вось-вось разваліцца: яе жоўтыя сцены патрэскаліся ад часу, месцамі былі пашкоджаны злой рукой. Далей вуліца развіналася больш шырока, асабліва там, дзе з левага боку высіліся палац Радзівілаў і новы касцёл езуітаў. Адтуль аж да замка з двух бакоў ішлі маленькія домікі капітульнай юрысдыкі, непрыгожыя і брудныя. Адсюль недалёка было ўжо і да замка. Асабліва тлумна і цесна было каля Замкавай брамы. З правага боку грукаталі і шумелі каралеўскія млыны, злева сядзелі прадаўцы рознай жыўнасці на заказ, і так аж да самай Замкавай брамы. Той, хто сюды прыходзіў, мог бачыць разлеглыя сцены Ніжняга замка. Ён быў дужа вялікі, таму не вельмі прыгожы; было відаць, што збудаваны ён не за адзін год і не аднымі рукамі, што ў ім ляжыць камень Аўгуста і шведскі мармур Жыгімонта II. Замак падзяляўся на тры вялікія часткі, кожная з іх абнесена сцяной, з левага боку ўпрытык да адной з іх стаяў кафедральны замкавы касцёл Святога Станіслава з вялікім высокім дахам і вежамі. Непадалёк ад яго знаходзіліся гарматня і маленькія домікі саміх артылерыстаў. Былі тут і турмы, тут засядаў сам падваявода, спадчыннік замка пасля Жыгімонта Аўгуста. Тут месцілася і замкавая ваяводская юрысдыка. Над сценамі Ніжняга замка на гары ўзвышаліся пацямнелы вялізны касцёл Святога Марціна і вежы Верхняга замка, моцна папсаванага часам. А яшчэ далей на гары былі відаць тры крыжы і невялікая белая вежа на Бекішавай магіле, яна нагадвала труну выгнанца, які не знайшоў супакаення на могілках і разам з Вадашам Панончыкам спаў вечным сном на высокай гары. З боку ракі над замкам узвышалася вежа, якую называлі ліхтарнай. Далей ішла дарога на Антокальскае прадмесце. Амаль пусты і нежылы замак падваявода займаў пад турмы і склады. Тут не было такога руху і ажыўлення, як ля ратушы, бо ў замку з часоў Жыгімонта Аўгуста ніхто не жыў. А пры ім каля гэтых сцен віравала жыццё, яны былі такія новыя, так хораша выглядалі! Ажыўляла замкавы падворак толькі суседства з касцёлам, першым у Вільні па колькасці вернікаў, яго чорныя дахі з крыжамі панавалі над замчышчам.

Вуліца, што пачыналася ад Езуіцкага калегіума, называлася Свята-Духаўская, вяла да Троцкай брамы. На ёй стаялі толькі палацы магнатаў, таму яна мела яшчэ назву Сенатарская. З правага боку, крыху воддаль у садзе, высіўся палац біскупа, ён стаяў каля Езуіцкіх муроў, а за ім - капліца Святога крыжа. Далей - касцёл Святога Духа, а каля яго дзвярэй - будкі бедных жабракоў. З другога боку стаялі шпіталь Святой Тройцы і вялікі палац Сапегаў. За ім - іншыя палацы. Калі ж дайсці да вуліц, якія перасякалі Сенатарскую - Нямецкай і Віленскай, то можна ўбачыць касцёл Святой Марыі на пясках, з вялікім кляштарам, а за імі ўглыбіні была Троцкая брама. Тут сядзелі і бралі плату за ўваход гарадскія стражнікі, з імі лаяліся, а часам нават біліся тыя, хто прыязджаў у горад. Яна нават не выглядала як брама: з невялікімі вежамі, з памяшканнямі на некалькі вокнаў уверсе, але з моцнымі варотамі, набітымі цвікамі. Яна часам зачынялася на ланцуг, як і Зялёны мост.

Каля Зялёнага моста рух і людскі тлум былі не меншымі, чым у самім горадзе. Тут яўрэі ішлі на свае могілкі, тут у горад правозілі збожжа, сена, драўніну. За ўвоз бралася плата, з-за яе часам усчыналіся спрэчкі. Адсюль з шумам ехала ў горад шляхта, яна звычайна не хацела плаціць, толькі палохаючы стражнікаў злосным выглядам і звонам шаблі. З гэтага боку быў большы напор людзей, а стары мост, які з аднаго боку і пасярод быў абсаджаны дрэвамі, ледзьве вытрымліваў наплыў тых, хто ішоў і ехаў па ім. На ноч мост перагароджвалі ланцугамі. Каля моста некаторыя перапраўляліся на лодках, каб не плаціць пошліну, на лодках жа габрэі перавозілі на могілкі сваіх нябожчыкаў.

Так выглядалі розныя часткі гэтага горада, у якім будзе адбывацца дзеянне большай часткі нашай аповесці. Мы ўжо звярталі ўвагу на тое, што нават сваім выглядам горад нібы даваў зразумець, што ў ім ідзе барацьба: тут стаялі побач касцёл і царква, касцёл і мячэць, пабудовы дзяржаўныя і храмы, халупы і палацы. Габрэі перамешваліся тут з ліцвінамі, ліцвіны з рускімі, шляхта з гараджанамі, хрысціяне з мусульманамі, татары з сялянамі, купцы з панамі і князямі. Як жа было ім тут усім ужыцца, як было не спрачацца?

Мы не далі апісання некаторых частак горада не толькі таму, што вернемся да іх у нашай аповесці далей, але і таму, што ў іх не было нічога асаблівага. Згадаем хіба што пра Антокальскае прадмесце, якое ляжала за замкам і было ў той час не дужа заселена і забудавана. З правага боку там выдзяляўся невялікі палац Вяршупскага і агарожаны Звярынец, а з левага - некалькі невялікіх палацаў Удалечыні віднеўся невялікі драўляны касцёл Святога Пятра, які толькі крыжам вылучаўся сярод іншых пабудоў, здаваўся хутчэй крамай, чым касцёлам. Ён стаяў на тым самым месцы, што і цяперашні, у цені высокіх старых ліп. За ім бялеў вялікі палац Пацаў, а далей - прыгожыя палацы Сапегаў з агароджамі і купкай дробных дамкоў каля іх. У прадмесці было зусім ціха, спакойна. I наадварот, больш за ўсё крыку і тлуму было каля Троцкай брамы, Рудніцкіх варот і Зялёнага моста. Пры Вострым канцы на гасцінцы, які называўся Медніцкім, было зусім іншае жыццё. У гэтым месцы жылі пераважна рускія, іх лёгка было адрозніць ад усіх іншых па адзенні; тут блукалі сонныя мніхі і чарняцы*, хадзілі купцы з Масквы і Цверы. Іх гасцініца, пра якую мы ўжо ўспаміналі, стаяла нібы на варце непадалёк ад двух прыгожых гмахаў - царквы і манастыра.

У самай гушчыні горада, у яго цесных завулках, панаваў яшчэ большы беспарадак, чым на вялікіх вуліцах. Там ужо амаль што нельга было не тое што прайсці, але нават праціснуцца каля куч гною і смецця, наваленых з двух бакоў у варотах кожнай камяніцы, трэба было асцерагаючыся хадзіць каля дамоў з балконамі, адтуль часта вылівалі брудную ваду і памыі. На такіх вулачках і жыла пераважная большасць гараджан - у старых мураваных дамах, у драўляных клетках, што туліліся часта пры шыкоўных палацах. Тут можна было ўбачыць жабракоў з брацтва міласэрнасці, валацуг, зброднікаў, адшывальцаў, гультаёў, вельмі своеасабліва апранутых, з розных мясцін, тут ашываліся абшарпаныя жанчыны, якія насміхаліся з прахожых, лаяліся з імі. Ноч тут бывала сведкай рабункаў і таемных забойстваў. Тут панавалі распуста і разбой, прычынай іх часта былі беднасць, нястача.

На ўсіх вуліцах, побач з густа рассыпанымі крамамі, пад бокам у палацаў і касцёлаў, адчынялі свае дзверы пад шыльдамі шынкі і пастаялыя двары. Гх усюды было мноства, лёгка было знайсці іх па тлуме каля дзвярэй, па вывешаных у акне мерах, па выстаўленых абаранках і белым хлебе. Каля варот больш багатых пастаялых двароў можна было ўбачыць вершнікаў, падарожных з конямі на повадзе, дробную шляхту. Панства рэдка калі спынялася нанач на пастаялых дварах, бо мела або свае палацы ў гарадах, або карысталася гасціннасцю сваіх даўжнікоў ці сяброў. Дробныя шынкі, з якіх на вуліцу даносіліся крыкі, сварка, тужлівы голас скрыпкі або пісклівы гук кобзы, спеў заезнага татарына, былі любімым месцам адпачынку самых нізкіх слаёў грамадства. Большасць шынкоў трымалі габрэі. У іх прадавалі піва і гарэлку, рэдка дзе мёд. Адной з самых прыстойных лічылася гасцініца маскоўскіх паслоў, пры ёй быў вялікі шынок; калі паслоў не было, тут спыняліся і падарожныя. Усе пастаялыя двары адрозніваліся адзін ад другога шыльдамі, імёнамі гаспадароў, малюнкамі на аканіцах. Яны былі рассыпаны па ўсім горадзе, і гэта было вельмі зручна для прыезджага люду. Самым распаўсюджаным знакам, які паказваў, што ў тым ці іншым месцы знаходзіцца карчма, шынок або пастаялы двор, была шыльда з галінкай зялёнай сасны на даху ці над дзвярыма. На пастаялых дварах звычайна былі закусачныя, трымалі іх і асобныя гаспадары на Скопавай вуліцы, у іншых месцах, лепшыя і горшыя, але заходзілі туды паесці хіба толькі жабракі, больш-менш заможная шляхта ў тыя часы паўсюднай гасціннасці заўсёды знаходзіла стол, накрыты для яе амаль у кожным доме. Месцамі агульнага адпачынку былі таксама лазні, самыя прыстойныя з іх трымаў горад. У лазнях прадавалі і пачастункі; тут жа была і цырульня, у яе акне блішчэлі медныя талеркі, сюды заходзілі пагаварыць, пабрыць галаву і бараду.

Рамеснікі вывешвалі на сваіх майстэрнях не малюнкі, а прылады сваёй працы або вырабы: кравец - нож, шавец - боты, сталяр - маленькую труну. Шыльды шынкоў трапляліся так часта, што часам не мінеш і двух дамоў, як натрапіш на малюнак зялёнай галінкі. Менш было вінных лавак, ды яны і служылі для больш заможных грамадзян.

У прадмесцях, за гарадскімі сценамі, рэдка можна было сустрэць прыстойнага, багата апранутага гараджаніна, там жыла бедната ў напаўзакапаных у зямлю халупах, палову месца ў якіх займала скаціна, а ў другой курэў смуродны дым. Адсюль ішлі абшарпаныя жанчыны, мужчыны ў чорным ці шэрым адзенні з сякерай або пілой на плячах. Адсюль малочніцы неслі ў горад сыр, масла, малако. Тут жылі бедныя гандляры. На вуліцах прадмесця блукала многа скаціны - кароў, свіней. Пры хатах там і сям квітнелі сады, буялі рознай расліннасцю агароды - яны забяспечвалі жыхароў Вільні гароднінай. У прадмесцях Вільні і Трокаў жылі пераважна бедныя татары - яны таксама займаліся агародніцтвам і жывёлагадоўляй для патрэб горада. Аднак даволі апісанняў, надышоў час пачаць нашу аповесць.

Паздзел 2

У КАМЯНІЦЫ ЖМУДСКАГА СТАРАСТЫ

Вечар у адзін з апошніх дзён 1599 года. Снег ахінуў белым зімовым плашчом дахі касцёлаў і дамоў Вільні, зацерусіў вуліцы, толькі там-сям на іх чарнелі незамёрзлыя лужыны. На ратушы адзванілі і адбілі час тушэння агнёў, слугі і начныя стражнікі збіраліся рабіць абход, але агні яшчэ ззялі амаль ва ўсіх вокнах камяніц і палацаў, былі адчынены шынкі, і каля іх усё нешта крычала кампанія выпівох; на вуліцах было шматлюдна, у горадзе поўным ходам яшчэ віравала жыццё. Аднак крамы пад ратушай, мясныя лаўкі і магазіны былі ўжо даўно замкнутыя, разышліся з ратушнай плошчы рамеснікі і гандляры - гандаль скончыўся. Просты люд бавіў час у шынках, паны - у палацах, у ціхіх дамах гараджане вольна гутарылі, змаўкалі толькі тады, калі чулі стук у вароты: можа, гэта стукае гарадавы - ён часта правяраў дамы гараджан ці прыводзіў на пастой пасланцоў, дзяржаўных служачых або паслоў. З манастыроў даносіліся хоры вячэрніх малебнаў. I ўжо што хвіля, то болей радзелі шэрагі прахожых, аціхалі галасы, адзін за адным замыкаліся шынкі, закусачныя, лазні, гасла святло, рух спыняўся, горад заплюшчваў свае бліскучыя вочы і засынаў.

У гарадскіх брамах нацягвалі ланцугі, зачынялі вялізныя вароты, выходзіла начная варта. Вартаўнікі з алебардамі абыходзілі вуліцы, спяваючы сваю адвечную, добра знаёмую песеньку:

Гараджане-васпане,

Сем гадзін наступае,

Бойся агню і злодзея!

I сапраўды, пачынаўся самы час злодзеяў, - ужо выбіраліся з падазроных шынкоў каля зладзейскага рынку спрытныя прайдзісветы з акаванымі жалезам дубінкамі, кіямі з насечкамі і пільнавалі ў завулках каля брудных дамоў запозненых прахожых.

Снег перастаў церусіць, і на неба выплыў месяц. Таму на вуліцах, нягледзячы на позні час, яшчэ было не цёмна.

На Замкавай вуліцы ўзвышаўся цёмны палац Хадкевічаў, толькі ў адным акенцы свяцілася жоўтым агнём свечка - яе святло прабівалася праз апраўленыя ў свінец шкляныя шыбкі на вуліцу; вароты палаца, як і ва ўсіх багатых дамах, былі ўжо даўно замкнутыя на вісячыя замкі і акутыя жалезам засаўкі. Ішла восьмая гадзіна, калі на вуліцы пачуўся тупат конскіх капытоў і ў вароты пастукалі. Вароты былі зачыненыя, прарэзаная ў тоўстай сцяне фортка - таксама. Некалькі вершнікаў у плашчах стаялі каля варот, адзін з іх злез з каня і настойліва стукаў у вароты, крычучы:

- Ёсць тут хто? Гэй! Адчыняй! Вартаўнік! Памёр, ці што? Гэй! Адгукніцеся хоць хто-небудзь! Чуеце? З вокнаў дома насупраць высунулася некалькі галоў і знікла, а ў палацы ўсё маўчала, ніхто не азваўся.

- Ці то ўсе заснулі, ці п'юць у шынку. Хоць ты сам адчыняй, - сказаў другі вершнік. - Бадай, варта абысці палац і пагрукаць у другія вароты, можа, з таго боку хто- небудзь яшчэ не спіць. Канчайце стукаць!

Сказана - зроблена. Вершнікі паехалі да старой царквы Багародзіцы, завярнулі ўправа на невялічкую плошчу і падаліся ўздоўж сцяны па правым баку цеснай вулачкі, заязджаючы з другога боку палаца. Тут яны і ўбачылі святло ў акне, а той самы незнаёмец, што стукаўся ў вароты з таго боку, заняўся гэтым і тут. У асветленым акне з'явіўся цень чалавека, ён глядзеў на вуліцу, пачуўся голас:

- Хто там?

- Хто, хто! Ужо з гадзіну дастукацца не можам! Свае. Пан Барберы і слугі ягамосця, прыбылі па яго загаду.

Цень знік з акна, за сцяной пачуўся шум, які падаваў добрую надзею, пасля гэтага была адсунута засаўка, адамкнуты замкі, праз шчыліны ў варотах паказалася святло, а самі вароты цяжка зарыпелі на завесах. Госці заехалі на дварышча, вароты за імі зноў зачыніліся.

Жмудскі стараста Ян Караль - гаспадар палаца якраз адсутнічаў, таму ў доме і было так ціха. Па яго загаду прыехаў Барберы, або Гійаме Барб'е, француз, інжынер, апалячаны іншаземец. З ім было больш дзесятка прыдворных старасты і некалькі маладых шляхціцаў, якія таксама адносіліся да двара Хадкевічаў, былі даўнімі сябрамі іх сям'і. Па тым, як ціха іх прынялі, можна было вызначыць, што ў палацы гасцюе нехта знакаміты, хаця сам Ян Караль быў у ад'ездзе. Вершнікі злезлі з коней, аддалі іх гайдукам і канюшым, загадалі зняць паклажу і пайшлі за домакіраўніком, які спусціўся да іх са звязкай ключоў, а цяпер па высокай лесвіцы праводзіў іх наверх у вызначаныя ім для начлегу пакоі.

Уперадзе ішоў са свечкай у ліхтары малады хлопец-слуга, за ім цяжка ступаў домакіраўнік, а за ім паднімаліся ўгору пан Барберы і іншыя прыдворныя.

- Дзе мой пакой? - нецярпліва спытаў з акцэнтам стомлены дарогай француз. - Так высока?

Домакіраўнік павярнуўся да яго, паднёс руку да абшытай лісінай шкурай шапкі і адказаў:

- Больш нічога няма, усе пакоі занятыя або падрыхтаваныя для тых, хто павінен прыехаць, для сяброў пана старасты, а некаторыя занятыя складзенай там зброяй і амуніцыяй, толькі вось гэтыя і засталіся для вашай мосці. Я думаю, што вам спадабаецца - адтуль зверху відаць увесь палац.

Урэшце яны падышлі да дзвярэй, што вялі ў пакоі, і сталі на галерэі, якая акружала пяціканцовы выступ у левым крыле палаца. Выступ гэты выглядаў як невялічкая вежа ці ліхтар. Домакіраўнік пачаў падбіраць ключ да замка і ўрэшце адчыніў дубовыя, акутыя жалезам дзверы, потым прапусціў уперад хлопца са свечкай.

Падарожныя ўціснуліся ў першы пакой, за ім былі бачны другі і трэці - такія ж самыя цесныя і пустыя. Голыя белыя сцены, пры сценах дубовыя лавы, пасярод - сталы, адна печ на ўсе тры пакоі, вялікі камін з высокім верхам, вокны з апраўленымі ў свінец шыбамі - вось і ўсё, што яны там убачылі. Падлога была цагляная. З даўно неапальваных, нежылых пакояў цягнула холадам.

- Ты, відаць, хочаш памарозіць нас, пан Бурчак, Богам клянуся! - усклікнуў француз. - Я тут не тое што ночы, гадзіны не вытрываю, пайду начаваць на пастаялы двор!

- Я ж казаў вам, што іншага жытла няма ва ўсім палацы, - апраўдваўся пан Бурчак, збіраючыся выходзіць.

- Але ж, можа, ёсць тут дзе-небудзь хоць адзін цёплы пакой, дзе можна было б адагрэцца? - спытаў Барберы.

- Пойдзем, хіба ў мяне сагрэецеся, - прапанаў пан Бурчак, - а я тым часам загадаю тут зацепліць і перанесці вашы рэчы, ім холад не зашкодзіць.

- Пойдзем, пане, і з вялікай ахвотай, - узрадаваўся маладзейшы, - бо мы зусім змерзлі, ды яшчэ галодныя, а тут і падсілкавацца няма чым, хіба што з голаду пачаць грызці сталы і лавы.

- Не! Не! Хадзем са мной, вашамосці!

- Відаць, мне ніколі не выспацца, - мармытаў, спускаючыся ўніз па прыступках, пан Бурчак, - ніколі не ўдаецца выспацца за гэтым праклятым абавязкам, ад яго ніякага спакою няма. Ці табе дзень, ці ноч, адно бегай з ключамі ад варот да варот, ад пакоя да пакоя. Таму дроў, таму ежы, таму лаўку, таму стол. Так пад старасць і галаву скруціць можна.

- А ўсё ж нездарма пан стараста выбраў вас, - заўважыў нехта з маладзейшых, - бо вы спраўляецеся з гэтым абавязкам лепей за ўсіх, хоць ён і цяжкі, і нудны. А за нашым гаспадаром служба не прападзе.

- Панская ласка на пярэстым кані ездзіць, - усміхнуўся Бурчак, спускаючыся па прыступках. За ім, спатыкаючыся ў цемры, караскаліся прыдворныя. - Ужо валасы ссівелі, а я ўсё яшчэ нашу ключы і працую прыбрамнікам.

Хіба што ў стрыя пана старасты і маю ласку, а тут кім быў, тым і застаўся. Што за жыццё, васпане, што гэта за жыццё...

- Што зробіш, - азваўся хтосьці, - у кожнага свой чарвяк, які яго точыць.

- Не так ужо і ў кожнага, - прамармытаў Бурчак, ведучы падарожных далей. - А хіба вы, панове, як і пан стараста, самі сабе тых чарвякоў не заводзіце? Вось і зараз. Чуў я, што справа ідзе да вайны!

