Папярэдняя старонка: Апошняя са слуцкіх князёў

Аўтар: Крашэўскі Юзаф,
Дадана: 15-07-2011,
Крыніца: Менск, 2009.

Паздзел 1

ПЯТАГА ЛЮТАГА

Назаўтра ўранку біскуп з абодвума Завішамі і маршалкам Дарагастайскім падаліся да Радзівіла. Ваявода прыняў іх з належнай пашанай, але адчувалася і нейкая халаднаватасць. Лісты ад караля ён адразу ж прачытаў і звярнуўся да біскупа:

- Яго каралеўская вялікасць сваёй вялікай ласкай хоча дапамагчы нам, хоча, каб мы прыйшлі да згоды; аднак жа гэта не тая справа, якую можна вырашыць загадам, толькі мы лепей за ўсіх ведаем, як яе скончыць. Чужая рана нікому не баліць, хоць так і хочацца загадаць, каб хворы не енчыў. А хіба гэтым яго вылечыш?

- Князь-ваявода, - паважна і лагодна адказваў біскуп, - яго вялікасць кароль ведае пра вашы раны, і ён пакуль што не загадвае, а просіць вас зрабіць усё магчымае, каб з асабістай справы не разгарэлася ў краіне грамадзянская вайна. На вас мы асабліва спадзяёмся, таму што вы, пане ваявода, першы пачалі сцягваць войскі, падалі дрэнны прыклад.

Ваявода перапыніў яго.

- Гэта мая справа, і я нікому не дазволю ўмешвацца ў яе, - амаль катэгарычна сказаў ён.

- Парады яго вялікасці караля я з удзячнасцю прымаю, але што рабіць далей, мне прадыктуе мой абражаны гонар, толькі яго я і паслухаюся.

- Паслухайце, аднак, і тых, хто жадае вашай мосці дабра, - прамовіў Дарагастайскі. - Справа зусім не ў тым, каб некага прынізіць, ніхто гэтага і думаць не думае. Тое, што робіцца, робіцца толькі дзеля таго, каб, як кажуць, і козы былі сытыя, і сена цэлае. Можна ж урэшце знайсці такое выйсце, якое задаволіла б і вас, і Хадкевічаў, дазвольце нам хаця б паспрабаваць, вы ад гэтага нічога не страціце.

- Сапраўды, вас ніхто ні да чога не прымушае і нікуды вас сілай не цягнуць, - дадаў Завіша. - Тое, што вам прапануюць, вы павінны прыняць толькі па добрай ахвоце.

Аднак жа вы, пане ваявода, нават не хочаце паспрабаваць прыйсці да згоды!

- Я ўсёй душой хачу гэтага! - усклікнуў Радзівіл. - Я таго і сам жадаю, але згаджуся на тых умовах, якія прапаную я сам, калі іх не выканаюць, то вы, васпане, нічога не даможацеся.

- Дазвольце даведацца, - спытаў біскуп, - якія вашы ўмовы?

- Няма сэнсу раскрываць іх, - горда адказаў ваявода, - бо Хадкевічы не прымуць іх. Гэта яны, толькі яны адны далей за ўсіх стаяць ад паразумення і міру; яны адны толькі шукаюць прычыну для вайны, нават калі мы ім у нечым уступім, яны не будуць гэтаму рады і ўсё роўна прымусяць нас увязацца ў гэтую няшчасную вайну! Так-так! Бо чаму ж яны ўвесь час адмаўляюць нам, чаму мая апошняя спроба, калі я папрасіў дванаццаць паноў сенатараў быць пасрэднікамі паміж намі, каб яны прыслухаліся да нашых прапаноў і просьбаў, нічога не дала, яны пагардліва адштурхнулі працягнутую ім руку. Не ўгаворвайце мяне паўтарыць гэтую спробу, я болей не зраблю ніводнага кроку насустрач ім.

- А калі б яны цяпер зрабілі нейкія крокі насустрач вам, князь-ваявода? - спытаў Ян Завіша.

- Яны? Яны не зробяць гэтага! - запэўніў князь Януш.

- Вы іх, відаць, яшчэ мала ведаеце, - памяркоўна прамовіў біскуп. - А мы якраз і прынеслі прапановы ад іх, прапановы слушныя і памяркоўныя, на якія нельга не згадзіцца, - яны вас не прынізяць, не пакрыўдзяць, калі вы захочаце іх прыняць.

Ваявода пераглянуўся з сынам, яны абодва не маглі паверыць словам біскупа, на іх тварах чыталася здзіўленне з адценнем пагарды. Яны моўчкі чакалі, пакуль абяцаныя прапановы пакладуць на стол.

- Што б тое значыла, што Хадкевічы пайшлі нам насустрач?! - горда прамовіў ваявода, пазіраючы на пасланцоў караля.

Ян Завіша дастаў паперыну і падаў яе князю Радзівілу. Той прагна схапіў яе, пачаў чытаць, князь Януш стаяў ззаду і таксама прабягаў вачыма напісанае. Па іх тварах лёгка было зразумець, як яны ўспрымаюць зробленую ім прапанову прымірэння. Ваявода варушыў бровамі, жмурыў вочы, торгаў плячом, у яго нават задрыжалі вусны. На твары сына адбівалася не столькі абурэнне, колькі гордасць.

Бацька прачытаў паперу і перадаў сыну, сказаўшы з усмешкай:

- Вазьмі, зірні на гэты хадкевічаўскі трактат! Сапраўды, дзівосныя рэчы! Але які з яго толк, дзе тут прапановы, дзе тут нешта слушнае? Толькі тое, што яны літасціва дазваляюць князю Янушу бачыцца з князёўнай Соф'яй, а яшчэ нядаўна мы не маглі гэтага дапрасіцца. Ну, хай сабе, мы рады і гэтаму. Але ж усё астатняе - адна насмешка! Аддаць ім распіскі і дагаворы, скасаваць працэс, перадаць справу таварыству, паверыць у іх добрыя намеры, пакласці галаву пад меч, калі мы і самі здатныя дамагчыся справядлівасці! Ды яшчэ чакаць дазволу Папы Рымскага! Для мяне ваш Папа нічога не значыць, мне ягоны дазвол не патрэбны, прабачце, пане ксёнжа!

Гедройц стаяў моўчкі, апусціўшы галаву, здавалася, што ён у думках просіць Бога абразуміць вар'ятаў. Толькі

Ян Завіша падаў голас:

- Перадаць справу таварыству, нам здаецца, не так ужо дзіўна і страшна, як вам, пане княжа. Што ж да справядлівасці, якую вы хочаце ўстанавіць самі, то паверце мне - яшчэ не было на зямлі такога анёла, які мог бы насуперак уласнаму сумленню быць суддзёй самому сабе. Я кажу гэта вам, пане ваявода, бо жадаю вам дабра. Ваявода скрывіўся.

- А паколькі я жадаю вам дабра, - не зважаючы на грымасу ваяводы, працягваў Завіша, - я і сам сабе не раіў бы быць суддзёй у гневе, калі не ў ладах са сваімі ворагамі. Тым болей калі рассудзіць вас павінны меч і вайна?

- Вы ўвесь час талдоніце нам пра гэтую вайну, - перапыніў яго Радзівіл, - але ж нас да яе падбухторваюць, і яшчэ невядома, ці пачнём мы яе. Ні сабе, ні Літве, нікому я не жадаў бы яе.

- Дык дайце ж доказ вашым словам, - прамовіў біскуп, - дакажыце хаця б тое, што можна прыйсці да згоды, пакажыце сцежку да яе.

- Хай ён споўніць тое, што занатавана ў ягоных распісках і дамовах, і тут жа настануць мір і спакой, - сказаў ваявода. - Мы тут жа іх знішчым, скасуем працэс, і па ўсім!

- А што, калі яны не могуць пайсці супраць свайго сумлення і выканаць гэтыя дамовы, бо лічаць іх несправядлівымі? - спытаў Завіша.

- Тады навошта жмудскі стараста і кашталян пісалі іх? - запярэчыў князь Януш. - Усё гэта было па добрай згодзе.

Памаўчалі. Потым загаварыў Гедройц:

- Значыць, вы нізавошта не прымеце гэтых прапаноў, князь-ваявода?

- Дык гэта ж насмешка, а не прапановы! - адразу ж адказаў Радзівіл. - Калі яны іх падавалі, загадзя ведалі, што мы іх не прымем. Мы бачым тут толькі дазвол князю Янушу бачыцца з князёўнай Соф'яй, на які яны хочуць злавіць нас, як на прыманку. Усё астатняе мог бы прыняць пераможаны, а не той, хто мае надзею перамагчы.

- Тады пашліце ім свой ультыматум, - прапанаваў Завіша і падступіў бліжэй да князя.

- А які з гэтага толк? - усумніўся ваявода.

- Паспрабуйце ўсё ж, - далучыўся да размовы Дарагастайскі.

- Дзеля дабра краіны і спакою ў ёй зрабіце гэта, мы просім вас, - прамовіў біскуп. - Пашліце свае прапановы. Вас гэта ні да чога не абавязвае, вы першы атрымалі ад паноў Хадкевічаў іх умовы, цяпер вы можаце паставіць свае.

Радзівілы пераглянуліся, затым ваявода пайшоў параіцца з сынам і брэсцкім ваяводам Зяновічам. Да гэтай рады далучыліся таксама смаленскі ваявода Абрамовіч і Леў Сапега. Паслы ў гэты час моўчкі чакалі.

Леў Сапега па сваёй схільнасці да прымірэння і згоды горача ўгаворваў цесця даць слушныя прапановы, не ўхіляцца ад міру, калі яго можна дасягнуць.

Нарэшце ваявода выйшаў да пасланцоў караля са сваімі прапановамі і сказаў ім:

- Вось вам мой ультыматум, які вы хацелі атрымаць.

Калі вы як след падумаеце над ім, то мусіце згадзіцца, што ў маіх прапановах болып розуму і жадання прыйсці да згоды. З усім слушным я згаджаюся, усё слушнае вырашу нават са шкодай для сябе. Верце мне, панове, я хачу міру, а не вайны, але міру без уніжэння, міру без шкоды! Вось яны, мае прапановы:

"Калі кашталян адчувае і лічыць, што я абразіў яго асобу, калі так лічаць і нашы агульныя сябры, то я гатовы як мага больш урачыста, з захаваннем годнасці свайго роду і сваёй асабістай, ахвотна прызнаць гэта. Што ж да той шкоды і страт, якія панеслі паны Хадкевічы, калі наймалі салдат, судзіліся, то я магу па справядлівасці аплаціць іх, зраблю ўсё, што ў маіх сілах, каб гэтая справа была завершана. Калі маіх слова і абяцання будзе недастаткова, я прашу для большай пэўнасці свайго цесця князя-ваяводу кіеўскага і швагра князя-кашталяна кракаўскага паручыцца за мяне ў тым, што я стрымаю сваё слова".

- Калі яны згодзяцца на гэтыя прапановы, то хай не цягнуць з вяселлем! - дадаў ён і зірнуў на біскупа, які выслухаў яго спакойна і без здзіўлення.

- Дзякуем вам, вашамосць, за вашу памяркоўнасць, за тое, што зрабілі так, як мы прасілі, - сказаў біскуп. -

Мы занясём вашы прапановы панам Хадкевічам і прыкладзём усе нашы намаганні для таго, каб яны іх прынялі.

Не будзем утойваць, што мы не зусім упэўнены ў поспеху. А пакуль што яшчэ раз сардэчна дзякуем пану ваяводу.

Радзівіл пры гэтых словах схіліў галаву.

- Хіба з мяне гэтага яшчэ замала? - спытаў ён. - Удумайцеся ў тое, на што я іду, у маё становішча, бо я ўпэўнены ў сваёй праваце, і тады вы зразумееце, што я зрабіў вельмі многа.

Ніхто яму не запярэчыў, толькі Ян Завіша падышоў да яго з лістом у руцэ.

- Каб зблізіць вашу мосць з панамі Хадкевічамі, мала думак і прапаноў, пададзеных з абодвух бакоў, ніхто з вас не жадае саступіць, і хаця вы на словах выказваеце памяркоўнасць, але ўсё роўна стаіце на сваім. Дазвольце, вашамосць, нам, якія выступаюць тут ад імя яго каралеўскай вялікасці, падаць нашы прапановы, якія могуць быць прыняты каралём. Пра іх яшчэ не ведаюць паны Хадкевічы, мы іх ім не паказвалі, мы хочам, каб вы, ваша мосць, першым пазнаёміліся з імі і памеркавалі, ці зможаце іх прыняць. Мы падаём гэтыя прапановы вам першаму, як паслы паводле дадзенага нам права, падаём іх вашай мосці не ад Хадкевічаў, не ад сябе, а ад імя яго вялікасці караля.

- Ад яго вялікасці караля! - паўтарыў Радзівіл і дадаў: - Гэта тое самае, што і ад Хадкевічаў, бо мы ж ведаем, што яго сэрца належыць ім.

- Гэтак жа, як і ўсім іншым, - прамовіў біскуп. - У вачах і сэрцы караля ўсе яго падданыя роўныя між сабой.

- Роўныя! - зноў паўтарыў Радзівіл. - Каб жа так! Уся бяда ў тым, што не роўныя. Яго каралеўская вялікасць хоча, каб усе яго дзеці аднолькава маліліся, шанавалі пятніцу і суботу!

- А што ў гэтым дрэннага ці дзіўнага! - падхапіў Завіша. - Кожны лічыць сваю веру самай лепшай, без гэтага ніхто б не верыў. А раз ён так лічыць, то са шчырым парываннем хоча і ўсіх астатніх накіраваць на самы лепшы шлях.

Ваявода ўсміхнуўся.

- Чытайце сваё пасланне, - паблажліва сказаў ён. Завіша прачытаў:

- "Гэтая справа павінна быць завершана на сейме. На сейме павінны быць вызначаны дзень і месца, прызначана пэўная колькасць асоб, каб яны выслухалі ўсе ўзаемныя прэтэнзіі, крыўды, спрэчныя справы дзеля таго, каб хоць часова памірыць абодва бакі. Калі ж сейм не здолее часова прымірыць іх, тады яго вялікасць кароль, як найвышэйшы арбітр, у іх прысутнасці вырашыць гэтую справу. Пры гэтым абодва бакі павінны з'явіцца перад каралём. А перад тым скласці зброю і спакойна разысціся, не спрабуючы распачаць вайну. Аднак сейм не будзе вырашаць, каму кашталян павінен аддаць руку князёўны, нікому яе не паабяцае, што да князя Януша, то яму будзе дазволена наведваць яе".

- З некаторымі пунктамі, так, толькі з некаторымі, я мог бы пагадзіцца, - тут жа азваўся ваявода, - але з усімі - наўрад. Асабліва вось з гэтым: каб свае справы аддаў на вырашэнне таварыству або каралю. Каралю, які ўсім сэрцам і душой на баку Хадкевічаў і будзе судзіць на іх карысць. Таварыству, якое не перажыло таго, што перажыў я, якому прымірэнне здаецца лёгкім, бо яму не баліць так, як мне. Ніколі! Ніколі я на такое не пайду! Лепей ужо на нешта іншае, чым на такія ўмовы, якія звязалі б мне рукі, вырвалі з іх меч і безабароннага аддалі на немінучую расправу і знішчэнне.

Прысутныя не асмельваліся нічога сказаць, а ваявода толькі трос паперай і паўтараў:

- "Ніколі! Ніколі!"

Пасланцы зразумелі, што толку ад далейшых размоў не будзе, і пайшлі. Яны ўзялі з сабой ліст з прапановамі ваяводы і з ім падаліся зноў да Хадкевічаў.

Князь Гедройц не даваў сабе ні хвіліны спачыну, пакуль яшчэ была надзея ўсталяваць мір і сваім пасрэдніцтвам хаця б прадухіліць пачатак міжусобіцы. Ён спяшаўся, таму што бачыў: заўтра Радзівілы могуць распачаць вайну, якую потым нічым не ўдасца спыніць, а шкода ўсёй краіне можа быць вялікая.

I як было не хвалявацца, калі дастаткова было зазірнуць у дварышча Радзівіла, каб зразумець, што там усё дыхае вайной, усё грыміць зброяй: кардыналія аж кішэла ад салдат, ротмістраў, палкоўнікаў, дварышча было завалена штабялямі рознай зброі і ваеннага рыштунку. У кожным кутку шапталіся і раіліся. Час ад часу спрабавалі віжаваць, падкрадаліся да камяніцы Хадкевічаў, назіралі, выведвалі, вярталіся назад, каб расказаць, што там дзеецца.

