Герб горада Ліды, наданы 17 верасня 1590 г.
Памяці Земавіта Фядэцкага (1923-2009)
Скажыце, гавораць, нейкі гогаль памёр?
Не гогаль, так сабе, пісьменнік-гагалёк.
Восіп Мандэльштам.
Вельмі складана пісаць пра гэтага вядомага, неверагодна таленавітага чалавека, адоранасць якога выяўлялася (хоць і рэдка, але заўсёды) у двух літаратурных праявах: перакладніка рускай літаратуры і паэта-сатырыка - асобы, з аднаго боку, яркай, але часцяком і незразумелай.
Характар у яго быў няпросты, пачуццё гумару выдатнае, а мова вострая. Цяжка было прабачыць яму заўвагу, публічна зробленую ў Варшаве ў адрас чалавека, які меў перад грамадствам немалыя заслугі: "Часам розум сыходзіць далёка ад розуму". Складана было рэагаваць і на з'яўленае ў маскоўскім друку аўтарытэтнага меркавання аб доўгачаканых літаратурных навінках, нашумелых у пачатку перабудовы: "Не варта шукаць пульс у пратэзе".
І у Варшаве, і ў Маскве ён не пераносіў снабізм, якога сам быў цалкам пазбаўлены; не было ў ім і цынізму - яшчэ адной праявы свецкай ганарыстасці. У сяброўстве ён таксама не імкнуўся трымацца герархічнасці чалавечых адносін у грамадстве. У Борах Тухольскіх [1] у яго была палова сялянскай хаты, якую ён перарабіў у летнюю хатку з двума пакоямі, і мне давялося быць сведкам яго зносін з сям'ёй прыяцеля, селяніна з суседняй вёскі, пана Козака. Радасныя крыкі траіх або чацвярых дзяцей, якія павіслі на Фядэцкім, яго на рэдкасць далікатная сардэчнасць па стаўленні да іх былі поўнай супрацьлегласцю яго паводзінам у Варшаве. З хваляваннем і гаркатой ён распавядаў пазней аб старэйшай дачцы пана Козака, якую лекары і медсёстры ледзь выбавілі з таго свету, і з падзякі да іх дзеўчына пайшла вучыцца ў адзін з лепшых медыцынскіх ліцэяў Быдгашча. Яна вылучыла вузкапрофільную спецыяльнасць і не змагла потым знайсці працу - як раз у той момант наступіў крызіс у ахове здароўя.
У Варшаве, загадваючы паэтычнай рубрыкай часопіса "Творчасць", лепшага ў той час і наогул аднаго з самых яркіх у гісторыі Польшчы літаратурных часопісаў, Фядэцкі на працягу некалькіх дзесяцігоддзяў умудраўся публікаваць на яго старонках вершы як выбітных паэтаў эпохі, так і аўтараў вельмі пасрэдных, парой проста аматараў, калі бачыў у іх іскру таленту або адчуванне рэчаіснасці. Ён заступаўся за дэбютантаў і дзівакоў і апекаваў іх (праўда, сярод іх і рабіўшага першыя крокі на паэтычнай ніве Эдварда Стахуру [2]), але мог і палохаць жорсткасцю сваіх ацэнак. Робячы падборку вершаў для друку, ён часцяком кіраваўся тымі ж прынцыпамі, што і пры выбары сяброў: і ў гэтым выпадку ён не лічыўся з модай, роляй і становішчам, а яго густ не заўсёды супадаў з грамадскім. Праўда, бывала, што і супадаў - напрыклад, па стаўленні да творчасці Віславы Шымборскай. Ён папракаў паэтку толькі ў тым, што тая ў сваёй Нобелеўскай лекцыі нібы неапраўдана прынізіла ролю паэзіі, замест таго каб падкрэсліць яе інтэлектуальную і мастацкую значнасць для супраціву ўладзе цемры.
Яго меркаванні аб літаратуры парой бывалі вельмі рэзкімі, меркаванне аб грамадскіх дзеячах - вельмі прадузятым. (Напрыклад, ён ніколі не прабачыў Уладзіславу Капалінскаму [3] таго, што той, быўшы галоўным рэдактарам выдавецтва "Чытэльнік", пасля тэлефоннага званка Юльяна Тувіма скасаваў дамову на пераклад "Гора ад розуму" з іншым перакладнікам і склаў з Тувімам. Сваім тагачасным абурэннем Фядэцкі матываваў сваю адмову - у 1952 г. - ад пасады загадчыка рускай рэдакцыі гэтага выдавецтва, дзе, для пазбягання сталінскага трызнення, ён задумаў "Залатую серыю" рускай класікі ў новых перакладах.) У палітычных прыхільнасцях - інакш іх і не назавеш - ён не раз ішоў супраць плыні. У сваіх левых поглядах, амаль старамодных у сілу ўласцівых ім рацыяналізму і сацыяльнай спагады, ён быў няўступлівы. Палітычнаму снабізму, пустэчы гучных фраз ён таксама не патураў. Агульныя ідэі Фядэцкі лічыў атрыбутам мешчаніна.
Але галоўнае, ён не быў ні з Варшавы, ні з Масквы. Тут ён быў невытлумачальны.
"Сухая каранярская [4] башка": так ахрысціў некалі варшавяка Норвіда Івашкевіч, выхадзец з Украіны, галоўны рэдактар часопіса "Творчасць", пісьменнік, да якога Земавіт Фядэцкі ставіўся з сапраўднай павагай - і пры гэтым толькі Івашкевіча ён мог часам бесцырымонна зваць "Івахай". (Як правіла, ён не дазваляў сабе фамільярнасці нават за вочы: калі пасля доўгіх гадоў знаёмства я пераказваў яму гутарку, якая датычылася ў тым ліку і яго, і, цытуючы самога сябе, вымавіў: "Фядэцкі гаворыць тое і тое", - ён паглядзеў на мяне скоса і заўважыў, здавалася б, абыякавым тонам: "Пан Фядэцкі".)
"Сухія каранярскія бошкі", як правіла, не разумелі - таму што зразумець не маглі, - таго, што ляжала ў аснове яго асобы: траўматычнага перапляцення габрэйскага, беларускага і рускага пытанняў. Між тым, менавіта гэтыя матывы стала ўсплывалі ў аповядах Земака. Ён глядзеў на свет скрозь прызму не Царства Польскага, а Вялікага Княства Літоўскай, роднай Вільні і беларускай вёскі, дзе ён нарадзіўся і перажыў нямецкую акупацыю.
Не ў Варшаве, не ў Галіцыі, а тут фармаваліся левыя погляды сям'і. У іх выразна прасочваецца і даўняя традыцыя віленскага вальтар'янства, і не такая ўжо даўняя традыцыя чырвоных "чэрвянцаў", удзельнікаў польска-беларускага паўстання 1863 года. Традыцыя, якая адбілася ў воклічы апошняй ахвяры Мураўёва-вешальніка - Кастуся Каліноўскага, беларускага нацыянальнага героя і правадыра паўстання "ў Літве", пакаранага на Лукішскім пляцы ў Вільні. Калі яму зачытвалі прысуд, называючы яго шляхціцам, ён крыкнуў па-беларуску: "У Беларусі няма шляхты, мы ўсё роўныя!"