- Бадай што, да вайны, - пацвердзіў Барберы.

- Ну вось! А навошта яна нам?

- А навошта нам пра гэта думаць, пане Бурчак?

Праваднік змоўк. Тым часам яны зноў выйшлі на дварышча, і ён па сцежцы павёў іх да другой галерэі, а па ёй да свайго пакоя, у якім мы бачылі святло праз акно з вуліцы. Тут нашы падарожныя, адчуўшы цяпло, пачалі распранацца. Пакой пана Бурчака знаходзіўся недалёка ад варот на вуліцы Савіч, вялікі, з вокнамі ў розныя бакі, гасцям ён падаўся досыць прасторным, хоць і скляпеністым, невысокім. Адно акно выходзіла на вуліцу, другое, бакавое, на суседні падворак. Было яно, праўда, меншае і закратаванае, а ўсё ж заўжды глядзела на суседні дом. Сусед, аднак, маўчаў, можа, і таму, што яно выходзіла з палаца Хадкевічаў. У куце стаяў ложак пана Бурчака, дакладней, тапчан, накрыты выцертай мядзведжай шкурай, над ім вісела распяцце, абвітае пасвенчанымі галінкамі, жоўтая грамнічная свечка, перавязаная стужкай, абразок святога, галінка вербніцы і шабля на невялікім дыване, прыбітым цвікамі. Пры сценах стаялі простыя лаўкі, пасярод - такі самы просты дубовы стол, на ім некалькі пустых жбанкоў і кубкаў. На століку гарэла ў вялікім латунным ліхтары жоўтая васковая свечка, у каміне дагараў чырвоны агонь.

Падарожныя нарэшце адагрэліся. Пан Барберы, ён жа Гійаме Барб'е, або, як прасцей яго тут называлі - Вільгельм, іх начальнік, быў высокі худы мужчына, бледны, з твару жаўтаваты, вочы, бровы і валасы цёмныя. Доўгія валасы, прыгожыя вусы і вострая бародка на белым жабо, скамечаным і брудным пасля дарогі, суконны кафтан, скураныя штаны, боты з доўгімі шпорамі, капялюш з пёрамі, ласіныя пальчаткі, доўгія, ледзь не па самы локаць, - увесь яго выгляд і рыштунак, хоць і не польскага ладу, гаварылі аб тым, што ён чалавек мужны, бесшабашны ваяка, які да ўсяго адносіцца весела, з усяго смяецца, любіць вінцо, заляцанкі, росказні, не баіцца небяспекі і не надта паважае чуллівых людзей, якія ахвотна выварочваюць душу наросхрыст. Скінуўшы плашч, ён падышоў да каміна і, паціраючы рукі, грэўся каля вуголля, а ногі засунуў ледзь не ў самы жар.

Абодва ягоныя таварышы былі палякі, маладыя, прыгожыя з твару, апранутыя ў кунтушы і жупаны, пры палашах, у абодвух былі паголеныя галовы, доўгія вусы. Хаця з першага позірку ў іх тварах заўважалася нешта падобнае, аднак, калі прыгледзіцца, нельга было не адзначыць, што выраз іх быў розны. У малодшага быў высокі лоб, блакітныя вочы, рымскі нос, амаль белыя вусы, чуб, пагляд смелы, насмешлівы. У другога ж лоб быў нізкі, упалыя шэрыя вочы, нос непрыгожы, шырокі рот, тоўстыя вусны, адзенне вісела на ім, як на калку. Першага называлі пан Сумінскі, другога - пан Брожак. Яны абодва былі прыдворнымі пана старасты і памочнікамі пана Барб'е.

- Дык, можа, у вас знойдзецца і што-кольвечы перакусіць і выпіць? - спытаў Барберы ў Бурчака, які ўсё нешта незадаволена мармытаў.

- Такой парой? Усе ж спяць! Адкуль я магу што ўзяць, вашамосці?

- Вы ж не захочаце, каб я паскардзіўся пану старасту, што вы марылі мяне голадам? - настойваў Барб'е.

- Ад мяне гэта не залежыць, - адказаў Бурчак і замахаў рукамі, - а паскардзіцца вы можаце маршалку двара, які бачыць ужо дзесяты сон, яго ніхто не дабудзіцца, і прачнецца ён раніцой, калі сам захоча есці.

- Але ж пан дасць нам што-небудзь хоць на адзін зуб? - ласкава спытаў Сумінскі. - Напэўна ж, у вас ёсць нейкія прыпасы ў шафе?

- Я і не кажу, што не маю і што не дам, - адказаў Бурчак, - але калі ўжо дам, то не па абавязку перад вашамосцямі, а proprio motu - са сваёй ласкі і добрай волі.

- У кожнага з нас толькі адзін рот і адзін шлунак, - смеючыся, прамовіў Сумінскі, - і нам без розніцы, як яны напоўняцца: па абавязку ці з ласкі.

- Але ж цяпер пост, панове.

- А што вашамосць трымае ў сваёй шафе? - спытаў Барберы, падкладаючы ў агонь паленні.

- Што? Ну, трохі смажанай на алеі рыбкі, крыху грэнак з часнаком, збаночак піўка.

- Што зробіш, хопіць і гэтага! - згадзіліся падарожныя. - Дайце нам з вашае ласкі тое, што ёсць.

Яны селі за стол, а Бурчак з ключамі пайшоў да шафы, адамкнуў яе, потым расставіў на стале медныя міскі і расклаў па іх ежу.

Як бы мала яе ні было, елі са смакам, бо ўсе былі галодныя; пан Бурчак ужо збіраўся паставіць ім піва, калі ў вароты зноў пастукалі, а з вуліцы пачуўся нечы голас:

- Гэй! Ёсць там хто? Гэй! Адчыніце! Адчыняйце, я вам кажу!

- Ну вось, зноў, - незадаволена прамовіў Бурчак і падбег да акна. - Ці то насланнё якое, ці то Радзівілы збіраюцца браць нас прыступам. Хто гэта зноў? - Ён глянуў і тут жа, ні слова не кажучы, збег па лесвіцы, і падарожныя зноў пачулі скрып завесаў і тупат коней на брукаваным дварышчы.

- Хто б гэта мог быць? - зацікавіўся Барберы.

- Спытаем, калі вернецца пан Бурчак.

Пры гэтых словах адчыніліся дзверы пакоя, і ўвайшоў высокі мужчына са шпагай на баку, проста апрануты. На ім быў раменны пояс, шыты срэбрам, цёмны плашч, зацярушаны снегам. Ягоныя боты былі ўсе ў гразі.

- У мяне ўжо няма ніводнага вольнага пакоя, - звярнуўся да яго Бурчак, - дык, можа, вашамосць згадзіцца пераначаваць з панам Барберы?

- Мне ўсё роўна, дзе начаваць, - з акцэнтам сказаў новы госць, - я прывык спаць дзе прыйдзецца!

Усе, хто сядзеў за сталом, пачалі прыглядацца да яго, а пан Барберы ўстаў і падышоў да госця.

- Вітаю, пане Станіславе! Што здарылася? Так хутка вярнуўся?

- А, гэта вы, пан Барб'е! Рады вас бачыць. Вярнуўся, але не так хутка.

- А што прывяло цябе сюды?

- Што? Загад пана старасты, які мяне раней адправіў, а зараз паклікаў назад дзеля нейкай патрэбы.

- А! - усклікнуў Барберы. - Я ўсё зразумеў. Ты тут дзеля таго, што і мы. А куды ты ездзіў?

- Ды я ўжо быў выбраўся за мяжу, каб агледзець лепшыя крэпасці і замкі, як нечакана ўжо недалёка ад аўстрыйскай Вены атрымаў ліст ад пана старасты. У ім ён загадваў мне вярнуцца і абяцаў, што зноў адпусціць мяне, як толькі міне патрэба, дзеля якой ён мяне выклікае. I яшчэ загадваў спяшацца. Ну, дык я і спяшаўся, можна сказаць, без сну і адпачынку.

- Відаць, мы тут усе сабраліся дзеля аднаго, - прамовіў Барб'е. - Так яно і ёсць!

- А ў чым справа, пан Вільгельм?

- Хіба ты не ведаеш?

- Нічагусенькі не ведаю! Якая-небудзь вайна? Далёкі паход? Вораг напаў?

- Самае дзівоснае, што толькі можа быць. Але не той час і месца, каб цяпер гаварыць пра гэта. Пакуль што сядай і еш.

Запрошаны без цырымоній сеў да стала.

Падарожныя моўчкі елі, Бурчак тым часам хадзіў, мармычучы, па пакоі, быццам парадкуючы нешта. Калі сціх бразгат нажоў і місак, першы загаварыў пан Станіслаў, звяртаючыся да Барберы:

- Я паміраю ад цікавасці, дык скажыце мне, калі ласка, дзеля чаго мяне выклікалі? Па ўсім відаць, што чакаецца нешта важнае.

- Важнае, аж занадта, - адказаў француз, - ды калі пачынаць гаварыць пра гэта, то можна і да світання не скончыць, а ўжо ноч. Але ж ты чалавек разумны, дык, можа, і па дарозе нешта ўляцела ў вуха. Няўжо зусім нічога не чуў?

- Як вам сказаць, і чуў, і не чуў, - жвава адгукнуўся Станіслаў. - Вашай мосці вядома, што пан стараста - мой ласкавы апякун, ён хоча вывесці мяне ў людзі, таму за свой кошт адправіў мяне за мяжу, каб я пры іншаземных дварах павучыўся ваеннай справе, пабачыў свет. Я і паехаў, але неспадзявана атрымаў пасланне, загад паспяшаць назад, адкласці падарожжа на потым, бо я цяпер болын патрэбны дома. Я з вялікім шкадаваннем згарнуў клункі і павярнуў назад, заспяшаўся сюды. У сваім лісце пан стараста загадаў мне вяртацца як найхутчэй, і я так гнаў каня, што па шляху не меў часу некага распытаць, таму нічога і не ўведаў. Але па ўсім бачу, што, мабыць, ладзіцца другі інфляндскі* паход.

- Які там, да чорта, інфляндскі! - абарваў яго Барберы. - Многа горш, дзіўней - не інакш як грамадзянская вайна!

- Ды ну? А з кім? З іншаверцамі?

- З іншаверцамі! Яшчэ толкам нічога не вядома, але кажу табе, што грамадзянская вайна, - запэўніў Барберы. - Пачакай, я ўсё табе раскажу, што ведаю сам, бо бачу, што ты, пане, як кажуць, ні сном ні духам пра тое, што ў нас дзеецца, не ведаеш. Ты ж перад падарожжам быў тут?

- Пакуль я тут быў, мяне чужыя справы не цікавілі, - адказаў Станіслаў. - Нечаму дзівіцца: праціраў штаны на езуіцкіх лавах, вывучаў метафізіку, рыторыку і філасофію, акрамя таго, туляўся па лагерах; як толькі дзе страляюць, там і я порах нюхаю, а што там людзі гаварылі, я ўсё прапускаў міма вушэй.

- Тады мне трэба табе, пане, усё ab owo - з самага пачатку - талкаваць, цэлую казань казаць, - паківаўшы галавой, прамовіў Барберы. - Але бачу, што ў пана Бурчака зліпаюцца вочы, пара і нам ісці ў свой пакой.

Пан Брожак адарваўся ад збанка, з якога спрабаваў здабыць апошнія кроплі піва, і пайшоў. Бурчак пазбіраў міскі, кубкі і збан, саставіў іх зноў у шафе, потым узяў ружанец і сабраўся маліцца.

- Вы вельмі выразна паказваеце нам, што мы тут ужо затрымаліся, - заўважыў Барберы.

- Дык жа даўно пара спаць, - адказаў стары.

Тут увайшоў Брожак, замахаў рукамі.

- Не ўздумайце туды ісці, - спяшаўся папярэдзіць ён. - Печ так напалілі, што па пакоях пайшоў жудасны чад, якога не вытрымае і конь, не тое што чалавек. Усе слугі павыскоквалі на лесвіцу.

- Што ж нам рабіць? Дзе мы будзем спаць? - усклікнуў Барб'е.

- А дзе сабе хочаце! - адрэзаў Бурчак.

- Дык, можа, мы тут застанемся? - зноў спытаў француз.

Бурчак нічога не адказаў.

- Каб у нас быў хоць бы яшчэ адзін збан або пляшка віна, то мы б яшчэ неяк час прабавілі, - сказаў Барберы, - але ж ноч такая позняя ды такая доўгая!

- Хай вашамосць папросіць пана Бурчака адчыніць вароты, - нахіліўшыся, прашаптаў Брожак на вуха французу. - Я ведаю, дзе тут недалёка прадаецца піва, і схаджу са збанком.

- Але ж усе шынкі і корчмы даўно пазачыняліся.

- Нічога, мне адчыняць, я тут усюды свой. Ды там, напэўна, не спяць яшчэ. Хаця на ратушы празванілі гасіць агні, яны ўсё роўна паляць яго, - запэўніў Брожак.

- Каб хаця хто-небудзь не абакраў, такой парой, напэўна, швэндаецца нямала злодзеяў.

- О! Не бойцеся, вашамосць, а лепей папрасіце пана Бурчака адчыніць вароты і запрасіце яго на віно. Хай толькі адчыніць, я абавязкова знайду віна.

- Ведаеце што, пане Бурчак, - ужо ўголас прамовіў Барб'е, - здаецца мне, што нам нідзе не ўдасца заснуць, а трэба ж неяк скаратаць ноч. Дазвольце пану Брожаку схадзіць прынесці нам збан віна. Толькі дайце яму ключ ад варот.

- Што? Што? Ён прынясе віна? - спытаў стары.

- Прынясе, - запэўніў яго Барб'е.

- Дзе ён яго возьме такой парой?

- Паверце мне, вашамосць, - пераконваў Брожак, - я вам прынясу самага лепшага, ад Мальхера, з-пад шыльды.

- У Мальхера ўжо зачынена.

- Мне адчыняць, толькі вы ключ дайце.

Стары пакорпаўся на століку і выбраў адзін ключ, адвязаў яго ад раменьчыка.

- Ідзіце, вашамосць, - сказаў ён, - да варот ад Замкавай вуліцы, там злева ёсць дзверцы, каля варот, якраз насупраць крамы Мальхера, вам застанецца толькі перайсці вуліцу, і вы на яе парозе. Але, я прашу вас, замыкайце за сабой, бо нехта залезе, тады будзе мне бяды.

- Будзьце пэўнымі, вашамосць, - адказаў Брожак. - Дайце мне грошай, пане пэлкоўнік, - звярнуўся ён да Барб'е, - а вы, пане Бурчак, пазычце збан.

Сказаўшы гэта, ён заткнуў адно і другое крысо за пояс, насунуў па самыя вушы шапку, кіўнуў галавой Сумінскаму і зачыніў за сабой дзверы.

Паздзел 3

ЗБАН ВІНА

- Даўно я не бачыў віленскіх вуліц ноччу, - сказаў сам сабе пан Брожак, спускаючыся па лесвіцы на дварышча, - але і ўбачу нямнога, калі толькі перайду праз вуліцу да дома, дзе жыве Мальхер! I то добра.

Апынуўшыся на дварышчы, ён прабраўся да варот з боку Вялікай (Замкавай) вуліцы, папацёмку намацаў дзверцы, адкрыў унутраную папярэчную засаўку і паспрабаваў адкрыць замок ключом. Калі гэта яму ўдалося, ён праціснуўся на вуліцу, замкнуў за сабой дзверы, праверыў, ці замкнуліся, і зірнуў на вокны Мальхера, якія сапраўды аказаліся якраз насупраць.

- Што за халера! У яго цёмна! - здзівіўся Брожак, не ўбачыўшы святла. - Хіба ён адвучыў п'янтосаў заседжвацца ў яго? Ды не! Гэта яны, напэўна, хаваюцца, сядзяць з другога боку.

Падумаўшы так, ён падбег да варот камяніцы, прытуліў да яе вуха, потым стукнуў нагой адзін раз, другі, трэці.

- Гэй! Гэй! Ёсць там хто? Адчыніце!

Але ніхто не азваўся.

"Хай я месяц пасціцца буду, але ўсё роўна дабуджуся", - падумаў ён і зноў пачаў стукацца. I зноў без толку.

- Тут нешта не так! - сказаў ён праз хвіліну. - Але што ж здарылася? Паспрабую яшчэ.

Тут каля яго нешта зашамацела. Пан Брожак, які ад нечаканасці ледзь не ўціснуўся ў браму, павярнуўся.

Ззаду стаялі два мужчыны, глядзелі на яго і шапталіся. Брожак убачыў іх і, нядоўга думаючы, запытаў:

- Панове ягамосці! Ці не маглі б вы сказаць мне, што гэта здарылася з Мальхерам, што яго нельга дабудзіцца? Ягамосці нічога не адказалі, толькі зноў зашапталіся. Пан Брожак падумаў, ці не хочуць яго абакрасці, таму парашыў за лепшае не грукаць болей у вароты, каб на яго не напалі ззаду. Ён адышоўся ад іх і пабрыў далей, раз-пораз азіраючыся. Тыя двое, якіх ён убачыў, таксама павольна пайшлі за ім. Гэта насцярожыла хлопца, але ён не разгубіўся і адважна падаўся па вуліцы ў бок ратушы. Там ён спадзяваўся лягчэй дастукацца і пад якой-небудзь шыльдай усё ж купіць віна.

Вуліцы ўжо апусцелі, церусіў снег, недзе ўдалечыні пераклікаліся начныя вартаўнікі, здалёку даляталі ціхія гукі касцельных званоў. Навокал - нікога, ні ў адным акне няма святла.

"Відаць, ужо болын позна, чым мне здавалася, - падумаў Брожак, - але я не такі, каб вяртацца з пустымі рукамі".

Ён рашуча павярнуў направа да Пятніцкай царквы, глянуў угору на дом з ганкам, які выходзіў фасадам на рынак, убачыў на шыльдзе сасновую галінку, прыпарушаную снегам, і заспяшаўся да варот. I тут пачуў нарэшце гучныя гукі п'янай бяседы, дужа знаёмыя яму гукі, стук кубкаў, звон шклянак.

- Нарэшце! - узрадаваўся ён. - Дастану віна тут або нідзе!

I ён пастукаў у вароты раз, другі і закрычаў:

- Добрыя людзі, прашу вас, адчыніце!

Толькі ён змоўк, як зноў убачыў тых двух, што ішлі за ім, яны стаялі блізка і нібыта цікавалі за ім.

- I вы, ягамосці, хочаце трапіць на пастаялы двор? - спытаў ён, злёгку пакланіўшыся.

Адзін з іх азваўся:

- I мы? А вы, васпан, дзеля чаго тут?

- Хачу расстарацца вінца, - прызнаўся Брожак.

- Вы не дастукаецеся, - сказаў другі, наблізіўшыся. - Хіба што мы паможам.

- Ды я і сам дам рады, - запэўніў яго Брожак.

- О не! - запярэчыў першы незнаёмец. - Хоць сабе да самага ранку стукайцеся, ніхто вам не адчыніць. Але пачакайце крыху, я вам дапамагу.

Сказаўшы так, ён мінуў вароты, падышоў да камяніцы, праз шчыліны якой прабівалася святло, прасунуў руку ў выразанае пасярод сэрца і тройчы пастукаў у шыбіну.

- Хто там? - спытаў голас знутры.

- Свой, з кардыналіі*, адчыніце з вуліцы.

- Зараз.

Пачуліся крокі, стук, бразгат ключоў, нарэшце адсунулася засаўка, адчыніліся дзверцы. Першы зайшоў Брожак, услед за ім прасунуліся і яго новыя сябры.

- Хай вам Бог заплаціць за гэту паслугу, бачу, што я дарэмна аббегаў бы ўвесь горад і толькі біўся б ілбом у вароты, - дзякаваў незнаёмцам Брожак.

- Няма за што, - коратка адказаў адзін з іх.

Злева ад варот у тоўстай сцяне адчыніліся дзверкі, з іх выбухнула святло і цёплае паветра, запахла ежай. Пан Брожак увайшоў у доўгі і вузкі скляпеністы пакой, уздоўж якога стаяў стол, памаляваны ў чырвоны колер, абстаўлены лавамі і засланы тоўстым абрусам у плямах. Пасярод стала стаялі цяжкія латунныя ліхтары з запаленымі свечкамі. На абрусе валяліся абгрызеныя косткі, хлебныя крошкі, розныя недаедкі, стаялі пустыя медныя міскі, паліваныя збанкі і медныя і шкляныя кубкі. За сталом сядзелі толькі два мужчыны, дужа п'яныя, яны нахіляліся праз стол адзін да аднаго, стукаліся кубкамі і крычалі:

- За здароўе вашэці! За здароўе вашай жонкі пані Кацярыны і вашай цудоўнай дзяўчыны Настассі, усяго вашага роду! Прыспарай, Божа!

Гараджане былі ў дужа добрым гуморы.