А вось у Хадкевічаў наадварот: як толькі размясцілі гарматы і войска, усё змоўкла і заціхла. Вароты ўвесь дзень былі на замку, абаронцы палаца спакойна адпачывалі. Толькі зрэдку нейкі шум ці крык далятаў да вуліцы. Усе, хто праходзіў каля камяніцы, здзіўляліся такому спакою напярэдадні вайны, пра якую тут нішто не нагадвала, хіба што некалькі гармат, якія стаялі на вуліцы каля варот, пры іх тапталіся некалькі салдат-ахоўнікаў.

Паслы тым часам выйшлі з кардыналіі і зноў вярнуліся да Хадкевічаў. Яны неслі ім двайныя прапановы - свае і Радзівілавы. Іх прынялі і правялі да кашталяна, у якога ў гэты час былі жмудскі і барысаўскі старасты і ваявода Мнішак.

Адказ Радзівілаў Хадкевічы ўспрынялі з прахалодай.

- Мы ведалі, што так і будзе, - сказаў кашталян. - Не хочам мы такога міру, хай жа на тое будзе воля Боская.

- Воля Боская не на тое, каб ваяваць, - зазначыў біскуп. - Дзеля ўсяго святога злітуйцеся над краінай, пастарайцеся не дапусціць вайны. Падумайце, можа, усё ж вы прымеце прапановы Радзівілаў? Няўжо яны здаюцца вам непрымальнымі?

- Мы не можам іх прыняць, - падаў голас Ян Караль, - ні ў якім разе.

- Чаму? - спыталі Завішы і Дарагастайскі. - Ваявода ж абяцае пакрыць усе выдаткі, калі ж ягонага слова вам мала, то ён дае заруку.

- Ён ведаў, што мы яму не паверым! - дадаў кашталян. - Але ўсё гэта без толку. Хай аддасць распіскі і дагаворы, спыніць судовую справу, аплоціць выдаткі.

- Усяго гэтага нельга зрабіць так хутка, - паспрабаваў пераканаць Дарагастайскі.

- Можна, яшчэ як можна, - не згадзіўся кашталян. - Абы толькі ваявода захацеў быць шчырым. Але ўсё гэта - толькі для віду, Радзівілы прагнуць вайны, дзеля чаго ж яны сцягнулі шэсць тысяч войска; яны хочуць смуты, хочуць адным махам вырашыць і свае справы, і справы канфедэрацыі. Гэта ж ясна як дзень.

- Тым больш трэба пазбегнуць вайны, - прамовіў біскуп. - У нас ёсць прапановы ад паноў пасланнікаў да караля. З імі ўжо знаёмы ваявода Радзівіл. Паглядзіце і вы. Пасля таго як Хадкевічы пазнаёміліся з прапановамі пасрэднікаў, Ян Караль сказаў:

- Мы ахвотна згадзіліся б на суд яго каралеўскай вялікасці, але ж нашы ворагі адразу ж папракнуць, што мы сумысля звярнуліся да суддзі, які мае да нас большую прыхільнасць, чым да іх. Што да суда выбраных асоб, то наўрад ці здолеюць яны рассудзіць нас: яны не ведаюць і не могуць ведаць, што нас падзяляе, чым мы абураемся. Мы не будзем і не хочам гаварыць з імі пра свае крыўды, пра сваё доўгацярпенне. Хай нас рассудзіць меч, як было даўней. Гэта будзе самы лепшы Божы суд!

Дарэмна паслы некалькі гадзін угаворвалі, настойвалі, прасілі, дарэмна спрабавалі пераканаць кожнага паасобку. Хадкевічы цвёрда стаялі на сваім, а Ян Караль усё паўтараў:

- Хочуць яны вайны, хай вайну і пачынаюць, кроў ляжа на іх душы, мы за яе не будзем адказваць перад Богам. Мы пакрыўджаны несправядлівым судом, прыцягнуты да Трыбунала, нас вымушаюць выплаціць штраф, нам пагражаюць баніцыяй. Бог бачыць, што мы перацярпелі, і Бог будзе за нас.

- Князь-ваявода хоча памірыцца з вамі, хоча аплаціць вашы выдаткі!

- Але як памірыцца? - усклікнуў Ян Караль. - Сказаць нам: "Прабачце"? Кіўне галавой - і па ўсім? Ён павінен прасіць у нас прабачэння на каленях.

- Пан стараста, трэба па-хрысціянску дараваць вінаватаму.

- Я дарую яму перад Богам, але не дарую перад людзьмі. Што б гэта рабілася далей, каб было дазволена халодным паклонам пакончыць з усімі правіннасцямі? Што засталося б ад нашай годнасці? Гэта ж абраза нашых родаў і імён! Нашы дзеці саромеліся б насіць імя, апаганенае сорамам такога прыніжэння. Настаў бы час, і пра нас сказалі б, што мы прынялі тое, што нам кінулі з літасці, таму што спалохаліся. Але ж не, нікога, апрача аднаго Бога, мы не баімся! Хочуць вайны, то і мы не будзем дрыжаць, адплацім панам канфедэратам як належыць.

Да позняй ночы цягнуліся марныя ўгаворы і просьбы. Паслы караля дарэмна стараліся дамагчыся міру перад самым вызначаным тэрмінам, дарэмна спрабавалі скарыстаць самыя розныя спосабы, кашталян і Ян Караль заставаліся няўмольнымі.

Біскуп Гедройц пакідаў камяніцу Хадкевічаў не ў лепшым настроі.

- Мы зрабілі ўсё, што маглі, - сказаў ён Завішу, - і ўсё дарэмна. Заўтра можа быць страшны дзень, і наша месца - каля ваяводы, каб не даць яму ўзняць меч. Калі будзе трэба - грудзьмі станем перад іх гарматамі, і хай страляюць, калі хочуць. Хіба ж мы можам дазволіць пачаць такую смуту ў краіне, даць такі згубны прыклад?

- Не павінны дазволіць, - адказаў Завіша, - але я сумняваюся, што яны нас паслухаюць.

- Пра гэта лепш не думаць, - перапыніў яго біскуп. - Пойдзем заўтра зранку да ваяводы і будзем у яго ўвесь дзень, кроку ступіць не дамо без нас. Імем караля забаронім яму брацца за зброю, ні на крок не адступім ад яго, можа, тады яго пройме выратавальны сорам.

- Каб даў Бог! - згадзіўся Дарагастайскі. - Абодва бакі настолькі раз'юшаны, што ўжо болей няма на што спадзявацца. Але што будзе, тое і будзе!

З гэтым і разышліся.

Паздзел 2

У КАРЧМЕ МАЛЬХЕРА

Якраз насупраць камяніцы Хадкевічаў стаяў шынок пана Мальхера - адзін з самых вядомых у горадзе. Тут гандлявалі віном і медавухай. Усе гэтыя дні ён быў набіты людзьмі самага рознага роду і звання; цесната і гоман - несусветныя, усе памяшканні занятыя, да сталоў не праціснуцца, усе лаўкі, зэдлі і ўслончыкі разабраныя; праз натоўпне прабіцца, з-за гоману нічога не чуваць. У адным кутку ўжо наспявае бойка, хапаюцца за шаблі, ссоўваюць набакір шапкі, падкручваюць вусы, грозна стаяць адзін супраць аднаго. А ў другім - замілаванае дружбацтва, гарачыя абдымкі, расчуленыя слёзы над збанком віна. Дзесьці яшчэ - патаемныя перашэптванні, і з усіх бакоў чуюцца крыкі:

- Пан Мальхер, бутлю ковенскага мёду!

- Падайце сюды віна!

- Два кубкі для нас!

- Чорнага з карэньчыкам сюды!

- Вы наступілі мне на крысо!

- Не тыкайце мне, васпане!

- Пазыч мне сто тысяч, а не то замалюю па лбе!

I гэтак далей...

Пасярод аднаго з пакояў каля шырокага каміна, у якім шугаў агонь, стоўпіліся салдаты і са смехам і крыкамі гулялі ў косці. Воддаль ад іх спрачаліся карцёжнікі зплоймай гледачоў, на покуці нехта штосьці весела расказваў - каля яго таксама сабралася купка цікаўных.

У самым цёмным кутку сядзеў пан Брожак. Звесіўшы галаву над кубкам кісленькага вінца, ён увесь час уздыхаў - ніяк не мог забыцца пра таго духа, які наваражыў яму смерць, і стараўся ўтапіць гэты ўспамін у віне.

"Навошта паміраць і дзеля чаго паміраць? - пытаў ён самога сябе. - Ці так ужо я зажыўся на гэтым свеце, ці так нагуляўся, ці так награшыў? Як быццам бы не. Дык навошта я так спатрэбіўся таму свету, хіба я на гэтым ужо ні да чога не здатны? Дальбог жа, не разумею".

Па меры таго як пусцеў кубак, ён суцяшаў сябе, паддаваў сабе смеласці:

"Быць таго не можа, каб я ды памёр! Я так добра пачуваю сябе. Я дужы і здаровы. I зусім неабавязкова таму духу было прарочыць мне смерць. Можа, гэта была перасцярога, а можа, і зусім усё гэта мне выдалася, бо ўсе кажуць, што я пляту лухту, мне ніхто не дае веры. I ўсё ж я духа бачыў, прычым п'яны не быў, гэта святая праўда".

Так ён сядзеў і размаўляў сам з сабой, як раптам у дзвярах карчмы ўбачыў Тамілу. Брожак усміхнуўся, устаў з зэдліка, паклікаў яго да сябе:

- Прывітанне! Я вас чакаю!

- Сам Бог мне вас паслаў! - адказаў Таміла. - Я якраз шукаў вас, каб сустрэцца і пагутарыць. Вы мне, васпане, вельмі патрэбны.

- Навошта? - спытаў Брожак. - Калі наконт таго, каб пазычыць грошай, то адразу скажу як на духу: ні шэлега пры душы няма. Апошні талер нядаўна аддаў на імшу, а платы за службу яшчэ не хутка дачакаюся, цяпер яе патрэбна плаціць войску, прыдворныя мусяць пачакаць.

- О, справа зусім не ў пазыцы! - запэўніў Таміла. - Вось толькі не ведаю, як бы мне вам растлумачыць...

- А што такое? Што вы ўжо такое мудрае хочаце расказаць?

Таміла памаўчаў, потым прапанаваў:

- А ці не замачыць нам спачатку гэтую справу? Віно развяжа мне язык і раскрые ваша сэрца.

- А што, - спытаў Брожак, - для гэтай справы патрэбна і сэрца?

- Крыху, - з усмешкай шапнуў Таміла і паклікаў гаспадара: - Пане Мальхер, кварту добрага віна!

- Нясу, нясу! Зараз.

Праз хвіліну ўжо стаяла на стале віно.

Таміла падпаіў Брожака і пачаў тлумачыць яму сваю справу:

- Вось што я вам скажу: ці не хочаце вы зарабіць крыху чырвоных венгерскіх злотых?

- З вялікай ахвотай! - усклікнуў Брожак. - У кішэні пуста, локці на будзённай апранасе выцерліся. Але хацелася б і зарабіць добра і не ісці супраць сумлення.

- Сумленне вашай мосці нават не будзе нічога ведаць пра той заробак, - запэўніў Таміла. - Справа ў тым...

- Кажыце хутчэй, не цягніце!

- Справа ў тым, што мне трэба з вашай дапамогай трапіць у камяніцу Хадкевічаў, а потым выйсці з яе.

- Што? Што? - перапытаў Брожак, бо не пачуў ціхага шэпту Тамілы. - Як гэта? Навошта?

- Ні навошта, ні як, я не скажу, бо вам не трэба таго ведаць. Зробіце або не?

Брожак так задумаўся, што забыўся пра недапіты кубак.

- Эге ж! А ці не пахне тут здрадай? - загаварыў ён нарэшце. - Скажыце мне, пане, хто вы? Дагэтуль я не пытаўся, думаў, што вы проста цудоўны хлопец, ды і ўсё тут. Але зараз вам трэба сказаць, хто вы і навошта вам трэба патрапіць у нашу камяніцу?

- А ці так ужо вам трэба гэта ведаць? - спытаў Таміла.

- Я абавязаны даведацца, - настойваў Брожак.

- Вып'ем яшчэ, а тады я вам усё чыста раскажу.

- Сапраўды, вып'ем.

- Раскажу ўсё, толькі сачыце, каб нас ніхто не падслухаў. За вас, пане Брожак!

- Ваша здароўе!

- Я небагаты сваяк, далёкая радня пану канцлеру. - Што вы кажаце?

- Шчырая праўда, - запэўніў Таміла. - Пры ягоным двары я досыць значная асоба.

- Ваш канцлер супраць нас! - перапыніў яго Брожак. - Ён зяць ваяводы.

- Але ж ён католік.

- Ну, католік. Гэта праўда. А навошта вам трэба ў камяніцу?

- Сказаць вам усю праўду?

- Якраз гэтага я і хачу.

- За вас, пане Брожак.

- Ваша здароўе! А як вас клічуць?

- Мяне? - спытаў Таміла.

- Вас.

- Клічце мяне... Але выпіце яшчэ, вы не дапілі свайго кубка.

- Вы сабе яшчэ ні разу не падлівалі... а мне - двойчы. Дык як жа вас клічуць, скажыце нарэшце.

- Клічце мяне... - Таміла ніяк не мог падабраць сабе імя. - Я завуся Ян.

- Ян? А прозвішча?

- Грачына. ("Няхай будзе так",- падумаў Таміла.) Толькі не называйце майго прозвішча ў карчме, - ціхім голасам дадаў ён.

- Так-так, я пастараюся, пане Грачына. Дык што ў вас за інтарэс да нашай камяніцы?

Таміла нахіліўся і прашаптаў яму на вуха:

- Чорныя вочы!

- Што? Вочы? Як гэта - вочы?

- Я кахаю адну дзяўчыну з акружэння князёўны і хацеў бы ўбачыць яе.

- Скажыце мне толькі - якую, - зацікавіўся Брожак.- Я іх там усіх ведаю. Князёўна раз-пораз пасылае мяне ў горад то за тым, то за гэтым. Як яе імя?

- Імя? - задумаўся Таміла, чухаючы патыліцу. - Хіба вы не вып'еце яшчэ, пане Брожак? За вас!

- Ваша здароўе, пане Грачына!

- Цішэй, ніякіх імён!

- О, я й забыўся! Дык як яе імя? - А вы ўгадайце!

- Але ж іх там цэлы тузін, тых паненак, і ўсе - як лялькі. Хто тут угадае, якая з іх прыйшлася пану даспадобы.

- А вы ўсё ж паспрабуйце.

- Можа, панна Малгажата, высокая брунетка? Толькі яна занадта бледная.

- Не, не яна.

- Вясёлая Ульяна?

- ?

- Яна тоўсценькая такая, маленькая бландзіначка.

- Угадалі.

- Няўжо?

- Навошта ж мне маніць, я сапраўды хачу ўбачыць яе хаця б здалёку, а дзеля гэтага мне трэба пракрасціся разам з вамі ў камяніцу.

- Вам не ўдасца сустрэцца з ёй, там іх строга пільнуе ахмістрыня!

- Я выведаў бы, дзе цяпер жыве князёўна разам з імі, - сказаў Таміла, - бо іх перавялі некуды ва ўнутраныя пакоі.

- Я вас правёў бы, - пасля хвіліннага роздуму прамовіў Брожак, - але ж стораж каля варот кожны раз пытаецца, хто ідзе.

- А вас ён ведае?

- А як жа. Каб і не ведаў, то па прыдворным адзенні пазнае і пусціць.

- А ведаеце што? - усклікнуў Таміла.

- Ну?

- Дайце мне ваша адзенне, я на хвілінку туды зазірну і тут жа назад.

- Эге! А што, як да вас загаворыць нехта з прыдворных як да свайго, а вы не зможаце выкруціцца? Ён вас схопіць, трапіце ў бяду, а з вамі і я.

- За гэта можаце не хвалявацца, - адказаў Таміла. - Я змагу даць рады. Цяпер цёмна, наўрад ці хто будзе прыглядацца да майго носа, калі ж зачэпіць, нашто ў мяне галава на плячах?

- Я ўсё ж баюся, каб хаця чаго не здарылася.

- Ваш кубак поўны! - здзівіўся Таміла. - Нешта вы сёння зусім не п'яце.

- Ды што вы, у мяне ўжо аж галава кругам ідзе.

- За вас, пане Брожак! Ну дык што, дасце вы мне на паўтадзінкі сваё адзенне?

- Страшна, халера на яго.

- Чаго вам баяцца, я ж пайду, а не вы. Прытым я вам абяцаю, што праз паўгадзіны вярнуся.

- I што вам так карціць сустрэцца з той Ульянай? Можа стацца так, што вы яе і не ўбачыце.

