Папярэдняя старонка: ПРОЗА

Аўтар: Канчэўская Ларыса,
Дадана: 17-03-2016,
Крыніца: Ад Лідскіх муроў № 8; Ліда, 2015.

Спампаваць

МАЛЕНЬКАЯ АПОВЕСЦЬ ПРА ЛЮБОЎ

Гэтыя ўспаміны пачаліся з дыялогу напрыканцы лістапада 2014 г. Праз нейкі час, пасля раздрукоўкі аўдыёзапісу, сп. Ларыса дапрацавала тэкст размовы і пачала пісаць сама. Мне вельмі прыемна, што я нейкім чынам спрычыніўся да гэтых цудоўных і найцікавейшых мемуараў.

Леанід Лаўрэш.

Пралог 1
Размова, якая паклала пачатак "Успамінам"

Л.К. У Лідзе я жыву з 1954 года. Тады мы прыехалі з Латвіі. Потым нейкі час жылі ў Саратаве, а ў 1956 годзе зноў вярнуліся ў Ліду. Наогул, шмат разоў пераязджалі і вельмі стаміліся ад гэтага. Бацька - вайсковец, служыў у Паўднёвым гарадку. Мы здымалі кватэры на вуліцах Ламаносава, Калініна, Лётнай, жылі ў самім гарнізоне.

Л.Л. Улічваючы якасць дома № 3 па вуліцы Міцкевіча [1], верагодна, бацька меў у войску досыць высокі чын?

Л.К. Не, ён быў маёр.

Л.Л. Маёр? Атрымаў стометровую кватэру ў капітальным доме?

Л.К. Не, што вы! У нас дом быў перанаселены: у нашай кватэры жылі дзве сям'і. На другім паверсе, над намі, у кватэры жылі дзве сям'і, у кватэры насупраць другога паверха жылі дзве сям'і, і ў кватэры на нашай пляцоўцы першага паверха жылі тры сям'і. Тры кватэры былі заселеныя сем'ямі афіцэраў Паўднёвага гарадка, чацвёртая - Паўночнага. А калі мы толькі пераехалі, наверсе жыў камандзір татавага палка Качанкоў. Ён сям'ёй з шасці чалавек займаў усю кватэру.

Насупраць нас былі дзверы ў кватэру, якой распараджалася КЭЧ Паўночнага гарадка. У ёй жылі тры сям'і: вайсковы лекар шпіталя, маёр Лявіцін з жонкай і дзвюмя дочкамі; пяхотны старэйшы лейтэнант Баеў з жонкай і сынам; і старшына Лядаў з жонкай і дачкой. У тыя часы людзі, якія служылі ў войску і якія заставаліся на звыштэрміновую службу, насілі званне "старшына", а з канца 70-х гадоў ХХ стагоддзя - "прапаршчык".

Гэтая кватэра была, відавочна, "перавалачным пунктам". Жыхары, якія жылі ў двух меншых пакоях, атрымлівалі больш зручнае жыллё і з'язджалі. І толькі ў 70-я гады склаўся пастаянны "кантынгент" ўсёй правай паловы дома.

Л.Л. Кватэры першапачаткова былі трохпакаёвыя. Як яны былі пераабсталяваны?

Л.К. Іх не пераабсталявалі з часоў немцаў. Надпіс на запасным выхадзе, зялёная трафарэтка "Durchgang" [2], захоўваўся да 80-х гадоў.

У сям'і было двое дзяцей і таму ў нас былі два пакоі, а суседзі займалі адзін самы вялікі пакой. Камуналка. Мы прывыклі: гэта было звычайнай справай.

Першыя суседзі былі вельмі блізкімі людзьмі. Сусед - татаў калега, ён таксама быў афіцэрам, але да таго часу дэмабілізаваўся і стацыянарна вучыўся ў Менску ў інстытуце. Яго жонка выкладала французскую мову ў школе № 3. Яны жылі з яго маці і дзіцем.

Мае бацькі выдатна паладзілі з імі, і ўсе ўрачыстасці мы святкавалі разам. У кватэры панавалі спакой і добразычлівасць. Сусед дзядзька Толя Двойкін [3] быў валагодскі, "окаў" ("пошел" да "поехал"). Цётка Іра была нясвіжскай полькай. Яны былі трохі малодшымі за маіх бацькоў і прыкметна закаханыя адно ў аднаго. Перад кожным прыездам мужа з Менска яна ішла за вароты двара, накінуўшы на плечы жакет ці паліто, і доўга задуменна стаяла пад ліпай, чакаючы яго прыходу з вакзала. Тэлефонаў тады ў хаце не было, і ў горадзе яны былі рэдкасцю, толькі ва ўстановах і на вытворчасцях. І нашы суседзі перапісваліся: па 2-3 лісты на тыдзень.

Нават у свае дзесяць гадоў я разумела, што Ірына Канстанцінаўна Двойкіна для таго цяжкага часу здзяйсняла жыццёвы подзвіг - вучыла мужа на бедную настаўніцкую зарплату, бо ён не меў (або меў маленькую) пенсіі, звольніўся з арміі ў званні старшага лейтэнанта без выслугі гадоў. У разбітых гарадах жонкі афіцэраў былі спрэс беспрацоўнымі, і сем'і ледзь зводзілі канцы з канцамі. Нашы суседзі вырашылі не спадзявацца на кар'еру вайскоўца, а стварыць сабе перспектыву ў цывільным жыцці ... Ён скончыў энергетычны факультэт, і сям'я паехала па размеркаванні ў Гародню ... Усяго ў нас было чатыры змены суседзяў па кватэры. Народ быў розны.

У доме было велізарнае гарышча, на якім сушылі бялізну. Яно прасторнае, высокае і светлае. Адчуванне, быццам ты на караблі. Мы гулялі там у "дзяцей капітана Гранта". Вельмі глыбокі склеп. У ім доўга заставаліся пасля немцаў акенцы з кратамі на дзвярах і нямецкія адтрафарэчаныя надпісы. Хадзілі чуткі, што ў вайну там утрымліваліся зняволеныя. Распавядалі, што на сценах былі надрапаны пасланні: "Нас вядуць забіваць", - і яшчэ што-небудзь такое. Пра гэта казалі дарослыя, я сама не бачыла - туды мы доўга баяліся лазіць.

Л.Л. А падвалы былі падобныя на камеры?

Л.К. Вельмі падобныя. Магутныя дзверы і перагародкі. Дзверы з такіх тоўстых плах.

Л.Л. А што ў доме было пры немцах?

Л.К. Не ведаю. Казалі, што нешта накшталт камендатуры або паліцыі.

Л.Л. У ваш час гэта быў проста падвал? Бульбачка захоўвалася?