Каля акна, што выходзіла на вуліцу, спаў, узлёгшы на стол, яшчэ адзін п'яніца, на ягонай галаве была нізка насунута шапка, і толькі з-пад рукі, на якую ён абапіраўся, былі бачны доўгія канапляна-шафраністыя вусы. Гаспадар, што адчыняў дзверы, выглядаў чалавекам дужым, румяным, невысокім, у сініх панчохах з воўны, у начным каўпаку на лысай галаве, у расхрыстаным суконным кафтане, з чырвоным тварам і пурпурным носам. У пакоі была яшчэ адна асоба: дзяўчына, надта ж брудная, худая і непрыгожая, нейкая зжаўцелая, у лахманах, заспаная. Валюхаючы з кута ў кут, яна збірала са стала міскі, кубкі, талеркі, лыжкі і, мармычучы нешта, пазяхаючы, выносіла іх у суседні пакой.

Тыя двое, да якіх толькі цяпер, пры святле, прыгледзеўся Брожак, былі маладыя хлопцы - упэўненыя ў сабе, добра апранутыя, яны зусім не былі падобныя на начных валацуг, якімі яны напачатку здаліся яму. Брожак, схамянуўшыся, пачціва і ветліва схіліў перад імі галаву і сказаў:

- Ды тут, мусіць, толькі харчэўня, можа, у іх я і не разжывуся віном.

- Не разжыцца віном! - адгукнуўся гаспадар, які падышоў з ключамі. - Не разжыцца віном! Нішто сабе! Хіба ж вашамосць не ведае новай харчэўні пана Супейкі, гараджаніна і купца горада Вільні? Разжывецеся, вашамосць, нават найлепшага - Канара! А ў што пану наліць?

- Вось у гэты збан.

Пан Брожак працягнуў яму двухгарнцовы* збан, гаспадар кіўнуў галавой і сказаў:

- Ідзіце за мной, вашамосць. А ці ёсць у вас чым заплаціць?

Брожак растуліў далонь і паказаў вышмараваны талер.

- Прашу за мной, - дадаў гаспадар, забраў ліхтар ад п'яных і шуснуў у глыб пакоя да дзвярэй, што вялі ў каморку.

Пан Брожак пайшоў услед за ім, а два "ягамосці" засталіся.

Гаспадар прывёў яго спярша ў цёмную каморку, тут панаваў страшэнны вэрхал, што можна было заўважыць нават пры водбліску свечкі, якая дагарала каля сцяны. У беспарадку грамаздзіліся карыты, кацялкі, пустыя бочкі, вялікія бутлі, міскі, віселі абрусы, валяліся мётлы, а на кучы бялізны і рознага іншага дабра ўладкавалася тая самая дзяўчына-служка, яна ўжо моцна спала, закрыўшы твар фартухом. З каморкі яны з гаспадаром выйшлі ў сенцы.

- З дазволу вашай мосці, - сказаў пан Супейка, - я схаджу па ключы ад склепа.

- Але ж вы там, вашамосць, дзеля ўсяго святога, не забаўцеся і не пакіньце мяне ўпацёмку.

- Я пакіну вашай мосці свечку, - адказаў гаспадар і заспяшаўся да напаўшкляных звярэй злева, праз іх можна было ўбачыць пры святле лампады, запаленай перад абразом Прасвятой Дзевы, чысты пакой, дзе за занавескай у кветкі было раскідана і развешана рознае жаночае начынне.

Гаспадар адчыніў дзверы, пачулася невыразнае мармытанне, бразгат ключоў, потым пан Супейка выйшаў. На ім ужо быў зялёны кубрак. Ён узяў з рук пана Брожака ліхтар і павёў яго па калідоры ўглыб, да дзвярэй склепа.

Пакуль пан Брожак чакае віна, мы вернемся ў першы пакой, дзе засталіся два незнаёмцы.

Гэта былі, як мы ўжо ўпаміналі, маладыя хлопцы, добра апранутыя, наколькі можна было меркаваць па іх абліччах і абыходжанні - прыдворныя нейкага пана, дваране, адзетыя на адзін манер у цёмнае, захутаныя ў багатыя плашчы. Яны знялі шапкі і прыселі на лаўкі каля акон ад вуліцы, насупраць гараджаніна, які спаў, разлёгшыся на стале.

- Ну, што скажаш? - спытаў адзін з іх. - Паспрабуем што-небудзь зрабіць?

- Небяспечная рэч, - адказаў другі. - Пра гэта трэба было падумаць загадзя.

- Але пакуль мы будзем думаць, хлопец уцячэ. Ну, дык што?

- У яго ёсць ключ ад дзверцаў, - прамовіў другі, - а нам бы ён вельмі прынагадзіўся. Ваяводзіч добра заплаціў бы нам, калі б мы займелі такі лёгкі доступ у палац Хадкевіча ды яшчэ і сувязь са служанкамі маладой князёўны. Яна і хацела б нам дапамагчы, але не можа, бо яе пільна вартуюць.

- Але як мы вывудзім у яго той ключ? - спытаў другі.

- Вядома, ні ў якім разе нельга яго адбіраць, але ці не пашукаць якога спосабу абдурыць гэтага сысунка?

- Што ж прыдумаць?

- Мне здаецца, лепш за ўсё добра напаіць яго, - разважаў першы, - ключ выкрасці і адціснуць копію з яго. Я чуў, што якраз так падрабляюць ключы зладзеі.

- Як бы нам гэта не выйшла бокам, - занепакоіўся другі, - тут пахне шыбеніцай!

- А хто пра тое ўведае? Да таго ж хіба мы робім гэта дзеля нечага благога?

- А я думаю, што красці ключ няма сэнсу, яны ж гэтак, як і ўсюды, знутры зачыняюць дзверы на засаўку.

Вось каб знайшоўся хто-небудзь ды адчыніў бы нам засаўку, тады і ключ спатрэбіўся б.

- Гэта так.

- Вось вернецца наш сысун, тады паглядзім, ці можна яго спаіць. Заадно паспрабуем што-кольвечы выведаць ад яго, пане Адаме.

Толькі ён сказаў гэта, як увайшоў, закрываючы збан крысом, пан Брожак. Хлопец збіраўся ўжо выйсці праз другія дзверы, як адзін з незнаёмцаў спытаў яго:

- Як відаць, вашамосць некуды нясе віно. А ці хацелі б вы распіць па кубачку з намі?

- Дзякую вам, панове, за прапанову, - адказаў пан Брожак, у якога пры згадцы пра кубак ледзь слінкі не пацяклі, - і рад быў бы выпіць з вамі, але не маю часу, бо мяне чакаюць у палацы Хадкевіча.

- Ды што там, усяго нейкая хвілінка, - сказаў першы незнаёмец і падаў знак гаспадару, каб прынёс віна. - I ў нас часу няма, каб доўга сядзець тут, бо і нас гэтаксама паслалі, і нам трэба вяртацца, але ў такую халадзіну грэх будзе не сагрэцца хоць кубачкам.

- Ну, калі ўжо вы, панове, так хочаце, - адказаў Брожак і сеў, паставіўшы збан пад стол, - то і вып'ем. Скажу пану Барберы, што доўга цягаўся, пакуль здабыў віна. Хай пачакае.

- Цяпер, пры святле, я вас хоць лепей разгледзеў, - дадаў Брожак, - а то вы мяне каля Мальхера напалохалі. Даруйце, але я падумаў, ці не зладзеі вы, іх такой парой хапае на вуліцах.

- Гэта так, апоўначы не варта выходзіць з дому, - падхапіў ягоныя словы другі незнаёмец, - але яшчэ, мусіць, не здаралася так, каб нехта напаў на адной з галоўных вуліц, ды яшчэ каля ратушы, там пільна сочаць вартавыя. Вось у завулку дык можна атрымаць палкай па лбе.

Тут гаспадар падаў пляшку віна і тры кубкі. Старэйшы з незнаёмцаў наліў поўны кубак пану Брожаку, той тут жа асушыў яго, выцер вусны і прашаптаў:

- Нейкае моцнае віно, баюся, як бы не ўдарыла ў галаву.

- Ды слабенькае, не будзь я Супейка! - запэўніў гаспадар. - Яго можна піць як ваду! Так-то яно пячэ, але толькі ў шлунку, а ў галаву не дае.

Тым часам другі як мог забаўляў Брожака, піў з ім, пакуль у пляшцы было віно, і хаця хлопец увесь час парываўся пайсці і баяўся выпіць звыш меры, аднак як толькі бачыў поўны кубак, нават не спрабаваў адмовіцца, спрацоўвала прывычка, і Брожак асушаў яго. Так з угаворамі, паддаючы сабе духу і адвагі, яны добра падвыпілі. Неўзабаве з бакоўкі выйшаў, выціраючы сабе нос, другі хлопец, ён абняў і перахрысціў Брожака, а сам неўпрыкмет зноў паклаў яму ключ у кішэню.

- Калі будзеце мець час, - звярнуўся ён да Брожака, - то прыходзьце да Мальхера, і мы зноў разам крыху вып'ем.

- З радасцю, - адказваў ім Брожак, хістаючыся і выплюхваючы віно са збана, які ён схаваў пад крысо. - Але ж вы, панове, так мяне напаілі, што я не ведаю, як мне патрапіць назад, да палаца Хадкевіча, хаця мне і не ўпершыню хадзіць ноччу па вуліцах.

- А нам з вамі ў адну дарогу, - супакоіў яго незнаёмец. - Адчыніце нам, пан Супейка.

Яны выйшлі з варот, якія ім адамкнуў гаспадар. На развітанне ён перахрысціў іх. Усе трое зноў апынуліся на вуліцы.

Разгледзеўшыся і дыхнуўшы свежага паветра, пан Брожак адчуў вялікі цяжар у галаве, яму здавалася, што ўсё навокал кружылася і шумела. Ён ледзьве распазнаў перад сабой ратушу з правага боку і пайшоў улева ў бок замка. Абодва ягоныя таварышы вялі яго, распытвалі пра многія рэчы, і ён, наколькі мог сабрацца з думкамі, адказваў, не задумваючыся над тым, чаму яго так распытваюць і што да таго гэтым незнаёмцам, якія нават не сказалі яму, хто яны. Нарэшце яны развіталіся з ім, паказалі дзверцы, якія Брожак з вялікай цяжкасцю адамкнуў, потым замкнуў за сабой, але засаўку ўжо не змог зачыніць. Потым доўга блукаў па дварышчы, аж пакуль не патрапіў на лесвіцу, што вяла да пакоя пана Бурчака. Калі яму адчынілі дзверы, ён застаў пана Барб'е, які хадзіў па пакоі, трывожачыся за знесены ключ, і пана Станіслава - той ужо спаў за сталом.

Брожак увайшоў, хістаючыся, і хаця ледзь трымаўся на нагах, але паставіў збан пасярод стала; пан Барб'е заўважыў перамену ў ягоным твары і зразумеў усё астатняе.

- Ты недзе ўжо добра дзюбнуў, - папракнуў ён Брожака.

- Хто? Я? - адгаворваўся той. - Я? Ды гэта чыстая мана, у мяне апрача снегу макулінкі ў роце не было.

- Давай ключ, дзе падзеў ключ?! - перапыніў яго Бурчак. - I дзе так доўга бадзяўся?

- Што? Ды ўсюды было пазачыняна. Да таго ж мяне хацелі абрабаваць зладзеі, ледзь жывы вярнуўся.

- Хіба на цябе напалі?

- Яшчэ як напалі, - жаліўся Брожак, аддаючы рэшту грошай фальшывымі жалязякамі, - ледзьве выкруціўся. Ён адступіў ад стала і захістаўся.

- О! Ды цябе чэрці ў бакі водзяць! - усклікнуў Барб'е.

- Таму што нехта з'ехаў мне чаканам* па лбе.

- Дзе? Дзе? Пакажы! - Усе падхапіліся і падбеглі да яго, нават пан Станіслаў ачомаўся і пачаў азірацца.

- У нас ёсць віно, - паведаміў яму Барб'е, - але наш нешчаслівы пасланец атрымаў за яго па лбе!

Усе пачалі шукаць на галаве след ад удару, але пан Брожак захінаўся, прытвараючыся, што дужа баліць, потым уцёк у другі пакой, падаслаў сабе плашч і лёг на ім спаць. А тым часам пан Барб'е і Станіслаў дасталі кубкі, запрасілі пана Бурчака, які, адклаўшы ружанец, ахвотна сеў за стол.

- Вы збіраліся, вашамосць, расказаць мне, што тут у вас дзеецца, што за грамадзянская вайна вось-вось распачнецца, - напомніў пан Станіслаў. - Раз вы мне абяцалі, то раскажыце, віно якраз і язык развязвае, і паддае ахвоты да гутаркі.

- Ды і я не ўсё ведаю, - ціха вымавіў пан Бурчак, - але раскажу, калі цікава.

Барб'е як фундатар віна першым наліў кубак і выпіў да Бурчака, Бурчак да пана Станіслава, той, у сваю чаргу, да пана Сумінскага, а потым яны селі кожны са сваім кубкам, і пачалася няспешная гамонка.

Паздзел 4

РАДЗІВІЛЫ I ХАДКЕВІЧЫ

- Вашай мосці трэба ведаць, - пачаў пан Барб'е, смакуючы віно, - што наш пан стараста і ўся сям'я Хадкевічаў здаўна родняцца між сабой, хаця і не дужа сябруюць.

- Так, гэта праўда, - перапыніў яго Бурчак. - Я вырас і памру ў гэтым доме, а таму як ніхто ведаю пра ўсе абставіны. Напачатку дзядзька яго панскай мосці пана старасты нябожчык Юрый, таксама жмудскі стараста, узяў сабе ваяводзіху наваградскую Радзівілаўну, а сам быў сынам княгіні Слуцкай з роду Алелькавічаў* - гэта таксама лучыць іх з Радзівіламі. Ён быў дужа даспадобы Радзівілам, хаця мы ўсе гаварылі, што з гэтага нічога добрага не атрымаецца: арол з грыфам не паладзяць.

- Вашай мосці трэба ведаць, што Алелькавічы таксама родзічы і Радзівілам, і Хадкевічам.

- I што тыя Алелькавічы - яблык разладу паміж імі.

- А хіба ўся справа ў Радзівілах? - спытаў пан Станіслаў.

- I ні ў кім іншым, - запэўніў француз, - але ты слухай далей, бо яшчэ пачуеш пра многія дзіўныя рэчы.

- Дазвольце мне спачатку расказаць пра гэтыя лучнасці, бо без іх нічога не зразумець, - стараўся растлумачыць Бурчак. - Паўтараю: Радзівілы родняцца з Хадкевічамі, а абодва гэтыя роды - са слуцкімі Алелькавічамі. Каб лепш уявіць, якім чынам, сачыце за маёй думкай: нябожчык дзядзька цяперашняга пана старасты Гераніма, у свой час таксама жмудскі стараста, парадніўся з Соф'яй Алелькавічавай, слуцкай князёўнай, а тая Соф'я была сястрой князя Сымона, бацькі князя Юрыя, які з'яўляецца бацькам нашай Соф'і Юр'еўны Алелькавічавай, слуцкай князёўны. З гэтага вы, вашамосць, выразна бачыце, што пан Юрый быў дзядзькам нашай панны. Трэба вам ведаць таксама, што гэта быў дужа набожны і пачцівы пан, хай Гасподзь дасць вечны спачын душы ягонай, і быў ён так- сама жмудскім старастам. Пяць гадоў таму ўсе плакалі, калі яго хавалі ў Брэсце, і я праліў нямала слёз, бо ён мне дужа спрыяў і заўжды памятаў пра мяне. Аднак вы, вашамосць, яшчэ не бачыце, у чым тут тое радство Радзівілаў з Алелькавічамі, дык я вам зараз пра гэта і раскажу. Бо цяперашні віленскі ваявода пан Радзівіл, які мае сына Януша, пабраўся з дачкой князя Канстанціна Васільевіча Астрожскага, кіеўскага ваяводы, а яна дачка Аляксандры Алелькавіч са Слуцка. Вось вам і крэўнае радство.

- Я так думаю, - перапыніў Барб'е, - што з усёй гэтай генеалогіі пану Станіславу зусім не зразумела, як гэта звязана з цяперашняй іхняй звадай, і хачу яму патлумачыць. А таму вяртаюся да свайго: Хадкевічы з Радзівіламі ў радстве, але тым не менш не дужа ладзяць між сабой. Аднак жа нябожчык Юрый, жмудскі стараста, так-сяк патрапляў у тон свайму цесцю, цяперашняму ваяводзе, бываў у яго ў доме, і жылі яны душа ў душу. Тая дружба была б яшчэ мацнейшай, калі б яны былі адной веры, але нябожчык Юрый быў дужа набожны і заядлы каталік, а ваявода, як вядома, ерэтык, знаецца з разнаверцамі, а нядаўна запісаўся ў канфедэраты разам з князямі Астрожскімі і іншым панствам з Русі. Аднак жа між сабой яны былі ў добрай згодзе. А тым часам, ужо даўно тое было, яшчэ ў 1595 годзе, памёр бацька нашай маладой князёўны Соф'і Слуцкай і перад смерцю даверыў апеку над ёй у сваім завяшчанні пану Юрыю Хадкевічу.

- Яна апошняя прадстаўніца гэтага слаўнага роду, - дадаў Бурчак, - які некалі меў сваё месца ў сенаце пры князю-біскупе віленскім. У яе багаты пасаг - Слуцкае і Капыльскае княствы.

- Калі тое сталася і князёўна Соф'я дасталася ў апеку пану Юрыю, жмудскаму старасту, Радзівілы пачалі яго абхаджваць з надзеяй схіліць яго на свой бок, каб прыдбаць Соф'ю і яе ўладанні. I яны так добра справіліся з гэтым, так улашчылі добрага жмудскага старасту, што яшчэ ў 1594 годзе, якраз за год да ягонай смерці, дамовіліся, што Соф'я выйдзе замуж за князя Януша Радзівіла, сына цяперашняга пана ваяводы і князёўны Астрожскай.

- Як магло такое здарыцца? - здзівіўся пан Станіслаў.

- Як? - перапытаў Бурчак, падстаўляючы свой кубак, каб у яго налілі віна. - Пра гэта лепей раскажу я, таму што сам быў сведкам усяго. Было ўсё гэта ў Брэсце, калі там будаваўся на стараставы грошы прыгожы касцёл, а сам ён праводзіў шмат часу ў малітвах, за некалькі гадоў да смерці дзень у дзень хадзіў на ўсе малебны і нават мала знаўся з людзьмі, так улягаў у набажэнствы. Радзіві- лы даўно хацелі мець пэўнасць у тым, што атрымаюць князёўну Соф'ю, якой у той час (а было гэта ў 1594 годзе) ішоў дзесяты год. Зусім дзіця! Дужа яны вакол яго віліся, улашчвалі яго, але ніводзін з Хадкевічаў і думаць не ду- маў пра шлюб багатай дзяўчыны з блізкім родзічам, нават калі б была пэўнасць, што Папа Рымскі дазволіць яго па просьбе караля, які добра адносіўся да паноў Хадкевічаў. Аднак яны не хацелі таго, таму што бачылі ў такім шлюбе парушэнне боскіх законаў. А вось габрэі-хрысціяне - тыя уступаюць у шлюб і з родзічамі. I вось тады...

- Нешта вы дужа падрабязна ўсё разводзіце, - не стрымаўся Барб'е.

- Нічога, нічога, нас ніхто ў шыю не гоніць, лепей распавесці ўсё як ёсць, - не адступаў ад свайго Бурчак, - толькі, пане, набярыцеся цярпення. Дык пра што гэта я?

- Пра тое, як хацелі аддаць князёўну за Януша.

- Ага, так. Вядома ж, хацелі і ўсяляк улашчвалі пана старасту, а пан стараста, каб пазбавіцца ад іх націску, даў слова шляхціца, што як падрасце князёўна і захоча сама выйсці замуж за князя Януша, то ён яе выдасць. Але ваяводу Радзівілу мала было гэтага слова, ён хацеў мець поўную ўпэўненасць у тым, што ягоны сын стане ўладаром Слуцкага і Капыльскага княстваў. Як зараз памятаю: быў я аднойчы ў Брэсце, і пайшлі мы бадай што ўсе ў касцёл. А было гэта, помніцца, у суботу перад Белым тыднем*. Раптам падбягае да нас дворны слуга і кажа, што конна прыехаў васал пана ваяводы, а неўзабаве будзе і ён сам. Маршалак падышоў да лаўкі пана старасты, паведаміў яму пра госця, а нябожчык стараста гэтак строга адказвае: "Ты ідзі і прымі яго, а ў мяне на першым месцы - Бог, а ўжо за ім усе на свеце князі і нават каралі. Вось скончыцца служба, тады я і вярнуся ў замак". Ён даслухаў да канца службу, пасля вярнуўся ў замак, а там ужо стаяць карэта, коні пана ваяводы і яго асабістая ахова. Павіталіся сардэчна і зычліва, а потым было там вялікае баляванне. Добра прынялі і людзей ваяводы - для іх выкацілі бочкі, ежы было напоўніцу, стол накрыты цэлы дзень, пры ім і я, быццам зараз памятаю, слугаваў ваяводскай чэлядзі. Потым ужо пры двары даведаліся, што пан ваявода прыязджаў да старасты па нейкую паперыну.