- Пойдзем і памяняемся адзеннем. А потым я вам пастаўлю яшчэ адну кварту, і пяць чырвоных злотых будзеце мець.

Пан Брожак хаця і быў зусім п'яны, але ўвесь час адчуваў, што робіць нешта дрэннае. I ўсё ж ён не змог не паддацца на ўгаворы, пайшоў у бакоўку, зняў там сваё адзенне і перадаў яго Тамілу, а сам апрануў ягоную апанчу. Потым ён зноў усеўся за сталом, трымаючы кубак у адной руцэ, а другой намацваючы злотыя ў кішэні. Таміла не забавіўся ў бакоўцы. тут жа выбег, але хутка вярнуўся.

- У вас там ёсць нейкі пароль? - спытаў ён у Брожака. - Скажыце мнс яго. каб я мог прайсці праз вароты.

- Белая царква, - прашаптаў яму на вуха п'янтос і прыклаў палец да вуснаў.

Таміла хутчэй здагадаўся, чым даслухаў, ён дужа спяшаўся, праз хвіліну зноў быў на вуліцы і шпарка пашыбаваў да камяніцы Хадкевічаў. Ён ішоў так упэўнена і смела, што вартавыя толькі глянулі на ягонае адзенне і без слоў прапусцілі яго. Аднак вартаўнік праз акенца ў браме спытаў у яго пароль.

- Белая царква! - смела адказаў Таміла і ступіў на дварышча. Тут ён разгледзеўся па баках, а потым спехам пайшоў уздоўж сцяны, не мінаючы ніводнага куточка. Дзёрзка і адважна праціскаўся ён сярод салдат і коней, якіх было бітком набіта ў двары, мінаў складзеную ў кучы зброю. Ніхто яго не закрануў, і ён нікога. Так ён абышоў абодва дварышчы, паглядзеў, дзе расстаўлены гарматы, дзе падрыхтаваны месцы для салдат на сценах, і рашыў, што пара вяртацца назад да варот з боку Замкавай вуліцы. На гэты раз ён пайшоў ужо напрасткі, пільным вокам пазіраючы на высокія сцены, на салдат, якія снавалі туды-сюды. Ягонае вока не мінула нічога з таго, што ён яшчэ не бачыў, праходзячы ўздоўж сцяны. Таміла выйшаў гэтак жа, як і ўвайшоў, толькі яшчэ раз паўтарыў пароль, выскачыў на вуліцу і паспяшаўся ў карчму Мальхера, дзе пан Брожак яшчэ пацягваў віно з кубка, баючыся дапіваць, каб знянацку не аказацца без галавы.

- Ужо вярнуўся? - усклікнуў ён, убачыўшы Тамілу. - Так хутка? Убачыў яе?

- Убачыў, - адказаў Таміла. - Бог аддзячыць табе за гэтую паслугу. Убачыў, што хацеў, а цяпер забірай свае лахманы і бывай здаровы.

- Навошта так спяшацца?

- У мяне няма часу.

Ён пераапрануўся, накінуў на плечы сваю апанчу і па- бег да князя Януша, які і пасылаў яго.

Малады князь якраз у гэты час трымаў раду з палкоўнікамі і ротмістрамі, з панам Збарынскім і іншымі, як раніцой браць штурмам камяніцу, а тут пастукаў у дзверы і ўвайшоў Таміла.

- Што новага прынёс? - спытаў князь. - Можа, пра штосьці дачуўся?

- Нічога новага я не пачуў, але пабываў у камяніцы Хадкевічаў.

- Як ты туды прабраўся?

- Ну вось, прабраўся, княжа, - адказаў Таміла. - Галоўнае, што я там быў і, як змог, разгледзеў, што там робіцца. Прабег па абодвух дварышчах, паглядзеў, якія і дзе стаяць гарматы, дзе будуць пастаўлены салдаты.

- Ну і зух жа ты, Таміла! - усклікнуў князь. - Гэтай тваёй паслугі я ніколі не забуду. А цяпер хутчэй расказвай, нам гэтыя твае звесткі зараз самыя важныя.

- Войска ў камяніцы напхана многа, я ледзь прабраўся праз гушчу салдат, коней, кучы складзенай зброі. На сцены паўсцягвалі гарматы і рушніцы, нацэлілі іх на вуліцы, найбольш на прылеглыя, менш з боку царквы, там, здаецца, стаяць усяго тры гарматы; самая моцная абарона з боку Замкавай і Савіч. Добрыя ўмацаванні і ад плошчы і пабудоў князёў Астрожскіх. Пароблены скрытыя пляцоўкі для салдат, а таксама байніцы - такія, што ўзяць іх можна толькі тады, калі абваліцца сцяна, яны ж могуць беспакарана страляць у нас. Каля варот нацягнуты моцныя ланцугі, ляжаць жалезныя краты для таго, каб ахоўваць вароты нават тады, калі яны будуць разбітыя.

На дварышчах і каля сцен ляжаць горы ядраў і пораху, апроч таго, падрыхтавана шмат камення. Я думаю, што нездарма пастаўлены ў дварышчах і вялікія катлы - не інакш як на нашы галовы яны рыхтуюцца ліць вар.

Князь Януш пераглянуўся з іншымі.

- Каб гэта было ў полі, - прамовіў Збарымскі, - то там бы мы ім далі рады, хай бы выйшлі хоць бы за Вілію, а тут, у гэтай лісінай яме, іх ніякі чорт не возьме!

- Сапраўды, выкурыць іх адтуль будзе цяжка, - згадзіўся Таміла.

- Нічога страшнага! - супакойваў князь. - Разбурым дашчэнту пабудову, зробім пралом у сцяне і ўварвёмся праз яго!

- Прашу вас, пане, прабачыць, - запярэчыў Таміла, - тут нязручна рабіць пралом. Я невялікі ваяка і не дужа разбіраюся ў гэтых справах, але ж няма месца, дзе можна было б падступіцца да сцен. На вуліцах цесна, як у гарляку, калі п'еш. Нават калі мы і праб'ём дзірку, то не праб'ёмся ўнутр, бо і адтуль, і зверху на нас нападуць абаронцы.

- Раскладзём агонь і задушым іх дымам! - усклікнуў князь Януш і стукнуў кулаком па стале.

- Яны і агню не збаяцца! - прамовіў Таміла. - У іх ёсць чым яго пагасіць. Ды і не возьме іх агонь. А сядзець яны ў гэтай яме будуць да апошняга, іх нс так лсгка будзе выкурыць адтуль.

Князь паморшчыўся.

- Пачакаем да заўтра, а там пабачым, - сказаў ён. - Я схаджу да князя-ваяводы. А вас, панове, дзеля ўсяго святога, прашу стаяць напагатове са сваімі палкамі і аховай, кожнага на сваім месцы, чакаць загаду. Вам усім будзе своечасова сказана, што рабіць. Не давайце салдатам разыходзіцца па горадзе. Я ведаю, што ім зараз цяжка, хай жа будуць спакойныя і не крыўдзяць гараджан, бо і так цяпер на нашым сумленні і подзе будзе любая скарга жыхароў горада, якім даводзіцца перажываць цяжкую часіну. Князь Януш кіўнуў галавой і подбегам пашыбаваў да бацькі.

Ваявода таксама раіўся з некалькімі сваімі прыхільнікамі наконт таго, што рабіць, бо заўтра спаўняўся тэрмін дамовы. Размова была гарачай. Прысутныя даводзілі, што лепей мір, чым вайна. Ваявода злаваў і нерваваўся. Па ўсім было відаць, што ў душы ён не толькі не хацеў вырашаць гэтую справу сілай зброі, але, даведзены да адчаю, ішоў на гэта супраць сваёй волі, а таму злаваў на самога сябе і быў усім незадаволсны. Ён баяўся пацярпець няўдачу з першых крокаў. У душы спрачаўся сам з сабой, баяўся ганьбы, не хацеў вайны, не ведаў, з чаго пачаць, але на словах выступаў за вайну і пагражаў ёю.

Князь Януш увайшоў якраз тады, калі ваявода адказваў Дарагастайскаму:

- Калі вы хочаце міру, то пакажыце мне шлях да яго! Угаварыце Хадкевічаў...

- Нават не думайце пра гэта! - з парога запярэчыў Януш. - Я толькі што атрымаў адтуль свежыя звесткі. Яны ўмацаваліся нібыта ад нападу татар. З усіх бакоў наставілі гармат, наносілі пад сцсны камення, перагарадзілі вароты ланцугамі і кратамі, збіраюцца ліць на нас вар! І народу ў камяніцы, нібы маку.

Ваявода незадаволена слухаў тое, што расказваў сын, яму хацелася лёгкай перамогі, яго злавала сама думка пра доўгае супраціўленне, зацяжную вайну. Ён затросся, паціс- нуў плячыма і ўсклікнуў:

- Мы яшчэ паглядзім. колькі ім удасца пратрымацца! Заўтра ўбачым! Вы аддалі загад людзям? Яны будуць гатовы?

- Ім сказана чакаць загаду заўтра ўранні.

- Яшчэ раз напомніце ўсім, каб не бадзяліся абы-дзе, сабраліся на Лукішках, былі гатовыя па загаду выступіць на горад. Раз яны падрыхтаваліся, то і мы не праспім свой час, - дадаў ён, усё болей распаляючыся. - Калі ж пачнецца вайна, калі яна разгарыцца, тады сцеражыцеся, паны Хадксвічы. вы і ўсе іншыя. бо нікому не будзе даравана, не будзе літасці, і бяда вам, калі прайграеце!

Паздзед 3

ШОСТАГА ЛЮТАГА

Назаўтра яшчэ не развіднела, а па ўсім горадзе ўжо запаліліся агні, пачаўся нязвыклы рух, усё гэта азначала нешта незвычайнае. Тут і там па вуліцах ішлі вялікія атрады салдат, быў чутны грукат молата, гэта недзе спешна зачынялі вароты. У дамах, што стаялі паблізу ад верагодных ваенных дзеянняў, былі нават пазабіваны верхнія і ніжнія вокны, у больш аддаленых яны былі толькі знутры закладзены дошкамі. З камяніц, што стаялі паблізу дома Хадкевічаў, некаторыя жыхары нават выселіліся, пакінулі іх пустымі. Усё было падрыхтавана да штурму і баёў у горадзе. Калі развіднела, вуліцы аказаліся зусім пустыя. Усё маўчала, ніхто не выходзіў з дамоў, ніхто не падаваў ніякіх прыкмет жыцця, толькі ў касцёлах і цэрквах, як штодня, азваліся званы, але на гэты раз яны дарэмна заклікалі да малітвы. Дзверы касцёлаў стаялі адчыненыя, але ніхто не прыходзіў, лаўкі пуставалі, і ксяндзы адпраўлялі імшу дзядам толькі з-пад бабінца*.

Што рабілася ўнутры дамоў і камяніц, цяжка апісаць; ноч прайшла без сну, дзень наступаў у страху і трывозе. Жыхары выглядалі праз шчыліны закладзеных дошкамі вокнаў, каб убачыць, што робіцца на вуліцах, прыслухоўваліся, ці не чутно нечага такога, што сведчыла б пра пачатак вайны. Але ад самага рання было ціха, нічога надзвычайнага не дзеялася, толькі а дзевятай гадзіне, рана для гэтай пары, войска Радзівілаў з тупатам уступіла ў горад, заняло Сенатарскую і Святадухаўскую вуліцы, невялікі пляц перад царквой Багародзіцы, а таксама каля касцёла Святога Яна і пад замкам. Тупат нязвыкла гучаў у глыбокай цішыні, ён палохаў гараджан.

- Ну, усё, зараз пачнецца бітва! Ужо ідуць войскі Радзівіла! Ужо ідуць, ужо акружаюць камяніцу, - палохаліся жыхары.

Смялейшыя асцярожна выйшлі разведаць і пацвердзілі здагадкі. Войска ўжо стаяла ў горадзе.

А тым часам пасланцы ад караля спяшаліся да ваяводы. Біскуп Гедройц вырашыў не адступацца і лепей ахвяраваць у гэты дзень сваёй галавой, чым дазволіць узяцца за зброю. Стары ксёндз паклікаў абодвух Завішаў і разам з імі прыйшоў у кардыналію. Тут яны засталі вялікую раду, якая думала не пра захаванне міру, а пра тое, як лаўчэй падступіцца да нападу і штурму. Кожны прапаноўваў сваё, кожны разумеў гэтую справу па-свойму, але ўсе парады і прапановы здаваліся ваяводу непрыдатнымі. Ен хацеў адным махам напасці, разбіць, знішчыць, паланіць, перамагчы і ўвечары ўжо справіць вяселле. I ўсе цяпер дарэмна намагаліся давесці яму, што гэта немагчыма.

- З такім войскам, як наша, ды не змесці гэтую жменьку! - бушаваў ён.

- Ім дужа зручна абараняцца, а нам цяжка нападаць, - тлумачыў яму Дарагастайскі. - Што вы, вашамосць, тут зробіце, калі нават палова войска не змесціцца пад камяніцай, а для штурму і ўвогуле месца няма. Толькі нейкая тысяча зможа там падступіцца да сцен. А што там рабіць кавалерыі? З ёй добра развінуцца ў полі, а тут яна не пройдзе, на сцены не ўскараскаецца, няма каго ёй страляць і секчы.

- Першым чынам трэба высадзіць вароты! - выгукнуў ваявода.

- Вароты ахоўваюцца гарматамі, - заўважыў нехта. - Каля кожных штук па пяць. Мы не падступімся да іх, многіх загубім. Яны пачнуць зверху з гармат, а як падыдзем бліжэй, то і зусім змятуць з ружжаў.

- А што, калі пачаць штурм з боку царквы, яны там больш за ўсё слабыя, - прапанаваў князь.

- З царкоўнага двара? - удакладніў Збарынскі. - Святары сказалі, што на дзядзінец яны нас не пусцяць, таму што як толькі з таго боку пачнуць страляць з гармат, то абавязкова пашкодзяць царкву, а яна пад апекай канфедэрацыі, вашамосць, напэўна, не захоча, каб яе знішчылі. Дах яе толькі нядаўна пакрылі гонтай, ледзь што - адразу пажар. Князь Канстанцін Астрожскі, кіеўскі ваявода, пацвердзіў:

- Мніхі прыходзілі ўжо з гэтым да мяне, прасілі saecuritatem - недатыкальнасці - для дома Божага. I я паабяцаў, калі, не дай бог, дойдзе да вайны, то буду ста- рацца, каб царкву ні ў якім выпадку не пашкодзілі. I гэта будзе справядліва, бо ў цэркваў і так столькі адабралі, а тут яшчэ і мы наробім шкоды. Я аддаў загад ротмістрам, каб царкву збераглі.

- Мабыць, Хадкевічы ведалі гэта, таму і не ставілі там гармат! - зазначыў ваявода. - Да чаго ж разумныя! Тады, вашамосць, дайце параду, з чаго пачаць.

- Калі мы збіраемся пачынаць, - падаў голас вайскавод князя Астрожскага, - то трэба паспрабаваць узяць штурмам вароты з боку вуліцы Савіч. Так, мы страцім многа людзей, не без таго, можа, іх там паляжа дужа многа, але к вечару вароты ўзяць можна. Можа, калі яны ўбачаць, што мы ўзялі вароты, то выйдуць біцца з намі, а тады, калі бой завяжацца ў двары, нашы сілы зраўняюцца.

- Яны не выйдуць, бо пабаяцца, каб мы іх не акружылі, - прамовіў Збарымскі. - Жмудскі стараста не дасца так лёгка. Яны толькі дарэмна страцілі б многа людзей, бо мы з нашай сілай хутка адсеклі б іх і ўзялі ў "мяшок".

- Дык што вашамосць парадзіць? - спытаў у Збарымскага ваявода.

- Калі ўжо дойдзе да справы, - адказаў Збарымскі, - то трэба ісці на прыступ з усіх бакоў адначасна - і на вароты, і на ўсе сцены.

- Толькі загубім людзей, а нічога не зробім, - прамовіў нехта. - Усю сілу ў адно месца...

- А што ж, калі не толькі ўсімі сіламі ніяк не пойдзеш, а нават частку ў адным месцы не змясціць. Цесна, войску няма дзе развінуцца, будуць душыць адзін аднаго, у гэткай гламаздзе свой свайго не пазнае. А стоўпімся вось гэтак, і яны лёгка пераб'юць нас - дадуць некалькі стрэлаў, і мы ўсе паляжам, як снапы.