Л.К. У кожнай кватэры быў свой падвальны пакой. Гэта даволі глыбока, таму бульба ніколі не прарастала. Мы там захоўвалі яшчэ і паліва (вугаль, торф), хатнія кансервы. Пасля правядзення цэнтральнага ацяплення ў адным з адсекаў зрабілі бойлерную. Падвал стаў чыстай і зручнай каморай. Некаторыя, вядома ж, злоўжывалі: ламачча, старызну складвалі. Але пасля рэйду домакіраўніцтва рабілі генеральную прыборку.

Л.Л. У доме былі печы?

Л.К. Так. Я навучылася паліць і чысціць печы, пілаваць і калоць дровы з чацвёртага класа! Усе іншыя выгоды былі ў доме: ванная, туалет, халодная вада, старыя польскія тытаны, наогул, уся сантэхніка была польскай да 1980-х гадоў. На кранах было напісана "сiepla" і "chlodna", і на ўсім польская маркіроўка. Усё служыла доўга і вельмі нядрэнна.

Адно было цяжка - дом быў халодны. Печы дапамагалі выжыць вясной і ўвосень, і сырым летам. Калі ў хаце было маленькае дзіця, даводзілася паліць два разы на суткі, нават, калі зіма не была суровай. Часта ў разгар зімы ўсе жыхары дакуплялі паліва: дровы, вугаль, торф. Балазе, паліўны склад знаходзіўся недалёка на тэрыторыі цяперашняга мікрараёна Касманаўтаў. Мая мама там не адну ноч прастаяла ў чэргах. Бо і рыхтавалі ежу на печы. У нас на нашай велізарнай кухні была печ, якая займала траціну гэтай плошчы. Летам, цёплымі днямі вясны і восені кухарылі на прымусе, керагазе, газніцы. Прымусы былі гарластыя, смярдзючыя, неэканамічныя і пажаранебяспечныя, таму што няўстойлівыя. Іх эпоха была доўгай - з 20-х гадоў да сярэдзіны 50-х гадоў ХХ стагоддзя. На змену ім прыйшлі маўклівыя і смярдзючыя газніцы, чымсьці падобныя на ліхтары "Кажан". Мадыфікацый газніц толькі я памятаю пяць-шэсць варыянтаў, а колькі іх было ўвогуле! Пераможцам гэтага вечнага конкурсу аказаўся працаўнік-керагаз. Па меншай меры, ён быў адносна бясшумным, не затратным. Дзякуючы вынаходлівасці яшчэ і безыменных геніяў таго часу ў шостым класе я пякла на керагазе ў "цуда-печцы" бісквіты да мамінага дня нараджэння.

Гэта да таго, што ва ўсіх гарадах і вёсках, як цяпер кажуць, у "крокавай даступнасці" былі ў дастатку газавыя лаўкі, бетонныя, цагляныя, халодныя, непрытульныя. А святы абавязак нас, дзяцей з васьмі гадоў і старэйшых, было - хадзіць па газу рэгулярна.

Наша жыццё вельмі пахла газай. Электрычнасць часта адключалі, і мы спакойна запальвалі газавыя лямпы. А вёскі 50-х - 60-х гадоў наогул не былі электрыфікаваны ... Выбачайце, захапілася дэталямі побыту майго дзяцінства.

Л.Л. Я памятаў адну такую газавую лаўку "за рынкам", але ў нашай кватэры ад пачатку была пліта з балонам - цывілізацыя, і ў такую лаўку мы хадзілі па малой тэхнічнай неабходнасці.

Л.К. Тэхнічны прагрэс літаральна ўсё змятаў на сваім шляху: дзесьці ў годзе 1961-м нам паставілі газавыя пліты і пачалі прывозіць газ у балонах. Але печ на кухні заставалася, часам мы яе запальвалi, бо часам холад быў невыносным. Толькі ў 1970-м годзе (прама зімой!) нам правялі цэнтральнае ацяпленне і газ. З двара знікла палова латаных, страшных хлявоў з "падсобных матэрыялаў", дзе захоўвалася паліва.

Пазней, знаёмячыся з рознымі стылямі архітэктуры, я ўбачыла вобраз "сваёй" хаты пад назвай "Стары англійскі каланіяльны стыль". Праект калісьці некім быў разлічаны як камфортнае жыллё для еўрапейца ў гарачым клімаце Індыі, Афрыкі і іншых захопленых зямель. Неспадзяванкі здараюцца з усімі. У дадзеным выпадку прыгажосць і энергетыка дома пакрыла яго неадпаведнасць нашаму клімату. Затое ў спякоту лепшае жыллё вам не знайсці без усякіх вентылятараў і кандыцыянераў, ды і цэнтральнае ацяпленне зрабіла зімовае жыццё цёплым і амаль бесклапотным.

Л.Л. Тут нешта не тое, гэтыя дамы праектавалі польскія архітэктары з разлікам на наш клімат, з узмоцненымі сценамі. Проста да 1939 г. у жыхароў гэтых кватэр была прыслуга, і печы паліліся некалькі разоў у суткі.

Як камуналка, кватэра доўга існавала?

Л.К. У нашай кватэры - да 1968 года. Потым нам аддалі ўсю кватэру, да гэтага вялікі пакой стаяў цэлы год пусты. Гаспадарамі кватэры сталі тата і мама. У нас з мужам якраз нарадзілася дачка. А над намі кватэра працягвала заставацца камунальнай. І побач з намі на першым паверсе ўжо жылі толькі дзве сям'і. У 1980-81 гадах ім падзялілі капітальнай сцяной кухню на дзве часткі. Адной сям'і пакінулі ванную з прыбіральняй, а другой збудавалі новыя на месцы запаснога выхаду. Атрымалася цесна, але затое аўтаномна. Выхады з кватэр таксама сталі паасобнымі - з пад'езда і з паўночнага ганка. Увогуле, як кажуць - усім патрошку.

Л.Л. А побач з вамі быў яшчэ "дом на дзве сям'і", цяпер там Лідскае радыё. Такіх дамоў было два першапачаткова [4]. Захаваўся толькі адзін, а дзе другі?

Л.К. Яны ўсе - і наш двухпавярховы чатырохкватэрны, і два аднапавярховыя двухкватэрныя дамы, і адзін аднакватэрны домік з драўлянай атынкованай прыбудовай з малюсенькімі неўладкаванымі пяццю кватэркамі, як вагоннае купэ (яго знеслі ў канцы 1970-х) - былі ружовыя з чырвонымі чарапічнымі дахамі і складалі адзіны архітэктурны ансамбль.

Дом, пра які вы пытаецеся (другі двухкватэрны, сіметрычны цяперашняму дому радыё і тэлебачання) быў на месцы сённяшняга будынка санэпідэмстанцыі. Яго знеслі таксама ў пачатку 1980-х гадоў. Гэты домік мы называлі "генеральскім". Там жылі ў 1950-я гады генерал Кірпічэнка і палкоўнік Хозаў з сем'ямі. Гэта былі афіцэры Паўночнага гарадка. Вакол быў немалы фруктовы сад (ён увайшоў у тэрыторыю цяперашняй санстанцыі), акружаны плотам. Мы туды (а нас, дзяцей, было ў двары больш за дваццаць чалавек), натуральна, арганізоўвалі набегі. З хаты вылятаў люты Хозаў у падцяжках і пагражаў нам "дать по шеям". Мы разбягаліся ў розныя бакі. А самыя малодшыя ад страху нават плакалі.