З ім быў малады ваяводаў сын, князь Януш, пачцівы хлопец і шчодры, але ўжо тады, як і цяпер, у ягоных вачах праглядвала вялікая гордасць. Ён нікому слова добрага не сказаў, калі што не па ім было, адразу ж адсылаў чорту на рогі. Было там шмат паноў, сярод іх і пляменнік пана ваяводы - князь, стараста мазырскі, многа сяброў. I яны зноў пачалі завіхацца каля пана старасты, многа чаго яму наабяцалі, напаміналі пра параднёнасць. Назаўтра мы даведаліся, што князёўну Соф'ю сасваталі князю Янушу пад заклад, і гэта засведчана дакументам.

- Як гэта - пад заклад? - зноў здзівіўся пан Станіслаў.

- Пан стараста даў паперу пану ваяводу, у якой засведчыў, што пад заклад вялікай сумы грошай абяцае выдаць князёўну толькі за князя Януша, калі яна стане паўналетняй. Калі ж не споўніць таго, то сам заплаціць вялікі заклад. Я ўжо не ведаю, чаму пан стараста гэтак зрабіў, але дзе ж ты дзенешся, калі і просяць, і ўгаворваюць, і клянуцца ў вечнай дружбе. Як тут не згадзіцца? Пасля гэтага былі зноў вялікія гулянні і віваты, выпіта многа віна, нарэшце ўсе раз'ехаліся. Пан стараста быў дужа рады, што нарэшце выправіў іх, адразу ж загадаў прыбраць у пакоях і нанава асвяціць іх пасля гэтых ерэтыкоў, як пасля пракажоных.

- З гэтай пары, - падхапіў Барб'е, - хоць князёўна была яшчэ дзіцём, да яе стаў учашчаць князь Януш, прысылаў падарункі, каб спадабацца ёй; ваявода таксама час ад часу заязджаў пагасцяваць да бацькі, а ён хоць быў і цярплівы, і дабрачынны, але не любіў гэтых раптоўных наездаў і не раз казаў: "Ох, не падумаў я добра, калі даваў тую паперу, але будзь што будзе, справа зроблена. Раз слова даў, яго трэба трымаць". Але наш стараста раптоўна памёр.

- О, хай яму будзе вечная памяць, - усклікнуў Бурчак, малітоўна склаўшы рукі. - Гэта быў чалавек, якіх мала на свеце, мілы людзям і Богу, не было ні адной жывой душы, якая мела б на яго крыўду.

- Памёр ён у Брэсце ў чэрвені 1595 года, вось ужо чатыры гады прайшло з таго часу, палова пятага мінула нават. Пасля яго смерці Радзівілы вельмі ўстрывожыліся, не ведалі, з чаго пачаць, як зноў наладзіць парваныя сувязі, таму што апека перайшла да брата нябожчыка старасты - Гераніма, віленскага кашталяна, брэсцкага старасты, які не быў у такой дружбе з Радзівіламі, як Юры. Кашталян даведаўся пра смерць брата і паспяшаўся ў Брэст, бо Хадкевічы хацелі як належыць справіць хаўтуры і ўшанаваць яго памяць. На пахаванне прыехала многа ўплывовых людзей - сенатары, святары, - усе яны сказалі многа добрых слоў пра нябожчыка, а ксёндз Брандт, езуіт, выступіў з прачулай прамовай, якая ўсіх кранула. Пазней яна была надрукавана ў мясцовай езуіцкай акадэміі. Але гэта было аж у лістападзе, а вестка пра смерць дайшла да Радзівілаў адразу, і яны нібыта дзеля хаўтураў (хоць і ерэтыкі), а на самай справе дзеля пацвярджэння дамоўленасці паспяшаліся ўслед за віленскім кашталянам.

- I я там быў, - працягваў Бурчак. - Усе мы плакалі каля труны нашага дабрадзея, чакалі дня пахавання, і тут якраз Радзівілы іп magno comitatu - з вялікай світай - знатных паноў і чыноўнікаў прыехалі ў замак. У першы дзень яны, шануючы памяць нябожчыка пана старасты і жалобу пана кашталяна, нічога не гаварылі, але назаўтра ж пачалі напамінаць пра тыя паперы, настойвалі на тым, каб аднавіць іх, згадвалі пра сваяцтва і сяброўскія сувязі, якія здавён існавалі паміж іх родамі. Спачатку кашталян не ішоў ні на якія ўступкі, адгаворваўся, што будзе дастаткова той першай дамовы з братам, але паны Радзівілы настойвалі, каб зноў дагаварыцца на ранейшых умовах з закладам, бо ім хацелася дамагчыся свайго. Я вам забыўся сказаць, што віленскі кашталян у час першай дамоўленасці таксама прысутнічаў, больш таго - ён сам пісаў яе, таму мусіў абнавіць паперы, раз ужо апека перайшла да яго. Пасля доўгіх угавораў быў складзены новы акт, які пісаў і аформіў складней, чым першы, маршалак яго каралеўскай вялікасці Андрэй Юндзіл. Падпісалі яго русін Аляксандр Галаўчынскі, які падтрымліваў Радзівілаў і прыехаў з імі, Ян Трызна і Пётр Страбоўскі, трайдзенскі стараста. У тым новым акце занатавана, калі верыць чуткам, што віленскі кашталян абяцае аддаць маладую князёўну замуж за князя Януша Радзівіла, калі ёй споўніцца пятнаццаць гадоў, тут, у Вільні, у гэтай вось камяніцы, дзе мы зараз сядзім, 6 лютага 1600 года, калі яна сама таго захоча і не будзе супраць. На гэты раз Радзівілы былі вельмі задаволены, князь быў дужа рады, бо ўсе яны ўжо не адзін год дамагаліся гэтага. I ўсё ж яны дужа баяліся, каб хто-небудзь не сапсаваў іхнія планы. Якраз з нашым панам старастам яны былі не ў дужа добрых стасунках, у іх цягнуцца нейкія даўнія родавыя спрэчкі. Таму яны пабойваліся, як бы ён не падбухторыў пана кашталяна супраць дамовы, а магчыма, іх непакоіла і іншае - многія літоўскія роды хацелі б парадніцца з Хадкевічамі праз князёўну. Праўда, засцерагаючыся ад гэтага, ваявода дапісаў у тым акце, што кашталян не будзе патаемна чыніць ніякіх перашкод, і ўсё гэта пад закладам у тысячу літоўскіх коп. Вялікія, скажу вам, грошы!

Калі ж неабачлівы кашталян пайшоў на такую ўмову і падпісаў акт, то Радзівілы нават не сталі чакаць пахавання, паехалі з Брэста радасныя і задаволеныя тым, што ім удалося абхітрыць Хадкевічаў. А князь Януш па волі свайго бацькі ваяводы яшчэ больш стараўся ўвайсці ў фавор, заваяваць прыхільнасць князёўны - праведваў яе, слаў падарункі, каб спадабацца ёй. Людзі кажуць, што яна яго ўпадабала, і гэта так і ёсць.

Дзеялася тое ў 1595 годзе, як я ўжо вам казаў, увесь гэты час князь Януш усё гэтак жа ўвіхаўся каля князёўны аж да гэтых дзён, а яна падрасла, стала дужа прыгожай. Вы бачылі яе хоць раз?

- Не, ніколі, - адказаў пан Станіслаў, - бо мне даводзілася больш бываць пры войску, чым ацірацца пры дварах. Як я мог бачыць яе, калі яна жыве то ў Гродне, то ў Брэсце, то тут, у вас, у Вільні, у кашталяна ў кляштары бернардзінцаў. А я тут бадай што і не бываю.

- Цяпер яна жыве ў нашым палацы, - сказаў Бурчак, - разам з ахмістрыняй нашага пана Влодскай. А падбор прыдворных дзяўчат проста каралеўскі - з самых лепшых, шляхетных паненак. Калі вы яе не бачылі, то вельмі шкада: на яе прыемна глядзець, нібы на касцельныя роспісы. Пакуль вы тут будзеце, вам, напэўна, удасца ўбачыць яе. Глянуць на яе - ніколі не скажаш, што гэтая дзяўчына расла, гора не ведаючы, што ёй усяго хапала, такая яна худая і слабая. Здаецца, ветрык дзьмухне і Яна паваліцца. Затое з твару прыгожая, хаця ўвесь час дужа засмучаная, нібы нядаўна плакала ці хварэла. Убачыш яе, і такая туга падступіць, што сам вось-вось, здаецца, заплачаш. Я ніколі не бачыў і не ведаю, ці смяецца яна, хіба толькі калі прыязджае князь Януш. А ён, ці праўда, ці не, дужа ўлягае за князёўнаю, моцна кахае яе, ва ўсім слухаецца.

- I ўсё ж вы, пане, многае апусцілі, - заўважыў Барб'е, разліваючы віно па кубках, - бо трэба ведаць і тое, што Радзівіл узяў за сваёй жонкай, Астрожскай, добры пасаг і сярод усяго іншага некалькі маёнткаў пад Оршай, якія яшчэ пры Жыгімонту Аўгусту пад заклад у пяць тысяч злотых былі перададзены Хадкевічам.

Невядома, што за злы дух падбухторыў ваяводу Радзівіла праз суд дамагацца тых маёнткаў. Хадкевічы былі настолькі ўражаны гэтым, што, нягледзячы на ўсе абяцан- ні ў Брэсце, на клятвы ў вечнай дружбе, праз пару гадоў скасавалі ўсе пагадненні. Радзівілы ўзнялі страшэнны крык і парвалі ўсе сувязі. Яны настолькі заеліся між сабой, што нават перасталі бачыцца, а пан Аляксандр і пан стараста затаілі вялікую крыўду на ваяводу. Яны судзіліся, пагражалі Радзівілам, што тыя маёнткі і Копысь адгукнуцца на лёсе князёўны Соф'і. З гэтай пары яны рабілі ўсё для таго, каб не дапусціць таго шлюбу. Неўзабаве пасля тых цяжбаў за Копысь наш пан стараста з братам Аляксандрам паехалі ў Брэст, туды ж прыехаў і іх дзядзька, апякун князёўны, віленскі кашталян Геранім. Вы туды яшчэ раз не ездзілі? - спытаў у канцы Барб'е ў пана Бурчака, які ўважліва слухаў.

- Не, не быў, але добра ведаю пра ўсё, - упэўнена адказаў Бурчак. - Яны прыехалі да дзядзькі, скардзіліся і крычалі, што ён заеўся з Радзівіламі, што тыя ўсё робяць дзеля згубы іх роду, цягнуць іх у суд, хочуць адабраць маёнткі.

Яны так расхвалявалі пана кашталяна, што і ён, ахоплены злосцю, пачаў разам з імі пагражаць Радзівілам. Яны ўзяліся даводзіць, што дамова з імі наконт шлюбу несапраўдная, таму што князь Януш і князёўна Соф'я блізкія родзічы, што яна яму амаль сястра; пазней давялі гэта і да вушэй караля, які быў заўжды прыязны да Хадкевічаў. Каралю не падабалася, што ерэтыкі могуць увайсці ў еднасць з імі і, нягледзячы на прадпісанні святога каталіцкага касцёла, ажэняць свайго сына з князёўнай. Яны так угневаліся на Радзівілаў, што князь Аляксандр Галаўчынскі, які нагадаў пра апошнюю ўмову, змацаваную пячаццю, вывеў іх з цярпення і сам, раззлаваны, пакінуў Брэст. А наш пан Аляксандр і пан стараста пачалі тым часам пераконваць дзядзьку, што ён, калі хоча аддаць князёўну Соф'ю Радзівілам, то хай хаця б памятае пра сваіх і нічога не робіць без іх ведама, каб яны не без выгады для сябе прыйшлі да згоды адносна Копыся. Нарэшце яны дамагліся таго, чаго хацелі, і ён на паперы, пад вялікімі зарокамі і закладамі, засведчыў, што без іх ведама не выдасць князёўну ў вызначаны тэрмін. Радзівілы даведаліся пра тое, што рыхтавалася, але ваявода пакінуў маёнткі сабе, бо ў яго была папера ад кашталяна, на пагрозы ён не адказваў, быў упэўнены, што даможацца свайго. А наш пан стараста з братам Аляксандрам запрасілі пана кашталяна ў наваградскі земскі суд, каб разабрацца ў сваяцтве князя Януша з князёўнай Соф'яй, выклікалі і віленскага ваяводу па гэтай справе. Яны даводзілі, што, паводле Літоўскага статута, а таксама каталіцкіх устанаўленняў, не можа быць шлюбу паміж блізкімі родзічамі.

Ваявода з гэтага толькі пасмяяўся, бо ўжо аб тым пісалася, што земскі суд не мае дачынення да шлюбных спраў. Раззлаваўшыся на нашых паноў, а яшчэ больш на кашталяна за тое, што даў сябе ўгаварыць і падпісаў новы дагавор, ваявода таксама пачаў пагражаць. А вы ж ведаеце, што ён можа!

Так усё і цягнулася да гэтага года. Але ж я яшчэ не расказаў вам, як абышліся Хадкевічы з князем Янушам, які па-ранейшаму часта бываў у князёўны Соф'і, не забываўся пра яе. Два гады таму, памятаю, паехаў ён да яе ў Брэст, а вярнуўся адтуль дужа злосны, праклінаючы нашых паноў за тое, што дрэнна прымалі яго, далі пабачыцца з князёўнай усяго раз ці два, ды і то нядоўга, у іхняй прысутнасці. Потым ужо, зусім нядаўна, пан кашталян папрасіў пана старасту, каб ён дазволіў пажыць ёй у нашым нядаўна адрэстаўрыраваным доме, і перавёз князёўну з усім яе дваром у Вільню. Тут князю Янушу стала яшчэ цяжэй бачыцца з ёю.

Ужо хутка год, як усё гэта здарылася, і за гэты час адносіны паміж іх мосцямі не палепшыліся. Як цяпер памятаю, што тады было. Якраз у аўторак, перад днём Божага Цела*, прыехаў князь Януш да гэтай камяніцы, хацеў пабачыцца з князёўнай, якая ўбачыла яго на вуліцы праз акно і, як заўжды, радасна прывітала. Пан стараста быў дома і праз маршалка загадаў паведаміць князю Янушу, што князёўна не прыме яго, таму што ён як апякун не дазваляе. Князь Януш узняў вялікі крык, пагражаў яму, злаваўся, але нішто не дапамагло.

Праз некалькі дзён князь Януш прыслаў пасланца з лістом і нейкім падарункам, але і гэтага наш стараста не дапусціў: падсцярог і адправіў назад з тым самым, ды яшчэ наказаў перадаць, што з усяго гэтага нічога не будзе, пакуль ён жывы, што Радзівілы ўжо шмат у чым паказалі сваю непрыхільнасць да роду Хадкевічаў, таму хай лепш пакінуць іх у спакоі. Князь Януш спрабаваў падкупіць слуг, але гэта раскрылася, слуг прагналі, на тым усё і скончылася. Князёўне было строга загадана, каб яна не спрабавала патаемна звязвацца з князем, інакш пасадзяць пад замок у манастыры. Князёўна плакала, але нішто не дапамагло. А князі Радзівілы, помсцячы за Яна Караля і Аляксандра віленскаму кашталяну, у тым годзе пацягнулі яго ў Трыбунал, дзе суддзя, князь Юрый Радзівіл, троцкі кашталян, абвінаваціў яго ў парушэнні дамовы, згодна з якой ён не меў права ўступаць у патаемныя змовы супраць ваяводы. Суддзя абвінаваціў яго ў тым, што ўступіў у змову са сваімі пляменнікамі, з-за чаго паўсталі цяжкасці ў выкананні дамоўленасці. Лёгка здагадацца, што кашталян прайграў справу і павінен быў заплаціць залог - тысячу коп. Але той, нават пад пагрозай баніцыі, не заплаціў.

- Ну, наш кароль ніколі не дапусціць такога, - заўважыў Барб'е, - мы ж усе добра ведаем, што ён любіць і падтрымлівае ўсіх шчырых католікаў, у тым ліку і Хадкевічаў, а ўсіх ерэтыкоў і схізматыкаў, на чале якіх стаяць Радзівілы і Астрожскія, дужа ненавідзіць. Гэта проста немагчыма, каб выйгралі яны, а не мы. Вам, пане Станіслаў, трэба ведаць, - дадаў ён, - што ў іх шэрагах сёлета пачаўся вялікі рух, што яны ідуць супраць караля і католікаў, як ільвы, і што кароль нам дапамагае. Ён зноў ажыўляе справу уніі з яе моцнай пагрозай праваслаўю. Тры гады назад яна пачалася, цяпер жа кароль хоча давесці яе да канца. Летась перад Трыбуналам тут быў вялікі з'езд, на які прыехалі князі з рускіх зямель, Астрожскія, а таксама рэфарматары з Польшчы. Яны хацелі стварыць нейкую унію праваслаўя з іншымі ерэтыкамі, каб супрацьстаяць католікам, езуітам і каралю, абараняцца ад іх. Тады адбыўся і слаўны дыспут, на якім супраць трыццаці іх правадыроў выступіў ксёндзезуіт Сміглецкі, многіх з іх пераканаў, на вялікі іх сорам, але іх гэта не стрымала, яны хадзілі па горадзе і гаварылі, што выйгралі, хаця ёсць нямала сведкаў адваротнага.

- Але ж вы, пане, яшчэ не сказалі, калі, дзе і паміж кім будзе тая вайна, - нагадаў пан Станіслаў, - няўжо будуць біцца за князёўну Соф'ю?

- Ва ўсякім разе, я так думаю, - сказаў Бурчак, - бо Хадкевічы збіраюцца абараняцца не на жыццё, а на смерць. Праўда, кароль пісаў і да пана старасты, і да пана ваяводы, каб суняліся, каб дазволілі рассудзіць іх і разгледзець іх узаемныя прэтэнзіі на сейме, але - як гарохам аб сцяну. Не згадзіліся!

- Што ж будзе? Няўжо сапраўды пачнуць ваяваць?

- Відаць, што так, - адказаў Барб'е. - А пакуль не наступіць вызначаны дзень выдання князёўны замуж - шостага лютага наступнага года, дай нам Бог спакойна дачакацца тут, у камяніцы пана старасты, калі яна пачнецца, тая вайна.

- А да яе ўжо мы паціху рыхтуемся, - дадаў Бурчак. - Наш пан стараста адусюль склікае і збірае людзей, але дарэмна ён падстаўляе свой лоб гэтым брыдотным ерэтыкам, ім жа дапамагаюць дужа магутныя Астрожскія і ўсе, колькі іх ёсць, ерэтыкі і русіны. Але ж і яго каралеў- скай вялікасці не спадабаецца, калі марна загінуць ягоныя найбліжэйшыя і найадданейшыя прыхільнікі. Дзякуй Богу, наш кароль вельмі заклапочаны гэтым і, вядома ж, зробіць усё, каб не дапусціць вайны, калі ж да таго дойдзе, то пан стараста выставіць не меней чым дзве тысячы войска на абарону камяніцы ды яшчэ тры дзесяткі гармат.

- А што ж Радзівілы? - спытаў Станіслаў.

- Ого! У іх людзей - да халеры, ім дапамагаюць усе сённяшнія канфедэраты, усе яны на іх баку з імі тры князі Астрожскія, кракаўскі кашталян, кіеўскі і валынскі ваяводы, і ўсе яны могуць выставіць многа людзей. А яшчэ з імі і князь курляндскі, бо і ён ерэтык.

- А таксама Абрамовіч з Варнян і смаленскі ваявода, а з ім ягоны швагра Нарушэвіч, пляменнік - мазырскі стараста, ды хто іх там зараз злічыць, - дадаў Барб'е. - Яны могуць сабраць каля пяці, а то, можа, і шасці тысяч войска. Але там, дзе шэсць атакуюць, дзве могуць лёгка абараняцца.

- Будзем спадзявацца, што Бог нам дапаможа, не паддамося, - прамовіў пан Станіслаў.

- Вы, вашамосць, быццам бы казалі, што і Замойскі з імі, супраць нас?

- Хто яго зразумее? - зазначыў пан Станіслаў. - Мы пра яго наслухаліся падчас элекцыйнага сейма*, як быццам нармальны хлопец, але на яго глядзяць як на нейкае дзіва. Раскажыце мне, хто за нас?

- Усе католікі, але магнатаў мала, шляхты больш, напэўна, давядзецца браць у войска салдатню, бо ўсе баяцца зачапіць ваяводу і канфедэратаў - кожны пачціва адказвае, што і рады быў бы дапамагчы, ды нешта замінае. Толькі сандамірскі ваявода Мнішак па старой дружбе і па веры з намі, але і ён не абяцае прыслаць людзей, толькі сам прыедзе.

- Але ж усё гэта - жудасная рэч, можа скончыцца дужа кепска! - усклікнуў пан Станіслаў і ўстаў. - Хадкевічы ж нават і не думаюць аддаваць князёўну, а Радзіві- лы намерыліся ўзяць яе сілай, як крэпасць.

- Так яно і ёсць, - пацвердзіў Барб'е.

- А што думае пра гэта сама князёўна?