Нягледзячы на ўвесь маштаб катастрафічных выпрабаванняў, і Варшаве, і Маскве трагедыю ХХ стагоддзя нельга цалкам зразумець (таму, нажаль, яна паўтараецца ў форме абсурдных ідэй) без усведамлення таго, што драма 1863 г. - гэта ідэйны выток сучаснасці па меншай меры чатырох народаў: у адзін і той жа час паўсталі розныя і адасобленыя, але і нетрадыцыйныя нацыяналізмы новага часу - беларускі, польскі, рускі і ўкраінскі. Гэта выклікала і нетрадыцыйнага тыпу палітычныя расколы на левых і правых, у тым ліку і ўнутраныя расколы сярод левых і правых.
З самога пачатку гэта, так сказаць, змешванне расколаў, працэсы, заражаныя ідэяй этнічных чыстак і планавага пазбаўлення іншага народа яго нацыянальнага аблічча, неслі ў сабе ўвесь жах будучага генацыду і тупіковых альтэрнатыў двух таталітарных сістэм XX стагоддзя. Сутыкненне цалкам апраўданых нацыянальных спадзеваў і інтарэсаў, памкненняў да незалежнасці і суверэнітэту, грамадскай, палітычнай, культурнай волі, волі цывілізацыі і асветы спараджала катастрафічныя ўяўленні аб гісторыі і аб тым, як чалавек і народ (па Джозафу Конраду) адаптуюцца да татальнай паразы.
Выразнае ўсведамленне ўсяго гэтага, дадзенае Фядэцкаму разам з жыццёвым доследам, як гэта ні парадаксальна, працавала на аўтарытэт двух яго кансерватыўна настроеных сучаснікаў, якія супрацьстаялі адзін аднаму, але таксама выяўлялі сярод палякаў рэдкі прыклад разумення сітуацыі: Івашкевіча і Гедройца. У апошнія дзесяць гадоў свайго жыцця Ежы Гедройц вёў з Земакам сталую перапіску і даверыў яму ўстаноўку надмагільнага крыжа на варшаўскай магіле Дзмітрыя Філосафава. Фядэцкі выканаў гэтую місію, аднак надмагілле было толькі сімвалічным: жудасна збянтэжаны бацюшка не здолеў знайсці на Вольскіх праваслаўных могілках магілу пахаванага ў 1940 г. выбітнага рускага крытыка і публіцыста, які абраў Польшчу сваім другім домам, у 1930-я гады гасціннага гаспадара варшаўскага салона "Домік у Каломне", заўсёднікамі якога былі будучыя стваральнікі "Культуры", а заадно і Івашкевіч.
Як ужо было сказана, левыя погляды Земавіт Фядэцкі пераняў ад бацькоў. Яго бацька, Станіслаў Фядэцкі, працаваў у даваеннай Вільні дзяржаўным інспектарам працы. Пры сацыял-дэмакратычным тэмпераменце гэта зрабіла яго ў тых Богам забытых краях абаронцам пралетарыяту ў поўным сэнсе слова. Маці, Марыю (ураджоная Крывец, рэд.) - Праведніка сярод народаў свету, гераіню паэмы "Пані Фядэцкая" вядомага габрэйскага паэта з Вільні Абрахама Суцкевера, параўноўваную з Янушам Корчаком і Ірэнай Сендлер [5], - лепш за усё характарызуюць словы сведак. Вось як пісала пра яе Эльжбета Грабская-Валіс, выбітны гісторык мастацтва:
"Яна вырасла ў інтэлігенцкім асяроддзі (ў Гародні), вывучала медыцыну, але яе сапраўднай стыхіяй і прызначэннем (...) была маральная і матэрыяльная дапамога людзям, дыскрымінаваным у сацыяльным, эканамічным і палітычным плане. У Вільні, дзе яна галоўным чынам жыла да 1945 г., гэта часта былі людзі левых поглядаў, падчас нямецкай акупацыі горада - габрэі, а ў Лебядзе (родная хата яе мужа непадалёк ад Ліды) - бядотнае сялянскае (беларускае. - А.П.) насельніцтва. (...) У памяці тых, хто ведаў яе ў розны час, яна засталася чалавекам вялікай мужнасці і маральнай чуласці, на кожным кроку заўважала несправядліва пакрыўджаных людзей. Ёй былі ўласцівыя незвычайныя, нонканфармісцкія ўчынкі (яна не лічылася чальцом ніякай палітычнай партыі). Марыя Фядэцкая заўсёды кіравалася ўласнымі перакананнямі і неадкладна прыходзіла на дапамогу людзям, якія жылі ў нястачы. (...) Прымаючы ў Вільні ўдзел у рэпатрыяцыі 1945 г. [6], яна старалася ратаваць польскую моладзь, якой пагражаў арышт і высылка ўглыб СССР. Пасля ад'езду з Вільні яна жыла ў асноўным на ўзбярэжжы Балтыйскага мора і тут у 1947 г. разам са Здзіславам Грабскім і Міхалам Панкевічам заснавала Лігу барацьбы з расізмам (Ліга неўзабаве была забаронена ўладамі па палітычных меркаваннях), якая згуртавала вакол сябе невялікае кола польскай інтэлігенцыі, якая ў антысеміцкіх правакацыях (...) і праявах нацыяналізму бачыла пагрозу маральнаму адраджэнню".
Маці была для яго не толькі прыкладам, але і правадыром, дапамагала сыну пераадольваць выпрабаванні ў ваенным пекле Віленшчыны, - а гэты пякельны выгляд вайны, якая для падобных людзей ніколі не канчаецца, быў, як здаецца, пазачасавым арыентырам яго палітычных адзнак і экстравагантнасцяў. Першы дарослы ўспамін (яму тады было шаснаццаць гадоў) - гэта пагром, "якога не памятаў горад Вільня", учынены на вачах савецкіх байцоў, якія яшчэ ахоўвалі ўрадавыя будынкі, фашысцкімі ўзброенымі атрадамі, фарпостам рэгулярных літоўскіх падраздзяленняў, што ўваходзілі ў горад, які месяцам раней быў "навекі" уключаны ў склад СССР, а зараз "навекі", гэта значыць амаль на год, перададзены Літве. Чорным ценем крывавай расправы ў Панарах, пачатай у 1941 г. літоўскімі шаўлісамі пад кіраўніцтвам немцаў (сто тысяч забітых, з іх 60-70 тыс. габрэяў, 20 тыс. палякаў, схопленых, у прыватнасці, на падставе картатэк, пазасталых ад НКУС, каля 8 тыс. савецкіх ваеннапалонных), стаў начны візіт апырсканага вапнай таварыша па гімназіі, які выжыў пад гарой трупаў, выбраўся з агульнай ямы і шукаў сховішча ў сям'і Фядэцкіх.