Пазней там жылі больш простыя людзі - капітаны, прапаршчыкі.

У другім доме (цяпер "Дом радыё") жыў з сям'ёй афіцэр Паўночнага гарадка маёр Кірэеў. У іх было два сыны і дачка Таня, аднагодка і любімая сяброўка маёй малодшай сястры. Яны разам выраслі, пайшлі ў адзін клас у 8-й школе, якая ў той час ужо стала "ангельскай", сталі першымі "англічанамі"-выпускнікамі і сябруюць да гэтага часу (хоць мая сястра Вольга з пачатку васьмідзесятых гадоў жыве ў Расіі, а Таня з сямідзесятых гадоў жыве ў Менску).

Маёр Леанід Кірэеў быў вельмі цікавым чалавекам. Таварыскім яго цяжка было назваць і асабліва ветлівым таксама. Ён, па-мойму, не вёў гутарак ні з кім з суседзяў, і нават валейбол нашых, яшчэ маладых, бацькоў яго не прыцягваў. Адным словам - "Анахарэт", як пісаў А.С. Пушкін пра свайго героя Яўгена Анегіна. Улетку пасля працы, нанасіўшы вады для паліву агарода, ён сядаў у невялікай альтанцы побач са сваім ганкам з сшыткамі і нешта пісаў да самай цемры.

Я была здзіўленая, калі слухала яго выступ, ці дакладней тэмпераментную глыбокую прамову да юбілею М.Ю. Лермантава для нас, старшакласнікаў усяго горада ў Доме афіцэраў. Дзядзька Лёня, рослы, атлетычнага складу, данскі казак з зычным голасам, якога ўсе лічылі салдафонам, натхнёна, пранікнёна, з вялікай эрудыцыяй распавядаў пра асаблівасці творчасці паэта ... Зала замерла ... Выходзячы на вуліцу многія бурчалі: "Вось, каб у школе так выкладалі!"

На грунце кніг і літаратуры мы з дзядзькам Лёнем і пасябравалі, дакладней, з Леанідам Андрэевічам, хоць я яго так і клікала па ранне-дзіцячай звычцы "дзядзька Лёня". Мы ўсіх сваіх суседзяў адчувалі амаль сваякамі ад вымушанага, часта раздражняльнага сумеснага жыцця, але сваякамі ... Кірэеў пазнаёміў мяне з паэзіяй Дзмітрыя Кедрына, з прозай савецкага незвычайнага пісьменніка Леаніда Паўстоўскага, пры чытанні якога ў чалавека вяртаецца або ажывае душа.

Апошні раз мы гутарылі з ім у павольным бясконцым рэйсе нашага няўтульнага прыгараднага цягніка "Менск-Ліда" ў канцы студзеня 1968 года. Мы з мужам ехалі пасля сесіі на вакацыі, а яго вёз сын з Бараўлянаў ... паміраць. Спаць ён не мог ад болю, і мы цэлую ноч, не перарываючыся, размаўлялі аб паэзіі. Ён чытаў мне свае любімыя вершы, кедрынскую маленькую паэму "Дойліды", ад якой у мяне заўсёды перахапляе горла. Распавядаў, як усё жыццё шукаў рэцэпт "стварэння сапраўдных чалавечых вершаў" у адрозненне ад звыклай хадульнай псеўдапаэзіі, якая запаўняла часопісы, газеты і кнігі яго маладосці. З горыччу казаў, што толькі цяпер прыйшлі да чытача Барыс Пастэрнак, Ганна Ахматава. Я захлёбваючыся чытала яму вершы Уладзіміра Высоцкага, і недаверліва-скептычны выраз яго твару змянялася здзіўлена-захопленай усмешкай і разгубленай фразай ў бок спячага сына Андрэя: "А думаў, што ён крымінальшчыну і глупства слухае ... Але гэта ж выдатна! Так пра вайну пісаць! ... І так смела ... Мы ўжо так не зможам ... Ён жа хлапец зусім, гэты, Высоцкі ... ". І гэта адчуванне нейкай пераадоленай мяжы ў свядомасці грамадства клалася на яго спакутаваны твар і спакоем, і шкадаваннем, і надзеяй. З нашых размоў той ночы я зразумела, што гэта яшчэ адзін іншадумец, незашораны чалавек, як і мой бацька ...

Улетку пасля сесіі я ад'язджала дадому і на менскім вакзале сустрэла Таню Кірэеву. Я кінулася да яе: "Як тата? ..". Таня строга адказала "Тата памёр ...".

Так ... зноў я захапілася ... Дык вось, Кірэевы займалі невялікую частку "Дома радыё" з задняга фасаду. Большую частку дома з боку вуліц Чарняхоўскага і Міцкевіча займала КЭЧ - кватэрна-эксплуатацыйны аддзел Лідскага вайсковага гарнізона.

Л.Л . Я памятаю там КЭЧ. І перад тым, як будынак пачалі рамантаваць і пераабсталёўваць для размяшчэння радыё, там была КЭЧ. Я быў там падчас рамонту. У вайну там размяшчалася нямецкая жандармерыя.

Л.К. У вайну там была нямецкая жандармерыя для падтрымання парадку ў горадзе. Потым была канцылярыя КЭЧ. А электрыкі, сантэхнікі, склады, майстэрні размяшчаліся ў цокальным паверсе дома праз дарогу. Потым там працаваў такі ж працоўны народ ДК-3.

Л.Л. Гэты дом - недабудаваная ў 1939 годзе гімназія асаднікаў. Зараз ён жоўтага колеру і дабудоўваўся ўжо пасля вайны. Да 1939 года паспелі пабудаваць два паверхі, але планавалася, відавочна, не менш за чатыры.

Л.К. Сапраўды, адчуваецца ў гэтым будынку неадпаведнасць вышыні і агульнай масіўнасці. Мы яго заўсёды называлі "белым домам", хоць ён быў жоўтым. Даўным-даўно ён быў цытрынавага колеру. У горадзе яго нават звалі ў шасцідзесятыя гады "Пентагонам" ... Гэта быў дом афіцэраў Паўночнага гарадка і іх сем'яў. Там жылі мае сяброўкі, аднакласнікі і пазней - сем'і сяброў. Цяпер, пасля вашай гістарычнай даведкі я разумею, з-за чаго там такая недарэчная планіроўка некаторых кватэр: адзін пакой вялізны і два маленькія, мабыць, лабаранцкая і кабінет выкладчыка.