- А можа, усё ж парашым на тым, што пачнём атаку з боку царквы? - пасля хвіліны маўчання загаварыў адзін з вайскаводаў. - Там у іх самы слабы бок, яны кінуцца абараняцца туды, а ў гэты час другі атрад авалодае варотамі з боку вуліцы Савіч.

- Вы думаеце, што ў іх так мала людзей, што яны пабягуць абараняцца з боку царквы і нікога не пакінуць каля варот? Салдат у іх хапае, аж занадта, для абароны ўсяго дома.

Усе змоўклі. А потым зноў пасыпаліся розныя прапановы, але ні адна не давала пэўнасці ў тым, што камяніца будзе ўзята без вялікай страты людзей і доўгага бою. Ваявода губляў цярпенне, за размовамі ішоў час, сонца паднімалася ўсё вышэй, а яшчэ нічога не было вырашана. Войскі ў гэты час стаялі вялікай грамадой, чакалі загаду, ды яго ўсё не было і не было.

А ў камяніцы Хадкевічаў, здавалася, усё вымерла - панавала глыбокае маўчанне. Вароты былі зачыненыя, веснічкі закладзеныя, вокны пазабіваныя. На сценах зрэдзь часу паказвалася галава ў шышаку* або ў шлеме і тут жа знікшіа. Знутры не было чуваць ні бразгату зброі, ні конскага тупату. Ніхто не выходзіў у горад, і з горада ніхто не заходзіў унутр.

Але, нягледзячы на такую цішыню і маўклівасць, усё было ў гатоўнасці: салдаты стаялі на сценах, зброя зараджана, запалены кнаты для гармат. Сам Ян Караль у бліскучай іспанскай кірасе, па-мастацку аздобленай, пазалочанай, пахаджваў туды-сюды, аглядаў пазіцыі, праверыў паробленыя спераду заслоны, паглядзеў, ці добра пастаўлены гарматы. З высокай вежы, збудаванай на рагу камяніцы, ён мог добра разгледзець падцягнутыя да яе войскі Радзівіла, якія займалі ладную прастору вакол. Разгледзеў і моўчкі спусціўся ўніз.

Пан Барб'е і Томаш Дамброва пасміхаліся:

- Вялікае, мабыць, замяшанне зараз у кардыналіі, бо не ведаюць, адкуль пачаць. Цвёрды ім дастаўся арэшак! Заклапочаны жмудскі стараста нічога не адказаў на гэта, ён не звяртаў увап на француза, які крок у крок ступаў услед за ім і зазіраў у вочы.

Ён абышоў дварышча. яшчэ раз акінуў вокам сваіх людзей, што рыхтаваліся да бою; іх было поўна ўсюды, усе былі ўзброеныя, кожны нёс меч або цягнуў нейкі ваенны рыштунак, прыпасы.

Потым ён падаўся да брата і кашталяна, якія, як і ён, былі ў даспехах, пры шаблях, сядзелі і чакалі пачатку бітвы, сігналу брацца за зброю. Толькі сандамірскі ваявода як пасрэднік быў няўзброены, спакойпы і нс выглядаў гатовым да блізкага бою. Наморшчыўшы лоб, ён сядзеў воддаль ад іншых. абапёршыся на вялікую кнігу.

А князёўна? О! Для яе гэта быў жахлівы дзень. У жалобным строі яна ад самага рання стаяла на каленях перад абразом Маці Божай і малілася. Яе вочы пачырванелі ад слёз, яна ледзьве магла разгледзець ікону і лампаду пад ёй, заламваючы рукі, выпусціла малітоўнік, і ён упаў на падлогу. Яна хацела маліцца і далей, але ўжо не мела сіл, сто разоў пачынала і сто разоў бегла да акна, як толькі чула бразгат зброі, нейкі шум, глядзела, прыслухоўвалася, вяргалася. зноў укленчвала, зноў пачынала малітву, і зноў яе перапыняў грукат зброі.

Такі быў для яе. беднай сіраты, гэты дзень, пятнаццатая гадавіна з той хвіліны, калі яна прыйшла на свет.

Яе малітвы і жахлівае чаканне на нейкі момант перапынілі кашталян з ягонымі абодвума братамі - яны з'явіліся, холадна павіталіся з ёй і тут жа выйшлі. Князёўна зноў засталася адна перад іконай Маці Божай, зноў заламвала рукі і плакала. Гадзіны ішлі адна за адной, як стагоддзі, хвіліны цягнуліся бясконца, а над усім былі чаканне, няпэўнасць, страх. І ніхто не прыйшоў суцешыць яе, ніхто не абнадзеіў, ніхто нават не падзяляў яе трывогу і страх. З ёй маліліся яе служанкі, часам праз прыадчыненыя дзверы асцярожна зазірала пані Влодская.

А тым часам на радзе ў палацы Радзівілаў таксама ішлі гадзіны, заставалася нейкая рэшта кароткага зімовага дня, а шгурм усё не пачынаўся, войскі не зрушыліся з месца, не наступалі. З вяршыні вежы некалькі разоў паглядаў Ян Караль і кожны раз бачыў іх на тых жа месцах.

- Што б гэта азначала? - пыталіся ў палацы Хадкевічаў.

- Што б гэта азначала? - шапталіся па горадзе.

- Будуць мірыцца, - пачыналі прадказваць тыя, хто заўжды спяшаецца вылезці ўперад са здагадкамі, апераджаючы падзеі.

Што ж было на самай справе? На радзе ніяк не маглі вызначыць, якім спосабам браць камяніцу, недаступную па сваім размяшчэнні ў цесным горадзе. Дарэмна ваявода націскаў, абураўся і прыспешваў. У марных спрэчках губляўся час. Біскуп скарыстаў зручную хвіліну і нагадаў, што, можа, увогуле не варта пачынаць вайны, не спытаўшы хаця б для праформы ў паноў Хадкевічаў, ці не задаволяць яны зробленыя раней дамовы. Яму хацелася выйграць час, ён бачыў, што рада не можа прыйсці да згоды, сутыкнуўшыся з цяжкасцямі ў самым пачатку вайны, абмеркаванне зацягваецца, урэшце можа скончыцда нічым і давядзецца разыходзіцца.

Ваявода падтрымаў біскупа і папрасіў некалькі прыдворных, каб яны схадзілі да Хадкевічаў і спыталі, ці выдадуць яны князёўну за князя Януша ў той дзень, які быў вызначаны даўняй дамовай. У гэтае пасольства ўвайшлі Крыштаф Зяновіч, Леў Сапега, львоўскі пісар Сташэўскі і Красіцкі.

Яны выйшлі з кардыналіі і пайшлі наўпрост да брамкі на Замкавай вуліцы, пан Сташэўскі пастукаўся. Але ўнутры панавала маўчанне, ахоўнікі паспяшаліся да жмудскага старасты з весткай, што з кардыналіі прыйшлі паслы і просяцца ўвайсці. Яны стукаліся яшчэ і яшчэ, чакалі досыць доўга, нарэшце стараста выйшаў, брамка адчынілася, краты і ланцугі разгарадзілі. Пакуль займаліся гэтым, да варот падышлі таксама віленскі кашталян, пан Аляксандр Хадкевіч і сандамірскі ваявода. Ян Караль пасля таго, як загадаў адчыніць, пакінуў дзядзьку і вярнуўся ў дом. Паслы ўвайшлі праз браму, холадна прывіталіся, віленскі кашталян павёў іх направа да невялікага памяшкання, напаўсхаванага ў зямлі, з адным невялікім акенцам і прыступкамі, што вялі ўніз. Паслоў правялі сюды, каб яны не хадзілі праз дварышча і не бачылі таго, што было зроблена для абароны.

- Мы не можам правесці вас далей, - сказаў кашталян, - таму прабачце, што прымаем вас так, але гэта не наша віна.

Пан Зяновіч і Леў Сапега моўчкі згадзіліся з ім. Потым канцлер загаварыў:

- Нас паслаў сюды князь-ваявода, які хоча яшчэ раз даведацца ад вас, пане кашталян, ці будзеце вы прытрымлівацца дадзенага слова і ранейшай дамовы. Ці хочаце вы выдаць князёўну сёння ж, зараз, за князя Януша?

- У гэтым - сэнс нашага пасольства, і мы чакаем вашага адказу, - дадаў Зяновіч.

- Адказ наш той самы, як і раней, - адразу ж пачаў тлумачыць кашталян. - Нядаўна мы вам, пане канцлер, гаварылі і сёння яшчэ раз паўтараем: час пакажа, хто і як трымаецца дамоўленасцей. Мы ад сваіх не адступа- емся, чакаем князя Януша са сватамі. Паставім перад ім князёўну, здаровую целам і духам, без усялякага прыму- су да шлюбу, хай яна сама скажа, ці па сэрцы ёй князь Януш. Вось так, мы трымаемся дамоў і распісак. А што да мяне, - дадаў ён, - шчыра скажу вашым мосцям, што я зусім не ведаю, нават не здагадваюся, што можа адказаць князёўна, бо я не пытаўся ў яе пра гэта.

Паслы здзіўлена пераглянуліся, яны чакалі зусім іншага адказу. Не ведалі яны, аб чым цяпер яшчэ гаварыць, чаго яшчэ дамагацца, кашталян на ўсё даў адказ.

- Паколькі я з'яўляюся апекуном, - дадаў ён, - і маю над ёй уладу, я мог бы прымусіць князёўну, але я не хачу гэтага рабіць, не хачу ёй нічога раіць, каб не браць грэх на душу, хай яна сама вызначыць сваю будучыню. Калі вы, панове ваявода і канцлер, хочаце, то схадзіце самі да князёўны і спытайцеся ў яе, што яна скажа пра князя Януша і шлюб.

- Нас паслалі не да князёўны, - прамовіў канцлер, - а толькі да вас, таму нам хопіць таго, што вы сказалі, з гэтым мы і паспяшаемся да князя-ваяводы.

Яны перакінуліся яшчэ парай слоў, развіталіся і выйшлі, з цікавасцю пазіраючы на перапоўненую салдатамі камяніцу.

- Што вы пра ўсё гэта думаеце? - спытаў Зяновіч у канцлера, калі яны выйшлі на вуліцу. - Што азначае такі адказ?

- Тое, што князёўна абавязкова адмовіць свайму нарачонаму, - ціха адказаў канцлер. - Іначай я нічога не разумею. Хіба магчыма так лёгка прыйсці да згоды? З гэтымі словамі яны ўвайшлі ў кардыналію, дзе іх з нецярплівасцю чакалі.

Паздзел 4

МІР АБО ВАЙНА?

Паслы ўвайшлі, ваявода кінуў на іх позірк, нібы хацеў спытаць, але пабаяўся, і моўчкі чакаў, што яны самі скажуць. А князь Януш нават не павярнуўся да іх, ён быў упэўнены, што паслоў або не пусцілі ўнутр, альбо адмовілі ім.

Усе, хто быў у пакоі, акружылі паслоў, на твары кожнага адбівалася цікаўнасць, усе ціха пыталіся:

- Што прыпеслі?

- З чым вярнуліся?

Канцлер ступіў колькі крокаў да ваяводы, хацеў нешта сказаць, але Зяновіч апярэдзіў яго.

- Вось дык неспадзяванка! - усклікнуў ён. - Паны Хадкевічы...

- Не пусцілі вас? - з хваляваннем у голасе спытаў ваявода.

- Зусім наадварот - мы былі ў камяніцы, - казаў далей Зяновіч, - хоць не адразу туды дастукаліся. Да нас выйшаў кашталян разам з сандамірскім ваяводам і барысаўскім старастам. На наша пытанне, ці збіраюцца яны спаўняць дамову, адказалі...

- Што адказалі? - у нецярпенні перапыніў ваявода.

- А тое, што яны чакаюць князя Януша са сватамі, паставяць перад імі князёўну, якая сама, будучы ў поўным розуме, скажа тое, што будзе ёй падказана Богам, ніхто яе не будзе прымушаць і ўгаворваць. Нас саміх хацелі правесці да князёўны, каб яна сказала ўсё гэта перад намі, кашталян запэўніў пас, што і не пытаўся і нават не ведае, якая будзе яе воля.

- Дык чаго ж можна больш жадаць? - прамовіў біскуп Гедройц. - Хай князь Януш ідзе да іх.

Насуплены ваявода маўчаў.

- Ага! Ісці да іх! - выгукнуў князь Януш. - Хіба вы не разумееце, што яны робяць выгляд, нібыта спаўняюць дамову, а самі рыхтуюць нам новы здзек! Яны прымусілі князёўну, каб яна мне адмовіла. Ім толькі гэтага і трэба цяпер: каб я схадзіў спытацца ў яе, а яна пад прымусам адкажа, што не пойдзе за мяне. I тады ўся справа будзе вырашана, гэта ім выгадна, бо перад людзьмі яны будуць выглядаць справядлівымі і сумленнымі. Але я не магу пайсці да іх, ясна ж, што кашталян са сваім пляменнікам у змове супраць мяне, там у іх ужо ўсё зладжана, каб пакрыць мяне ганьбай. Пайсці туды і вярнуцца з адмовай, з ганьбай! Не. гэтага не будзе.

- Вы ж бачыце, - казаў ён далей, - ужо і князёўна з імі! Ужо і яе здолелі ўгаварыць.

- Кашталян ручаўся, - спакойна прамовіў Сапега, - што з князёўнай ён не гаварыў пра гэта, не пытаўся і не ведае, што яна думае.

- Можа, сам кашталян гэтым і не займаўся, - адказаў яму ваявода. - Але ён мог каго-небудзь паслаць, хто здолеў пераканаць слабы жаночы розум. Каб яны не былі ўпэўненымі, што будзе па-іхняму, то зараз нс ставілі б умову, якой рансй не надавалі ніякай увагі.

- Яе здолелі настроіць супраць нас, з яе зрабілі зброю супраць нас! - у адчаі крычаў Януш. - Але не, не, яны самі вінаватыя, дамова нічога не вартая! Князёўна ў іх ва ўладзе, яна скажа тое, што ёй загадалі. Калі яна будзе вольнай, адказ будзе іншы. Перш, чым мы яе распытаем, яе трэба вызваліць.

Ваявода трымаўся такой самай думкі, бо паўтарыў услед за сынам:

- Усё гэта толькі пастка для нас, каб скончыць нічым, ад усяго адрачыся двума словамі князёўны: "Не хачу". Аднак жа так, як яны хочуць, не будзе. Мы не пойдзем пытацца ў яе цяпер, бо кашталян павінен грымаць сваё слова, ніякіх змоў супраць нас ён ладзіць не можа, бо ён са сваімі пляменнікамі даў абяцанне, тут жа мы бачым відавочны падман, відавочную хітрасць.

- Камандуй, сын, - звярнуўся ён да Януша, - каб войска акружала камяніцу, і хай збудзецца воля Божая. Пасля гэтых слоў, сказаных ваяводам, князь Януш пайшоў да дзвярэй, але яго затрымаў Завіша. А біскуп Гедройц падступіў да ваяводы Радзівіла.

- Княжа! - закрычаў ён. - Адумайся, што ты кажаш, ты ж падаеш сігнал да бітвы, а ці лёгка ў цябе на душы? Ці зможаш ты потым апраўдацца хаця б перад сабой?

Адумайся, адмяні загад. Паны Хадкевічы не адмаўляюцца ад сваіх слоў, кашталян ручаецца, што не ведае пра волю і схільнасць князёўны, кліча вас, каб яна сама рассудзіла вас. А вы ў адказ аддаеце загад войску ісці на прыступ. Дзеля ўсяго святога, ваявода, апамятайцеся! Чаго вы хочаце? Жонкі для сына? А ці варта пагражаць усёй краіне жахам грамадзянскай вайны, абы толькі паставіць на сваім? Вы ж тут не чужы, вы самі - сын той краіны, якой пагражаеце. Дык выбірайце ж між дабром для аднаго чалавека і дабром для ўсёй краіны. Ды ці можна хоць на хвіліну сумнявацца ў тым, які тут павінен быць выбар? Усё можна прывесці да ладу. Памірым вас, вы паразумеецеся, дык не спяшайцеся вымаць меч з похваў, каб потым не шкадаваць!

Тут і ўсе іншыя падступіліся да Радзівіла.

- Паслухайцеся таго, у чым вас пераконваюць! - усклікнуў канцлер Сапега. - Будучыня аддасць вам належнае, уся краіна будзе дзякаваць вам, калі вы ўсё зладзіце мірам, у імя Бога забудзецеся на крыўды, не будзеце прагнуць помсты, якая можа ўпасці і на нявінныя галовы.