Гэтым момантам датуецца ўзмужненне - сярод жаху - удзельніка і сведкі, які падзяляў з выратаванымі долю зацкаванага звера: дзесяткі пераследваных габрэяў пабывалі ў бацькоўскай хаце, разам з Земакам расло ў сям'і габрэйскае дзіця, было вядома аб неверагодных маштабах злачынстваў у Панарах, Васілішках і іншых месцах, і ўсё гэта на фоне пастаяннага страху - перад гестапа, перад даносам суседзяў, перад польскімі або літоўскімі гіенамі. У памяці самым страшным засталіся не вышукі немцаў (яны не адрознівалі габрэяў па тварах), а вынюхванне сваіх, мясцовых, незалежна ад нацыянальнасці.
Дзейнасць сеткі, арганізаванай Марыяй Фядэцкай сумесна з настаяцельніцай каталіцкага кляштара урсулінак і вузкім колам давераных свецкіх і духоўных асоб, была накіраваная, у прыватнасці, на перапраўку габрэяў з Вільні за Ліду - у Беларусь, якой кіраваў гаўляйтар Кубэ, нацыст, аднак не антысеміт. Несумнеўна, адсутнасць здраднікаў сярод беларусаў не была наступствам нацыянальнага характару - проста-напраста тут немцы не плацілі за даносы. У Беларусі і габрэі не плацілі ўласным жыццём за заўзятую стараннасць віленскіх (прабач, Госпадзі) "камсамольцаў" у 1939-1941 гг.: Фядэцкі апісваў, як выглядалі гэтыя фанатычныя праваднікі груп НКУС, адпраўляўшых палякаў у турмы або на высылку. Па дарозе ў Ліду пагрозу для габрэяў уяўлялі партызаны ўсякай масці і нацыянальнасці. Але і тут, акрамя тых, каго загналі ў лес "хлопчыкі ад Берыі", гэта значыць закінутыя сюды савецкія гэбэшнікі, беларусаў з тэрыторыі даваеннай Рэчы Паспалітай амаль не было: "Якія партызаны, - усплёскваў рукамі Земак, - які селянін пойдзе абараняць калгасы?"
Зрэшты, у герархіі выжывання гэты селянін стаяў не нашмат вышэй за яго. Пазбаўленыя нацыянальнай беларускай адукацыі ў даваеннай Рэчы Паспалітай (Фядэцкі жудасна абураўся, распавядаючы аб дзесятках заяў з просьбай адчыніць школы, пададзеных беларускімі грамадскімі арганізацыямі польскім уладам: за дваццаць гадоў паміж войнамі толькі на дзве просьбы быў атрыманы станоўчы адказ); стаўшыя ахвярамі русіфікацыі і савецкай палітыкі фізічнага знішчэння (больш позняя вестка аб двухсоттысячным пахаванні расстраляных у Курапатах пад Менскам не была для Фядэцкага навіной: аб маштабе злачынстваў і наўмысным знішчэнні нацыянальнай інтэлігенцыі было вядома ў сям'і, якая раней мела зносіны з такімі ахвярамі, як Браніслаў Тарашкевіч або Янка Купала); тэрарызаваныя падчас вайны ляснымі брыгадамі - беларусы спазналі волі ў вобласці адукацыі, мовы, культуры падчас нямецкай акупацыі, у рамках прадстаўленага ім няпоўнага самакіравання пад нацыянальным сцягам. Цікава, што Земавіт Фядэцкі, сам унук уніята, польска-беларускі "чэрвенец" на варшаўскай і маскоўскай вуліцы, заўсёды гэта падкрэсліваў, добразычліва выказваючыся аб дзеячах беларускай эфемерыды. У пачатку 90-х гадоў ён захоплена сустрэў з'яўленне кнігі прафесара Туронка аб Беларусі часоў нямецкай акупацыі, дзе ўпершыню ў Польшчы была прадстаўленая такая карціна. І яшчэ адно: ніколі ніхто так горача, як гэты віленскі левы, у маёй прысутнасці не хваліў і не ўгаворваў прачытаць кнігі апантанага антыкамуніста і кансерватара Юзафа Мацкевіча. Раман "Не трэба гаварыць услых" пан Земак успрымаў як рэпартаж аб уласным жыцці: ён ручаўся за дакладнасць кожнага факту.
А ужо ён то пабачыў досыць: каб зберагчы сына ад прамой пагрозы, маці адправіла яго ў вёску. Дужа пасябраваўшы з мясцовымі сялянамі, ён дачакаўся ў Феліксаве (Лідскі р-н, рэд.) канца нямецкай акупацыі. Пасля вайны вёска разам з усім насельніцтвам апынулася на тэрыторыі СССР. Праз паўстагоддзя Фядэцкі, выпускнік музычнай школы, выдаў зборнік беларускіх песень, якія там запісаў. Ён прыехаў у лукашэнкаўскую Беларусь, у тую самую вёску, і быў прыняты цёпла і сардэчна, але з жахам канстатаваў, што тыя самыя людзі, у якіх ён некалі запісваў песні, ужо не могуць праспяваць іх па-беларуску - русіфікацыя зайшла занадта далёка.
Ён вынес з гэтай даматканай беларускай галечы ваенных гадоў лёгкасць у кантактах з простым людам і запал усё збіраць, роўныя інстынкту самазахавання. Першая ўласцівасць выдатна раскрываецца ў аповядзе аб гульні ў ачко ў паўкрымінальнай кампаніі спадарожнікаў у савецкім цягніку адразу пасля вайны: калі ён у апошні момант спахапіўся, што ўжо прыехаў, і выскачыў на перон, партнёры па гульні, кіруючыся картачным кодэксам гонару, выкінулі яму праз акно немалы выйгрыш. Любоў да збіральніцтва ілюструюць яго паходы з Ежы Памяноўскім на варшаўскі стадыён, ператвораны ў 1990-я ў міжнародны рынак. Неяк ён і мяне ўгаварыў пайсці з ім на такую экскурсію: у той час як будучы рэдактар "Новай Польшчы" умела бянтэжыў рускіх гандлярак, жадаючы купіць арэнбургскую хустку, Земак ныраў у натоўп, каб трыумфальна вынырнуць з яе з безадмоўнай познесавецкай кававаркай.
Але пекла маладосці ішло за ім па пятах - яно навязвала занадта крайнія крытэры і адзнакі.