У хаце было шмат камунальных кватэр, у іх - халодная вада, каналізацыя, тытаны і, здаецца, таксама пячное ацяпленне. Ну, у кухнях - дык дакладна. Бо прыроднага газу ў горадзе не было да сямідзесятых гадоў, толькі з 1962-га ў балонах. У камунальных кватэрах жылі па дзве сям'і, зрэдку - па тры. Сем'і афіцэраў больш высокага звання (падпалкоўнікаў, палкоўнікаў, генералаў) займалі асобныя кватэры. Вядома, у тыя часы гэта была нечуваная раскоша, і чуткі пра нашы кватэры хадзілі самыя неверагодныя: і пра падземныя паверхі, і падземныя хады з сейфамі, набітымі скарбамі. Пазней некаторыя мае знаёмыя прагна распытвалі мяне пра гэта.

У "белым доме" некалькі гадоў размяшчаўся (у пяцідзесятых - пачатку шасцідзесятых гадоў) маленькі філіял ваенгандлеўскага прадуктовага магазіна. Адначасова знаходзіцца ў ім маглі пяць-шэсць пакупнікоў, астатнія чакалі ў калідоры і на вуліцы. Мама раніцай ішла займаць чаргу (па смятану, па алей). Потым па будзільніку ўставала я і ішла яе мяняць. Мама адпраўлялася рыхтаваць нам сняданак. Калі тавар прывозілі раней, то ў цісканіну трапляла я. Каб пабольш ўзяць прадуктаў, людзі прыходзілі з усімі сваімі дзецьмі, ды яшчэ суседскіх пазычалі ... Так было ва ўсіх крамах таго часу. Пасля вайны ўсяго было мала. Народ быў нервовы. У чэргах заўсёды былі скандалы, часта - бойкі. Не многія людзі разумелі, што проста хацець трэба менш, тады не давядзецца прыніжацца. Ну, гэта - вечнае пытанне ...

Л.Л. Вечнае пытанне сацыялізму. Колькі я сябе памятаю ... да 1992 г. ніколі нічога не было ў продажы. Толькі страшэнныя чэргі. Моладзь гэтага ўжо не разумее.

Л.К. З гэтым домам у нас была агульная тэрыторыя да 1968 года: у тым месцы, дзе цяпер стаіць басейн "Дэльфін", былі агароды. З вясны да восені людзі з радасцю адводзілі душу на невялікіх кава-лачках зямлі.

Зімой мы будавалі там снежную цвердзь і ўжо вялі баі паміж дамамі. Наша "армія" з дома № 3 была малалікая ў параўнанні з "варожай" з дому № 2. Да нас на дапамогу прыходзілі саюзнікі з вуліцы Чарняхоўскага: хлапчукі з нашага "клана". Іх дзедам быў Уладзіслаў Вяршыла, які жыў на скрыжаванні вуліц Міцкевіча і Чарняхоўскага (цяпер гэта вугал хірургічнага аддзялення бальніцы). У яго былі дочкі Баляслава Расальская і Уладзіслава Палуян - вось іх сыны і яшчэ бакавыя сваякі - Янчэўскія - складалі самавіты, і, галоўнае, мужчынскі дадатак нашаму ў асноўным дзявочаму войску: Зянон і Раман Расальскія, Тадзік і Мар'ян Палуяны і трое Янчэўскіх. Натуральна, мы перамагалі! Але бывала і наадварот.

Дарэчы, Мар'ян мне нядаўна распавёў, што яго дзед Уладзіслаў Вяршыла разам з жонкай у вайну схаваў яўрэйскага хлопчыка, калі лідскіх яўрэяў вялі расстрэльваць. Ён жыў у іх (праз дарогу ад жандармерыі!) да выгнання немцаў. Праз шмат гадоў, калі ўжо дзед памёр, прыехаў чалавек, які і быў гэтым хлопчыкам, пакланіцца свайму выратавальніку. Знайшоў ён толькі дачок. На жаль, ніхто з унукаў не пацікавіўся, як прозвішча выратаванага і дзе ён жыў. А цяпер ужо і спытаць няма ў каго ...

Ну, калі кранула сям'ю Палуян, дык хачу апісаць яшчэ два эпізоды, якія згадвала пры жыцці Уладзіслава Уладзіславаўна, маці Мар'яна Іванавіча. Я яе таксама вельмі добра ведала.

Яе, яшчэ дзяўчынкай трынаццаці-чатырнаццаці гадоў, і яе сясцёр маці брала з сабой у дом старасты (у наш час будынак ЗАГСу) пячы хлеб. Гэта было да 1939 года. Кухня, дзе яны працавалі, знаходзілася ў падвале дома.

У час вайны яна з сястрой і стрыечным братам, будучы на рынку (на месцы цяперашняга парку), трапіла ў нямецкую аблаву, якія рэгулярна праводзілі з мэтай згону моладзі для працы ў Нямеччыну. Мужчын і жанчын сагналі ў асобныя памяшканні пад аховай мясцовых паліцаяў. Ўладзіславе і яе сястры пашанцавала: іх ахоўваў нейкі знаёмы яе бацькі, які цішком іх адпусціў. Перапуджаныя дзяўчаты прыбеглі дадому і схаваліся. Стрыечнага брата павезлі. Лёс яго невядомы і дагэтуль. Лістоў і ніякіх вестак ад яго з тых часоў не было ...

Л.Л. І вы да апошніх гадоў жылі ў гэтым доме? У вас яшчэ нядаўна ў тэлефонным даведніку было запісана: Міцкевіча, 3-3.

Л.К. Пражыла я ў гэтым дабраславёным месцы роўна 51 год. Успамінаючы класічны анекдот 60-х гадоў, хочацца сказаць здзіўлена спалохана: "Хіба столькі жывуць?" Мы прыехалі сюды ў снежні 1956 года. А з'ехала я ў лістападзе 2007 года.

Л.Л. У вашай кватэры зараз, здаецца, аптэка. Дом з гісторыяй. З часам гэта павінна будзе цаніцца.

Л.К. Адны вельмі шанавалі і дом, і яго атмасферу і навакольны пейзаж. Іншыя спяшаліся з'ехаць і знайсці жыллё як мага выгадней, цяплей. У канчатковым выніку, у доме засталіся толькі тыя, хто не ўяўляў сабе жыцця ў іншым месцы ... Нашы сябры вельмі любілі бываць у нас. Зачароўвала энергетыка дома. Калі я з'язджала, усе трывожыліся, што я не перажыву гэты катаклізм ... Перажыла ...

Л.Л. Вы ў 8-й школе вучыліся?

Л.К. Усе хлопцы нашага наваколля і двара хадзілі ў СШ № 1. А я хадзіла ў 8-ю, сваю любімую. У ёй заставаліся мае аднакласнікі. Не гледзячы на ўгаворы, не хацела мяняць школу. Пачала вучыцца ў ёй адразу, як толькі яе пабудавалі ў 1955 годзе. Мы туды з 4-й школы (аднапавярховай пачатковай на вул. Лётнай) прыйшлі ў трэці клас, і так - да адзінаццатага.