- У імя ўсёй Літвы заклінаю вас, княжа! - услед за ім падаў голас Дарагастайскі. - Вы хочаце, каб усе ўведалі, што вы - прычына бед і незлічоных ахвяр для краіны, прычым толькі дзеля ўласнай выгоды, а лепш сказаць - з-за адной толькі запальчывасці ў гневе. Князь! Усе ведаюць вас як зусім іншага чалавека. Мы ўсё ўладзім, скончым мірам, адпусціцеся, паслухайцеся таго, што вам кажуць!

Пакуль усе, абступіўшы ваяводу, спрабавалі ўгаварыць яго не пачынаць вайны, князь Януш стаяў у дзвярах, ахоплены гневам, раззлаваны затрымкай, ён прагнуў вайны, на паспяховае завяршэнне якой не спадзяваўся, хацеў толькі наталіць прагу помсты. Аднак ён не мог выйсці і аддаць загад, стаяў і глядзеў на бацькаў твар, на якім адбіваліся супярэчлівыя пачуцці. То загараліся іскры ў вачах і дрыжалі вусны, то ён зноў бляднеў, згасаў, вочы апускаліся долу, князь адкрываў рот, нібы хацеў нешта сказаць, але маўчаў, зноў загараўся гневам і трывогай.

Да Гедройца і Завішаў далучыліся канцлер Сапега, князі Астрожскія, Абрамовіч, пляменнік ваяводы, ягоны швагер Нарушэвіч, Зяновіч, брэсцкі ваявода - усе абступілі князя Радзівіла, прасілі, настойвалі, закліналі, каб ён не аддаваў злавеснага загаду пачаць грамадзянскую вайну, каб стрымаўся, падумаў і адклаў гэтае непапраўнае рашэнне.

- Ваяваць ніколі не позна, - даводзіў Сапега, - але калі ўжо выцягнеш з похваў шаблю, то так проста не схаваеш яе зноў. Калі да жалеза прыліпне кропля братняй крыві, яна будзе заклікаць да помсты, а там - помста за помсту, і не будзе канца калатнечы, сутычкам, войнам.

- Не, не! - выгукнуў ваявода, у якога нарэшце прарэзаўся голас. - Гэтая кроў падзе на іх галовы, я не вінаваты ў ёй, я не прагну яе, я да апошняга ўгаворваў іх, ішоў на прыніжэнне, хацеў згоды, міру.

- Дык пакажыце, што вы засталіся такім, якім былі, - слабым голасам прамовіў біскуп Гедройц. - Не аддавайце гзтую справу сляпому лёсу вайны. Калі да вас падступіць смерць, каля вашага ложка стануць цені забітых браццяў і не дадуць вам спакойна памерці. Ды і за што ваяваць? Дзеля чаго ўся гэтая вайна? Дзеля гонару свайго імя, дзеля жанчы- ны! Сорам, ганьба! Ці ёсць дзеля чаго заядацца, ліць кроў? Ці ёсць дзеля чаго распачынаць вайну са сваімі браццямі? Увесь свет зверне на нас увагу, на нас будуць паказваць пальцамі. Мы ж акружаны з усіх бакоў ворагамі, і нават каб у нас было ў сто разоў болей зброі і людзей, то і іх не хапіла б для таго, каб даць адпор націску нашых адвечных ворагаў, каб у нас было ў сто разоў болей крыві і жыццяў, мы маглі б лепей распарадзіцца імі, калі б сцяной сталі супраць суседзяў. Дык навошта ж наклікаць ворагаў, якія тут жа скарыстаюць гэтую міжусобіцу? Князь! Дайце сябе ўгаварыць, упрасіць. У імя міру для дзяржавы, у імя яго вялікасці караля, усіх нас, жыхароў княства, у імя вашых продкаў, ніводзін з якіх не праліў ні кроплі братняй крыві, заклінаем цябе, ваявода, перадай гэтую справу найвышэйшаму суддзі!

- Якому? - перапыніў яго князь. - Каралю?

- Богу! Толькі ён - найвышэйшы арбітр! - скончыў біскуп.

- I час, - дадаў Сапега.

Акрамя той буры, якая бушавала ў душы Радзівіла, у яе неўпрыкмет украдаўся страх за наступствы такога неабдуманага кроку. Ваявода не наўтарыў адцадзенага сыну загаду, панура стаяў і маўчаў. Потым упаў у крэсла, апусціў галаву і задумаўся. Цяпер некаторыя загаварылі з князем Янушам, даводзілі яму, пераконвалі, якой нечуванай і недарэчнай справай было б дабівацца жонкі зброяй, калі гэтага можна дамагчыся і бсз праліцця крыві. А ваявода маўчаў, думаў. Януш адышоўся ад дзвярэй, аднак ягоны твар усё яшчэ палаў, сэрца моцна грукала ў грудзях. I пе дзіва: ён жа быў яшчэ зусім маладым, пачуцці бралі верх над розумам.

Праз колькі хвілін усе зноў павярнуліся да ваяводы, які ўсё гэтак жа моўчкі сядзеў, не маючы сіл вымавіць хоць бы слова.

- Ахвяруйце сабой, - прамовіў Гедройц, - а Бог; кароль і краіна будуць удзячнымі вам на гэтым і на тым свеце! Адно ваша слова можа аказацца згубным для ўсёй краіны, можа наклікаць на вашу галаву праклёны і скаргі мноства сем'яў, дык парайцеся з вашым сумленнем, перш чым рашаць. Ваявода ўстаў і ўзяў Гедройца за руку. Ён быў усхваляваны - і немужчынская сляза, можа, упершыню за некалькі дзесяткаў гадоў, выбліснула з-пад павека.

- Я не скажу гэтага слова, - прамовіў ён, - лепей я саступлю, лепей паддамся, але не вазьму граху на душу. Вы мяне пераканалі. Дзякуй вам! Я не хачу вайны, ва ўсякім выпадку - зараз. Ахвярую сабой, бо я сапраўды паддаўся гневу і запальчывасці з-за абразы, з-за крыўды.

- Распусціць людзей, адправіць на пастой! - загадаў ён сыну.

Князь Януш пастаяў крыху, не ведаючы, канчатковы гэта загад або не, але тут усе падаліся да дзвярэй, і праз колькі хвілін каля дваццаці пасыльных перадалі войску на ўсіх вуліцах загад вяртацца на пастой.

Сенатары дзякавалі князю, ён зноў маўчаў. На ягоным твары адбіліся сляды тых душэўных пакут, якіх каштавала яму ягоная ахвяра. Князь зноў сеў і задумаўся.

Сонца заходзіла, яго апошнія промні блішчалі на вокнах вежаў, на крыжах і шпіцах касцёлаў, калі атрады войска Радзівілаў выступілі з горада, павярнулі назад.

З вежы на камяніцы Хадкевічаў за ўсім гэтым назіраў Ян Караль і не разумеў, што гэта магло б значыць. Спачатку яму здалося, што яны пачынаюць аблогу. Нават калі вуліца апусцела, ён падумаў, ці не заходзіць войска з тылу, каб напасці знянацку. Ен аддаў загад, салдаты занялі свае месцы на сценах. Пачакалі. Але войска Радзівілаў знікла і болей не паказвалася. Сонца села, пачаў насоўвацца змрок, і было ўжо няўсцерп цэлы дзень чакаць у такім напружан- ні. Ян Караль спусціўся з вежы і пайшоў да кашталяна.

- Нейкія дзівосы творацца, - сказаў ён, уваходзячы. - Войска Радзівілаў адступае, адыходзіць.

- Што б гэта магло значыць? - спытаў Мнішак.

- Відаць, не знайшлі выйсця. Цэлы дзень раіліся, як наступаць, што рабіць з гэткім войскам, а цяпер адступаюць - баяцца нас зачапіць, - патлумачыў Ян Караль.

- Можа, гэта толькі падманнае адступленне, - выказаў здагадку кашталян, - а ноччу, у самую сабачую пару, яны збіраюцца захапіць нас спадцішка.

- Салдаты будуць вартаваць на сценах! - адказаў Ян Караль. - Будзьце спакойнымі, я сваё войска на пастой не адпраўлю.

- А тым часам трэба паслаць каго-небудзь на разведку, - прапанаваў Аляксандр Хадкевіч.

- Адзін пайшоў ужо, - адказаў Ян Караль, - ды нешта ён доўга не вяртаецца. Як толькі войска рушыла назад, я паслаў яго здабыць языка сярод католікаў, якія ў іх шэрагах служаць пад прымусам, а ў душы з намі.

Паздзел 5

ЧАКАЛІ ДА ПОЎНАЧЫ

Набліжалася поўнач. Вялікая зала ў кардыналіі была перапоўнена людзьмі. Пасярод стаяў вялікі стол, засланы дарагім абрусам. На ім гарэлі васковыя свечкі, а пасярод ляжалі крыж і кніга.

З двух бакоў каля стала моўчкі стаялі святары: евангельскі пастар і рускі мніх. Яны нібыта нечага чакалі. Крыху воддаль рыхтаваліся выканаць свае абавязкі два трыбунальскія возныя*, высокія і худыя, з выцягнутымі шыямі і натапыранымі вусамі, яны пазіралі то на людзей, то на сябе. Вялізны гданьскі гадзіннік у шкляной скрынцы ў гэты момант паказваў, што праз дзесяць хвілін ён праб'е поўнач.

З усіх бакоў стол акружалі людзі, яны перашэптваліся. Асабліва ўрачыста выглядалі багата апранутыя князь-ваявода і ягоны сын Януш, іхнія белыя атласныя жупаны і пунсовыя кунтушы былі бачны здалёку. Абодва застылі ў панурым маўчанні. Ваявода пазіраў на гадзіннік.

Прайшло яшчэ пяць хвілін - усё тое ж глыбокае маўчанне. Толькі той-сёй паціху перагаворваўся.

Нарэшце гадзіннік пачаў павольна адбіваць час, і як толькі дванаццаты ўдар разлёгся па зале, ваявода стаў на ўзвышэнне і пачаў гаварыць:

- Сведчу перад усімі тут прысутнымі, што я нічым не парушыў вызначанага тэрміну, дамоўленага з панамі Хадкевічамі. Мы запрасілі іх сюды, чакалі ўвесь дзень, былі гатовы заключыць саюз паміж прысутным тут маім сынам Янушам і князёўнай Соф'яй Слуцкай. Гэты тэрмін скончыўся, дамова засталася нявыкананай, але не па нашай віне.

Амаль тое самае выразна і гучна паўтарылі з ужываннем спецыяльных тэрмінаў на лацінскай мове абодва возныя. Князь саступіў з узвышэння, крыж і свечкі вынеслі, дзверы расчынілі насцеж, і ваявода запрасіў усіх шматлікіх гасцей у другую залу, у якой іх чакала хоць і позняя, але багатая вячэра.

Мы не будзем апісваць банкет, якім скончыўся гэты страшны дзень. Разгарачаныя віном госці не раз са злосцю згадвалі Хадкевічаў, гучалі пагрозы і папрокі, раты не закрываліся. Адзін толькі ваявода маўчаў, яго дарэмна стараліся развесяліць прыяцелі і падліпалы, але колькі яны ні злоснічалі, ён нічога не гаварыў.

Позна ноччу ўсе разышліся.

А ў камяніцы Хадкевічаў усё рыхтаваліся, гэтак жа як і ўдзень, адбіваць напад. Перагукваліся салдаты, палілі агні, хадзіла стража, сам Мікалай Хадкевіч у кірасе, з шышаком у руцэ, мячом ля пояса абходзіў вартавых, будзіў тых, хто заснуў, настаўляў вуха на кожны пошум з вуліцы. Кашталян з Янам Каралем і Аляксандрам сядзелі ў сваім пакоі. Князёўна Соф'я ўсё гэтак жа малілася перад абразом Маці Божай. Так у неспакойным чаканні прайшла ўся ноч, наступіў дзень. Адчынілі брамкі, паслалі на разведку людзей. Неўзабаве ад Завішаў прынеслі дакладныя звесткі пра тое, што адбылося ў Радзівілаў за ўчарашні дзень.

Хадкевічы дужа здзівіліся той падатлівасці, якую праявіў ваявода пад націскам сваіх прыхільнікаў, не разумелі яе, тлумачылі сабе толькі тым, што камяніцу цяжка было ўзяць прыступам, бо яны ведалі пра нараду вайскаводаў, якія шукалі найлепшага шляху да перамогі і нічога не змаглі прыдумаць і не знайшлі адзінага рашэння, як узяць камяніцу.

Перад полуднем прыйшлі біскуп Гедройц з панамі Завішамі, яны зноў намагаліся дабіцца прымірэння. Але яны дарэмна спрабавалі розныя спосабы, бо Ян Караль, нібыта асмялеўшы пасля ўчарашніх ваганняў ваяводы, не дазволіў кашталяну згадзіцца на штосьці. Кашталян гэтак жа, як і ўчора, усё ўскладаў на князёўну. Цэлы дзень ішлі ўзаемныя перамовы, але ўсё марна. Было не так лёгка зблізіць Хадкевічаў і Радзівілаў, прывесці іх да згоды. Аднак было відавочным і тое, што абодва бакі стаміліся ад нянавісці і нервовага напружання і хацелі спакою і міру, хаця б нават часовага.

* * *

У чэрвені 1600 года ў Вільні засядаў Трыбунал. Туды зноў паклікалі Хадкевічаў, каб, з аднаго боку, пастрашыць іх магчымымі карамі, а з другога - прапанаваць умовы міру. Паклікалі аднадумцаў, арбітраў у спрэчцы. Стомлены доўгай барацьбой кашталян астыў, браты дарэмна настройвалі яго ў лістах, прасілі, каб ён без іх нічога не вырашаў. Кашталян, па ўсім было відаць, схіляўся да прымірэння, у душы ўжо быў за гэта.

Пагадненне штодзень рабілася больш верагодным. Нарэшце на з'ездзе Трыбунала, з усіх бакоў абкружаны пасрэднікамі і прыхільнікамі, угавораны імі, ды яшчэ пад страхам баніцыі, якую ўсё яшчэ трымалі ў запасе для пагрозы, кашталян нарэшце ўступіў.

Ен згадзіўся аддаць князёўну за князя Януша (атрымаўшы яе згоду на гэта), але для заспакаення свайго сумлення паставіў умову, каб быў атрыманы дазвол з Рыма; судовыя справы былі скасаваны.

Шлюб адбыўся ў Брэсце 1 кастрычніка таго самага года. Князёўна ішла пад вянец па дарожцы, высланай сукном, у суправаджэнні шматлікіх прыдворных і запрошаных. З ёй ішоў кашталян. З другога боку, паводле звычаю, ехала світа Радзівілаў. Усе на конях з багатай збруяй і шыкоўнымі сёдламі, самі аж ззялі ад золата і каштоўных каменняў.

Пасля вянчання маладая пара прайшла да палаца кашталяна, дзе пачалося вялікае і пышнае застолле, яно цягнулася аж да рання. Раз'ехаліся ўжо завідна. Увечары з не меншай пышнасцю балявалі ў князя-ваяводы, вяселле доўжылася цэлы тыдзень.

Паздзел 6

ПРАЗ ДЗЕВЯЦЬ ГАДОЎ

Гэта было ў 1609 годзе, у адзін з невясёлых асенніх дзён. У нясвіжскім замку ў пакоі, далёкім ад знадворнага гоману і шуму, з завешанымі зялёнымі адамашкавымі фіранкамі вокнамі, на ложку пад зялёным балдахінам з залатымі шнурамі і махрамі ляжала яшчэ маладая, але бледная і схуднелая жанчына. Яе чорныя распушчаныя валасы раскінуліся па белай падушцы, адной рукой яна нацягвала на сябе падбітую футрам коўдру, другой трымала хусцінку каля сініх сасмяглых вуснаў.

Каля яе ног сядзела гэткая ж маладая, як і яна, і таксама прывялая жанчына і нявесела пазірала ёй у вочы. Яны маўчалі, глядзелі адна на адну і адна адну разумелі. У пакоі панавала цішыня, яе парушаў толькі гадзіннік, які аднастайна мераў час, ды трэск паленняў у каміне.

- Тэрэза! - паклікала жанчына, якая ляжала на пасцелі. - Падкінь яшчэ дроў, мне ўвесь час холадна, я ўся дрыжу.

Жанчына, якая сядзела ў яе ў нагах, устала і пачала моўчкі падкладваць дровы, потым вярнулася да ложка і ўкрыла сваю гаспадыню яшчэ адной коўдрай.

- Усё яшчэ холадна, княгіня? - спытала яна.

- Не яшчэ, а ўвесь час! - адказала хворая. - Толькі зрэдку падступае гарачыня, пачынае спапяляць нейкі ўнутраны агонь, полымя ахоплівае галаву, слепіць вочы; гараць разгарачаныя далоні. Потым зноў падступае смяртэльны холад. Так холадна, так жудасна холадна! Дай мне папіць! Служанка падала княгіні кубак з падрыхтаваным пітвом, хворая паднесла яго да вуснаў, скрывілася і аддала назад.