- Толькі Бог можа чытаць у яе сэрцы, - прамовіў Бурчак. - Я штодня бачу Соф'ю, многа чуў пра яе, але ведаю не лепей, чым вы, панове, прыехаўшы здалёку. Мне здаецца, што яна ўсёй душой хінецца да князя Януша, што яна кахае яго. А з выгляду - спакойная, маўклівая, нібы яе ўсё гэта не абыходзіць. Калі пан кашталян і наш пан стараста сказалі ёй, каб ніякіх сувязей, ніякага ліставання (бо і гэта бывала) з князем Янушам не мела, не прымала ад яго пасланцоў, то яна ім адказала: "Хай будзе ваша воля". Але мне ўсё ж думаецца, што яна шукае спосабу ўбачыцца, сустрэцца з князем Янушам. Таму што калі князь едзе па вуліцы (а ён досыць часта праязджае пад нашымі вокнамі), яна заўжды стаіць і глядзіць, часам падае яму знак белай хусцінкай. Яна, бядачка, і галавой яму ківала. Я не раз бачыў такое. Вось праведае пан кашталян ды пераселіць яе ў другі пакой, бо гэтая пагроза баніцыі страшэнна раззлавала яго. Як толькі даведаўся, што яны хочуць чыніць, то гатовы быў уступіць хутчэй чорту, чым Радзівілу. Ён ведае, што ўсе католікі супраць яго, што князь рэктар калегіума Святога Яна праз сваіх людзей даў знаць пра тое каралю і прасіў, каб ён не дапусціў вайны. Але тут, у Вільні, ерэтыкі трымаюць усё ў сваіх руках. Каб супраць іх не былі езуіты, то яны б тут па галовах хадзілі, бо сваю цяперашнюю канфедэрацыю яны дужа цэняць.

- А вось і днець пачынае! - усклікнуў пан Барб'е, паглядзеўшы ў акно. - Пойдзем у наш пакой, бо і збанок ужо сухі, і галава цяжкая.

- А мне трэба працаваць пасля бяссоннай ночы, - дадаў Бурчак. - Як толькі бразне ў дзвярах, трэба адчыняць, ды яшчэ давядзецца наводзіць парадак у камяніцы, бо пан стараста можа вось-вось прыехаць.

Яны пачалі разыходзіцца. Ужо добра развіднела, калі пан Барб'е і пан Станіслаў ляглі спаць на сене.

Паздзел 5

У КАРДЫНАЛІІ

У горадзе наступіў ранак і адразу напоўніўся рухам і жыццём. У лічаныя хвіліны жвава, шпарка абудзілася ўсё, заварушылася, пайшло, зажыло, адчула сябе часцінкай вялікага жыцця. Як толькі ледзь-ледзь заружавела на ўсходзе, уся Вільня няспешна пачала абуджацца ад сну; першы падаў голас і паклікаў на малебен звон на касцёле бернардзінцаў, на другім канцы горада адгукнуўся звон францысканскага касцёла, а потым загучаў зладжаны хор усіх гарадскіх касцёлаў і цэркваў. Вуліцы пачалі напаўняцца гандлярамі, вяскоўцамі з сенам, дрывамі, рознай жыўнасцю. Усё болей шырыліся шум і гоман. Разгарнулі свой нядоўгі ранішні гандаль малочніцы, адкрыліся вінныя лаўкі і харчэўні, пярэстыя слупы дыму пацягнуліся ўгору з комінаў. Каля ратушы пачалі тоўпіцца габрэі, купцы ў бекешах з футра ішлі адчыняць свае крамы, на хаду паўтараючы словы малітваў; старыя пані ў чорных аксамітавых чаравіках, з тоўстымі кнігамі пад пахамі брылі ў касцёлы, хаваючы рукі ў лісіных і рысіных муфтах. Цырульні і памяшканні для брыцця запаўняліся людзьмі, ледзь не ў кожньш акне, над якім вісела шыльда з выявай талеркі, можна было ўбачыць намылены твар - толькі вусы тырчалі з-пад пены.

Там і сям па горадзе брылі габрэі ў доўгіх белых апранахах, якія цягнуліся па зямлі. Усюды адпіраліся брамы і вароты дамоў, палацаў, расчыняліся дзверы касцёлаў, на ганках там сядзелі жабракі і ціха шапталі малітвы.

У палацы Радзівілаў, што стаяў недалёка ад замка, побач з касцёлам Святога Яна, таксама ўсе прачнуліся; слугі і варта пайпглі ў горад, праз вароты туды-сюды ўжо бегалі прыдворныя. Гайдукі ў пярэстым адзенні, са зброяй у руках сталі на варту на падворку. Тое, што тут жыве ваявода, пазнавалася па пышнасці палаца, па мноству рознага люду, які ішоў сюды па сваіх справах і цярпліва чакаў прыёму. Палац Радзівілаў складаўся з некалькіх асобных пабудоў, заснаваных пры кардынале Радзівілу, які к таму часу, калі пачынаецца наша аповесць, ужо тры ці чатыры разы надоўга з'язджаў у Рым, а потым быў абраны кракаўскім біскупам, больш не жыў тут і саступіў свой палац ваяводу. Гэты палац не ўражваў прыгажосцю і цэласнасцю. Але штосьці ўсё ж надавала яму велічнасці, да таго ж усюды падтрымлівалася чысціня, што таксама паказвала: тут жыве важная асоба. Тут не было тых куч смецця, якія ўзвышаліся не так далёка ад палаца, каля дамоў гараджан, і дзе шнырылі галодныя сабакі, шукаючы спажыву. У адным з дамоў, вокны якога выходзілі на пляц перад касцёлам Святога Яна і збоку - на Замкавую вуліцу, жылі віленскі ваявода і ягоны сын Януш. Княгіня, чацвёртая жонка Крыштафа Радзівіла, у Вільні ў гэты час не жыла, не было і ніводнага з ягоных дзяцей.

Мы ўжо расказвалі пра ваяводу і ягоны характар. Ён быў горды багаты пан, стаяў у апазіцыі да караля, узначальваў спулку рэфарматараў, што былі ў канфедэрацыі з праваслаўнымі, зайздросціў католікам, бо іх любіў кароль, яго высока цанілі прыхільнікі. Ваявода быў звязаны справай і роднасцю з князямі Астрожскімі, іншымі радавітымі людзьмі з Русі, а па-сямейнаму - з Замойскім і славутым Львом Сапегам*. Ён хацеў быць на чале магнатаў у Літве і прадстаўніком тых сіл, якія не любілі караля за ягоную прыхільнасць да католікаў і Хацкевічаў і таму спадзяваліся толькі самі на сябе. Такім жа ваявода выхаваў і свайго сына Януша, які потым так нешчасліва праславіўся ў паўстанні, калі найбольш выявілася ягоная непрыхільнасць да Хадкевічаў (ці не найпершая прычына бунту), нянавісць да каталіцкай партыі, пагарда да пануючай рэлігіі, жаданне прынізіць іх і адпомсціць.

Князь Януш якраз толькі што прачнуўся, устаў з пасцелі, засланай мяккімі скурамі (як тады было ў звычаі), паклікаў слуг. Пакой, у якім ён спаў, быў прасторны, скляпеністымі вокнамі звернуты да касцёла Святога Яна, амаль увесь абабіты дыванамі.

На сценах пакоя было развешана многа зброі - яна блішчала, нібы толькі што выйшла з-пад рук збройніка. Каля ложка князя стаялі сярэбраная з пазалотай чаша, медны жбан і кубак.

Ледзь толькі хлопец прахапіўся і расплюшчыў вочы, адразу ж тупнуў нагой, пляснуў у далоні, клічучы слуг. Адчыніліся дзверы, адхінулася заслона, якой яны былі завешаны, увайшлі двое слуг у адзенні, якое вылучала ўсіх Радзівілаў. Яны прынеслі халодную ваду для мыцця і ручнік, каб выцерціся. Князь моўчкі абліў сябе халоднай вадой, выцерся, потым расчасаў свае доўгія (па тагачаснай модзе) валасы. Не завіваў іх, як цяпер, не душыў, толькі абліў сцюдзёнай вадой і прыгладзіў далонню. Потым падкруціў маладыя вусы, апрануў простае чорнае адзенне, але шытае з лепшага сукна, нацягнуў боты з прыгожай жоўтай скуры і атласу, камізэльку са шнуроўкай і арнаментам, пояс з пазалочанымі палоскамі. Спытаў у слугі:

- Пан ваявода ўжо не спіць?

- Так, яснавяльможны пане, - адказаў слуга, - да яго толькі што зайшоў міністр...

- Падайце мне поліўкі і паклічце Тамілу Таміловіча. Слуга выйшаў, некалькі хвілін князь пастаяў каля акна, што выходзіла да касцёла, паглядзеў на багамольцаў, якія ішлі па вуліцы, незадаволена прабурчаў:

- Вечна я павінен глядзець на гэтых паганых папістаў!

Ён адвярнуўся, сеў за мармуровы столік, падпёр галаву рукой, разгладзіў вусы. Нейкая думка неадступна круцілася ў ягонай галаве, ён строга моршчыў лоб.

Тут унеслі поліўку ў срэбнай місе на срэбным падносе, потым зайшоў мажны прыдворны, давераная асоба маладога князя - Таміла Таміловіч, якому пры двары далі мянушку Дубіна, бо ён і сапраўды быў магутны і дужы, як дуб, нават нечым з постаці падобны на гэтае дрэва, да таго ж - тугадум.

Слугі выйшлі.

Князь адставіў убок поліўку і спытаў:

- Што ты зрабіў, Таміла? Што бачыў? Што чуў? Кажы.

- Усю ноч, яснавяльможны пане, хадзілі каля камяніцы Хадкевічаў, там пачаўся нейкі рух, мітусня.

- Што гэта значыць? Ты з кім-небудзь бачыўся?

- Ноччу прыбылі туды дзве групы вершнікаў.

- Дзве групы? А колькі іх?

- Ды мала, усяго некалькі чалавек.

- Што за яны? Ты што-небудзь праведаў?

- Я не змог бы даведацца, бо яшчэ не прыдумаў, як патрапіць у камяніцу, - сказаў Таміла, - але, на шчасце, нехта ноччу паслаў прыдворнага па віно, ад яго я тое-сёе выведаў.

- I што ж?

- Нічога асабліва важнага, бо ён сам толькі што прыехаў, - адказаў Таміла. - На чале першай групы пан Барб'е, нейкі француз, быццам бы служыў у войску ў крэпасцях і ў баявых шэрагах, а другіх прывёў пан Станіслаў аж з-за мяжы, ён - выхаванец старасты, быў пасланы вучыцца ваеннай справе.

- Мабыць, яны думаюць абараняцца ў камяніцы, - усклікнуў князь Януш, - і сюды з'едзецца цэлая плойма папістаў, праклятых лаёльцаў! Ды хай сабе яны збудуюць крэпасць, вышэйшую, чым іхнія касцёлы. Усё роўна мы іх дастанем і там, хай нават давядзецца разбурыць увесь горад!

Тут ён ударыў кулаком па стале, аж падскочыў кубак, і ўстаў.

- Што яшчэ? Вы не спрабавалі падкупіць гэтага двараніна?

- Мы з панам Адамам учора спаілі яго, запрасілі і сёння на віно, можа быць, нешта ўдасца выцягнуць з яго.

- Паспрабуй, - прамовіў князь Януш, - можа, удасца з яго дапамогай адчыніць камяніцу Хадкевічаў і сустрэцца з князёўнай.

- Мне здаецца, што можна будзе, - адказаў Таміла, - але я яшчэ не ўпэўнены.

- Я добра аддзячыў бы яму, каб гэта ўдалося.

- Я тут адну рэч задумаў, не ведаю толькі, ці пахваліце вы мяне за гэта.

- Што ты там прыдумаў?

- Калі мы ўчора добра падпаілі яго, то я выцягнуў у яго ключ ад малых дзверцаў на Замкавай вуліцы ад камяніцы Хадкевічаў, а потым зрабіў з яго васковы злепак. Можа, спатрэбіцца.

- Добра зрабіў, малайчына, дужа добра зрабіў! - пахваліў князь Януш. - З імі падыходзяць любыя спосабы, як яны ваююць, так і мы. Закажы зрабіць такі ключ. Заўтра дасі яго мне. Ідзі і не спускай вачэй з камяніцы Хадкевічаў. Нам трэба ведаць пра ўсё, што ў ёй будзе рабіцца.

Таміла пакланіўся і выйшаў. Князь узяў шаблю, прычапіў яе збоку, надзеў шапку з пяром, насунуў яе на адно вуха і пайшоў па калідоры да бацькавых пакояў. У тым куце палаца панавала ціша, многа слуг, прыдворных, лёкаяў, гусараў чакалі пры зачыненых дзвярах у глыбокім маўчанні. Калі яны ўбачылі князя Януша, то тыя, хто сядзеў, ускочылі, каб прывітаць яго, але князь не звярнуў на іх увагі. Ён падышоў да дзвярэй, адхінуў заслону і пастукаў у дзверы. Здалёку пачуўся голас:

- Хто?

- Janussius, - пачуў ён у адказ.

- Зайдзі.

Атрымаўшы дазвол, князь адчыніў дзверы і ўвайшоў у вялікі багаты пакой, падобны на той, які мы ўжо апісалі, але яшчэ прыгажэйшы. Падлога была заслана цудоўным персідскім дываном, сцены абабіты парчой, лавы і крэслы да самай падлогі пакрываў пурпуровы аксаміт з пазалотай. Тут было меней зброі на сценах, затое вялікі стол, які стаяў каля акна, быў увесь завалены кнігамі, рознымі паперамі. Стаяў на ім і вялікі пазалочаны гадзіннік.

Князь-ваявода сядзеў у крэсле. Ён быў у аксамітным адзенні, з залатым ланцугом на шыі, непадпяразаны. У яго быў сур'ёзны бледны твар, у чорных вачах свяціўся магутны дух. Чорныя вусы, канцы якіх звешваліся ўніз, і чорная барада - прыкмета іх роду - дапаўнялі ягоны воблік. На твары ў яго таксама адбіваліся мужнасць, упэўненасць у сваіх сілах, нават адценне пагарды і пыхі, здавалася, што такі чалавек не можа быць лагодным, чулым. Але калі ўвайшоў сын, твар яго пасвятлеў. Ён працягнуў руку, сын пацалаваў яе і моўчкі стаў за бацькавым крэслам.

- Ну, што новага, князь? - спытаў бацька (ён заўсёды так тытулаваў сына).

- Нічога або амаль нічога.

- А ў мяне ёсць навіны, - прамовіў князь і паказаў рукой на паперы.

- Я магу спытацца ў свайго добрага бацькі, што гэта за навіны?

- Адказы паноў сенатараў, якіх я прасіў быць пасрэднікамі паміж намі і гэтымі папістамі ў справе паміж табой і князёўнай Соф'яй, раз ужо яны адмовіліся ад усіх сваіх абяцанняў і дамоў, не пускаюць цябе да яе. Усе, каго я прасіў, абяцалі заўтра прыйсці да мяне, а потым яны пойдуць да кашталяна і будуць прасіць яго, даказваць, што ён павінен адступіцца ад сваіх не прыстойных для магната паводзін. Калі ж ён хоча вайны, то будзе вайна, і, Бог бачыць, зацятая будзе вайна!

Ваявода ўстаў і працягваў:

- Гэта будзе вайна, з якой Хадкевічы не выйдуць жывымі! Што ты на гэта скажаш?

- Цалую рукі майму бацьку і гаспадару, дзякую за клопаты пра мяне.

- Як мне здаецца, - дадаў ваявода, - убачыць кашталян майго канцлера Льва Сапегу ды яшчэ ваяводу смаленскага, старасту мазырскага, кашталяна жмудзінскага, кашталяна кракаўскага, іншых сенатараў і задумаецца, зразумее, што дарэмна слухаецца сваіх дзядзькоў-малакасосаў, а таксама розных там езуітаў, што толькі сам сабе наробіць шкоды і сораму. Перамагчы мяне ён не здолее, хай яму памагаюць хоць сотні езуітаў і хоць два нягеглыя каралі, бо за Радзівіламі ўся краіна!

- Я даведаўся, - сказаў князь Януш, - што Хадкевічы ўжо выклікалі з-за мяжы людзей, дасведчаных у фартыфікацыйных справах, для абароны сваёй камяніцы. Якраз учора прыехалі.

Ваявода засмяяўся.

- Няўжо яны думаюць, што могуць зраўняцца са мной! - усклікнуў ён. - Са мной і з усімі Радзівіламі! Хадкевічы - са мной! Ды мы іх шапкамі закідаем, похвамі ад палашоў паб'ём! Гэта ж трэба дадумацца! Не, яны робяць гэта, відаць, толькі каб напалохаць нас, паказаць, што не хочуць прыйсці да згоды. Яны хочуць вытаргаваць у нас і Копысь, і згоду. Гэтаму навучылі іх хітрыя езуіты, але ж і мы не не лыкам шытыя! Не, гэта ж трэба! Ваявода ў абурэнні пакруціў галавой. Калі паспакайнеў, спытаў:

- Можа, ёсць якія навіны ад Соф'і?

- Ніякіх, князь пільнуе яе, як Аргус*, толькі часам бачу яе ў акне, калі праязджаю па вуліцы. Але я спадзяюся, што Таміла здолее прабрацца ў камяніцу Хадкевічаў, ён ужо тое-сёе пачаў рабіць для гэтага.

- Глядзі толькі, - папярэдзіў ваявода, - каб гэты дубалом цябе не ўблытаў у штосьці. Хай ён усё робіць сам, свой карак падстаўляе, нібыта робіць свае справы не па загаду, бо гэтыя папісты адразу ж наладзяць афронт, зві- навацяць нас у тым, што мы дзейнічаем падманам. А для Радзівілаў само падазрэнне ў гэтым - ужо ганьба.

- Не хвалюйцеся. Я яго добра навучыў, а ён хлопец спраўны, кемлівы і адданы мне.

- Ці ўдасца мне гэтае заўтрашняе пасольства, адзін Бог ведае, - прамовіў ваявода, гледзячы на сына, які ўсё яшчэ стаяў за крэслам, - але я крыху спадзяюся, што толк будзе; калі дванаццаць паважаных і ўплывовых сенатараў завядуць гаворку пра нашы справы, то папісты нікуды не дзенуцда, зразумеюць, што нельга рабіць так, як яны робяць, не варта парушаць дагавор. Пан кашталян і так на валаску ад баніцыі, і то з маёй ласкі, хоць ён думае, што яго гэта не абыходзіць.

Толькі ён прамовіў тыя словы, як пачуліся званы з касцёла Святога Яна.

- Вечна ён б'е ў вушы, гэты звон да малебнаў спадчыннікаў Лаёлы, ідалапаклоннікаў, якія прыкрываюцца лісіным хвастом сваіх лізаблюдаў езуітаў. Ужо ў горадзе і месца няма, дзе б вочы нашы іх не бачылі, вушы нашы іх не чулі.

Святар, пратэстанцкі пастар, які стаяў і моўчкі слухаў размову бацькі з сынам, заўважыў:

- Доўга Бог цярпліва чакае, але будзем спадзявацца, што сапраўдная вера, вера чыстага Святога Пісання, пераможа ідалапаклоннікаў.

- Дарагі ойча, - адказваў яму пан ваявода, - я ўсім сэрцам гатовы паверыць вам, але ўжо колькі гадоў запар нашы намаганні не даюць плёну, бо кароль са сваімі езуітамі дужа нам шкодзіць. Усё тое, што мы мелі за нябожчыкам каралём Аўгустам, цяпер губляем.

- Нічога, - супакойваў святар, - не адразу праўда даходзіць да людскіх сэрцаў. Хай яны растрацяць усе свае сілы, а потым мы іх, бяссільных, возьмем. Наша вера не згіне, яна распаўсюджваецца па ўсім свеце і заваёўвае ўсё новых прыхільнікаў, нягледзячы на моцны націск Рыма. Наступіць час, і гэты няшчасны край адчуе Боскую ласку і, нягледзячы на нягоды, уведае праўду.

Ваявода ўздыхнуў і стаў пазіраць у акно, а князь Януш падцяў губы. Па тварах іх абодвух было бачна, што веры ім не стае, як і надзеі, - такія пачуцці валодалі ў той час і іншымі пратэстантамі. Некаторыя з іх нават пераходзілі ў другую веру. У самім родзе Радзівілаў ўжо былі такія прыклады, узяць хаця б таго ж Сіротку*, які стаў вельмі заядлым католікам і паборцам каталіцкай веры.

- Шаноўны ойча, - князь павярнуў гаворку на ранейшую тэму, - калі ўбачыце смаленскага ваяводу, перадайце, што я заўтра чакаю яго, спадзяюся на яго ўсім сэрцам. Гэта азначала, што ваявода развітваецца з ім. Святар пакланіўся і выйшаў Бацька з сынам засталіся адны, яны перакінуліся яшчэ парай слоў, потым ваявода паклікаў свайго пісца і засеў за паперы, а князь Януш зноў пацалаваў бацьку руку, выйшаў з пакоя, загадаў падаць сабе каня і выехаў у горад.