Я памятаю, з якой самакрытычнай сур'ёзнасцю ён прызнаўся, што ніколі раней не задумваўся над тэмай двух вядомых, пагіпнатычнаму чароўных па форме, вершаў любімых паэтаў: Мірона Белашэўскага і Барыса Пастарнака. У гутарцы са мной ён прызнаў маю рацыю, і ў "Віхуры" Пастарнака ("Усё ў крыжыках дзвярэй, як у Варфаламееву ноч…") убачыў водгук габрэйскіх пагромаў у снежні 1905 г., а "Ваўкавыскай ночы адзіны лік" Белашэўскага раптам паўстаў перад ім адзінай у польскай паэзіі журботнай элегіяй у памяць аб украінскіх ахвярах аперацыі "Вісла" [7] і асірацеласці "адзінага ліку".
Ён не захацеў прабачыць Салжаніцыну таго, што той нібы адмаўляў (як і прыстала рускаму нацыяналісту) нацыянальную і моўную своеасаблівасць беларусаў і ўкраінцаў. Тое ж самае ён не меў намер прабачаць і палякам, "праўдзівым палякам-каталікам": з недаверам беларуса ён параўноўваў першую "Салідарнасць" з ОНР [8]. (Праз чвэрць стагоддзя ён холадна ўхваліў маё запэўненне, што я па-ранейшаму з ім не згодны, але дзіўлюся яго праніклівасці.) Ён стала вяртаўся да даваеннай антысеміцкай публіцыстыкі будучага кардынала Вышынскага і будучага святога Максіміліяна Кольбе [9]. З другога боку, не прабачыў ён і французскаму рэжысёру Клоду Ланцману фільм "Шоа" аб Катастрофе: ён настойваў на паказе палякаў як праведнікаў, якія ратавалі габрэяў (як яго сям'я) і не прымалі ўдзелу ў іх знішчэнні. Ён не прабачыў Ватыкану сувязі з харвацкімі забойцамі з фашысцкай арганізацыі усташоў Антэ Павеліча; не прабачыў сербскім сталіністам, якія ўцяклі ад Ціта пасля 1948 г., у прыватнасці ў Польшчу; не прабачыў літоўскім "шаўлісам", не прабачыў французскім калабарацыяністам: вось адкуль у перакладніцкай дзейнасці гэтага гарачага аматара дэтэктываў узяўся пераклад французскага "Калабосонг" Жана Мацюрэна. Часам ён забягаў углыб гісторыі: я быў сведкам таго, як у 80-я гады ён дарма спрабаваў угаварыць нічога не разумеўшых рэдактарш як мага хутчэй выдаць пышную этналагічную манаграфію Жана Дэлюмо "Страх у Еўропе". У выніку пераклад выйшаў у іншым выдавецтве без удзелу Фядэцкага.
Сам ён, хоць і прытрымваўся левых поглядаў, ніколі не змірыўся з левым таталітарызмам. Занадта шмат ён бачыў і ведаў, каб ззамаладу заразіцца сталінскай інфекцыяй, паразіўшай не аднаго з яго аднагодкаў. Таму пазней, клапоцячыся аб цвярозасці меркаванняў, ён не любіў перамалёўваць у пякельныя таны эпоху сучаснага "страху ў Еўропе". Да герояў "Кароткага курсу гісторыі ВКПб" ён ставіўся з саслоўнай пагардай: і Леніна, і Сталіна лічыў паў- або нават чвэрць-інтэлігентамі, гэта значыць горшым элементам грамадскага выраджэння. Ён не сумняваўся ў генацыднай сутнасці сталінізму і заўсёды падкрэсліваў, што, па самых сціплых адзнаках, гаворка ішла аб 27 мільёнах ахвяр. У гратэскавай версіі сістэму характарызавалі дадзеныя савецкай прэсы аб 40 тысячах японскіх шпіёнаў, злоўленых у адной толькі вобласці па падазрэнні ў кастрацыі калгасных быкоў. Спробы ж надзяліць вобраз Сталіна ў антыкамуністычнай літаратуры дэманічнымі рысамі даводзілі Фядэцкага да шаленства; гаворка ішла не проста аб банальнасці масавых злачынстваў (хоць ён успамінаў аб знакамітым партрэце Эйхмана, пададзеным Ганнай Арэндт), а аб тым, што не варта ў атрымаўшым уладу Смердзякове выглядваць нават дэманічную веліч. (Падобнае стаўленне ў яго было і да незабыўных прадстаўнікоў мясцовай польскай мутацыі лідараў - мемуары Гамулкі ён прапаноўваў называць: "Я быў Гамулкам".) У апагей польскага сталінізму, у перыяд вайны ў Карэі, ён падчас адпачынку з Галчынскім на Мазурах напяваў на мелодыю савецкага гімна Шчадрынскую гісторыю горада Глупава.
У 1990 г. ён з такой жа жорсткай радасцю перакладаў з французскай стылізаваную пад песеньку жабрака "Біяграфію" пісьменніка і графіка Раланда Тапара, майстра іранічнага жаху. Была гэта збольшага і яго ўласная біяграфія:
"Tuz przed wojna swiat ujrzalem
W szpitaliku nad kanalem.
Bylaby to mila chwila
Gdybym nie musial dac dyla .
Gnaly za mna SS-syny
I nasze krajowe gliny.
Od lapanki do lapanki
Francuz Niemiec dwa bratanki.
Przedmiotem ich szczerej troski
Byl zwlaszcza problem zydowski (...)
Po tej erze historycznej
Nabralem odrazy panicznej
Do tlumu wodzow narodu,
Mowy trawy Ciemnogrodu,
Do swietojebliwej bzdziny
I poetyckiej landryny,
Do starych pierdolow glupoty
I do bezmiaru ciasnoty,
Do stalinowcow buddystow,
Muzulmanskich integrystow,
Tych, co nie uznaja z gory
Ludzkiej zwierzecej natury.
Jak ich poslucha kto glupi,
Jeszcze sie gorzej upupi..." 10
У падобным успрыманні свету можна прасачыць вядомую яшчэ з часоў Асветы праблему зла, якое абражае розум. На пытанне unde malum? - адкуль бярэцца зло? - не досыць адказаць: ад чалавека, і толькі ад яго. Справа не ў натуралістычнай тэадыцэі. Тут важна супрацьяддзе: яго мог стварыць толькі сінтэз розуму і гумару, гаворка ішла аб досціпе ў этымалагічным сэнсе, аб маральным змесце мастацкай дасканаласці - у літаратуры, паэзіі, тэатры, мастацтве. Гэтае супрацьяддзе Фядэцкі знайшоў двойчы: адразу пасля вайны і пасля 1956 года - у перакрыжаванні польска-рускіх сувязяў, у зносінах з людзьмі і культурай абедзвюх краін. Упершыню ён патрапіў з Вільні ў Маскву ў 1944 г., праз Люблін, дзякуючы старым левым сувязям сваіх бацькоў. Ад гэтага кароткага часу пасляваенных уяўных свабодаў яму невыпадкова запомніліся два вобразы. Першы - паэтычныя вечары рускіх аднагодкаў або ледзь больш старэйшых дэбютантаў, учарашніх франтавікоў. Яму запомніўся стаўшы пазней вядомым нонканфармісцкі абсурдыст Мікалай Глазкоў, які адкрыта звяртаўся да публікі з рацыяналістычным пасланнем:
"Мы - умы.