- Дай мне вады, - ціха прашаптала яна. - Гэтае пітво не наталяе смагу, калі мне хочацца піць, толькі больш распаляе яе. Мне пасля робіцца толькі горш. Глянь на мае сасмяглыя вусны, яны нібы высахлі. Дай мне вады.

- Лекар забараніў, - адказала служанка.

- Лекар! Навошта ж яго слухацца? - загаварыла хворая і паднялася. - Лекары толькі мучаюць мяне і забіраюць рэшткі здароўя, напэўна, адбяруць і жыццё. Злітуйся нада мной, дай мне вады! Я і так не буду жыць. Хіба мне можа зашкодзіць нешта яшчэ, калі ўжо нішто не дапамагае. Тэрэза, тваім вечным збавеннем заклінаю цябе, дай мне вады!

I Тэрэза са слязамі на вачах спачатку павагалася, а потым выйшла праз дзверы і хутка вярнулася, падала княгіні кубак з вадой, які тая адразу ж выпіла. Потым упала на падушку і зноў пачала дрыжаць, зноў пацягнула на сябе ўсё, што было, каб сагрэцца.

- О, як цяжка чакаць смерці! Як доўга трэба маліцца, каб яна прыйшла, як доўга цярпець, як доўга выглядаць, калі ж яна нарэшце прыйдзе! Мой ты Божа, чаму ж я не памерла маладой, калі яшчэ была шчаслівай ад надзеі?

Але Бог загадаў жыць, цярпець!

- Навошта ж, пані, вы мучаеце сябе такімі думкамі? - усклікнула Тэрэза. - Бог дасць вам здароўе і сілу. Благое мінецца, прыйдзе добрае. Пан доктар штодня запэўнівае, што вашай мосці будзе лепей.

- А я адчуваю сябе ўсё горш, усё бліжэй да труны.

Ніхто лепш за мяне не ведае, што са мной робіцца. Я памру, хутка памру, Тэрэза, і гэтым я суцяшаюся.

- Хіба ж вам, пані, няма для каго жыць!

- Для каго! Ці ж ёсць у мяне хто, каб любіў мяне, каму б я дачкой была, роднай! Родныя не прызнаюць мяне, а муж...

- Як бы хто не падслухаў! - спалохалася Тэрэза.

- Хай слухае, гэта не таямніца. Муж мой не са мной ажаніўся.

- Як гэта, княгіня? - усклікнула Тэрэза.

- О! Усе ведаюць, чаму хацелі ваяваць за мяне, - прамовіла Соф'я. - Не дзеля мяне зусім, а дзеля тых маёнткаў, якія атрымалі ў пасаг. Я хутка адчула над сваёй галавой Божае неблагаславенне. Колішняя дзіцячая прывязанасць князя Януша змянілася на нешта адваротнае. Ён зноў пачаў ваяваць з Хадкевічамі за староства, за каралеўскую ласку, пакінуў мяне, забыў. Калі ж часам прылятаў сюды, хіба сказаў ён мне добрае слова, паказаў, што кахае мяне? У яго на душы першая думка і найпершае жаданне - як бы ўзвысіцца, а ўсё астатняе потым ужо. Я спачатку не верыла ў свой нешчаслівы лёс, хаця заўжды прадчувала яго; я шукала ў Янушы сябра сваіх дзіцячых гадоў, майго брэсцкага Яся, а ён так хутка стаў другім! Кожны дзень мае надзеі на будучае, на шчасце ападалі, як пялёсткі кветкі. I хутка я засталася ўдавой, не стаўшы маці, бо калі ж я магу бачыць яго? Як я яго ўбачу, Тэрэза, калі ён вернецца з вайны са світай сяброў і цэлымі тыднямі сядзіць з імі, раз ці два пакажацца, і ўсё! О, лепей памерці, ды і пара ўжо ўміраць. Дзядзька нездарма казаў, што Бог не благаславіць наш шлюб. Гэта вісіць над маёй галавой.

Тэрэза нічога не адказала на гэтыя скаргі, моўчкі слухала, падпёршы галаву рукамі, сваю пані, і толькі слёзы стаялі ў яе вачах.

- Хай бы хоць дзеля ўцехі Бог даў мне дзіця! - казала княгіня. - Але не, дзеці - гэта Божае благаславенне, а над маёй галавой неблагаславенне. Ксёндз павянчаў нас, але не благаславіў, ён запрысяжыў вусны, а не душы, я прысягала, плачучы, бо прадчувала сваё будучае.

- Скажы мне, Тэрэза, - зноў загаварыла яна, крыху памаўчаўшы, - ці ўсе людзі гэтак мяняюцца на працягу жыцця і так псуюцца, ці ўсе так забываюць?!

- Можа, вы, пані, занадта ўзялі да сэрца і свае няшчасці, і каханне мужа, - пераконвала служанка. - Мужчына павінен служыць дзяржаве, павінен ісці на вайну, павінен ваяваць, павінен праводзіць больш часу недзе ў свеце, не тое што мы, дома, у спакоі, пры кроснах.

- Ах, я ўсё гэта ведаю, - перапыніла яе княгіня Соф'я, - але навошта мужчынам сеяць смуту і на сваю галаву распачынаць войны, а на краіну наклікаць беды? А потым - хіба, седзячы тут, ён не мог успомніць мінулае, хоць адным словам, адным позіркам, асабліва цяпер, калі я кожную хвіліну чакаю смерці? Хіба не мог бы ён даць мне асалоду, пабыць са мной хаця б некалькі гадзін?

- Княгіня...

- Дарэмна ты абараняеш князя. Ты проста хочаш суцешыць мяне. А я не хачу маны! Я ведаю, як яно ёсць на самай справе, я ведаю пра ўсё! Ён не кахаў мяне, не пра мяне быў ягоны клопат, а пра мой пасаг. Я была нічым у іх вачах, ва ўсіх іх! Цяпер я гэта ведаю. I разумею: так хацеў Бог. Яна зноў уся затрымцела і пачала хутацца.

- Хоць бы памерці, хоць бы хутчэй памерці! - галасіла яна. - Такое жыццё - гэта павольная смерць, гэта пакута.

Яна малілася і плакала.

Тут адчыніліся дзверы пакоя і ўвайшоў мужчына, ужо сівы, згорблены, з кійком у руцэ, у чорным нянаскім адзенні. Гэта быў прыдворны лекар князя.

Глянуўшы на яго, можна было лёгка прачытаць па твары ягоны характар. Скрыўлены твар яго ўздоўж і ўпоперак быў скрэслены маршчынамі і пабіты чырвонымі плямамі, сінімі гузакамі, белымі шрамамі. З-пад абвіслых павек няўлоўна пазіралі светлыя, амаль белыя вочы, вусны, скрыўленыя на адзін бок, надавалі яму выгляд дзівака. Нізкі лоб амаль да броваў закрывалі сіва-брудныя валасы, вышэй галава была амаль што лысай, і толькі з бакоў яе там-сям закрывалі валасы таго ж колеру. Згорблены і кульгавы на адну нагу, ён абапіраўся на кій з пазалочанай ручкай. Гэта быў чужынец, які ўжо нямала гадоў пражыў у краіне, ведаў мясцовую мову, народныя звычаі, дух народа. Паслужлівы, подлы, ён падлізваўся да кожнага, рассцілаўся перад кожным, ад каго мог мець карысць. Такі быў Фрызіюш - прыдворны лекар князя.

Княгіня яго не любіла; ён лячыў яе з двухгадовага ўзросту і кожны раз абяцаў, што ёй палепшае. Цяпер жа яе здароўе ўвачавідкі пагаршалася. Вось і зараз ён прыйшоў са сваёй звыклай усмешкай, з паклонам, са звыклымі абяцаннямі.

- Пані княгіня крыху паздаравела, гарачка ўжо меншая, пульс лепшы, скура чысцейшая! Хвала Богу! Хвала Богу! Фрызіюш рады! Фрызіюш вітае васпані!

- Няма чаму радавацца, няма з чым віншаваць, - рахмана адказала княгіня. - Мне ўсё горш, усё горш... - Што? Горш?! - усклікнуў лекар. - Горш! Ха, ха! Гэта вам, пані, са страху так здаецца, але Фрызіюш кажа праўду, яму трэба верыць, Фрызіюш у гэтым разбіраецца. Трэба толькі быць спакойнай, трэба верыць, трэба піць лякарства, а не плакаць, не мучыць сябе рознымі думкамі. Навошта гэтыя думкі і домыслы? Толькі спакой! Фрызіюш дае слова, што вылечыць пані.

Княгіня памаўчала, потым прамовіла:

- Пане мой, ці не дазволілі б вы мне піць ваду, ад вашага лекавання мне блага, пячэ ўнутры!

- Ваду! - з абурэннем у голасе ўсклікнуў лекар. - Вада - гэта гібель для пані. Трэба піць лякарства. Толькі лякарства! Фрызіюш дае слова! Я сам рабіў яго з вядомых мне траў і дзейсных інгрэдыентаў. Дарагое і бясцэннае лякарства!

Княгіня зноў змоўкла.

Доктар зірнуў на бутэлечкі, якія стаялі на стале, пашаптаў нешта на вуха служанцы і сабраўся ісці.

- Пані можа быць спакойнай. Фрызіюш ручаецца, што палепшае. Што далей, то будзе лепей. Дабранач, пані!

- Ці былі вы ў князя? - слабым голасам спытала хворая.

- Быў. Ён здаровы і вясёлы, бавіцца са сваімі сябра- мі і родзічамі. Хай Бог дае яму здароўя на многа гадоў! Фрызіюш мае з ягонай ласкі кавалак хлеба.

- Не пытаўся пра мяне?

- Ён спадзяецца на Фрызіюша і добра робіць, - адказаў лекар. - Гэта я і вам раю. Дабранач! А лякарства трэба піць! Тады здароўе вернецца.

Дзверы зачыніліся.

- Я піла б, каб ведала, што яно мяне хутчэй загубіць, - ціха азвалася княгіня, - але ж яно толькі доўжыць пакуты! Тэрэза, станавіся на калені і ўголас чытай вячэрнюю малітву, а я ў душы буду маліцца разам з табой!

Паздзел 7

ЛОЖА СМЕРЦІ

А ў другім канцы замка, у вялікай зале, ішоў вясёлы баль. Там сабраліся прыяцелі князя Януша, ягоныя слугі, шляхта, якая служыла яму і іх роду; стаяў накрыты стол, застаўлены місамі і кубкамі, шумела вясёлая гамонка, чуліся смех, крыкі.

Вячэра ўжо скончылася, ужо амаль да дна была выпіта акутая серабром бочка, што стаяла на каміне, лысіны ўспацелі, твары расчырванеліся, языкі развязаліся, прамаўлялі ўсё новыя і новыя віваты - хвалу і гонар князю.

Князь усміхаўся, пагардліва пазіраў на п'яную кампанію, у душы насміхаючыся з іх, тым не менш кланяўся ім і сардэчна, як братоў, абдымаў.

Шляхта не бачыла насмешкі ў вачах князя, не заўважала пагарды ў ягоных словах, п'яная шляхта гатова была ісці за ім у агонь і ваду, бо ён яе карміў, паіў, абдымаў і называў сваімі братамі.

- Загадвай, княжа, шляхце! - крычаў лідскі суддзя. - Загадвай, і мы пасячом, як капусту, дэпутатаў Хадкевічаў на сейміку! За свайго князя мы гатовы хоць зарэзацца!

- Дзякую вам, браты шляхта! - усклікнуў князь Януш. - Гэй, напоўніце кубкі! За здароўе шляхты! Падаць віна!

Князь выпіў за іх здароўе, а яны ўкленчылі і так, на каленях, пілі за князя, падкідваючы шапкі, крычалі на ўсё горла:

- Віват! Кашталян! Віват!

Князь дзякаваў.

- Вяльможны князь! - закрычаў на ўсю моц шляхціц з Наваградка. - Усе мы - твае, пойдзем, куды ты скажаш! Загадаеш забіць сябра - заб'ём, загадаеш ісці за сабой - пойдзем хоць на арабаў, загадаеш секчы на сейміках - пасячом, судзіць - засудзім! Шляхта - твая!

I зноў кубкі, і зноў віваты радзівілаўскаму роду! Дарагой шляхце! Пад вокнамі стаяць мажджэры*, страляй з мажджэраў, бі ў барабаны - віват!

Стралялі.

Хворая княгіня спрасонку ўсхапілася з ложка.

- Што гэта? - закрычала яна. - Страляюць! Б'юцца! Хадкевічаў бяруць прыступам, ліецца кроў, вайна паміж братамі! Божа мой! Я таму прычынай! За мяне б'юцца!

- Княгіня! - супакойвала Тэрэза. - Гэта толькі страшны сон. Ніхто не б'ецца.

- Але ж я чую стрэлы!

Якраз у гэтую хвіліну даляцела водгулле яшчэ аднаго стрэлу.

- Што гэта? Бітва? - дрыжучы і заламваючы рукі, ціха, дрыготкім голасам зноў і зноў пытала Соф'я. - Што гэта?

- Гэта страляюць з мажджэраў на віват, - растлумачыла Тэрэза. - У князя баль, запрошана шляхта. Хутка сеймік.

Княгіня зноў адхінулася на падушку.

- Страляюць і весяляцца! - прамовіла яна сама сабе. - Ён там весяліцца, калі я паміраю! О, хоць бы хутчэй памерці! Каб нічога гэтага не бачыць, не чуць, не ведаць...

У начной цішыні крыкі п'янай шляхты даляталі да вокнаў княгіні, біліся ў іх прыглушаным шумам.

- Весяляцца! Весяляцца! - усклікнула яна. - Пацяшаюцца! I сам князь таксама з імі. Не мог прыйсці да жончынай пасцелі, бо там жа яго чакае шляхта, там баль. Лепей пасядзець за сталом з кубкам віна, чым каля ложа хворай.

Яна склала рукі, павяла затуманенымі вачыма па пакоі, апусціла галаву.

Тэрэза сядзела ў нагах і плакала, крадком выціраючы слёзы.

- Чым мой род так правініўся перад Богам, што Бог так сурова пакараў апошнюю з усіх? - шаптала княгіня. - Такім жыццём, такой смерцю? О! Мае дзяды не змаглі ў нябёсах выпрасіць свайму дзіцятку лепшага жыцдя і лягчэйшай смерці. I нават тыя нямногія начныя гадзіны, калі рэдкі сон Бог пасылае мне на вочы, перарывае шум вясёлага балю князя Януша! Хто б мог некалькі гадоў таму ўгадаць, які будзе зараз мой канец? Правільна казаў мой дзядзька - над нашымі галовамі тое, што Бог нас не благаславіў!

Тэрэза, чытай малітвы, я таксама буду маліцца з табой.

У дзверы пастукалі.

- Напэўна, Фрызіюш, - сказала княгіня. Сапраўды, прыйшоў Фрызіюш. Ён зазірнуў паглядзець, як пачуваецца хворая, і, як заўседы, паўтарыў:

- Пані княгіні ўжо лепей - крыху паспала.

- Я ледзь паспела заплюшчыць вочы, - адказала яна, - як мяне разбудзілі праклятыя стрэлы.

- Так, так! Гэта князь балюе! - прамовіў лекар. - Дай яму Бог здароўя, добраму пану! Ён весяліцца са шляхтай. Лекар падышоў да ложка, памацаў пульс, паглядзеў на твар княгіні, паківаў галавой; больш ён не гаварыў пра тое, што будзе лепей, толькі наказаў піць лякарства і пайшоў. Мінуў два пакоі, зноў паківаў галавой, пастаяў, падумаў, а потым хуткім крокам пашыбаваў паўз шэраг пакояў, праз ганкі і падворак у залу, дзе баляваў князь Януш.

Непрыкметна праслізнуўшы праз тлумны натоўп, лекар падышоў да князя і пакланіўся яму.

- Фрызіюш хацеў бы мець шчасце сказаць ягамосці князю два словы.

- Што ў цябе? Гавары, Фрызіюш.

- Пані княгіня адчувае сябе дужа дрэнна, дужа дрэнна, - зашаптаў лекар. - Я не ведаю, ці памогуць мае пілюлі і настой. Хвароба не праходзіць.

- Памірае! - усклікнуў Януш і ўскочыў.