Паздзел 6

КАШТАЛЯН I КНЯЗЁЎНА

Раніцай таго самага дня ў камяніцы Хадкевічаў была вялікая мітусня. Чакалі, што вось-вось прыедзе жмудскі стараста, і ваявода прысылаў сваіх слуг, каб даведацца, прыехаў ён ці не. Барб'е і Станіслаў абышлі і агледзелі камяніцу, каб папрыкінуць, што можна зрабіць дзеля яе ўмацавання і падрыхтоўкі да абароны ў час магчымай аблогі. Яны паказалі мулярам і чэлядзі, дзе трэба прабіць адтуліны ў сценах для гармат і марцір. Прыслуга з цікавасцю прыглядалася да гэтай падрыхтоўкі - усё пацвярджала чуткі пра магчымую вайну, якім, праўда, пакуль ніхто не верыў, настолькі гэта было дзіўна. У горадзе добра ведалі пра сварку Радзівілаў з Хадкевічамі, ведалі пра збор войска і ўзаемныя пагрозы, але ніхто і думаць не думаў, што можа дайсці справа да вайны, да праліцця братняй крыві. Толькі ў гэты дзень па Вільні разнеслася вестка пра тое, што камяніца жмудскага старасты ўмацоўваецца як крэпасць: прабіваюцца байніцы для гармат, замуроўваюцца лёгкадаступныя месцы, дзе можна было б праламаць сцяну. Гараджане, якія праходзілі па Замкавай вуліцы, спыняліся, пазіралі на муляраў у фартухах, што стаялі на сценах з кельнямі ў руках, ківалі галовамі і казалі адзін аднаму:

- Дрэнь, мусіць, нашы справы, пане Мацей, калі ўжо ў горадзе, у самым цэнтры, робіцца крэпасць.

- Так, Базыль Іванавіч, трэба, відаць, уцякаць з горада, бо тут будзе вайна...

I прахожыя ішлі далей, разносячы па горадзе пострах. Больш за ўсё непакоіліся тыя, хто жыў блізка каля камяніцы Хадкевічаў - яны баяліся стаць нявіннымі ахвярамі грамадзянскай вайны. Бледныя, маўклівыя, яны са страхам пазіралі на тыя прыгатаванні, распытвалі пра колькасць войска, а яна ў вуснах палахліўцаў расла і расла, гаравалі, былі гатовы танна прадаць свае дамы, калі б толькі нехта адважыўся купіць іх.

Тым часам пан Барб'е, начапіўшы доўгую шпагу, у капелюшы з пёрамі, чорным плашчы хадзіў па камяніцы, пакручваючы вус, усё аглядаў, караскаўся аж на дах, задаваў работу мулярам. Перш за ўсё ён загадаў падвоіць сцяну з боку царквы Багародзіцы, якая выходзіла на чужы падворак. Адтуль лёгка можна было прабіць яе, зрабіць пралом і прарвацца ў камяніцу. Ён вызначыў месцы, з якіх можна было адбіць напад пры дапамозе гармат і марцір, паказаў, дзе дабавіць кладкі, дзе збіць, а дзе прабіць вузкія шчыліны-байніцы, якія знізу расшыраліся так, каб магла змясціцца гармата. Работа ішла поўным ходам, але рабілася ўсё ціха, спакойна, у маўчанні. Пакуль усё гэта чынілася ў камяніцы Хадкевічаў на Замкавай вуліцы, кашталян спакойна маліўся ў сваім палацы каля манастыра бернардзінцаў. На той час ён яшчэ не аддаў яго ордэну францысканцаў, ягоны палац з садам стаяў упрытык да іх кляштара, з другога ж - да невялічкага доміка бернардзінак; крыжык над ім нагадваў хутчэй не пра манастыр, а пра шпіталь - так убога ён выглядаў.

Сядзіба кашталяна, якую ў той час у народзе называлі кашталяніяй, не была ні вялікай, ні шыкоўнай - гэта быў хутчэй звычайны вясковы мураваны дом. Такі вясковы выгляд яму надаваў сад. Тут панавала цішыня, якая парушалася толькі хорам манашак, што далятаў ад кляштара. Двор кашталяна не быў такі пышны, як ваяводскі, тут было больш свабоды і менш строгасці. I хоць вялікага постраху не было, але захоўваўся парадак. Палац быў чысты, яго сцежкі былі пасыпаны белым пяском, на сценах пакояў віселі партрэты продкаў, пачынаючы з таго Ходкі Барэйкі, ад якога вялі свой род Хадкевічы, а паміж імі - абразы і карціны з гісторыі касцёла і краіны. Каля кожных дзвярэй там стаялі паводле звычаю сярэбраныя чашы са свянцонай вадой. Кожны, хто заходзіў, хрысціўся.

Слугі не хавалі тут пад крысо прылад для гульні ў косці, як у калідорах у Радзівілаў, бо ў кашталяна азартныя гульні былі строга забаронены; яны бавілі час за кніжкамі з жыцця святых або ў размовах. Сам кашталян раніцой звычайна сядзеў у сваім пакоі, абабітым чорнай тканінай. У гэтым доме сведчанні набожнасці гаспадара пераважалі над раскошай і ўпрыгожаннямі. Каля сціплага ложа віселі крыж, драцяная плётка, побач - шабля і шлем; на стале ляжалі кнігі: хроніка Бельскага* (у той час забароненая, аднак католікі яе чыталі), хроніка Мацея Стрыйкоўскага*, жыціі святых, пропаведзі Скаргі*, запіс дыспуту ксяндза Сміглецкага з ерэтыкамі, а таксама мноства езуіцкіх па- негірыкаў і розных звіткаў - зброя ў вайне за веру, якая ішла паміж католікамі і іншаверцамі. Кашталян толькі што вярнуўся з ранняй імшы ад бернардзінцаў і ў задуменні снедаў.

У дзверы пастукалі.

- Хто там?

- Servus tuus Domine, Joannes. - Вітаю цябе, пане, гэта я - Ян.

- Калі ласка, вашамосць, заходзьце.

Кашталян устаў і зрабіў некалькі крокаў насустрач госцю.

Гэта быў езуіт, яго можна было пазнаць па чорным вузкім адзенні, па схіленай пакорліва постаці і хітрым паглядзе, па складзеных на грудзях руках. На ягонай галаве святлела, нібы добрая талерка, танзура*. На фоне цёмнага адзення яго бледны выцягнуты твар з вострай сківіцай і зморшчанай скурай, упалымі вачыма, худым доўгім носам, бледнымі шчокамі і тонкімі вуснамі здаваўся зусім старэчым.

Езуіт, айцец Ян, увайшоў, пакланіўся, малітоўна склаў рукі, ступіў крок і зноў пакланіўся, потым яшчэ раз, аж пакуль кашталян не сціснуў яго аберуч і не пасадзіў у крэсла, дзе той прыстроіўся з краю, трымаючы пад пахай шапачку.

- Што ў вас новага, ойча? - спытаў кашталян.

- У нас у калегіуме нічога новага, - адказаў айцец Ян. - Выйшаў у горад з Соцыюшам, які меў справу да бернардзінцаў: хацеў паглядзець на нашу касцельную капэлу. I, карыстаючыся выпадкам, рашыў прынесці сваё шанаванне яснавяльможнаму пану.

- Шчыра дзякую вам, - прыязна адказаў кашталян. - Можа, вып'еце чаго, а то і паешце.

Езуіт пакланіўся, ягоны язык міжволі аблізнуў сасмяглыя вусны.

- Як вам вядома, яснавяльможны пане, - адказаў ён, - законы нашага ордэна забараняюць нам піць і есці ў свецкіх асоб.

- Гэта для моладзі, - запярэчыў кашталян, - а вам, ойча, які не паддаецца спакусам, можна. Дазвольце, я загадаю.

- Не, не, яснавяльможны пане, - паспяшаўся адмовіцца езуіт, - мы прывыклі шанаваць законы ордэна, асабліва пасты.

Кашталян больш не настойваў:

- Як пажывае ваш шаноўны рэктар калегіума, айцец Гарсія Альбіян?

- Дзякуем Богу, які падтрымлівае яго ў добрым настроі і здароўі, бо цяпер цяжкія часы, глава ордэна можа спатрэбіцца для вайны.

- Ваша праўда, ойча, ваша праўда, - адказаў кашталян. - Касцёл ваюе, даўно ваюе з ерэтыкамі.

- Нам найбольш непрыемна іх суседства з нашым касцёлам Святога Яна, праз гэта мы церпім знявагу з нашых святынь. Ніводзін з нас не можа паказацца на вуліцы, каб не спаткацца з касымі паглядамі, не быць абражаным, каб яму не кінулі граззю ў твар. Здаецца, што яны знарок падпільноўваюць нас, нават моладзь, якая ідзе ў акадэмію, не мінаюць. А болын за ўсё шкада, - уздыхнуўшы, дадаў езуіт, - што гэтае месца, якое цяпер апаганена ерэтыкамі, было некалі жытлом нашага шаноўнага апекуна, ягамосці ксяндза-кардынала Святога Сікста (Юрыя Радзівіла), вялікага заступніка нашага ордэна; пра ўсё гэта можна сказаць словамі Святога Пісання: "Гэта быў дом для малітваў, а яны зрабілі з яго логава разбойнікаў".

Пры адной згадцы пра Радзівілаў кашталян пазмрачнеў і сказаў:

- Што зробіш, ойча, не вам адным даліся яны ў знакі. I мне яны нарабілі шмат злога, але я спадзяюся, што Бог пакарае іх, а сам выцерплю ўсё.

Кашталян правёў далонню па сівой галаве і такіх жа вусах.

- Яны рыхтуюць для вас, яснавяльможны пане, штосьці новае. Мы бачылі, што ў іх палацы пачаўся нейкі незвычайны рух, - паведаміў ксёндз Ян.

- Мабыць, рыхтуюцца да вайны! - усклікнуў Геранім Хадкевіч.

- Не ведаю, - адказаў езуіт. - Хто зразумее, што яны вытвараюць? Але яны рассылаюць многа ганцоў ва ўсе бакі, і да іх многа пасланцоў прыбывае, усё прыносяць і адносяць лісты. Відаць, рыхтуюцца да нечага. Я чуў, нібыта яны склікаюць у Вільню многіх сенатараў.

- Я пра гэта ведаю, - сказаў кашталян. - Мабыць, спрабуюць зладзіць нейкі хаўрус, але ж не той цяпер час.

- I я так думаю, што рыхтуецца нешта накшталт змовы, бо прыдворныя Радзівіла кажуць, што ён дужа ўстрывожаны. А некаторыя з ягоных прыхільнікаў застрашваюць яго вайной, таму ён пабойваецца, як бы чаго не здарылася, як бы не пачалася міжусобіца - яму ж не хочацца, каб ён стаў таму прычынай. Сёння раніцой да нас прыходзіў адзін з нашых тайных прыхільнікаў з двара ваяводы і сказаў, нібыта збіраюцца адправіць нейкае пасольства да яснавяльможнага пана.

- Да мяне? Ад каго? - спытаў кашталян, ажывіўшыся.

- Ад ваяводы.

- Дзеля чаго?

- Гэтага яшчэ ніхто не ведае. Ён сказаў, што заўтра будзе ведаць.

- Заўтра! Мне трэба сёння. Але я да ўсяго гатовы. Аднак жа лёгка было заўважыць, што гэтая навіна ўстрывожыла кашталяна. Ён прайшоўся па пакоі перад езуітам і спытаўся:

- Каго ж яны да мяне пашлюць?

- Напэўна, тых сенатараў, што, як нам паведамляюць, прыязджаюць з усіх канцоў.

- Так-так! Хадкевічу - сенатараў? Гэткіх жа, як і ён, ерэтыкоў, адшчапенцаў, цяперашніх канфедэратаў, падбухторшчыкаў, якія прысягалі і падпісваліся супраць нас, супраць права, супраць караля, супраць парадку! Добра, што сёння прыязджае мой пляменнік, стараста, ён пасведчыць супраць іх і дапаможа мне.

Езуіт устаў, раз, другі і трэці пакланіўся, за трэцім разам развітаўся:

- Laudetur Jesus Christus. - Слава Ісусу Хрысту.

I выйшаў.

Кашталян загадаў падаць каляску, апрануў сабалінае футра з доўгімі, да пят, рукавамі, пакрытае ярка-чырвоным аксамітам, і ў хваляванні пачаў чакаць. Праз дзве-тры хвіліны пачуўся тупат коней, зайшоў прыдворны і сказаў, што можна ехаць. Кашталян выйшаў Каля варот чакала каляска, абабітая пазалочанай скурай, цвікамі з пазалочанымі галоўкамі. У яе былі невысокія колы і не вельмі зручныя сядзенні.

Кашталян сеў у каляску, фурман - наперадзе, на козлах, два гайдукі сталі ззаду, некалькі прыдворных ехалі конна побач, а для таго, каб пракладваць шлях, уперадзе ехалі некалькі казакаў.

Кашталян загадаў:

- Да камяніцы пана старасты!

Коні з пукамі пунсовых пёраў шпарка кранулі з месца, мінулі палац канцлера Льва Сапегі, праехалі па Бернардзінскім завулку і павярнулі на Замкавую вуліцу, а адтуль - каля палаца Радзівілаў - да камяніцы Хадкевічаў.

Праязджаючы каля палаца ваяводы, кашталян знарок адвярнуўся ад царквы, слугі высыпалі з варот паглядзець на яго, шапталіся і строілі кепікі. Світа кашталяна захоўвала важнасць і не звяртала на іх увагі. Калі яны ўжо міналі палац, адчынілася акно, паказалася чорная барада ваяводы, на вуліцу данеслася абразлівае слова bannita*. Кашталян не павярнуўся, але пачырванеў, рука моцна сціснула рукаяць шаблі, а ўслых ён набожна прамовіў:

- Даруй ім, Божа, а мне дай сіл вытрымаць. Каляска шпарка праехала паўз муры кардыналіі і спынілася каля варот камяніцы.

Кашталян выйшаў.

Ледзь толькі здалёк пачуўся тупат коней кашталяна, як у акне палаца Хадкевічаў раптам паказалася дзявочая постаць - бледная, з распушчанымі валасамі, - яна мільганула і знікла. Кашталян увайшоў праз вароты і ўбачыў на падворку каля іх маршалка двара і некалькіх прыдворных, усе стаялі з непакрытымі галовамі. Быў там і пан Барб'е, ён таксама зняў свой капялюш, але трымаўся больш вольна.

- Дзень добры вашым мосцям! Пана старасты яшчэ няма? - спытаў Хадкевіч.

- Пакуль што няма, - адказаў маршалак, - чакаем з хвіліны на хвіліну, толькі нешта яго не відаць.

- Скажыце князёўне, што я хачу бачыць яе. - Ён падняў руку, і тут жа адзін з прыдворных пабег уверх па лесвіцы выконваць ягоны загад.

- Пан Барб'е! Вітаю вас. Калі прыехалі? - загаварыў кашталян да француза.

- Толькі ўчора ўвечары, а вось сёння адразу ж узяўся за работу.

- За якую работу?

- Па ўмацаванні камяніцы, - адказаў француз.

Кашталян у нецярплівасці тупнуў нагой.

- Што вы кажаце?

- Такі быў загад пана старасты.

- I вы ўжо распачалі работы.

Барб'е паказаў рукой на людзей, што працавалі на рыштаваннях, снавалі туды-сюды, на катлы з гарачай вадой, якую мусілі ліць на сцяну з-за холаду.

- Дрэнна, што вы робіце ўсё так адкрыта, - буркнуў Хадкевіч. - З вуліцы гэта бачаць, могуць падумаць невядома што. Палову муляраў лепей зняць, часу яшчэ хапае, а пакуль трэба рабіць выгляд, што нешта падпраўляецца. Не паказвайце, што вы тут займаецеся фартыфікацыяй. Навошта даваць assumpt - пацвярджэнне - злым людскім языкам, і так здольным на ўсё. I не прабівайце ў сценах байніц. З гэтым можна пачакаць.

- Некалькі прабілі ўжо, - сказаў Барб'е. - Ды нам і не загадвалі рабіць гэта ўсё патаемна.

- Я вас не вінавачу, але навошта пану старасту такая спешка?

Пасланы прыдворны вярнуўся і паведаміў:

- Панна князёўна чакае яснавяльможнага пана. Яна наверсе.

Кашталян кіўнуў галавой і, незадаволены, пайшоў наверх. Падаў знак свіце, каб заставалася ўнізе, а сам узышоў па лесвіцы і адчыніў дзверы ў вялікую залу, у якой яго чакала слуцкая князёўна Соф'я Алелькавіч.

Гэтая зала выходзіла вокнамі на Замкавую вуліцу, усе сцены тут былі ўвешаны партрэтамі і абразамі. Пакой аздаблялі некалькі венецыянскіх люстраў у сярэбраных рамах і гадзіннік вышынёй у некалькі локцяў, у дэкаратыўнай шкляной скрынцы. Крэслы з белымі пазалочанымі кручанымі ножкамі доўгім радам стаялі перад мармуровым сталом у пазументах, ножкі яго былі выразаны ў выглядзе грыфаў, дэльфінаў і крылатых сфінксаў.

Калі ўвайшоў кашталян, князёўна стаяла пасярод пакоя. Яна была бледнай хударлявай бландзінкай, са светлымі вачыма, невясёлым тварам, бледнымі вуснамі. На ёй было плацце з тоўстай цёмнай хвалістай матэрыі, абшытай фальбонамі, з хвастом, што цягнуўся па зямлі. Валасы на яе галаве былі сабраны ўверсе і зашпілены дарагой заколкай. Яна здавалася больш высокай, чым была, таму што плацце на ёй было доўгае і хвалістае, а чаравікі з высокімі абцасамі. Да таго ж князёўна Соф'я была хударлявай, што выглядала непрывычна рэдка ў тыя часы. Па яе твары быў разліты смутак, які, здавалася, быў у яе ад самага нараджэння, не пакідаў яе ні на хвіліну. I не дзіва.

Яна была сіратой. Таму выраз глыбокага смутку дапаўняўся станам прымірэння з лёсам, цярплівасці, але ў ясных блакітных вачах свяціліся жыццё і пачуццё.

Як толькі ўвайшоў кашталян, князёўна пачціва пацалавала яму руку, ён нахіліў галаву дзяўчыны і пацалаваў яе ў лоб. Потым запрасіў яе сесці, падсунуў да яе крэсла і хацеў загаварыць, але тут убачыў у левых дзвярах нерухомую постаць пані ахмістрыні.

Гэта была асоба паважнага ўжо веку, але яшчэ надзвычай стройная, яна стаяла, нібы кол праглынуўшы, а вочы вытарашчвала, не раўнуючы, як жаба. Плацце яе мела столькі складак, што нават выглядала смешным, грудзі непрыемна аголены, хаця ўвогуле там не было на што глядзець. А што рабілася на яе галаве - пяром не апісаць! Чаго толькі не было на ёй! Перш за ўсё там былі валасы свае і чужыя, натапыраныя, зачасаныя ўгору, як свечкі, і, што горш за ўсё - здавалася, нібы яны выраслі не з аднаго месца, бо мелі розны колер. Там былі і грабяні, і заколкі, і шпількі, і кветкі, і пёркі, і шкельцы. Пачварны французскі чуб узносіўся ўгору на цэлы локаць, у дзверы менш багатага дома ён мог бы і не пралезці.

Пані ахмістрыня чакала позірку кашталяна, нібы каня дажджу, калі ж урэшце дачакалася, то пакланілася, забыўшыся пра свой выдатнейшы чуб, так нізка, што ледзь не пашкодзіла яго. Кашталян прывітаў яе, сказаў некалькі ветлівых слоў і тут жа адпусціў. Яна выйшла, але не было ўпэўненасці, што не засталася слухаць пры дзвярах.

Ледзь толькі за ёй зачыніліся дзверы, кашталян павярнуўся да князёўны, у позірку якой чыталася пытанне, і сказаў:

- Шаноўная паненка, вы хутка расстанецеся з дзяцінствам, дзякуй Богу, у лютым наступіць шчаслівы для вас шаснаццаты год. Есць за што падзякаваць Богу.

- I вам, - падхапіла князёўна, - за тое, што вы апекаваліся сіратой.

- Мы рабілі ўсё, аб чым мяне і майго нябожчыка брата старасту прасіў ваш шаноўны бацька. Прычым рабілі з душой і сэрцам, клапоцячыся пра ваша шчасце.

- Я разумею гэта і пастараюся аддзякаваць вам, як бацьку, - адказала князёўна.

- Спадзеючыся на вашу ўдзячнасць, ваша добрае сэрца, я звяртаюся да вас, - казаў далей кашталян, - як да дарослай дзяўчыны, якая неўзабаве стане паўналетняй. Паслухайце, што я вам скажу. Я ніколі яшчэ не гаварыў з вамі пра важныя справы, бо вы былі ў шчаслівым дзіцячым узросце, які не варта азмрочваць і засмучаць. Таму, калі я скажу нешта непрыемнае вам, палічыце гэта як пачатак жыцця, якое будзе не заўжды такім бязвоблачным, як у дзяцінстве, а Бог вучыць нас быць цярплівымі.

- Усё, што вы мне скажаце, я прыму з пакорлівасцю і ўдзячнасцю, - спакойна і пачціва, толькі злёгку пачырванеўшы, прамовіла князёўна.