Вы - увы!"
Жэст, з якім Глазкоў адгароджваўся ад афіцыёзнага савецкага дэкоруму, Фядэцкі паўтараў пазней ва ўласнай творчасці - як перакладчык і сатырык:
"Усё гавораць, што вокны ТАСС
Ад маіх вершаў карысней.
Карысны таксама ўнітаз,
Але гэта не паэзія".
Другі вобраз (сярод іншых, больш рэальных) з дапамогай гратэску адлюстроўваў жах, які хаваўся за гэтым decorum. Гэта вобраз жонкі старшыні Савета міністраў, ліхой славы Вячаслава Молатава: жанчыну дастаўлялі на дыпламатычныя раўты з турмы (дзе яна разам з іншымі прадстаўніцамі слабога полу крамлёўскай камарыллі знаходзілася ў якасці закладніцы) - пры ўсіх рэгаліях, у пахах французскай парфумы, апранутую па парыжскай модзе. Гэты ўспамін годны будучага польскага перакладчыка "Падпаручніка Кіжэ" Юрыя Тынянава - Фядэцкі ведаў, што перакладае.
Не ведаю, ці ў Вільні нарадзілася яго жарсць да рускай літаратуры, але так падказвае яго выбар і адмаўленне літаратурных традыцый. Рускую класіку ў даялцінскай Вільні ведалі і чыталі. Зрэшты, адтуль выйшлі выдатныя польскія перакладнікі пасляваенных часоў. Але чыталася тое, што некалі лічылася ўзорам у асяроддзі ліберальнай інтэлігенцыі з правінцыі загінуўшай імперыі. Менавіта гэта і была руская філалагічная традыцыя Фядэцкага: Гогаль, Салтыкоў-Шчадрын, Аляксей Канстанцінавіч Талстой, Ляскоў, Сухава-Кабылін, Чэхаў, Купрын - многіх з іх ён выдаваў пасля вайны, некаторых і перакладаў (напрыклад, Купрына). Ён з павагай ставіўся да Герцана, аднак крытэрам рацыі і інтэлектуальнай сумленнасці для яго быў першым чынам Бялінскі. Ён уважліва сачыў за тым, што друкуецца ў рускіх тоўстых часопісах, агляд якіх стала вёў у "Творчасці". У перабудоўны час пасля чытання "Новай маскоўскай філасофіі" ён прызнаў сваім яе аўтара Ўладзіміра П'ецуха, які гэтак жа схіляўся перад бацькам-заснавальнікам рускай крытыкі.
Дзіўная справа, у ліку любімых пісьменнікаў такога начытанага чалавека, які ўжо з маладосці разбіраўся ў герархіі рускай літаратуры (за гэта яго хваліў Пастарнак; з павагай і ўдзячнасцю ўспамінаў аб гэтым праз шмат гадоў ідэйны кансерватар Павел Герц, падкрэсліваючы добры густ, які дазволіў Фядэцкаму пасля вайны, у часы сацыялістычнага блэк-аўту паволі прывозіць з Расіі творы сапраўднай літаратуры), чамусьці не было пецярбургскіх мадэрністаў.
У рускай літаратуры ён кіраваўся маскоўскім густам, а не пецярбургскім - гэта вялікая розніца. Гратэск і абсурд прыцягвалі яго, так сказаць, ва ўжывальным выглядзе рацыянальнай сатыры (у маёй прысутнасці ён ледзь не давёў да апалексічнага ўдару канцэптуаліста Дзмітрыя Прыгава, называючы яго сатырыкам), у форме пародыі, шаржу, а не гульні, жарту і несатырычнага камізму. Сатыру, да шчасця, ён разумеў пры гэтым шырока, але ўсё роўна гэта была рэінтэрпратацыя традыцыі. Добра, Гогаль, але парафразы Беранжэ аўтарства Васіля Курачкіна, дарэчы выдатныя, забойна парадыйная "Гісторыя дзяржавы Расійскай ад Гастамысла да Цімашова" Аляксея Талстога (разам з польскім перакладам Тадэвуша Монгірда, сябра Фядэцкага з віленскіх краёў) і балада таго ж аўтара аб камергеры Дэлару ў перакладзе Ежы Памяноўскага, другога блізкага сябра, "Смерць Талеркіна" Сухава-Кабыліна - усё гэта аказвалася болей істотным за нялюбага Дастаеўскага. (Так, нялюбага гэтак жа, як не любіў яго Станіславаў Цат-Мацкевіч, брат Юзафа, вельмі паважаны Земакам кансерватыўны віленскі пісьменнік і публіцыст.). Чэхаў у якасці навэліста-сатырыка перавешваў Срэбны век.
Заняткі па класіцы ў сталінскія гады (1944-1956) спатрэбіліся ў перыяд адлігі. У практыцы заснаванага ў 1954 г. СТС (Студэнцкі тэатр сатырыкаў), адным з аўтараў і заснавальнікаў якога быў Фядэцкі, спатрэбіліся і Курачкін, і Талстой - а сэнс парадыйных асацыяцый на сцэне і ў спароджаных досведам тэатра "грамадзянскіх апярэтках" быў амаль такі, як у маскоўскім тэатры на Таганцы, у якім артысты да захаплення публікі з хваляваннем спявалі несмяротнае цютчаўскае - "Умом Россию не поняць" - на вядомы матыў песні Акуджавы "Усю ноч крычалі пеўні..." (перакладзенай на польскую мову Фядэцкім). Без працы над "Анталогіяй паэтаў-дзекабрыстаў" (1952), можа быць, і не было б перакладу "Старадаўняй студэнцкай песні" таго ж Акуджавы. СТС, з якім супрацоўнічала і Агнешка Асецкая, спрыяў гэтаму польска-рускаму песеннаму братэрству па зброі - з-пад пяра Фядэцкага выйшлі і іншыя пераклады балад і рамансаў: і той, у якім "Надзеі маленькі аркестрык" у адпаведнасці з польскай логікай ператварыўся ў пышны "Надзеі аматарскі ансамбль", і аповяд пра салдата і караля, які па-польску выгукне, адпраўляючыся на вайну за мяшок салодкіх пернікаў: "Пляваць на прэсу, і радыё, і чатыры стыхіі! Нас чакае вікторыя, і, наогул, хлопцы, ура!". Аўтар прыходзіў у захапленне ад гэтага "наогул" у польскім перакладзе. Да гэтых перакладаў дадамо песні Навэлы Матвеевай і пазнейшы том "14 песень" Высоцкага з узрушальным ёкатам першабытнікаў, якія з'елі Кука: "Bracia krajowcy! Jedzmy, nikt nie wola!" ("Браты тубыльцы! За ежу, ніхто не кліча!"). Гэтай геніяльна перайначанай цытатай з хрэстаматыйнага санета Міцкевіча "Акерманскія стэпы" ("Jedzmy, nikt nie wola" - "Паехалі, ніхто не кліча") Фядэцкі замяніў асацыяцыю з байкі Крылова, але разам з тым стварыў узор перакладніцкай версіі фразеалагічных цытат позніх рускіх цантонаў.