- Не, яшчэ не, - паспешна адказаў немец і нізка пакланіўся. - Але я не магу паручыцца, не магу. Пані княгіні дужа дрэнна, Фрызіюш у адчаі! Яна заснула на хвілінку, страляніна разбудзіла яе, напалохала. Прачнулася і адчувае сябе яшчэ горш. Фрызіюш са смуткам палічыў абавязкам паведаміць пра гэта вашай мосці.

Князь задумаўся. Потым паклаў руку на плячо аднаму са сваіх улюбёнцаў:

- Пабудзь тут за гаспадара, Пяткевіч, мне трэба выйсці.

Януш непрыкметна выйшаў, паклікаўшы яшчэ двух чалавек з бяседнай залы. Усе разам прыйшлі ў пакой князя.

- Чакаем загаду!

- Сядай і пішы, пане Астрамецкі, - сказаў князь, - сядай і пішы зараз жа дарчую ад княгіні слуцкай і капыльскай мне на перадачу ўсіх правоў і тытулаў, зразумеў?

- Зразумеў, яснавяльможны пане, - сказаў худы і высахлы Астрамецкі. - Пісаць зараз?

- Зараз жа. Парайся пра фармальнасці з чыноўнікамі, якія тут ёсць, і да рання як след падрыхтуй акт.

- Я прасіў бы вас даць мне паперу.

- У архіве. Папрасі, каб табе выдалі, - распарадзіўся князь. - А ты, вашамосць, - звярнуўся ён да другога, - едзь па айца Пракопа.

- Зараз?

- У гэтую самую хвіліну.

Ён аддаў загады, адправіў каго куды, а сам сеў пісаць. Але праз некалькі хвілін, відаць, моцна ўсхваляваны, ён выскачыў з пакоя, прабег каля замкавай залы і спыніўся пад дзвярыма жончынай спальні.

Януш прыставіў вуха і пачуў голас Тэрэзы, якая чытала малітву, княгіня павольна паўтарала за ёй слабым, ціхім голасам.

- Памолімся за ворагаў нашых... - чытала Тэрэза. - I за тых, хто нас пакрыўдзіў.

- I за тых, - паўтарала княгіня, - хто здрадзіў нам, хто спакусіў. Прабач ім, Божа. Прабач яму!

Яна змоўкла.

- Хопіць, Тэрэза, хопіць, я аслабла, не магу гаварыць, можа, засну.

Князь загадаў пакаёўцы паклікаць Тэрэзу.

- Княгіні пагоршала? - строга запытаў ён.

- Усё горш і горш, - адказала яна і ўздыхнула. - Сёння блага, як ніколі раней, яе напалохала страляніна з мажджэраў. Засне і ўсхопліваецца, пачынае ад гарачкі спрасонку крычаць.

- А што, можа так здарыцца, што яна не дажыве да раніцы? - холадна спытаў князь.

- Хай Бог бароніць нас ад такога няшчасця! - закрыўшы твар рукамі, усклікнула служанка. - Хіба я ведаю!

Яна пачала плакаць. Князь паглядзеў на яе, паціснуў плячыма і пайшоў; праходзячы па пустых пакоях, ён казаў сам сабе:

- Хаця б не памерла! Без завяшчання, без апошняй волі! Навошта было цягнуць і адкладваць да апошняй хвіліны, сам не ведаю. Пра гэта трэба было падумаць многа раней.

Ён вярнуўся, стаў каля дзвярэй, слухаў. Але нічога не было чутно акрамя трэску паленняў у каміне і павольнага ходу гадзінніка. Устрывожаны князь пайшоў да сябе ў пакой. Калі настала ранне, ён некалькі разоў пасылаў даведацца, ці састаўлена завяшчанне, ці прыехаў айцец Пракоп, ці здаровая княгіня і што яна робіць. Толькі пасля гэтага ён крыху задрамаў.

Калі князь прачнуўся, яго ўжо чакаў у пярэднім пакоі пан Астрамецкі з пачкам папер, а айцец Пракоп чытаў ранішнія малітвы.

- Як там княгіня? - занепакоена спытаў Януш.

- Гэтак жа, як і ўчора.

- Паклікаць Фрызіюша!

Фрызіюш аціраўся сярод тых, хто чакаў у пярэднім пакоі, і таму вельмі хутка праслізнуў да князя.

- Ты быў у яе сёння?

- Быў. Быў! Фрызіюш плача! Мае веды ўжо непатрэбныя! Жыццё скончана! Дрэнна! Дрэнна! Не магу нічым апраўдацца перад вашай княжацкай мосцю! Рабіў усё што мог!

- Колькі яшчэ яна можа пражыць? - запытаў князь.

- Ад сілы дзень, - паківаўшы галавой, адказаў лекар, - praeter, propter - прыблізна - да вечара.

- Ты ўпэўнены?

- Усё ў руках Божых, Фрызіюш не можа ручацца.

- Паклікаць Астрамецкага!

Князь адвярнуўся ад лекара, той выйшаў.

- Завяшчанне гатова?

- Гатова. Мы параіліся ad formam - для парадку - з панам наваградскім суддзёй і панам дэпутатам Чарвяковічам, паказалі ім той акт, які я склаў. Завяшчанне ахоплівае generaliter - увогуле - увесь пасаг княгіні, княства Слуцкае і Капыльскае, cum attinentiis - акрамя таго - розную маёмасць, рухомую і нерухомую etc. etc. etc. - і гэтак далей, нічога не выключаючы і не пакідаючы каму іншаму.

- Гэтае завяшчанне можа быць аспрэчана ці скасавана? - спытаў князь. - Я ўпэўнены, што Хадкевічы заявяць пратэст і будуць судзіцца са мной. Патрэбна зрабіць усё па закону, каб дакумент меў каштоўнасць.

- Усё зроблена па форме, - адказаў Астрамецкі. - За гэта вы, вашамосць, можаце не хвалявацца.

- Айца Пракопа сюды!

Адчыніліся дзверы, праз іх выйшаў, паціраючы рукі, Астрамецкі, і з нізкім паклонам увайшоў мніх. Ужо немалады, крыху прыгорблены, высокага росту, айцец Пракоп выглядаў як святар-рыцар. Высокі лоб, гордыя вусны, арліны нос, вялікія жывыя вочы, праўда, усё ў акружэнні маршчын. У духоўным аблачэнні ён выглядаў няўклюдна, нібыта яно было не па ягонай паставе, апранута дзеля забавы.

На нізкі паклон айца Пракопа князь толькі кіўнуў галавой.

- Княгіня, мая жонка, дрэнна сябе адчувае, - загаварыў ён. - Я хачу паведаміць ёй, што вы прыехалі, а вы яе праведаеце. Пастарайцеся падрыхтаваць яе да афармлення дакумента, які патрэбны на ўсякі выпадак, ён не мае на мэце нічога благога і будзе толькі перасцярогай.

- Я ўсё разумею і зраблю так, як вы загадваеце, - адказаў айцец Пракоп.

- Калі вам падасца, што княгіня будзе вас аб нечым прасіць, дайце знаць мне.

- Іду па вашым загаду. - Айцец Пракоп адразу ж выйшаў з пакоя.

Малады слуга князя праводзіў святара да аддаленых пакояў княгіні. Але ён зайшоў не адразу, а пагаварыў спачатку з Тэрэзай, якая павінна была падрыхтаваць Соф'ю.

- Айцец Пракоп прыехаў, - ціха паведаміла Тэрэза, сядаючы каля ног княгіні. - Ен тут, у замку.

- Па яго пасылалі? - запытала княгіня.

- Не. Не ведаю, - адказала Тэрэза.

- Напэўна ж, пасылалі. Ён недзе тут, недалёка. Скажы яму, хай зойдзе.

Тэрэза выйшла і прывяла айца Пракопа.

- Слава Ісусу Хрысту! - абвясціў ён, увайшоўшы.

- На векі вякоў, - прашаптала княгіня. - Сядайце, ойча. Дзякуй вам, што прыехалі сюды, я і сама збіралася прасіць, каб па вас паслалі. Я выпраўляюся ў далёкую дарогу, і мне патрэбна ваша благаславенне на супакой душы.

- Благаславенне, споведзь - усё гэта можна, - адказаў святар, - але, спадзяюся, не на шляху да вечнасці. Ваша княская мосць не павінна думаць пра смерць. Бог можа даць здароўе нават у самы неспадзяваны час, абы толькі была на тое Ягоная святая воля. Вы, пані, пры сваёй маладосці можаце спадзявацца на яшчэ доўгае жыццё ў славу Боскую.

- Ах! Я не хачу жыць, ойча! - адказала княгіня. - Зусім не хачу! Паспрабую дажыць. Смерць мне не страш ная.

- Ніводнаму добраму хрысціяніну смерць не можа быць страшнай, - адказаў айцец Пракоп. - Хто ў жыцці не меў згрызот сумлення, той пры смерці не палохаецца вечнасці. Айцец Пракоп гаварыў яшчэ доўга, а княгіня маўчала. Потым загадала Тэрэзе выйсці і паспавядалася.

- Ойча! - спакойна сказала яна пасля. - Дайце мне апошняе памазанне.

- Але, можа...

- Дайце мне яго, - паўтарыла Соф'я. - Я адчуваю сваю смерць і так спакойней памру.

Гэты абрад быў споўнены ў прысутнасці толькі некалькіх слуг. Княгіня спакойна і набожна яго прыняла, на яе твары не было відаць таго страху, які нараджае часам думка пра смерць і абрады, што згадваюць пра яе; яна прыняла апошняе памазанне з малітвай, так, нібы прагнула і чакала канца жыцця і збавення ад пакут. Яна яшчэ доўга са слязамі ад усяго сэрца малілася.

- А цяпер, калі ўсё ўжо я як святар споўніў, - загаварыў айцец Пракоп, - то дзеля спакою вашага сумлення мушу напомніць вам, што, падумаўшы загадзя пра сваю несмяротную душу, хрысціянін павінен таксама, пакідаючы на зямлі родных, сяброў і ворагаў, распарадзіцца сваёй маёмасцю, каб яна потым не стала прычынай сварак, спрэчак і крыўд; ён павінен пакінуць усё так, каб паміраць са спакоем на сумленні і душы. Я кажу гэта не таму, што баюся за ваша жыццё, якое, я спадзяюся, будзе яшчэ доўгім і шчаслівым, але такі ўжо заведзены ўсеагульны парадак, а таму я як ахоўнік сумлення абавязаны...

Княгіня слухала, і лёгкая з'едлівая ўсмешка блукала на яе вуснах.

- Рабіце тое, што патрэбна, - адказала яна. - Я не забудуся і пра ваш слуцкі храм. Маліцеся за маю душу, за душы маіх дзядоў, усіх родных!

Айцец Пракоп выканаў свой абавязак пры хворай і сабраўся пайсці.

- Будзеце ў князя, майго мужа? - спытала Соф'я. - Іду да яго.

- Папрасіце яго ад мяне, каб ён пабачыўся са мной, скажыце, што мне дрэнна, што я адчуваю сябе ўсё горш. Жыццё сплывае, хай ён прыйдзе хоць на хвілінку, хай прыйдзе. Скажыце яму, што я яго прасіла.

- Спяшаюся споўніць вашу волю, - адказаў айцец Пракоп і пайшоў да князя Януша.

Князь чакаў яго, ён быў устрывожаны.

- Усё споўніў, - сказаў святар. - Пані княгіня ўзорна і набожна паспавядалася, прыняла прычасце, сказала, што адчувае сябе ўсё горш, хаця я не бачу асаблівага пагаршэння з таго часу, як я тут быў апошні раз. Яна перадае праз мяне, што просіць вас, каб вы...

- Што мне трэба зрабіць?

- Прыйсці да яе, праведаць яе.

- Я збіраюся ісці да яе! - адказаў Януш. - Астрамецкі, дзе паперы?

- Вось яны, ляжаць перад вамі.

- Папрасіце за сведкаў двух паноў, лепш суседзяў, можна і болей, каб запісаць іх у акт, паставіць пячаці.

- Раз трэба, то знойдзем.

Пасля гэтых халодных слоў князь выйшаў са свайго пакоя і падаўся да жонкі. Ён падышоў да дзвярэй, спыніўся на хвіліну, нібы збіраючыся з думкамі, потым адчыніў дзверы і ўвайшоў.

На бледным твары Соф'і праступіў румянец, яна села на ложку і ласкава прывіталася з ім, як быццам бы нічым не магла папракнуць яго. Князь Януш збянтэжыўся і сказаў ёй толькі некалькі слоў у прывітанне. Па ягоным твары было відаць, што ён усхваляваны, не можа гаварыць, не ведае, што сказаць; відаць, яго ўразіў выгляд хворай. Здавалася, што яго грызе сумленне.

Пасля доўгага маўчання Соф'я загаварыла:

- Дзякуй табе, што праведаў хворую. Мне хацелася ўбачыць цябе. Мне дужа блага, я адчуваю, што смерць мая ўжо блізка, і хачу развітацца.

Яна працягнула да яго высахлыя рукі, Януш моўчкі пацалаваў іх.

- Я хацела бы, пакуль ёсць час, - казала далей яна, - распарадзіцца маёй маёмасцю, якую я аддаю табе, адпісваю ўсю, якая ёсць. Маліся толькі за душу Соф'і! Князь пачырванеў і паварушыўся на крэсле; можа, яму ўспомніліся маладыя гады і маладое каханне, прыгадаліся хвіліны дзяцінства, праведзеныя з Соф'яй, якую яму давядзецца навекі страціць.

- Дай мне тое завяшчанне, якое было падрыхтавана, я падпішу яго, пакуль ёсць сілы.

Януш ускочыў з крэсла.

- Айцец Пракоп гаварыў табе пра завяшчанне? - усклікнуў ён. - Ты пра яго ведаеш?

- Ведаю, але не ад айца Пракопа, - адказала яна. - Чула, што павінен быць падрыхтаваны такі акт. Дай мне яго. Ён жа ў цябе з сабой.

Здзіўлены князь дастаў паперы, Тэрэза па загаду пані падала пяро, і Соф'я падпісала іх. Потым упала на падушку і ўздыхнула.

- Выйдзі, Тэрэза, - сказала яна, - пакінь нас адных.

- Князь, - загаварыла Соф'я, калі яны засталіся самнасам, - напэўна, гэта апошнія хвіліны разам, апошнія мае з табой хвіліны! Я сёння памру! Ноччу да мяне прыходзілі духі таты і мамы ў белым адзенні, яны гаварылі са мной, клікалі да сябе.

- Гэта сон, - сказаў князь.

- Гэта быў знак з неба! - прамовіла Соф'я. - Не думай, што я палохаюся смерці.

Яна зноў падала яму руку.

- Вось нават і зараз, - працягвала яна, - нават зараз ты не можаш пасядзець каля мяне, не пагаворыш са мной, як раней... Заўсёды халодны Януш... Твая душа ўвесь час у іншым месцы...

Гэты папрок, першы ў іх жыцці, расхваляваў Януша, ён задрыжаў; гэтак жа як хвіліну таму выгляд Соф'і ўразіў яго, так цяпер гэтыя некалькі слоў, сказаных так ласкава, гэты дотык дайшлі да глыбіні яго душы. Ганарлівасць, прагнасць на хвіліну пакінулі ягонае сэрца, ён забыўся, чаго прыйшоў, ён бачыў перад сабой Соф'ю свайго дзяцінства, Соф'ю, якую любіў братнім сэрцам, перш чым там пасяліліся пачуцці і выцеснілі былое прыцягненне, загадалі забыць каханне нарачонага і дружбу брата. Ён укленчыў перад ёй, узяў яе руку ў сваю і заплакаў. Соф'я ўбачыла гэта, заззяла радасцю, расцвіла, яна не верыла сваім вачам.

- О, як жа я несправядліва наракала на лёс! - усклікнула яна. - Які добры Бог, ён падарыў мне перад смерцю такія хвіліны, які добры ты, што ўспомніў пра Соф'ю, ты яшчэ не зусім забыўся пра мяне! Дзякуй табе, Божа! Дзякуй!

Мне будзе соладка паміраць, Януш, ты яшчэ памятаеш пра Соф'ю, ты, можа, не забудзеш пра яе ў сваіх малітвах!

- Ніколі! - усклікнуў Януш.

- Ніколі! - паўтарыла княгіня. - Так ты гаварыў і раней, калі прысягаў каля алтара, а ўсё ж... Як усё перамянілася! Пры смерці, у часіну канання я не хачу дакараць цябе, але куды падзеліся мае надзеі, куды падзелася маё шчасце? Ці быў ты для мяне такім, як абяцаў? Ты ўзяў Соф'ю і пакінуў яе цярпець на адзіноце, не сказаў ніводнага добрага слова, не ўсміхнуўся. Ты забыўся пра яе, ты быў прычынай таго, што я верыла, нібыта Бог не даў нам свайго благаславення! А! Хай Бог табе даруе ўсё, як я ўсё даравала і на ўсё забылася ў гэтыя хвіліны.