Пралог 2
Пра стары парк 50-60-х гадоў ХХ стагоддзя

Л.Л. Раскажыце пра гарадскі парк.

Л.К. Калі я дзесяцігадовай школьніцай ўпершыню прыйшла ў наш двор (гэта было пад вечар у снежні 1956 г.), перада мной паўстаў казачны горад, якога наогул не кранула вайна. Пасля звыклых цагляных руінаў, халупак, злепленых з кавалкаў фанеры, падабраных дошак і цэглы, пустак і ўсяго беднага пасляваеннага побыту, як у сне, у вечаровым паветры высіўся незвычайны па прапорцыях ружовы двухпавярховы дом з чырвоным чарапічным дахам, роўным па вышыні гэтым двум паверхам. Злева, зусім побач - аднапавярховы домік, ружовы, таксама з чырвоным дахам, і праз метраў 50, крыху далей - два сіметрычныя аднапавярховыя дамы, паміж якімі была адлегласць каля ста метраў [5]. Гэты ружовы гарадок з усходу суседнічаў з казачным палацам, злёгку падсіненым, з арачнымі дзвярыма, у якіх ужо ветліва запальваліся агні. Галоўны ўваход маленькага палаца ўпрыгожваў ганак з чатырма калонамі і з ажурным балконам наверсе [6]. Ну, а ўжо дах палаца таксама быў з чырвонай старадаўняй дахоўкі і такой няпростай канструкцыі, быццам гэта быў лялечны горад, які пабудаваў чараўнік, ды сам і заблудзіўся ў ім ...

Недалёка ад палаца, на поўнач, стаяў таксама светла-сіні аднапавярховы домік пад чырвонай дахоўкай. Палац быў акружаны мноствам дрэў і кустоў і дыстанцаваўся ад "майго дома" з дапамогай драўлянага плота, праўда, з брамкай, што было падобна на дазвол часам заходзіць ... Але гэтая "агульная" чырвоная чарапіца, здаецца, уключала мяне ў чароўную сям'ю не бачаных мною дагэтуль будынкаў, падобных на змрочны пераднавагодні міраж.

А раніцай была нядзеля (у тыя часы ў працоўных і вучняў быў толькі адзін дзень для адпачынку). Я ўскочыла з ложка і кінулася да акна ... Казка была на месцы! Без сняданку, патанаючы па пояс у снезе, пайшла даследаваць геаграфію і батаніку навакольнага свету. Экспедыцыя была доўгай і поўнай адкрыццяў. Па вяртанні ў двор мяне сустрэла разгневана-спалоханая мама ў атачэнні двух дзясяткаў дзяцей ва ўзросце ад трох да пятнаццаці гадоў. Я ўзрадавалася і хацела ўжо пачаць знаёмства, але была ганебна, маўкліва загнаная дадому.

Душачыся астылым сняданкам, я распавядала тату, маме і сястрычцы пра свае адкрыцці, незнаёмыя будынкі, дрэвы, замёрзлую рэчку, абрывістыя горкі, з якіх можна з'язджаць на лыжах і на санках.

Палац аказаўся і на самай справе Палацам ... піянераў. У яго было чатыры фасады дакладна па чатырох баках сусвету. Галоўны (з калонамі і высокім ганкам), паўднёвы, глядзеў на вуліцу Міцкевіча "у спіну" будынка, дзе быў тады інтэрнат (а раней - педагагічнае вучылішча з базавай школай № 2, цяпер - педагагічнае аддзяленне Лідскага аб'яднанага каледжа). З вуліцы да палаца вяла металічная брамка, а за ёй - бетонныя прыступкі, якія вядуць уверх, таму што будынак быў на ўзвышшы. Прыступкі вялі да помніка на брацкай магіле загінуўшых у час вызвалення горада ад фашыстаў у 1944 годзе. На пастаменце стаяла скульптура журботнага байца з прыспушчаным сцягам, яна была на рэдкасць добрая - стрыманая і суровая. Ля падножжа помніка віўся вечназялёны барвёнак, які квітнеў з сакавіка па чэрвень светла-сінімі кранальнымі кветкамі. Злева ад мемарыялу рос сад з дзясятку яблынь. Лесвіца заканчвалася і пераходзіла ў нешырокую тратуарную дарожку. Злева, адразу за помнікам, пачыналіся клумбы з кветкамі, ззаду якіх ішоў шэраг кустоў чорных і чырвоных парэчак. Справа ад дарожкі расло некалькі дэкаратыўных хмызнякоў з чырвонай карой, на іх восенню з'яўляліся блакітныя ягады (не сінія, не чорныя, а блакітныя "парасоны", я перагледзела шмат каталогаў дэкаратыўных раслін, але нічога падобнага ў іх не знайшла). За хмызнякамі на ўсход раслі бярозы, дуб, ясені і клёны (сёе-тое там цяпер засталося). За імі ішоў невысокі, але круты спуск, у лагчынку паміж палацам і паркам, як і цяпер. Па спуску ад вуліцы Міцкевіча да месца танцпляцоўкі (якой тады не было) паласой рос асіннік, восенню ён палаў чырванню. Там мы збіралі сапраўдныя грыбы-чырвонагаловікі ў немалой колькасці да таго часу, пакуль усё паступова не было высечана.

Справа ад дарожкі, бліжэй да палаца, была круглая альтанка з акуратна падстрыжанага кустоўя з кучаравымі белымі суквеццямі. У цэнтры яе ляжаў гранітны валун вышынёй з зэдлік, але даволі шырокі. Там добра было марыць, чытаць, пісаць дзённік, па душах гаварыць з сяброўкамі, спяваць песні, або проста хавацца.

Дарожка, перпендыкулярна набліжаючыся да палаца, ішла скрозь быццам бы кулісы з мноства кустоў рознага бэзу. Гэта было падобна на падвойныя парцеры, якія хавалі ад чужых вачэй жыццё палаца і тое, што адбывалася паблізу ад яго. Бэзавыя кусты раслі ў два паралельныя шэрагі, паміж імі ішла грунтовая вузкая сцяжынка да самага спуску ў парк. Даўжыня гэтых бэзавых "кулісаў" была па 15 метраў налева і направа ад дарожкі-тратуара.

Паўночны фасад палаца быў акружаны дрэвамі ружовых чарэшняў (3 шт.), груш (3 шт.) і яблынь, а ў густой траве разрасталіся здзічэлыя кусцікі трускалак. Я іх перасадзіла на агарод і за два гады акультурыла (падрэзвала вусы, ўгнойвала). Ягады вырасталі з кулачок і былі смачныя. Мама дзялілася з суседзямі расадай.