Ва ўступе да песень Высоцкага ён зрабіў па сутнасці вельмі важнае прызнанне, а заадно і даў рэцэпт польска-рускага перакладніцкага мелануа: перакладнік Высоцкага павінен зрабіць такі пераклад, "які гучаў бы як песня, напісаная рускім спеваком па-польску для палякаў. Інакш гаворачы, гэта павінен быць тэкст, роднасны "Зялёнаму шарыку" і "Зялёнай гусцы", сатыры Тувіма і Слонімскага, тэкстам Мінкевіча і Карпінскага, СТС і "Паграбка пад Баранамі", "Кабарэ пажылых паноў" і Млынарскага, уключаючы "Ягелонскія Валы". І, галоўнае, Аляксандра Фрадро. Аднак гэты спіс далёка не поўны! А калі ўжо з'явіцца польскі пераклад, варта ўспомніць аб доўгім спісе выбітных настаўнікаў і калегаў Высоцкага, аб традыцыях рускага раманса і рускай сатырычнай песні, аб прыпеўках, аб Алейнікаве і Хармсе, Вярцінскім, Акуджаве, Матвеевай і многіх - многіх іншых".
Фядэцкі выступаў за крышталёва чыстую польскую мову ў перакладзе, прасякнутым пачуццём гумару, дзеля яснай перадачы зместу, што збліжала яго, безумоўна, з вышэйназванымі пісьменнікамі, сярод якіх былі яго сябры, напрыклад Галчынскі або Слонімскі. У гэтай дактрыне гумару і розуму не было месца дзіўнай бязладнасці, "авангардыні свету", якія ў яго, як і ў Слонімскага, асацыяваліся з таталітарным разбэшчваннем мовы. Не было тут месца і абсмяянаму Галчынскім сталінскаму аслу, які рыкае: "Думаем і змагаемся маркотна!" Смех руйнаваў асновы ідэалогіі. Таму Фядэцкі, быўшы малодшым на два пакаленні, так ахвотна паддакнуў 75-гадовай Ганне Ахматавай, якая перад паездкай у Оксфард у 1965 г. для атрымання ганаровага звання доктара honoris causa апавясціла аб сваім прыездзе ў Варшаву ультрарамантычнай тэлеграмай: "Чакайце мяне ў цені вакзала". Шпацыруючы з ім па цёмным пероне, яна з раптоўным какецтвам спытала: "Гавораць, кітайцы абвінавацілі мяне ў эратызме. Вы думаеце, яны маюць рацыю?" І засталася задаволеная неадкладным адказам: "Вядома!"
У перакладніцкай творчасці Фядэцкага галоўнай была якасць, а не колькасць. Спіс перакладаў выклікае павагу сваім высокім узроўнем: акрамя вышэйназваных, у яго ўваходзяць "Тэатральны раман" Булгакава, апавяданні Бабеля, "Святая студня" Катаева, "Будзь здаровы, шкаляр!" - першая аповесць Акуджавы, тры важныя раманы Трыфанава: "Папярэднія вынікі", "Доўгае развітанне" і цяжка перажыты Фядэцкім, у сілу асацыяцый з успамінамі былога студэнта прафесара Гурвіча, "Дом на набярэжнай". (Выкрывальны гістарычны раман Трыфанава аб тэрарыстах-нарадавольцах "Нецярпенне" Фядэцкі з запалам рэцэнзаваў у "Творчасці"). Акрамя таго, была яшчэ ваенная хроніка ў запісах Веры Інбер аб ленінградскай блакадзе і падборка з франтавых дзённікаў Эфендзі Капіева, раннія аповесці Васіля Аксёнава, Тэндракова, апавяданні Пятрушэўскай, парафразы і інсцэніроўкі pure-nonsense Музы Паўлавай і драматургіі Віктара Слаўкіна.
Фядэцкі быў суаўтарам перакладу двух пышных гратэскавых п'ес вялікіх рускіх пісьменнікаў міжваеннага перыяду: "Лізаветы Бам" Хармса і "Катрынкі" ("Шарманкі") Платонава. Гэта ён прывёз у Варшаву машынапіс п'есы Хармса з уласнаручнымі пазнакамі аўтара. Яму пазычыў яе Мікалай Харджыеў, тэкстолаг і калекцыянер, захавальнік спадчыны вялікіх паэтаў і мастакоў. Гэтыя двое, Харджыеў і Фядэцкі, былі падобныя і па характары, і па тэмпераменце; пазней я чытаў фрагмент аднаго з перадсмяротных лістоў Харджыева, у старасці амаль аслеплага і аглохлага. Акрамя незадаволенасці дакучлівасцю сучаснікаў, там ёсць прапанова аб самым блізкім сябры - Данііле Хармсе, які ўсё часцей вяртаецца ў сне (у 1990-я!)
"Лізавета Бам" у перакладзе Земавіта Фядэцкага і Віктара Варашыльскага ўпершыню ў свеце была выдадзена і з поспехам пастаўлена ў польскім тэатры ў 1966 годузе Эмацыйная прыхільнасць Фядэцкага да гэтай п'есы была незвычайнай: у яе тэксце ён знаходзіў адлюстраванне ўласных пачуццяў, выпрабаваных аднойчы ўначы падчас вайны, калі ён быў упэўнены (да шчасця, памылковаа) у арышце і гібелі, пачуўшы грук у дзверы роднага дома. Быць суаўтарам перакладу "Катрынкі" Платонава, надрукаванай у часопісе "Дыялог", ён угаварыў ніжэй падпісанага. Сам працэс працы над перакладам нагадваў дыялог у кабарэ, калі мы на слых правяралі асобныя абсурдныя рэплікі. Памятаю нараджэнне фразы, якое магло адбыцца, мабыць, толькі ў тры гадзіны ночы ў маленькай кухні варшаўскай шматпавярхоўкі. Нейкія зброевыя пышачкі з глупства, які нясе ў арыгінале парадыйны замежнік, Фядэцкі у першы момант прачытаў як пушачкі і занепакоіўся, калі я звярнуў на гэта яго ўвагу. Ён пачаў разважаць услых, падбіраючы адпаведную зброю да кандытарскай галіны: гарматы, пушачкі, гаўбіцы, штуцары, дубальтоўкі... Ёсць! Дубальтоўкі з крэмам! (Назва пірожнага, трубачкі з крэмам, - rurka z kremem; дубальтоўка - dwururka). Я спыніўся на гэтым варыянце пры ўмове, што гэта будуць абавязкова наразныя дубальтоўкі з Крамлём усярэдзіне. Так і засталося. Мой суаўтар па перакладзе быў гэтым так захоплены, што, вярнуўшыся дадому, тут жа распавёў жонцы аб "цэху па вытворчасці наразных дубальтовак з Крамлём".