- Соф'я, ты мяне вінаваціш... - загаварыў яшчэ больш усхваляваны князь.

- Не, не! Я пра ўсё забылася, не вінавачу цябе, прабачаю табе маё цярпенне і дзевяць самотных гадоў! Ты ж мусіў служыць дзяржаве і забывацца пра жонку, але ж, мой Яне, ты яшчэ малады, калі Бог дасць табе другую Соф'ю, якую ты, напэўна, хутка знойдзеш, ты ж яе таксама не пакахаеш, ты ж зноў не будзеш уважлівы да яе. Ты возьмеш яе як маці для маленькіх Радзівілаў, а не як жонку! Ты не можаш мець жонкі! Жонка - гэта другая палова душы мужа, гэта яго цень; ёй патрэбна ўвага, ёй трэба сонца для таго, каб яна жыла! Яе сонца - муж і гаспадар, якога яна выбрала, якому прысягнула, дзеля якога пакінула родзічаў і адраклася ад іх, ад дому, забылася пра свой род. Ты не можаш мець жонку, вазьмі толькі маці Радзівілам, не абяцай ёй увагі, бо не вытрываеш і заб'еш яе, як мяне...

Сказаўшы гэта, яна закрыла твар рукамі і заплакала. Князь таксама плакаў і маўчаў. Ён адчуваў сваю віну і не пасмеў апраўдвацца.

- Я пра ўсё забылася, усё даравала, і адна хвіліна, адна твая слязіна заплаціла за дзевяць гадоў маіх слёз! Я цябе не вінавачу. Ты быў сапраўдным Радзівілам, а не мужам, табе была патрэбна спажыва для душы, для славы, багацця, поспеху, ты гэтым жывеш. Вазьмі за жонку такую, якой хапіла б для жыцця славы, хвалы, раскошы, для якой шчасцем былі бы ўжо сам тытул і саноўнасць. I ты будзеш шчаслівы. Гэта мая апошняя парада табе, Януш, і развітанне з табой. Забудзься на мой дакор, прабач, як я прабачыла табе, прашу цябе, прабач усё грэшніцы, якая ідзе ў лепшы свет... Загадай маліцца за маю душу, за душы бацькі, маці і дзядоў! А калі можаш, то і сам памаліся за мяне...

- Ты не памрэш, Соф'я! - усклікнуў князь у роспачы.

- О, памру, памру! Я адчуваю набліжэнне смерці і не баюся яе. Цені таты і мамы клічуць мяне да сябе, час і мне ісці да іх, жыві здаровы, даруй мне ўсё.

Яна змоўкла, знясіленая доўгай размовай, слёзы стаялі ў яе вачах, цяжкі паспешлівы ўздых прыўзняў яе высахлыя грудзі, у якіх чуўся перадсмяротны хрып.

Князь зірнуў на яе, ён быў бледны, заплаканы. Хацеў устаць, але яна яго затрымала:

- Пабудзь са мной, пакуль я не памру! Падаруй мне яшчэ колькі хвілін. Маліцеся, бо жыццё пакідае мяне...

Тэрэза ўкленчыла каля ложка і, плачучы, гучна чытала малітвы над Соф'яй. Княгіня ляжала бледная, з заплюшчанымі вачыма і не адпускала руку мужа, які стаяў каля яе маркотны, змрочны, маўклівы.

Паздзел 8

СЛУЦКІЯ КНЯЗІ

Надвячоркам ва ўсіх цэрквах і касцёлах горада і навакольных вёсак білі званы; іх водгалас разлягаўся ў паветры разам з шумам асенняга ветру. Княгіня Соф'я Алелькавіч памерла. У замкавай капліцы стаяла яе труна, навокал гарэлі свечкі, перад труной стаяла харугва з літоўскай Пагоняй і арлом Радзівілаў, спявалі святары, гудзелі званы. Муж два дні плакаў у сваім пакоі, справіў пышныя хаўтуры. А неўзабаве ён ажаніўся з Соф'яй Альжбетай, князёўнай брандэнбургскай.

* * *

У гэты самы год узімку двое падарожных раніцой зайшлі ў праваслаўную царкву ў Слуцку*. Адзін з іх быў стары, згорблены часам, другі - яшчэ бадзёры і малады. Апрануты яны былі сціпла і чыста, з пачуццём меры. Стары быў укрыты лісіным футрам, малады апрануты ў сівую баранову бекешу. Яны сталі на калені перад алтаром і доўга маліліся, потым стары акінуў паглядам сцены царквы, убачыў надмагільную пліту, на якой былі нядаўна выразаны пазалочаныя літары, павольна прачытаў іх.

Надмагільны надпіс быў такі:

D. О. М. S.

Magnorum Litvanlac Dynaslarum Propagini.

Ex Illustrisslma Slucij ac Kopyli

Ducum familia, Eheu ultimae

Zophiae Olelkoviciae

Patre, Avo, Proavo, Georgio

Abavo, Simone, Atavo Michaёle

In Slucko et Kopyle Ducibus

Tritavo Olelkone.

Jagellonis Poloniae Regis Fratre

Olgerdi Magni Lithvaniae Ducis Nepote

Gedimini Pronepote

Vitonij Abnepote,

Matre vero

Barbara ex Illustri Priscarum Familia Prognatae.

JANUSSIUS RADZIWIL.

Birzarum ac Dubincarum

In Slucko et Kopyle Dux

Supremus Pocillator ctc. Etc.

Moestissimus Conjunx Conjugi dcsideratisslime

Faeminae et genere et forma, nec non

Virtute aevo suo clarissimae

Non absque lachrymis posuit.

Vixit Annos XXV.

Богу Найсвяцейшаму Найвышняму Глыбокашаноўнаму.

Спадчынніцы

Вялікіх князёў Літвы

Са слаўнага роду

Слуцкіх і капыльскіх князёў,

На жаль, апошняй у ім - Соф'і Алелькавіч,

Што паходзіць

Ад бацькі, дзеда і прадзеда Юрыяў,

Прапрадзеда Сямёна,

Прапрапрадзеда Міхаіла,

Ад прашчура Алелькі

Са славутага княжацкага роду,

Па брату родзічцы польскага караля Ягайлы,

Па праўнуку родзічцы Альгерда,

Вялікага князя літоўскага,

Па прапраўнуку - Гедыміна і

Па прапрапраўнуку - Віценя,

Па маці народжанай ад Барбары

Са слаўнага роду Прыскаў.

Януш Радзівіл,

Князь Біржаў і Дубровы,

Слуцкі і капыльскі,

Вялікі падчашы і г.д., і г.д.,

Самотны муж

Любімай жонцы,

Жанчыне, праслаўленай і родам, і красой, і асабліва

Дабрачыннасцю ў сваім жыцці,

Надмагільны помнік

Паставіў, плачучы.

Пражыла 25 гадоў.

Стары прачытаў надпіс і павярнуўся да другой надмагільнай пліты, якая ляжала побач, там надпіс быў зроблены па-руску. Яна пакрывала прах князя Юрыя, бацькі Соф'і. Стары прачытаў надпіс, апусціўся на калені і доўга маліўся.

Тут якраз скончылася літургія, адзін са святароў выйшаў і ўбачыў старога, які плакаў над магільнай плітой. Ён падышоў, спыніўся; з пачцівасцю адносячыся да малітвы і слёз, чакаў, не распытваў старога, пакуль той не ўстаў з дапамогай свайго маладога таварыша. Тады мніх прывітаўся і спытаў:

- Вы ведалі таго, хто ляжыць пад гэтым каменем?

- Гэта быў мой гаспадар, хай пухам яму зямля будзе, - пачціва адказаў стары. - Юрый Алелькавіч, князь слуцкі! Сканаў на маіх руках, з ягонай ласкі маю хлеб для сябе і дзяцей, таму я са слязамі маліўся за яго.

- Ці не зайшлі б вы ў манастыр? - прапанаваў святар. - Вы стаміліся ў дарозе, дык не адмаўляйцеся ад гасціннасці манахаў.

- Дзякую, - адказаў стары, - але тут мне так яскрава ўспамінаюцца даўнія часы, маладосць, пражытая з панам князем, што цяпер, калі гэты род згас, праз многа гадоў, я не магу без слёз глядзець на руіны, і каб пажыў тут даўжэй, то, напэўна, і сам лёг бы тут, каля свайго старога пана. Пакуль чалавек не бачыць, пакуль толькі ўспамінае, то яшчэ можа цярпець; але вось магіла бацькі і побач магіла ягонай беднай дачкі, якая памерла такой маладой, - гэта не пад сілу вынесці! Трэба ж было такому стацца, што я прыходжу да іх магіл, я, старац! Змораны стары сеў на цвінтары на камень, мніх - каля яго, а малады хлопец стаяў за імі ззаду.

- Так, няма ўжо князёў слуцкіх, - працягваў стары, - няма іх; апошнюю княгіню пахавалі бяздзетнай.

Можа, гэта і добра, бо многія вялікія людзі змізарнелі, і было б лепей, каб іх род назусім згас. А вы ведаеце, ойча, які гэта быў род і якая кроў?

- Чуў, - адказаў мніх, - але не дужа многа, пра гэта казалі ў развітальных словах над труной.

- Нават на магільнай пліце напісана, - перапыніў стары, - але генеалогію там крыху сказілі, шаноўны ойча.

Нехта не дужа дасведчаны пісаў. Я-то ведаю іх гісторыю, бо і наслухаўся, і начытаўся па хроніках.

- Надпіс на пліце рабіў айцец Пракоп.

- Як напісаў, так ужо і будзе, хай Бог яму даруе.

- Як яму сказалі.

- Хто ён, ваш айцец Пракоп?

- Гэта я, шаноўны пане.

- Вы?

- Так. I таму зараз я быў бы рады, каб вы расказалі мне тое, што ведаеце пра князёў слуцкіх, каб я, складаючы памінанне за ўпакой, мог паправіць.

- Буду ад усёй душы рады расказаць, што ведаю*, - прамовіў стары. - Але мая галава стала ўжо дзіравая, з яе павылятала многа важнага, збольшага нешта яшчэ трымаецца, таму вы, можа, дзе-небудзь падлатаеце, ведаючы па кніжках...

- Расказвайце, заўсёды нешта ды ўспомніцца.

- Вы, няйначай, ведаеце ўжо, - нагадаў стары, - што

Алелькавічы паходзяць ад Уладзіміра Альгердавіча, кіеўскага князя, якога вялікі князь літоўскі Вітаўт выжыў з ягоных уладанняў, адабраў у яго Жытомір, Оўруч і іншыя гарады, але потым па волі ягонага брата Ягайлы ўзамен Кіева Алелькавічу былі дадзены трыццаць міль земляў у Літве з горадам Капыль. Тут ён заснаваў горад Слуцк, вось гэты, дзе мы цяпер знаходзімся.

У таго Уладзіміра быў сын Аляксандр, па-руску яго звалі Алька, ад яго і пайшлі Алелькавічы, а па Слуцку іх пачалі называць князямі слуцкімі. Алелька праславіўся ў паходах супраць Масквы, у якіх ён узначальваў кіяўлян. Пасля смерці Вітаўта ліцвіны нават хацелі прасіць Ягайлу паставіць яго кіраваць Вялікім Княствам Літоўскім, але калі гэта месца заняў Жыгімонт, то па падазрэнні ў нейкай змове нават адабраў у яго Слуцк і Капыль, яго самога зняволіў у Кернове, а жонку з дзецьмі ва Уцяне і доўга трымаў, аж пакуль не вызваліла іх раптоўная смерць Жыгімонта. Пасля гэтага некаторыя паны зноў хацелі ўзвесці на Вялікае княства Алельку, але лёс так распарадзіўся, што ён не стаў на чале яго; праўда, яму было вернута Кіеўскае княства, якое было ў яго яшчэ гадоў дванаццаць. У яго была жонка - маскоўская князёўна, унучка Вітаўта, ад яе - два сыны: кіеўскі князь Сямён і Міхаіл Слуцкі. Яны заспрачаліся аб падзеле бацькоўскай спадчыны, і кароль Казімір падзяліў яе між імі так, што Сямёну дасталася Кіеўскае княства, а Міхаілу - Капыльскае.

Я не буду расказваць далей пра ўвесь іх род, бо ён з той пары дзяліўся на дзве галіны, але пра самыя значныя імёны ўспомню.

Сямён Алелькавіч яшчэ ў васемнаццаць гадоў, ледзь увайшоўшы ва ўзрост, са сваім спешна сабраным атрадам пабіў дванаццаць тысяч татараў пад Гроднам і тым самым здабыў сабе такую славу, што яго, гэтак жа, як калісьці бацьку, хацелі паставіць на чале Вялікага Княства Літоўскага, многія падгрымлівалі яго ў гэтым. Асабліва стараўся ягоны свёкар - Ян Гаштольд, але кароль Казімір баяўся падзелу краіны і не дазволіў, хаця ліцвіны на адным з сеймаў казалі яму пра гэта. Перад смерцю Сямён, паводле падання, паслаў каралю свайго белага каня і лук, з якімі неаднойчы выступаў супраць татараў, і аддаў яму ў апеку сына Васіля і дачку Аляксандру, пазней яна стала жонкай князя Астрожскага. Тады якраз і Кіеўскае княства, што пераўтварылася ў правінцыю, было забрана ў іх, засталіся толькі Слуцк і Капыль. Нямала было славутых багатыроў сярод Алелькавічаў, і кожны з іх, калі была патрэба, выходзіў на бітву са сваімі атрадамі. Узяць хаця б трох Юрыяў ці Сямёнаў. Адзін ваяваў пад Лебядзёвам пры апошнім з Ягайлаў, вёў на бітву дзве тысячы дзвесце сваіх вояў, другія ішлі на шведаў, калі было трэба, і ніводзін не шкадаваў ні крыві, ні жыцця.

Ад князя Міхаіла капыльскага пайшоў цэлы шэраг багатыроў. Ягонага сына Сямёна таксама клікалі на Вялікае княства, але тады выбралі Аляксандра. Сямён ушчэнт разбіў татараў пад Ушай, але яны атрымалі падмогу і асадзілі яго ў Слуцку, там ён ужо не змог перамагчы. Памёр, але ягоная душа засталася жыць у жонцы і сыне. Анастасія праславілася дзякуючы свайму шлюбу, вельмі шчасліваму, - гэта рэдкасць для жанчыны. Сын Юрый яшчэ шаснаццацігадовым падлеткам мераўся сілай з Глінскім, потым, як і ягоныя продкі, хадзіў на татараў, якіх аднойчы разбіў аж восем тысяч, а потым яшчэ чатырыста пабіў, калі тыя вярталіся са здабычай з Літвы, скрышыў іх, а трох вайскаводаў узяў у палон. Немалую долю славы прыдала яму памятная перамога пад Оршай; потым у бітве з татарамі пад Лапушнам, пад Гальшаніцай, у Чаркасах - усюды ён перамагаў.

I што ж засталося пасля гэтых славутых людзей? - працягваў стары, ківаючы галавой. - Некалькі спісаных золатам камянёў, жменька попелу і касцей ды крыху людской памяці...

- А хіба гэтага мала? - спытаў айцец Пракоп. - Хіба мала адной памяці, калі яна падаўжае жыццё таму, каго не стала? Чаго вы хочаце большага ад нашага свету, і што большае ён можа даць?

- Вечны ім спачын і найвялікшая вячыстая святасць у тым лепшым свеце! - сказаў стары і ўстаў з каменя.

- Амін! - ціха дадаў мніх.

Канец трэцяга і апошняга тома

КАМЕНТАРЫ

АПОШНЯЯ СА СЛУЦКІХ КНЯЗЁЎ

На беларускай мове аповесць друкуецца ўпершыню. На польскай упершыню была надрукавана ў 1848 г.

ТОМ 3

* Бабінец - прыхожая ў касцёле, дзе маліліся жанчыны. Другая назва - крухта.

* Шышак - жалезны, выцягнуты ўгору шлем з навушнікамі і нанос- нікам.

* Возны - службовая асоба земскіх судоў у Вялікім Княстве Літоўскім.

* Мажджэра - гармата.

* Праваслаўная царква ў Слуцку - Свята-Троіцкая царква, якая існавала з канца XIV ст. У царкве былі пахаваны слуцкія князі. Там першапачаткова пахавалі і княгіню Соф'ю. Царква разбурана ў савецкія часы.

* "Буду... рады расказаць. што ведаю... " - у цэлым тут правільна, але фрагментарна пададзена гісторыя роду Алелькавічаў.

 

Top