Заходні фасад палаца (левы) глядзеў на наш двор. Яго дзверы вялі ў дзіцячую бібліятэку, цесную, маленькую, але поўную цудоўных, нязведаных кніг, голад на якія ніколі не канчаўся. Чамусьці памятаю раніцу, калі я вучылася ў другую змену і бегла займаць чаргу ў бібліятэку крыху раней. Мяне заўсёды апярэджваў Юрка Сілонаў з 1-й школы, або Галка Гарохава, мая сяброўка і суседка зверху. Мы стаялі каля дзвярэй з ніцянымі сеткамі-авоськамі, поўнымі старых, зацёртых папяровых скарбаў, і прагна пазіралі за тым, што будзе здаваць сусед па чарзе і чакалі, калі бібліятэкар цёця Тоня Кукліна, вельмі прыгожая, як Фея з фільма "Папялушка", пакліча нас.

Дык вось, заходні фасад быў упрыгожаны высокімі хмызнякамі, якія цвілі кветкамі, падобнымі на беларужовых камароў, якія потым ператвараліся ў буйныя белыя ягады. Перад ганкам стаяла парная скульптура піянера і піянеркі на пастаменце, а ўнізе - Ленін у дзіцячым узросце. Гэта было месца шыхтавання "піянерскай лінейкі" ў дні правядзення агульнагарадскіх злётаў і шторанічных рапартаў летам, калі Палац піянераў станавіўся гарадскім піянерскім лагерам. За "лінейкай" таксама была "заслона". Падзеі ў лагеры хаваў ад пабочнага погляду паўкруглы густы гаёк з грабаў, які жывы і па сённяшні дзень. Управа ад гаю, бліжэй да нашага двара, дзве галінастыя, высачэзныя дуплаватыя грушы яшчэ лепей бераглі ад лішніх вачэй падзеі вакол палаца. Улетку гэтыя старыя дзічкі былі для нас і "караблямі", і "горнымі вяршынямі", і сховішчам для "казакоў-разбойнікаў", і месцам, дзе можна таемна выплакацца ад хатніх альбо дваровых крыўдаў. На адной з іх пяцікласнік Юрка Расцёгін спяваў песню пра Інданезію маёй сяброўцы Галі Гарохавай, калі мама не пускала яе на двор.

Налева, праз метраў дваццаць на поўнач ад гаю стаяў аднапавярховы домік, аднаго колеру з палацам, толькі зусім цацачны. У ім жылі дзве маладыя дзяўчыны. Адна была дырэктарам гэтай піянерскай ўстановы - Нэлі Міхайлаўна Трубяцкая. Пазней, праз шэсць гадоў, яна, выкладаючы ў нас у адзінаццатым класе гісторыю, навучыла нас аналізу гістарычных бягучых падзей і шмат каму прышчапіла павагу і цікавасць да філасофіі. Другую, памятаю, звалі Броня. Яна была музычным работнікам. Мініяцюрная, казачна прыгожая і ветлівая, яна нават не ўяўляла, як яе любіла здалёку ўся малеча суседняга двара.

За маленькім домікам ішоў зусім незвычайны аб'ект для невялікага горада. Гэта быў адкрыты плавальны басейн, які ўлетку запаўнялі вадой і праводзілі спаборніцтвы паміж піянерамі лагера. А пасля таго, як яны разыходзіліся па дамах, да басейна збягаліся мы - нашы таты, дзятва з суседніх двароў і вуліц. Свята доўжылася да цемры. Басейн быў бетанаваны, з трубамі, па якіх залівалі ваду, і з трубамі для спуску вады. У левым куце заходняга кантавага боку была лесвічка для апускання і пад'ёму. Збудаванне было даволі вялікім, гэта значыць цалкам падыходзіла для спартыўных спаборніцтваў. Па сваёй даўжыні басейн арыентаваўся з усходу на захад. Да шасцідзясятых гадоў яго закінулі і паступова запаўнялі смеццем: спілаванымі галінкамі, выкарчаванымі распілаванымі дрэвамі, сухім лісцемі Хлапчукі скакалі ў яго, што пагражала не абыякімі бедамі. У сямідзесятыя гады наш гонар засыпалі і зрабілі на гэтым месцы валейбольную пляцоўку, акружаную высокай драцяной сеткай, дзе праводзіліся гарадскія спаборніцтвы. У дзевяностыя гады там быў платны тэнісны корт. Але гэта ўжо сумная і нецікавая гісторыя.

Вярнуся лепш у далёкае дзяцінства і згублены Эдэм ... За басейнам быў таксама спуск. Як я зразумела, пазнаёміўшыся з гісторыяй гэтага раёна, на велізарным балоцістым поплаве з гразкай засмечанай рэчкай ў дваццатыя гады было вырашана пабудаваць бальнічны комплекс і групу будынкаў. Для гэтага паўстала неабходнасць асушыць усю гэтую зямлю. Для нашай сучаснай арыентацыі: з тэрыторыяй старога, яшчэ польскага, стадыёна [7] і да самай абутковай фабрыкі (у тыя часы "Ардаль", так і ў маім дзяцінстве яе звыкла называлі карэнныя жыхары: "Дзе пані робіць? - На "Ардалю". - О! То пані шанцуе!"). Гэта з поўдня на поўнач. З захаду на ўсход - ад насыпу чыгункі за бальніцай і да цяперашняга мікрараёна вуліцы Ламаносава, што стаіць на месцы вялікага забытага ўжо возера, што цешыла рыбакоў яшчэ ў маім школьным дзяцінстве (праз дарогу ад цяперашняй школы жывапісу, яшчэ раней - школы № 2, а яшчэ раней, да вайны - габрэйскай школы). Возера засыпалі прыкладна ў 1961-1962 гадах.

На пачатку 1930-х гадоў акрамя меліярацыйных працэсаў, асушэння Выгану (так называўся гэты раён у тыя часы) вырашана было зрабіць магутную грунтавую падушку пад будучыя забудовы (стадыён, бальніцу, ваенкамат, палац, наш комплекс дамоў, пошту, гімназію, "белы дом" і г.д.) і добраўпарадкаванне - дарогі, насаджэнні, камунікацыі [8].

Межы гэтых насыпаў з "родным", першабытным рэльефам Выгану вельмі добра да нашага часу прасочваюцца ў захаваных дагэтуль невысокіх, але стромкіх спусках: па вуліцы Чарняхоўскага і па вуліцы 8 Сакавіка, плаўны спуск ад цэнтра парку да яго паўночнай балоцістай часткі (дзе вясной квітнеюць балотная буйная жоўтая лотаць [9] і сінія фіялкі), ад ЗАГСа - да мяжы парку, ад санэпідэмстанцыі і задняй часткі цяперашняй танцпляцоўкі, а таксама ў плаўным спуску ад басейна "Дэльфін" да стадыёна.