- Я не сумняваюся ў гэтым, - працягваў кашталян. - Вы ведаеце, што князь-ваявода віленскі прасіў вашай рукі для свайго сына князя Януша.

Кашталян зірнуў на Соф'ю, яна выглядала спакойнай, толькі пры ўпамінанні імені Януша ўспыхнула, пабляднела і збянтэжылася, кашталян спахмурнеў, але загаварыў зноў:

- I я, і мой брат, нябожчык, ахвотна згаджаліся на гэты шлюб, таму што бачылі князя як роўнага вам у родзе, багацці, спадзяваліся на ваша шчаслівае жыццё замужам.

З нашага дазволу ў вас бываў князь Януш, ён стараўся выклікаць вашу прыхільнасць.

Тут кашталян спыніўся, Соф'я маўчала.

- Скажыце мне шчыра, скажыце адкрыта як апекуну, як бацьку, ці спадабаўся ён вам?

- Воля апекуноў будзе маёй воляй, - адказала князёўна.

- Я пытаюся ў вас не пра гэта, - патлумачыў кашталян, - я не хачу ведаць, паслухаецеся вы мяне або не, я ў гэтым не сумняваюся, я хачу...

- Што вы хочаце пачуць?

- Ці спадабаўся вам князь Януш?

Князёўна маўчала.

- Не ведаеце, што адказаць? - дапытваўся кашталян. - Мне здаецца, што вы не хочаце мяне пакрыўдзіць, таму што чулі пра размовы, нібыта князёўна мае прыхільнасць да сына ваяводы. Дык скажыце мне, скажыце шчыра.

Князёўна ўсё яшчэ маўчала.

- Хіба ты мне нічога не скажаш? - зноў спытаў кашталян.

Князёўна Соф'я ўстала, яе твар зачырванеўся, ажывіўся, вочы заблішчалі.

- Вы чакаеце майго прызнання, - сказала яна. - А навошта яно вам? Усё рашае не мая воля, а ваша.

- Я хачу, каб вы мелі пэўнасць, што прымусам, сілай мы нічога не будзем рабіць, калі ж я пытаюся пра вашы пачуцці, то толькі для таго, каб мець іх на ўвазе.

- Вы ведаеце мяне, вы ведаеце ўсё, таму вам і не патрэбна ні пра што пытацца, - адказала князёўна Соф'я.

- Чаму вы лічыце, што я вас добра ведаю? Я хачу ведаць вас яшчэ лепей, - даводзіў кашталян, - лепей, чым па чутках і плётках. Я хачу, каб вы пра ўсё расказалі мне самі.

- Вы хочаце гэтага? - перапытала князёўна. - Тады не вініце мяне за тое, што вы пачуеце, бо вы захацелі пачуць. Я паслухмяная, ведаю свой абавязак перад вамі, ведаю, што ўсё жыццё буду ўдзячнай вам. Я вас паважаю і цаню, ведаю, што вы супраць князя Януша, але я - я адношуся да яго прыхільна.

- Прыхільна! - усклікнуў кашталян, нібыта баяўся такога адказу і не спадзяваўся яго пачуць. - Гэта праўда, гэта на самай справе? Так?

- Так! - смела адказала князёўна.

- I хочаце стаць ягонай жонкай? - спытаў ён яшчэ.

- Я ўсё сказала, - ціха прамовіла князёўна.

- А цяпер паслухайце, што я вам скажу, - пачаў кашталян. - Вы прыхільныя да яго, ён нас ненавідзіць, вы выказваеце ўдзячнасць нам, ён нас праследуе. Вы за Радзівілаў, а Радзівілы нашы ворагі, яны мне, мне, кажу я вам, пагражаюць баніцыяй, нашай веры (праўда, не вашай) яны варожыя, супраць нас, супраць яе, супраць караля ста- яць; яны б нас, каб маглі, у лыжцы вады ўтапілі б. I вы ім выказваеце прыхільнасць?

- Яшчэ раз паўтараю, - адказала Соф'я спакойным голасам, - што я ведаю пра вашу нада мной уладу і буду паслухмянай вам.

- Справа не ў тым, што вы будзеце паслухмянай, я ў гэтым упэўнены, я хацеў адкрыць вам вочы на тое, хто яны такія!

- Не мая то справа, і не на дзяціны розум разбірацца ў ёй.

- Гэта справа любога розуму. Не трэба, князёўна, прыніжаць сябе. Лепей выслухайце мяне. Калі князь-ваявода прасіў вашай рукі для сына, мы з нябожчыкам братам далі на гэта згоду, і вы ведаеце, чым ён нам сплаціў?

- Не ведаю.

- Ён выклікаў нас у суд, каб выжыць з маёнтка. А цяпер праследуе і пагражае вайной, збірае войска, хоча паслаць яго на нас. Дык скажыце, калі маеце да нас хоць крыху дабрыні, калі да нас горнецца ваша дзіцячае сэрца, скажыце, ці можаце вы быць жонкай князя Януша?

- Не, - холадна і цвёрда адказала князёўна. - Не. Я гэта бачу.

- Хай Бог аддзячыць вам за гэтыя словы, яны мяне ажывілі, - сказаў Хадкевіч, устаў і пачаў хадзіць па пакоі, - бачу, што вы адчуваеце ў сабе павагу і ўдзячнасць да нас. Паверце мне, гэтая вашая прыхільнасць лёгка пакіне ваша сэрца.

- Ніколі, - ціха адказала Соф'я.

- Ніколі? - перапытаў кашталян. - Ніколі? Але ж вы самі прызналі, што не можаце быць жонкай князя Януша!

- Я магу толькі захоўваць маю прыязнасць да яго, павагу - да самай смерці, і я так і зраблю. Кашталян паціснуў плячыма.

- Вам трэба пазбыцца таго, што вы называеце прыхільнасцю да князя Януша, дзеля вас самой. Выйсці за яго замуж - рэч для вас немагчымая. I чым болей ён будзе дамагацца вас, тым больш немагчымай яна будзе. Чым больш зацята ён будзе настойваць, тым болей раззлуе нас, а таму лепей пазбаўцеся ад таго, што можа толькі азмрочыць вашы маладыя гады.

- Ніколі! - адказала князёўна. - Але не думайце, што з-за гэтага я не буду вам паслухмянай. I тое ніколі - і гэта ніколі.

- I як жа вы здолееце так патрапіць?

- На ўсё воля Божая, я сама не ведаю. Будзе так, як

Ён загадае і вырашыць.

- Я хачу сказаць вам яшчэ, - прамовіў кашталян, - што не спадзяюся на нейкія перамены. Я толькі прашу вас, князёўна, зразумець тое, што вы ўжо самі прызналі справядлівым. Зразумейце, што ў такім становішчы для нас было б найвялікшай знявагай, прыніжэннем, радасцю для нашых ворагаў, калі б мы адцалі вас яму. Так, толькі Бог бачыць усё і ведае, чым яно скончыцца, Бог можа ўсё перайначыць. Аднак у нашым дагаворы запісана, што без вашай волі і згоды, князёўна, мы вас аддаць не можам. Трэба, каб толькі вы, вы самі, калі гэта будзе патрэбна, сказалі князю Янушу, што вы не можаце стаць ягонай жонкай, не можаце, не хочаце...

- Хто? Я? - усклікнула слуцкая князёўна, падхапіўшыся з крэсла. - Каб я яму сказала гэта ў той час, калі я думаю іначай? Навошта? Дзеля чаго? Хіба вы не мой апякун, хіба не маеце нада мной улады, каб вырашыць гэта без мяне? Навошта ж я павінна гэта казаць?

Кашталян, уражаны словамі дзяўчыны, стаяў і маўчаў. Яму не было чаго адказаць ёй, да таго ж ён разумеў яе становішча і не хацеў настойваць на сваім, бачыў, што яна і так выказала многа пачцівасці і пакорлівасці.

- Падумайце, - сказаў ён пасля хвіліннага маўчання. - Гэтая справа можа не скончыцца без вас, калі Радзівілы будуць дзейнічаць згодна з дагаворам, не супакояцца і пойдуць да вас. I тады мы будзем вымушаны паставіць вас перад імі, і вы сваімі вуснамі скажаце князю Янушу: "Не".

- Але ж князь Януш будзе ведаць, што гэта хлусня, - усклікнула князёўна.

- Адкуль? - сурова спытаў кашталян. - Хіба часовая прыхільнасць дае заруку на будучае? А можа, вы яму ўжо сказалі?

- Пакуль што - не; без вашай волі я гэтага не зрабіла б.

- Нават калі б вы гэта ўжо зрабілі, - заўважыў кашталян, - дзіцячыя абяцанні не маюць ніякай сілы, і толькі цяпер вы маеце права абяцаць і трымацца свайго слова. Князёўна маўчала і слухала.

- Дарагі дзядзька і апякун мой, - сказала яна, устаючы, - не прымушайце мяне маніць праз сілу, мне гэта брыдка. Я не скажу, я не магу сказаць гэтага князю Янушу; ён ведае, ён адчувае, што ён неабыякавы мне. Навошта ж мне маніць, нават дзеля патрэбнай справы? Я не зманю, не ўчыняйце нада мной такога, я гэтага не зраблю, бо гэта не для маіх гадоў і вышэй маіх сіл.

- Вам гэта пад сілу, - адказаў кашталян, - бо вы, бачу я, маеце волю і недзіцячую стойкасць. У гэтым для вас не было б нічога цяжкага, каб вы толькі захацелі.

- Я згаджуся на ўсё, чаго толькі вы ад мяне не запатрабуеце, - запэўніла князёўна Соф'я, укленчыўшы і цалуючы руку кашталяну, якую ён паспешліва схаваў, - але не рабіце так, каб я сама ўсё гаварыла князю Янушу.

Хопіць таго, што вы скажаце ўсё ад майго імя.

- Але вы ўвайдзіце ў наша і сваё становішча, - даводзіў стары, - падумайце, што будзе тады, калі яны, паводле дамовы, будуць пытацца ў вас, а вы забраўшы сабе ў голаў нейкае дзіўнае жаданне праўдзіва сказаць князю Янушу, што ён вам даспадобы. Падумайце, памяркуйце, у якім становішчы акажамся мы? Так, мы мусім пакорліва аддаць вас яму, маўчаць, набраўшыся сораму.

- Вось і пастарайцеся зрабіць так, каб да таго не дайшло, - прамовіла князёўна Соф'я. - Гэта залежыць ад вас, гэта ў вашых сілах, толькі не ўмешвайце мяне, адказвайце самі, рабіце, што хочаце. А я слова не скажу, буду паслухмянай.

- Вы не хочаце ісці супраць свайго сумлення, не хочаце маніць?

Кашталян спытаў так, бо не мог вытлумачыць паводзін князёўны нічым іншым, апроч яе думак і пачуццяў.

Не, - адказала князёўна, - аднак гэта звыш маіх сіл, я не змагу гэтага зрабіць.

- Нават дзеля таго, каб выратаваць нас ад сораму? - спытаў кашталян.

- Нават дзеля выратавання жыцця, - пацвердзіла Соф'я.

Кашталян спыніў яе, узяў шапку, наморшчыў лоб і сказаў:

- Вы не па гадах разумная, і воля ў вас не па гадах; рабіце тое, што вам падабаецца, а мы будзем старацца, каб не дайшло да таго, што вам спатрэбіцца даваць адказ па гэтай справе.

Князёўна пацалавала кашталяну руку, перахрысціла яго, памаўчала, а потым ціха спытала:

- А што, няма ніякай надзеі на прымірэнне?

- Ніякай, Бог бачыць, ніякай надзеі, ані блізка! Радзівілы збіраюць супраць нас войска, да іх далучаюцца ўсе ерэтыкі. Усе ворагі католікаў і караля, усе рыхтуюцца да вайны, якая нам няўхільна пагражае. Уся Літва бярэцца за зброю - або з намі, або супраць нас, супраць вас...

- Супраць мяне! Няўжо я так многа значу для князя Януша? - спытала Соф'я.

- О не! Нават і не думайце так! - усклікнуў кашталян, ён падхапіў і выказаў думку, якая раптам прыйшла яму ў голаў: - Вы яшчэ дзіцём былі, калі была зладавана гэтая дамова. Справа зусім не ў вас, а ў княствах Слуцкім і Капыльскім, у вашых сядзібах, у вашых маёнтках. Не вас яны любяць, а ваша багацце!

- Не мяне! Не мяне! Гэта ваявода мог думаць так і рабіць так, але не Януш, ён на такое не здатны! - упэў- нена запярэчыла князёўна.

- Паверце мне, дарагая паненка, яблык ад яблыні недалёка коціцца, - прамовіў кашталян. - Урэшце, гэта не мая справа пераконваць вас, час пакажа. Бывайце здаровы і нікому не пераказвайце таго, пра што мы тут размаўлялі.

Кашталян зноў пацалаваў князёўну ў лоб, яна яго - у руку, на тым яны і развіталіся. Ледзь толькі за кашталянам зачыніліся дзверы, як у залу ўвайшла ахмістрыня, але паспела ўбачыць толькі ягоную спіну і не дачакалася тых слоў захаплення ёю, на якія спадзявалася.

- А вось і наш пан стараста едзе! - усклікнула яна, зірнуўшы ў акно.

Соф'я не чула яе слоў, бо павольнымі крокамі пайшла ў свае пакоі, а за ёй паспяшалася і незадаволеная пані ахмістрыня, папраўляючы на галаве ўбор, які ціснуў на яе сваёй вагой.

Якраз у гэты час світа пана старасты Яна Караля Хадкевіча праехала па вуліцы і доўгім ланцугом расцягнулася да варот камяніцы пад прывітальныя воклічы прыдворных і ўсіх жыхароў віленскага палаца. У канцы світы паказаўся і сам пан стараста, ён ехаў конна, а ў ягонай калясцы сядзеў князь езуіт, яго спавядальнік. Віленскі кашталян, дзядзька старасты стаяў на апошняй прыступцы лесвіцы і першы прывітаў пана Яна, як толькі той злез з каня.

Пасляслоўе

На наступны дзень перад палацам Радзівілаў быў страшэнны гармідар: пляц перад ім і дзядзінец запаланіліся людзьмі і коньмі світы, гусарамі, гайдукамі, слугамі, казакамі паноў сенатараў, якія сюды з'ехаліся. Гэтая мешаніна людзей, коней і павозак уяўляла сабой пярэстую карціну, якой цікаўныя віленскія жыхары любаваліся, стоячы ў варотах сваіх дамоў, каля вокнаў і на кучах гною і смецця, якія ў тыя часы нібы валам акружалі частку дамоў. У тым натоўпе былі самыя розныя фарбы і ўборы: яркія гусары, шыракаплечыя казакі з доўгімі чубамі, валатоўскія гайдукі, маленькія пажы ў вузкім адзенні, мноства прыдворнай шляхты, разадзетай на розны манер, пры крывых парадных шаблях, што называліся карабелямі, на конях. Уся гэтая процьма прыдворнай чэлядзі ўзняла вялікі галас. А ў гэты час у ваяводы паны снедалі і таксама вялі ажыўленыя размовы, перш чым ад імя ваяводы адправіцца з пасольствам да віленскага кашталяна. Не было яшчэ толькі канцлера Льва Сапегі, зяця ваяводы, ён нешта спазняўся. Але неўзабаве і ён са світай паявіўся на Замкавай вуліцы. Сам канцлер ехаў у калясцы, з сабой узяў толькі некалькі слуг. З цяжкасцю праціснулася каляска Сапегі да варот палаца, абмінаючы коней, людзей, павозкі тых, хто прыбыў раней. I вось каля ганка выйшаў з каляскі Леў Сапега - высокага росту, мужны, прыгожы, стройны, твар упрыгожвалі вусы і невялікая бародка; негустыя валасы на галаве былі акуратна падстрыжаны. Канцлер падаўся прама ў залу, у якой ужо сабраліся ўсе сенатары. Гэта быў вялікі высокі пакой з дзесяткам доўгіх вокнаў; на сценах яго, абабітых пунсовым аксамітам, была развешана зброя. У зале панавалі шум і гоман, бо ўсе госці ажыўлена размаўлялі. Князь-ваявода з сынам гасцінна прымалі ўсіх.

Пасярод пакоя стаяў стол, засланы вышытым узорамі абрусам, які звісаў амаль да самай падлогі. На ім ужо дыміліся на сярэбраных місках і паўмісках разнастайныя стравы. За другім сталом маршалак двара гаспадарыў каля стугораў сярэбранага посуду, каля каўшоў, жбаноў і пляшак віна, кубкаў, бочачак і іншага начыння. Прыдворныя слугавалі. Калі ўвайшоў Леў Сапега, снеданне ўжо з паўгадзіны як пачалося - гэта было бачна па вясёлых тварах і па больш ажыўленай, чым звычайна, размове. Пан ваявода і князь Януш віталі яго абдымкамі, сенатары - паклонамі, некаторыя падавалі руку. Яму вызвалілі месца каля стала, на хвіліну аціх гоман.

- Я крыху спазніўся, - звярнуўся канцлер да ваяводы, - але ў гэтым вінаваты не я, а мой гадзіннік - ён паказваў, што яшчэ не так позна.

- Ды яшчэ і на самай справе не позна, - адказаў ваявода, - а да нашага пасольства, у якое мы запрасілі шаноўнае панства, яшчэ многа часу.

- Я ведаю, што кашталян дома, - паведаміў Леў. - Ён, відаць, гатовы прыняць нас, бо і пан жмудскі стараста гадзіну назад прыбыў да яго і пан Аляксандр Хадкевіч таксама збіраецца туды.

- Напэўна, выклікаў родзічаў параіцца, - з усмешкай прамовіў князь. - Хоць бы яны зноў не нараілі яму такога, як раней, калі яны падбілі яго на парушэнне дадзенага слова. Не спадзяюся я, што будзе толк з нашага пасольства, - дадаў ён, - бо Хадкевічы ўжо ўсур'ёз ці толькі дзеля постраху рыхтуюць сваю камяніцу да абароны і, як мне казалі, сапраўды збіраюцца ваяваць. Не інакш як пан жмудскі стараста хоча паказаць свае ваенныя таленты.

- Сумняваюся я, што справа дойдзе да вайны, - зазначыў Леў, - і спадзяюся, што панам Хадкевічам больш даспадобы мір і згода. Я маю на гэта вялікую надзею. Леў Сапега быў у свой час славутым чалавекам, ён заўсёды памяркоўна вырашаў справы, кожны раз шукаў спосабы для прымірэння і трымаўся гэтага, не станавіўся ні на чый бок, выступаў за згоду і паразуменне; ён быў нібы створаны для ролі пасрэдніка.

Пакуль ён размаўляў з Радзівілам, смаленскі ваявода Абрамовіч зірнуў на Сапегу і ціха загаварыў з мазырскім старастам, завяршаючы распачатую размову на тэму рэлігіі:

- Скончым, а то канцлер слухае нас і пачуе ўсё, што мы тут гаворым пра папістаў і супастатаў, ён жа падтрымлівае і тых, і другіх.

Яны змоўклі, за сталом усталявалася агульная размова аб усім і ні аб чым. Калі снеданне скончылася, віленскі ваявода запрасіў да акна сенатараў і пачаў сцісла і памяркоўна выказваць ім сваю просьбу, ведаючы, што большасць дасведчана ў яе акалічнасцях.

- Я вельмі ўдзячны вам, панове, - загаварыў ён, - што вы ласкава адгукнуліся на маю просьбу і згадзіліся дапамагчы мне ў гэтай невясёлай справе з віленскім кашталянам. Я не буду тут многа гаварыць пра мае няшчасці, бо вам усе яны добра вядомыя, ды і не толькі вам, а ўсёй Кароне, усяму Вялікаму Княству Літоўскаму яны зразумелыя. Для таго каб гэтая справа скончылася, а я спадзяюся, што яна скончыцца па-добраму, па-справядліваму, трэба толькі, каб пан кашталян пакуль што дазволіў князю Янушу хаця б мець магчымасць заваяваць прыхільнасць і добразычлівасць ягонай будучай жонкі. Некалькі гадоў таму ён свабодна бачыўся з ёю; яму было дазволена аказваць ёй паслугі; але з тае пары, як паміж намі пачаліся гэтыя няшчасныя спрэчкі, яго адлучылі ад дому Хадкевічаў, разлучылі з князёўнай Соф'яй ды не толькі замкнулі перад ім дзверы, не дазволілі бачыцца, але ж не пускаюць пасланцоў адсылаюць назад лісты, адным словам, забараняюць усе спробы неяк звязацца з ёю. Калі пан Хадкевіч будзе і надалей чыніць такое, то справа, відавочна, дойдзе не да добрай згоды, як ён гаворыць, а да разладу і вайны. Будзьце так ласкавы, панове, выкажыце яму мае просьбы, пераканайце ў чыннасці і слушнасці маіх жаданняў, споўніць якія пану Хадкевічу вельмі лёгка, тым болын што гэта ні да чаго не абавязвае яго. Абы толькі князь Януш змог прыходзіць да князёўны ў любы час, большага я пакуль што не прашу. Я спадзяюся на паспяховы зыход вашай місіі, васпане, мілыя брацці, на тое, што яна вам удасца, і яшчэ раз дзякую вам, што вы ласкава згадзіліся ўзяць на сябе гэтае пасольства.