Менавіта Фядэцкі адкрыў палякам абэрывутаў. Хармса і Алейнікава ён пачаў перакладаць у канцы 1950-х, пазней да іх дадаўся Увядзенскі. Ён стаў асноўным перакладчыкам і выдаўцом Мікалая Забалоцкага. Пераклады Фядэцкага такіх вершаў, як "Футбол", "Рух", "Цьмянеюць знакі Задыяку..." з геніяльнага зборніка "Слупкі", па праву можна лічыць узорнымі. Справай усяго жыцця Земака, плёнам 18 гадоў працы, стаў пераклад паэмы "Урачыстасць земляробства". Ён выдаваў гэты пераклад некалькі разоў у рэдагаваных ім жа зборніках выбраных вершаў Забалоцкага - у першы раз цалкам, без цэнзуры, у пачатку 70-х у друкарні варшаўскай Акадэміі мастацтваў пад відам дыпломнай працы па спецыяльнасці "афармленне кнігі".
Як звычайна, ён бачыў у гэтай паэме аруэлаўскую "сатыру" на сталінскую калектывізацыю. Цяжкасці ў перакладзе выклікала стылістыка гратэскавага пераймання таму, што ў Расіі з XVIII стагоддзя завуць "одай": барочнае злучэнне "высокага штылю" з нізкім ва ўрачыстай паэтычнай рацэі. Высокі стыль у рускай традыцыі абапіраецца на выкарыстанне царкоўнаславянскіх абаротаў, што амаль немагчыма перадаць па-польску. Адкрыццём Фядэцкага і ў гэтым выпадку стала правіла замяшчэння: ён выпадкова прыйшоў да высновы, што ў арыгінале фраза, кінутая кулаку: "Зямля, ў патрэбе дужай солі, крычыць яму: "Кулак, даколе?" - гэта царкоўна-славянская калька рэплікі з вядомай прамовы Цыцэрона: "Quo usque, Catilina..." У польскім перакладзе звыклая палякам латынь дала ашаламляльны эфект: "Ziemia, saletry pragnеc smaku, / "Quo usque - wola do kulaku?!"
На вяртанне і ў Расіі, і ў Польшчы паэтычнага гумару, вытрыманага ў падобнай стылістыцы, ён спадзяваўся доўгія гады. У 80-я ён з захапленнем цытаваў радок Юрыя Кубланоўскага, паэта цалкам іншага толку: "А панна, без крыўляння, папросіць папяросу"... Ён з радасцю друкаваў у "Творчасці" вершы рускіх паэтаў той культуры, што да нядаўняга часу была неафіцыйнай, у перакладзе Ежы Чэха.
Меркай паэтычнай формы было для Фядэцкага творчасць двух вялікіх паэтаў, з якімі яго звязвала сяброўства, калі толькі гэтым словам можна выказаць так "асіметрычныя" адносіны. Да Галчынскага і Пастэрнака ён адчуваў вучнёўскую павагу і захапленне. Абодвум дапамог у цяжкія гады. Галчынскаму пасля другога інфаркту, пасля нападкаў сталінісцкай крытыкі з афіцыйнай трыбуны, што пазбавіла яго магчымасці заробку, Фядэцкі адкрыў у 1950 г. паўбязлюдныя яшчэ Мазуры. Ён ужо добра ведаў гэты край - пазнаёміўся з ім пасля свайго вяртання з Масквы ў 1948 годзе. Мазуры - да нядаўніх часоў нямецкая Ўсходняя Прусія, ялцінскім рашэннем аддадзеная Польшчы, прыцягвала ў пасляваенныя гады людзей родам з Віленшчыны і з Беларусі - блізкасцю да іх роднага краю, падобнасцю марэннага, ляснога, азёрнага ландшафту. Паездкі Галчынскага, праславіўшыя дзякуючы яму лясную вартоўню Пране, да знаёмага Фядэцкаму ляснічага Папоўскага азначалі не толькі зноўку здабытае здароўе, але і другое творчае нараджэнне паэта. Там з'явіліся лепшыя, найпрыгажэйшыя творы апошніх гадоў жыцця Галчынскага. Акалічнасцям, у якіх яны ствараліся, спадарожнічалі часам адмысловыя ўспаміны. Аднойчы зранку паэт збянтэжыў Фядэцкага, які выходзіў на рыбалку, паспешным пытаннем: "Што адбываецца з возерам увосень?" Пасля доўгіх роздумаў у лодцы падыспытны капітуляваў: "Не ведаю, няўжо што чарот пачынае жоўкнуць..." Галчынскі быў на сёмым небе - гэты дыялог увекавечаны ў проста-такі чосераўскім уступе да лірычнага цыклу "Ольштынская хроніка":
"Жаўцее чарот на азёрах,
Выразнее кожны шоргат..."
Разам з Галчынскім Фядэцкі пераклаў "Вальс са слязой" Пастарнака, які гучыць падобнай нотай штодзённасці, асвячонай рытуалам вяртання да жыцця. Гэты адзіны пастарнакаўскі верш, да якога, падмацоўваючы сябе ў дадатак аўтарытэтам польскага паэта, Фядэцкі адважыўся дакрануцца. У дом Пастарнака ў 1945 г. Земавіта Фядэцкага прывёў Ежы Памяноўскі, яшчэ нядаўна навалаадбойшчык у данбаскай шахце - а тады супрацоўнік "Полпрэс" (пазней - Польскае агенцтва друку) у Маскве.
Сардэчны прыём, аказаны дваццацідвухгадоваму юнаку ў гэтым доме, абярнуўся сяброўствам у цяжкі для Пастарнака час, калі, годам пазней, ён падвергнуўся ганенню, а ў гады "барацьбы з касмапалітамі", у 1947-1948 гг., застаўся практычна без сродкаў. Фядэцкі, у той час прэс-аташэ амбасады камуністычнай Польшчы, якую ўзначальваў былы лагернік Зыгмунт Мадзялеўскі, спачатку ўгаварыў заплаціць гнанаму паэту фіктыўны ганарар - не каго-небудзь, а вельмі ўплывовага партыйнага дзеяча Стэфана Жулкеў скага, галоўнага рэдактара штотыднёвіка "Кузня"; а потым на працягу васьмі месяцаў "выплачваў" чарговыя "ганарары", употай ад Пастарнака дзелячыся з ім паловай сваёй - прыстойнай па тых часах - зарплаты. Пазней Фядэцкі ўспамінаў жудаснаваты жарцік, якім насмяшыў Пастарнака: "Я ужо думаў, што пасля акупацыі пакончыў з дапамогай габрэям, а тут - на табе, ізноў поўна працы".