Наогул, "першабытная" частка парку, якая хутка засвоіла і пераадолела невялікую падсыпку яго паўночнага і ўсходняй боку, доўга цешыла (спадзяюся, і зараз не ўсё знішчана) мяне і іншых аматараў расліннага свету сваімі лугавымі і балотнымі экземплярамі. Акрамя лотаці, там рос гравілат [10], аер; зрэдку трапляліся кветкі шабельніку вішнёвага колеру; незабудак было мноства. У чэрвені вырастаюць зараслі казяльца [11] атрутнага (кураслепа) і зіхацяць багаццем залатых кветак; расла смолка [12] з ружовымі плюмажі суквеццяў і ліпкімі смалістымі сцяблінкамі, зязюліны слёзы ды многае іншае (гадоў сем таму я ўжо каля новых штучных азёр сустрэла экалагічную экскурсію школьнікаў на чале з настаўніцай і вельмі гэтым расчулілася).

Так складваўся навакольны мікрасвет вакол ракі, якую прыніжальна звалі "Смыроднік" тыя людзі, якія зняважылі гэты цуд прыроды і канчаткова яе загубілі сцёкавымі водамі з дрэнна абслугоўванай каналізацыі гарадскога шпіталя, Паўночнага гарадка, мясакамбіната і г.д. Каменка доўга змагалася за сваё існаванне. Вясной яна, разліваючыся, сілкавала будучы багаты сенакос, лашчыла ў цёплай плыткай вадзе распешчаных, спеўных жаб; а колькі птушак было вакол яе! А колькі закаханых сядзела сярод дрэў і кустоў ... Засыпалі яе ў сярэдзіне васьмідзесятых гадоў. Эх, ёй бы дажыць да 2010! ... І пачысцілі б яе, небараку, і пліткай беражкі б яе абліцавалі, і мосцікі б пабудавалі ... А можа быць яшчэ ...?

Л.Л. Ды не, Каменкі ўжо не будзе.

Л.К. Выбачайце, захапілася, вельмі захапілася ... Вярнуся да паўночнай часткі "палацавай" тэрыторыі пяцідзесятых гадоў ХХ стагоддзя. Амаль адразу за басейнам (метраў за 15) ад плота санэпідэмстанцыі і да парку (з захаду на ўсход) ішоў шэраг дрэў: дзве бярозы, елка і далей - ліпы, а за імі плот, якім палац быў абнесены з трох бакоў. Толькі з усходняга боку агароджай замест плота служыў непраходны асіннік, як я ўжо казала. І толькі прыступкі з усходняга выхаду (як і цяпер - з ЗАГСу, яго офіснай часткі) вялі ў парк.

Застаецца апісаць плот, які аддзяляў наш дом № 3 па вуліцы Міцкевіча ад прасторы палаца, таму што ўздоўж плота з самай паўночнай часткі раслі бэзавыя хмызнякі, пяць ці шэсць гатункаў бэзу (просты, вельмі духмяны, а таксама белы, сіні буйнакветкавы, фіялетавы махрысты, ружовы). І гэтак - метраў дзесяць. За ім быў сарамліва схаваны агульнанародны туалет у жудасным стане на два нумары (тыпу М і Ж ), хісткі, драўляны, яшчэ, відаць, з "часоў Рыдз-Смігла-га" [13]. За ім - наша дзіцячая радасць - зараснікі малінаў: звычайных, ярка-пунсовых і жоўтых, якія я ўбачыла ўпершыню. За малінамі, як звычайна - сметніца, яшчэ пару кустоў малінаў, проста плот, брамка ў наш двор, праз пару крокаў - зараслі белай акацыі да вуліцы Міцкевіча.

Сам жа парк, аддзелены ад палаца лагчынкай, як і цяпер, у маім дзяцінстве быў маладым, густым і вельмі добра скампанаваным. Разбівалі яго адразу пасля вайны на месцы, дзе навакольныя сяляне прадавалі жывёлу: кароў, коней, свіней, авечак і корм для іх. Там жа ў часы нямецка-фашысцкай акупацыі праводзіліся пакаранні для запалохвання жыхароў горада, прылеглых вёсак і хутароў. Бывала, асабліва зімой, павешаных не здымалі з шыбеніц цэлымі тыднямі. Натуральна, людзям пасля вызвалення хацелася ачысціць і памяць, і ўражанні ад перажытага і вярнуць вуліцы Міцкевіча яе прэстыж самай добраўпарадкаванай і сучаснай, які яна мела "яшчэ пры Польшчы" ад самага моманту яе стварэння.

Карэнны лідзянін Георгі Квінта, муж маёй старэйшай сяброўкі (на жаль абодва памерлі), які нарадзіўся прыблізна ў 1928-30 гадах, распавядаў, як пры канцы саракавых гадоў школьная і рабочая моладзь горада, арганізаваная райкамам камсамолу, удзельнічала ў пасадцы рэў гэтага парку.

Асноўнымі культурамі, якія складалі парк таго часу, былі цалкам бясплатная таполя, калы ад якой восенню глыбока ўкопвалі ў самыя сырыя месцы, а ўвесну яны ўжо ўкараняліся, пускалі галінкі, хутка раслі і асушвалі мясцовасць, а таксама гібрыднае дрэва клён-ясень, якое, відавочна, у вялікай колькасці было завезена ў горад з нейкага гадавальніка, верагодна, яшчэ пры Польшчы. Гэтае дрэва вельмі густое, цяністае, кучаравае, лёгка размнажаецца самасевам і так-сама досыць хутка расце (яго асобнікі, даволі сталыя, з арыгінальнымі нарастамі (капамі) ўнізе ствалоў яшчэ нядаўна ўпрыгожвалі вуліцу Савецкую па правым баку да перасячэння з вуліцай Міцкевіча, надаючы ёй выгляд бульвара ў прыбраным, амаль што курортным месцы).

Л.Л. Там на самай справе было вельмі прыгожае, зялёнае скрыжаванне. І вось толькі зараз, слухаючы вас, зразумеў чаму яно было такім прыгожым. Відавочна гэтыя дрэвы высадзілі адначасова з пабудовай двух выдатных дамоў у стылі функцыяналізму пры канцы 1930-х гадоў.

Л.К. Пра гэтыя дамы крышачку пазней.

Астатнія саджанцы для парку было лёгка здабыць у бліжэйшым лесе: бярозкі, клёны. Яшчэ былі пасаджаны ліпы, ясені. Экзотыкай з'яўляліся кусты жоўтай акацыі і дрэвы белай акацыі, якія акантоўваюць парк з боку вуліцы Міцкевіча, па вуліцы, якая ішла ад будынка ваенкамата да тагачаснай пажарнай часткі, і па малым абрыве, дзе пачынаецца парк з боку ЗАГСу.