Сенатары дружна адгукнуліся на ягоную просьбу, ад іх імя трымаў слова смаленскі ваявода:

- Вы, ваша княская мосць, можаце быць упэўненым, што, як вы таго справядліва жадаеце, так і зробіцца. Раз ужо кашталян ухіляецца ад выканання дагавору, то нельга ж даходзіць да такіх крайнасцей - ён павінен сам адчуваць, што гэта справа святая і непарушная. Таму можна спадзявацца, што перш, чым дойдуць да згоды і канца ўсе вашы спрэчкі, ён хаця б не адмовіць князю Янушу без перашкод бачыцца са сваёй будучай жонкай.

Пасля гэтага сенатары сабраліся рушыць у палац віленскага кашталяна, вырашылі, параіўшыся між сабой, што гаварыць з ім будзе канцлер Сапега. Мы ўжо згадвалі, што гэты чалавек быў міратворцам па сваім характары і як найлепш падыходзіў для тых выпадкаў, калі патрэбна было памірыць ворагаў, улагодзіць тых, хто пасварыўся. Пасля таго сенатары пакінулі ваяводу - павінен быў чакаць іх вяртання дома - і пайшлі па Замкавай вуліцы да палаца кашталяна ў бок касцёла бернардзінцаў.

Кашталян быў гатовы прыняць іх. Яшчэ напярэдадні яму пра пасольства расказаў, што ведаў, езуіт Ян, потым іншыя з блізкіх да сенатараў людзей паведамілі не толькі аб гэтым, але і аб тым, пра што пойдзе гаворка. Ён параіў- ся з усімі, хто прыехаў, а найперш са жмудскім старастам і ягоным братам Аляксандрам. Як сам кашталян, так і яны былі супраць любых крокаў да паразумення і ўступак Радзівілам. Абражаныя, і не без падставы, больш слабыя, чым крыўдзіцелі, яны горда і цвёрда трымаліся свайго, пагражалі вайной, каб не паказаць, што яны баяцца. Абодва пляменнікі кашталяна вырашылі аднесціся да паслоў прыхільна, а дзеля гэтага яны загадзя дамовіліся з дзядзькам, што не будуць у гэтай справе нічога распачынаць без яго. Яны пагадзіліся, што ні ў чым не ўступяць, не дадуць сябе ўгаварыць, ад сябе нічога не будуць ім абяцаць, адбудуць двухсэнсоўнымі словамі. Яны хацелі паказаць, што мала дбаюць пра дагавор, бачаць яго ў іншым святле і што гэтым сваім крокам пан ваявода якраз і даводзіў тое, што заўжды стаяў на сваім і трымаўся таго, не жадаючы саступіць.

Калі паны сенатары падышлі да палаца Хадкевічаў, то не заўважылі ніякай адзнакі таго, што іх тут чакаюць. Спаткаць іх выйшла ўсяго некалькі прыдворных, не было відаць, каб наводзілі парадак, рыхтаваліся, чакалі, не было здзіўлення і тады, калі яны ўвайшлі. Кашталян зайшоў у вялікую залу са сваімі пляменнікамі Янам Каралем і Аляксандрам, з імі былі яшчэ некалькі сяброў. Паслоў холадна прывіталі, і Леў Сапега адразу ж пачаў размову:

- Мы прыйшлі да вас, пане кашталян віленскі, з пасрэдніцтвам і сяброўскім пасольствам ад віленскага ваяводы, князя Радзівіла.

- Я сумняваюся, ці ёсць паміж мной і панам ваяводам нешта сяброўскае, - холадна і важна прамовіў кашталян.

- Мне не хацелася б пачынаць з дрэннага, - адказаў Леў Сапега. - Можа быць, вы зазлавалі на пана ваяводу і не хочаце мець справу з ім, але я спадзяюся, што вы яшчэ, дасць Бог, дамовіцеся з ім па-сяброўску, памірыцеся, і ўсё скончыцца ўзаемнай згодай. Сам пан ваявода засмучаны і пакутуе ад таго, што, на жаль, гэтая спрэчка разлучыла яго з панам кашталянам і ягонай слаўнай раднёй, але ў яго ў сэрцы ёсць спадзяванне, што ён здолее вырашыць спрэчкі з выгадай для абодвух бакоў. Мы ведаем, - казаў далей канцлер, - пра дамову вашага нябожчыка брата з вамі наконт таго, каб выдаць вашу гадаванку князёўну слуцкую за князя Януша, сына пана ваяводы.

Леў Сапега не паспеў скончыць свой павольны і падрабязны пераказ справы, як раптам Ян Караль з уласцівай яму салдацкай запальчывасцю перапыніў яго:

- Пан ваявода дарэмна настойвае на тых дамовах, яны супярэчаць законам нашай веры і законам Вялікага Княства Літоўскага, а таму мы не можам прыйсці да згоды, не павінны. I не прыйдзем! - дадаў ён, міжволі паклаўшы руку на рукаяць шаблі.

- Каталіцкія законы неабавязковыя для ўсіх, - запярэчыў Абрамовіч.

- Але, я думаю, для ўсіх абавязковыя законы Літвы, - горда прамовіў Ян Караль, - якія забараняюць шлюб паміж блізкімі родзічамі пад пагрозай пазбаўлення дзяцей права на спадчыну і адабрання маёмасці.

- Аднак жа гэта быў бы не першы выпадак такога шлюбу, - зазначыў Сапега, - ранейшыя прыклады дазваляюць паўтараць іх; заўсёды ёсць надзея, што можна неяк уладкаваць гэтую недарэчнасць. Але перш чым гэтыя спрэчкі скончацца і вырашацца (у чым мы не сумняваемся), пан ваявода просіць праз нас і мы ўсе таксама звяртаемся да вас, пане кашталян, каб вы пакуль што выканалі хаця б адну частку вашых дамоўленасцей: не перашкаджалі князю Янушу бачыцца з князёўнай Соф'яй, каб заваяваць яе сімпатыі.

- А навошта гэта? - холадна спытаў кашталян. - Для таго каб выставіць князёўну Соф'ю на пасмешышча, прымусіць яе пайсці на супрацьзаконны шлюб?

- Ваявода так не думае, - працягваў Сапега, - у гэтым яго не варта папракаць, але віленскі ваявода гатовы свята прытрымлівацца сваіх абяцанняў і, нягледзячы на сваркі і спрэчкі, спадзяецца, што вашамосць пан кашталян будзе са свайго боку трымацца таго ж. Ён быў бы рады, каб гэты шлюб зладзіўся і каб князь Януш не быў чужым для сваёй жонкі. У дагаворы ж запісана, і зусім справядліва, што князёўна будзе выдадзена замуж не сілай, не пад прымусам, а па сваім жаданні і добрай згодзе, дык чаму ж не дазволіць князю Янушу старацца дабіцца яе прыхільнасці. Кашталян холадна выслухаў Льва Сапегу, які гаварыў, як заўсёды, павольна, плаўна, а потым сказаў:

- Ніяк не магу зразумець вас, пане канцлер, мы нібыта гаворым пра розныя рэчы. Вы настойваеце на выкананні дагавора?

- Вы ж яго падпісвалі.

- Я зрабіў гэта неабачліва і не па праве, паддаўся на ўгаворы і просьбы, а найперш хацеў выканаць волю брата, - прамовіў кашталян. - У гэтым я мушу прызнацца, так, я вінаваты. Гэты дагавор несапраўдны.

- Хіба вы прызнаеце несапраўдным увесь дагавор? - спытаў Леў Сапега. - Вы не хочаце выконваць таго, што засведчана вашым шляхецкім подпісам?

Пры гэтых словах звычайна цярплівы і стрыманы кашталян наліўся крывёй. Калі ён пачуў пра парушэнне шляхецкага слова, а Сапега сказаў гэтак сумысля, бо спадзяваўся пераканаць яго гэтым важкім у тыя часы довадам, то нават адступіў на крок і то чырванеў, то бялеў, аж дрыжаў ад гневу.

- Не месца і не час цяпер, - рэзка сказаў ён, - дабівацца выканання дагавора; калі ж потым на гэта будзе час і месца, то я патлумачу, як хто выконвае свае абавязацельствы і абяцанні.

Сказаўшы так, кашталян пакланіўся і ступіў яшчэ некалькі крокаў назад, нібы ўнікаючы далейшай размовы, просьбаў, угавораў. Для сенатараў гэта стала знакам сканчэння іх пасольскай місіі, яны былі ўражаны халоднымі і пагардлівымі адносінамі да яе кашталяна, суровымі позіркамі Аляксандра і Яна Караля, не захацелі настойваць далей, у душы прыпісалі няўдачу папрокам Льва Сапегі і звалілі на яго ўсю віну. Так яны і пайшлі ні з чым, каб неўзабаве моўчкі вярнуцца ў палац Радзівіла.

- Канцлер сапсаваў усё, - перашэптваліся яны па шляху, - хай цяпер сам і апраўдваецца перад ваяводам, а наша хата з краю.

Князь-ваявода з сынам чакаў іх, ён хваляваўся, надзея на поспех змянялася адчаем, калі ж убачыў з акна, што ўся кампанія так хутка вяртаецца, то спачатку падумаў, што, магчыма, кашталяна не аказалася дома.

Сын гэтак жа, а можа, яшчэ нават болей занепакоены, маўчаў, баючыся парушыць злавесную цішыню, пазіраў на сенатараў, якіх убачыў на вуліцы, нічога не разумеючы.

Сенатары прыехалі да варот палаца Радзівіла, ціха падняліся па лесвіцы, перамаўляючыся, як бы згладзіць для ваяводы сваё няўдачнае пасольства.

- Вам, пане канцлер, трэба самому расказаць ваяводу пра ўсё, - параіў мазырскі стараста. - Паспрабуйце хоць неяк змякчыць адмову Хадкевічаў.

Ваявода чакаў іх на парозе, зірнуў і па тварах зразумеў, што яго чакаюць непрыемныя навіны.

- Што вы нам скажаце, пан канцлер? - спытаў ён. - Кашталяна не было дома або ён не прыняў вас?

- Не, ён пачціва прыняў нас, - сказаў канцлер, ува- ходзячы ў сваю ролю міратворцы.

- I што ён адказаў? - не цярпелася ваяводу. Канцлер крыху задумаўся, як адказаць больш тонка і мякка, але ваявода ўжо ўсё зразумеў, ён зачырванеўся і ў гневе закрычаў:

- Пане канцлер! Няўжо ён зняважыў нас, не даў дазволу?

- Зусім не, наадварот... - пачаў Сапега.

- Няўжо згадзіўся? - наступаў на яго ваявода. - Быць таго не можа! Занадта добра я ведаю яго і ягоных езуітаў-пляменнікаў! Што ён адказаў? Што сказаў?

- Слова ў слова, - перапыніў мазырскі стараста, які зразумеў, што канцлер знарок марудзіць з адказам, а ваявода ўсё болей перапаўняецца злосцю, - слова ў слова, дзядзька: ён адкажа потым, калі будзе месца і час, хто і як выконвае свае абавязацельствы і абяцанні.

- Што гэта азначае? - крыкнуў ваявода. - Выклік?

- Ды не! Не! - перапыніў яго Сапега. - Гэта было сказана зусім у іншым сэнсе. Кашталян пакрыўджаны, прычым справядліва, трэба яго зразумець.

- Значыць, адмовіў! - усклікнуў ваявода. - Адмовіў вашым панскім мосцям і мне, адмовіў у тым, аб чым я прасіў, адмовіўся даць дазвол князю Янушу бачыцца з князёўнай.

- Ён не сказаў гэта так пэўна, але я думаю... - пачаў Сапега.

- А я думаю, - абарваў яго Радзівіл, - што гэта не скончыцца іначай як са зброяй у руках. Відаць, ён хоча, каб я пайшоў з войскам дамагацца выканання дагавора! Што ж, чаго ён хоча, тое і будзе мець! Я знайду сяброў, знайду прыхільнікаў як ён караля і езуітаў. Ён хоча вайны, хоча вайны...

- Не рабіце такіх паспешлівых высноў, княжа, - перапыніў яго Леў Сапега. - Ён і не гаварыў, не думаў пра вайну...

- Тады што ўсё гэта азначае, пане канцлер, - горача запярэчыў ваявода, - калі не тое? Што гэта азначае? Што ён не лічыцца з дагаворам, што не выконвае яго, не пайшоў нават на невялікую ўступку пры вашым пасрэдніцтве, на маю просьбу не адгукнуўся! Папракае, што я не выконваю дагавор? Але ж, Богам клянуся, я выконваю яго! Я трымаюся яго, строга трымаюся! Перапрашаю вашых мосцяў і маіх мілых братоў, што падгаварыў усіх вас на гэтае непрыемнае пасольства. Прабачце мне, але я нават не спадзяваўся, што ўсё так скончыцца. Бог таму сведка! Але я знайду іншы, надзейнейшы, сродак на паноў Хадкевічаў, я не дазволю кепікі нада мной строіць! Бяру ўсіх вас, панове, у сведкі, што не я першы адступіў ад дагавора, што не я парушаю яго, што я яго шаную, і калі ўжо не па добрай волі, то зброяй прымушу яго выканаць.

Ваявода скончыў і, стомлены, упаў у крэсла, дрыжучы ад гневу. Ён зірнуў на князя Януша, які таксама быў увесь чырвоны, пляснуў рукой па калене і сказаў:

- Вайна! Значыць, вайна! Што ж, я гатовы і да яе!

Калі не саступіць, то, Богам клянуся, не жыць яму! Атрымаеш, Хадкевіч, вайну, калі ты хочаш яе і выклікаеш мяне! I хай пралітая кроў будзе на тваім сумленні!

КАМЕНТАРЫ

АПОШНЯЯ СА СЛУЦКІХ КНЯЗЁЎ

На беларускай мове аповесць друкуецца ўпершыню. На польскай упершыню была надрукавана ў 1848 г.

ТОМ 1

* "Адаму Завадскаму" - аўтар прысвяціў гэтую кнігу віленскаму кні- гавыдаўцу Адаму Завадскаму.

* Жыгімонт III Ваза - польскі кароль у 1587-1632 гг.

* Жыгімонт II Аўгуст - польскі кароль у 1548-1572 гг.

* Стэфан Баторый - польскі кароль у 1575-1586 гг.

* "... прывічей Жыгімонта III" - выдадзены ў 1588 г. прывілей, які зацвярджаў Статут Вялікага Княства Літоўскага.

* Езуіты - члены каталіцкага манаскага ордэна, створанага ў 1534 г. іспанскім дваранінам Ігнаціем Лаёлам для барацьбы з Рэфармацыяй і ўмацавання каталіцызму. У Польшчы ў 1555 г. , у Вялікім Княстве Літоўскім - з 1569 г., задачай ордэна было акаталічванне праваслаўнага насельніцтва. Для дасягнення сваіх мэт езуіты прымянялі самыя розныя, у тым ліку і гвалтоўныя, сродкі. Езуіты карысталіся падтрымкай польскіх каралёў, у тым ліку і Жыгімонта III.

* Рэфарматары - тут: аб'яднанне некаталіцкіх рэлігійных канфесій з мэтай барацьбы супраць экспансіі каталіцкай веры.

* Унія - тут: Брэсцкая царкоўная унія, мэтай якой было паступовае аб'яднанне каталіцкага і праваслаўнага веравызнанняў. Унія была абвешчана на саборы ў Брэсце ў 1596 г. Паводле яе ўмоў, праваслаўная царква падпарадкоўвалася Ватыкану і прымала каталіцкія дагматы, але захоўвала праваслаўную абраднасць. Пад выглядам уніі Ватыкан імкнуўся пашырыць сваю экспансію на праваслаўны Усход, а польскія феадалы з яе дапамогай хацелі замацаваць сваё панаванне на беларускіх і ўкраінскіх землях. Крашэўскі ў аповесці праўдзіва паказвае абставіны, звязаныя з прыняццем уніі.

* Евангелісты альбо евангельскія хрысціяне - паслядоўнікі адной з плыняў пратэстантызму.

* Арыяне - паслядоўнікі плыні ў хрысціянстве, якая ўзнікла ў пачатку IV ст. ва Усходняй Рымскай імперыі.

* Трыбунал - вышэйшая судовая ўстанова ў Польшчы і Вялікім Княстве Літоўскім. Пасяджэнні Трыбунала праводзіліся ў Вільні.

* Рускі, русіны - тут: частка мясцовае насельніцтва .

* Магдэбургская юрысдыка - адна з форм гарадскога самакіравання ў Вялікім Княстве Літоўскім, калі жыхары пэўных раёнаў горада падпарадкоўваліся не магістрату, а буйным феадалам.

* Cmamym - Статут Вялікага Княства Літоўскага.

* Крыштаф Радзівіл - Крыштаф Мікалай Радзівіл Пярун (1547- 1603) - у той час быў віленскім ваяводам, вялікім гетманам літоўскім. Прадстаўнік аднаго са старадаўніх беларускіх дваранскіх родаў, паводле легенды паходзіў ад святара Лаздзейкі. Ён растлумачыў Гедыміну ягоны сон пра жалезнага ваўка тым, што на месцы палявання трэба заснаваць горад (названы Вільняй). Нашчадкам Лаздзейкі, паводле легенды, было дадзена прозвішча Радзівіл, што расшыфроўвалася як "радзіў Вільню". У тыя часы, калі распачалася спрэчка з Хадкевічамі, Крыштаф Радзівіл быў кальвіністам, а не праваслаўным, як апісвае Крашэўскі. Аднак ён быў актыўным дзеячам Рэфармацыі, якую падтрымлівалі і праваслаўныя. Кальвінізм - адзін з накірункаў пратэстантызму, заснаваны Ж. Кальвіным у эпоху Рэфармацыі.

* Геранім Хадкевіч - жмудскі стараста, апякун Соф'і. У барацьбе супраць Радзівілаў удзельнічаў разам з братам Янам Каралем Хадкевічам, адным з выдатнейшых беларускіх палкаводцаў. У той час ён быў жамойцкім старастам, што раўнялася пасадзе ваяводы.

* Нумы - хаціны мясцовых жыхароў.

* Стаўрапігіяльная царква - праваслаўны манастыр, які падначальваецца не епархіяльнаму архірэю, а непасрэдна патрыярху або Святому Сіноду і карыстаецца асаблівымі прывілеямі.

* Чарняцы - тое самае, што і манахі.

* Інфляндскі паход - Інфляндыя (Лівонія) - Паўночная Эстонія. За яе вялася вайна са шведамі.

* "...з кардыналіі" - так у тыя часы жыхары Вільні называлі палац Радзі- вілаў, таму што там была хатняя малельня. Палац Хадкевічаў называўся кашталяніяй.

* Двухгарнцовы - гарнец - мера аб'ёму, роўная прыблізна 3,2 літра. Такім чынам, у збан Брожака можна было наліць больш за 6 літраў.

* Чакан - тут: самаробная зброя разбойнікаў - булава з шыпамі.

* "Юрый... з роду Алелькавічаў..." - Тут аўтар гістарычна дакладна ўзнаўляе ўсю гісторыю, звязаную з апекай над Соф'яй Алелькавіч, з прычынамі канфлікту.

* Белы тыдзень - першы тыдзень пасля Вялікадня ў каталікоў.

* Дзень Божага Цела - каталіцкае рэлігійнае свята, адзначаецца 22 чэрвеня.

* Элекцыйны сейм - сейм, на якім выбіралі караля.

* "...славуты Леў Сапега" - Леў Сапега (1557-1633) - вялікі канцлер літоўскі, вядомы дзяржаўны дзеяч Вялікага Княства Літоўскага, прадстаўнік старадаўняга беларускага дваранскага роду. Адзін з арганізатараў Літоўскага трыбуналу, пад яго кіраўніцтвам скончана складанне Статута Вялікага Княства Літоўскага.

* Аргус - у грэчаскай міфалогіі велікан, які ахоўваў каханку Зеўса Іо. У пераносным сэнсе - пільны ахоўнік.

* Сіротка - князь Мікалай Хрыстафор Радзівіл Сіротка (1549- 1616) - віленскі ваявода, кальвініст, у 1567 г. перайшоў у каталіцтва.

* "...хроніка Бельскага..." - Іахім Бельскі (каля 1540-1599) - вядомы польскі храніст і пісьменнік, прадоўжыў "Хроніку Польшчы".

* "... хроніка Мацея Стрыйкоўскага..." - Мацей Стрыйкоўскі (1547?- 1586?) - гісторык і паэт. Яго галоўны твор - "Хроніка польская, літоўская, жамойцкая і ўсяя Русі".

* "...пропаведзі Скаргі..." - Ксёндз Скарга (1536-1612), вядомы рэлігійны і палітычны дзеяч, актыўны прапаведнік Брэсцкай уніі, пачынальнік польскай палемічнай прозы.

* Танзура - выбрытае месца на макаўцы, знак прыналежнасці да каталіцкіх святароў.

* Bannita (лац.) - выгнанец.

 

Top