А наступную сцэну з яго ўспамінаў лепш апісаць яго ўласнымі словамі. Заахвочаны жданаўскім дакладам вядомы даносчык - бібліяфіл і прыхільнік літаратуры Тарасенкаў - апублікаваў у "Праўдзе" смяротны пасквіль, у якім адкрыта атакаваў Пастарнака.
"Увечар, не змаўляючыся паміж сабой, знаёмыя паэта сабраліся ў яго дома. Я таксама прыйшоў. Пастарнак быў элегантны, апранаўся ў ангельскім стылі. Падалі віно ў зялёных куфлях, ніхто не згадваў аб артыкуле. Апоўначы раздаўся грук у дзверы - ён мог азначаць арышт. Усе замерлі. Пастарнак паправіў пінжак і пайшоў адчыняць. Аўтар пасквіля пераступіў парог і ўпаў на калені са стогнам: "Бора, прабач мяне!" Пастарнак не прыняў гэтых выбачэнняў, толькі пагардліва сказаў: "Выпі лепш віна". Усе вярнуліся да перапыненай гутаркі. Тарасенкаў пакруціўся-пакруціўся і выйшаў".
Набыўшы давер Пастарнака, Фядэцкі атрымаў ад яго адзін з ранніх варыянтаў рукапісу рамана "Доктар Жывага". Пазней, ва ўспамінах, ён, на жаль, блытаў дату гэтай падзеі. Віктар Варашыльскі з вялікім запалам пераконваў аўтара гэтых слоў, што ён асабіста прывёз Фядэцкаму аддрукаваны на машынцы раман толькі ў 1956 годзе. Між тым фрагменты перапіскі, якія захаваліся, сведчаць, што існаваў і больш ранні варыянт, які аўтар называў "рукапісам". У 1957 г. Земавіт Фядэцкі разам з Севярынам Полякам, выбітным перакладчыкам-русістам, і Анджэем Ставарам, перакладчыкам, але першым чынам - выдатным крытыкам, даваенным трацкістам, якія перажылі сталінскія гады ў няспынным чаканні арышту, стварылі штоквартальны часопіс "Opinje" ("Меркаванні"), прысвечаны рускай літаратуры. (У давяршэнне "зла" рэцэнзентам часопіса стаў толькі што выпушчаны з турмы Ўладзіславаў Сіла-Навіцкі, будучы знакаміты абаронца на палітычных працэсах польскіх дысідэнтаў). Два нумары часопіса, якім удалося выйсці ў свет, утрымоўвалі, акрамя іншага, пераклады Бабеля, Цвятаевай, Мандэльштама - і сярод іх некалькіх раздзелаў "Дактара Жывага" у перакладзе Марыі Мангірд.
Гэта было першае ў свеце выданне рамана - яшчэ да Фельтрынэлі. Пасля смерці перакладніцы дамову на пераклад кнігі з найбуйным польскім выдавецтвам паспеў скласці Севярын Поляк, але пасля скандалу вакол "справы Пастарнака" аб публікацыі не было і мовы. Пасля савецкага ўмяшання спынілі сваё існаванне і "Меркаванні". "Стары мудры пан Ставар", як зваў яго Фядэцкі, папярэджваў: "Меркаванні! Якое мы маем права на меркаванні!" Артыкул Кочатава ў "Літаратурнай газеце" насіў адпаведную назву: "Чые гэтае меркаванні?" У савецкай прэсе Фядэцкі праславіўся "эксгуматарам псеўдалітаратуры".
Бядой позніх гадоў яго жыцця стала публічнае абвінавачанне Густава Герлінга-Грудзінскага: нібы менавіта Фядэцкі, які ставіўся да рамана крытычна, перашкодзіў тады яго выданню ў Польшчы. У святле вышэйпададзенага гэтае абвінавачанне здаецца несправядлівым. Прычынай яго, хутчэй за усё, з'яўляецца непаразуменне і сутыкненне характараў. Аднак перажыванні, выкліканыя гэтым папрокам, азмрочылі невясёлы перыяд жыцця, якое і так распалася на дзве амаль роўных паловы.
Фядэцкі перажыў дзве блізкіх па часе хвалі габрэйскага генацыду: гітлераўскую і сталінскую. Аб гэтых часах і падзеях ён успамінаў шмат і часта. Не перажыў ён - духоўна - антысеміцкага ганення ў Польшчы 1968 года: не хапіла сіл на трэці тур. Усе яго ўспаміны абрываліся на праклятым сакавіку 68-га. Сорак гадоў пасля гэтага ён жыў, працаваў, пісаў - нічога не ўспамінаючы, не захоўваючы ўспамінаў: як у канспірацыі. Уваходзіў у цяжбы, судзіўся з сённяшняй рэчаіснасцю, здзекаваўся над ёй амаль у духу "Чацвёртай прозы" Мандэльштама - але функцыя памяці была выключаная.
Вельмі складана пісаць пра гэтага чалавека.
(Да беларускай мовы артыкул адаптаваў Станіслаў Суднік.)
[1] Бары Тухольскія - найбуйнейшы лясны масіў у Польшчы, плошчай каля 1170 кв. км, размешчаны на поўначы Польшчы паміж Быдгашчам і Касцежынай.
[2] Эдвард Стахура (1937-1979) - польскі паэт, пісьменнік і спявак.
[3] Уладзіслаў Капалінскі (1907-2007) - польскі лексікограф, перакладнік, выдавец. Гл. "Новую Польшчу", 2007, №1.
[4] "Каранярская" - ад Кароны, г.зн. былое Царства Польскае.
[5] Ірэна Сендлер (1910-2008) - польская актывістка руху супраціву, якая выратавала ў Варшаве ад нацыстаў больш за дзве з паловай тысяч габрэйскіх дзяцей. Гл. "Новую Польшчу", 2007, №4; 2008, №6.
[6] Між камуністычнай Польшчай і Савецкім Саюзам 6 чэрвеня 1945 г. была складзена дамова аб "рэпатрыяцыі" палякаў і польскіх габрэяў у Польшчу. У стаўленні да польскага насельніцтва тэрыторый, пакінутых у складзе СССР, гэта было эўфемістычнае азначэнне этнічнай чысткі.
[7] Аперацыя "Вісла" (праведзеная ў 1947-1950 польскімі органамі дзяржбяспекі пры садзейнічанні НКУС) - пагалоўнае высяленне ўкраінскага насельніцтва з паўднёва-ўсходняй Польшчы на поўнач і захад краіны пад падставай барацьбы з партызанамі УПА. Цяпер афіцыйна асуджаная ўладамі Польшчы як этнічная чыстка і камуністычнае злачынства.
[8] ОНР (Нацыянал-радыкальны лагер) - вельмі правая партыя другой паловы 1930 х.
[9] Св. Максіміліян Кольбэ (1894-1941) - польскі францысканец, місіянер і публіцыст; у Асвенцымскім лагеры дабраахвотна пайшоў на смерць замест 16-гадовага зняволенага.