А месца цяперашняга новага рэстарана і былога летняга кінатэатра я памятаю, як падмурак нейкага ці то разбуранага будынка, ці то даваеннага пачатага будаўніцтва. Паразважаўшы, разумееш, што бамбёжка не пашкадавала б ні вуліцу, ні будынкаў. Але на вуліцы да сярэдзіны васьмідзесятых гадоў захаваўся тратуар першай кладкі, а бліжэйшыя будынкі не насілі на сабе слядоў рамонту, і да гэтага часу нават жалезная агароджа педагагічнага каледжа - яшчэ даваенная. Значыць, недабуд ... На гэтым нулявым цыкле, на бетоннай пляцоўцы, кажучы мовай будаўніка, быў збудаваны ў 1959-1960 гадах летні кінатэатр. Ён быў закрыты ў канцы дзевяностых (там зрабілі склад).

Л.Л. Магчыма, гэта быў падмурак 100-кватэрнага дома, які пачалі будаваць у гэтым раёне ў 1939 г.

Л.К. Кожным летам тэрыторыя палаца і асноўная, непешаходная, частка парку зарастала вельмі высокай аднастайнай, відавочна пасеянай калісьці, травой, да якой беражліва і паважліва ставіліся ўсе жыхары нашай часткі горада, ды і тыя, хто трапляў сюды па ўсякіх патрэбах. Хадзілі толькі па дарожках, праз агароджу не лазілі. Я (і потым мая дачка) не адно лета правяла ў гэтых непраходных джунглях з торбай кніг, бутэлькай вады. Можна было знаходзіцца за дзесяць метраў ад плота і быць нябачным. Выдатна! І салярый, і месца для адзіноты.

А потым пачынаўся сенакос. Прыходзілі некалькі касцоў і мерна, асцярожна скошвалі наш прытулак. Сена высыхала, і станавілася прасторна і весела. Мы валяліся, удыхаючы салодкі дух падвялай травы. Дарослыя вечарамі пасля працы выходзілі ў двор каб падыхаць непаўторнымі водарамі дзяцінства, альбо ішлі гуляць у валейбол, альбо займаліся добраўпарадкаваннем двара: будавалі альтанку; будавалі лаўкі, палівалі, палолі агароды; майстравалі антэны для радыё; пасмейваючыся, распавядалі чуткі аб нейкім новым прыборы (які мае назву, здаецца, "тэлевізар"); апрацоўвалі клумбы, прыцягваючы нас, дзяўчынак.

Сена гатова. Яго паважна зносілі ў пасцілцы ў лагчынку паміж паркам і палацам і грузілі на вазы. Дакладна ведаю: вялікую частку адвозілі ў кароўнік і свінарнік інтэрната (у васьмідзесятыя гады адміністрацыя педагагічнага вучылішча перабудавала іх у актавы зал і музычны корпус, дзе студэнты вучыліся музыцы).

Па вечарах парк запаўняўся моладдзю. Уваход у яго быў з перакрыжавання вуліц Міцкевіча і Перамогі праз трыумфальную арку з драўляных рэек (метраў сем вышынёй!) Праз 20-30 метраў за ўваходам, справа да плота прымыкаў летні адкрыты тэатр. Сцэна была з дахам, грымёрнымі і кінаэкранам. Абнесены ён быў плотам вышынёй у два чалавечыя росты з вузкага шчыльнага штыкетніка. Унутры меліся драўляныя лавы са спінкамі, стаялі яны двума сектарамі і дзялілі залу на дзве часткі. Калі цямнела, там ішлі кінасеансы, і на плоце і на дрэвах сядзелі кучы хлапчукоў. Бясплатна! Нядзельнымі, святочнымі днямі там ішлі канцэрты мастацкай самадзейнасці, заезджай прафесійнай эстрады і нават цыркавыя паказы. Да гэтага часу памятаю камічны нумар аднаго эстраднага дуэта. Высокі меланхалічна брунет спяваў куплет, акампаніруючы сабе на міні-гармоніку:

На горе - белым бела…

Ты от гриппа умерла…

А лечили от одышки.

Вот такие-то дела!

Мне было 11 гадоў. Тэма смерці вельмі турбавала мяне. Вось і запомніла.

Галоўная алея ішла ад уваходу, і праз пяцьдзесят метраў за ўваходам публіку сустракала статуя У.І. Леніна на пастаменце. Туды насілі кветкі ў дні дзяржаўных святаў, у пачатку навучальнага года, у дні прыёму ў піянеры, падчас злётаў, перад камуністычнымі суботнікамі, у дні Перамогі. Тады, у сярэдзіне пяцідзесятых гадоў, не было яшчэ Дома афіцэраў (цяперашняя школа мастацтваў) і помніка Леніну, якім яго шмат хто памятае, у цэнтры горада таксама не было.

Каля помніка галоўная алея зварочвала пад тупым вуглом і вяла міма трох драўляных прыбраных павільёнаў з пачастункамі, якія стаялі справа (адзін нават быў з адкрытай верандай і столікамі) да цяперашняй лесвіцы.

Але быў яшчэ адзін помнік ў парку - на самым высокім месцы, дзе потым стаяла чаша фантана. Да татэму эпохі, якая толькі што адышла, трэба было падымацца! Ён быў больш маштабны і велічны за ніжні. Гэта была "срэбная" фігура ў доўгім шынялі і фуражцы з рукой, закладзенай за глухі борт. "Бацька народаў" быў хмуры і суровы, што вельмі адпавядала тым пацяплеўшым гадам пасля выкрыцця культу асобы. Вакол весялілася моладзь, за яго спіной грукатала духавым аркестрам танцпляцоўка (яшчэ тая, першая, драўляная з высокім дашчаным памостам, значна бліжэй за цяперашнюю, на месцы сцэны), а ён стаяў, абцяканы гаманкім натоўпам, які не звяртаў на яго ўвагі ... Чаму так доўга стаяў гэты "стод", цяжка сказаць. Нават мы, дзеці, у сем'ях якіх абмяркоўваліся палітычныя пытанні, здзіўляліся на гэты конт. Таварыш Сталін знік вясновай ноччу 1961 года. Восем гадоў яго помнік яшчэ грэў нечыя сэрцы.

Л.Л. Чуў пра гэты помнік апавяданні розных людзей.

Л.К. Тады ў парку толькі збіраліся ўсталяваць арэлі і атракцыёны. Кут ад санэпідэмстанцыі да адвечнага паркавага туалета разам з рэчкай быў заліўным лугам з пяццю вырвамі ад бомбаў, у якіх увесну і ўвосень стаяла вада, з кустамі вярбы, алешыны і іншага хмызняку. У 1961 г. пачалося паступовае асваенне гэтай часткі парку.

За ўсім гэтым пачалося ператасоўванне ўстаноў, якія размяшчаліся ў полі нашага зроку. Дом піянераў быў перанесены ў несамавіты будынак на вуліцы Кірава (сягоння будынак фірмы "Каскад" [14]). Многія хлопцы палюбілі яго за цікавыя справы, якімі яны займаліся ў гэтых сценах ... А ў палац пераехаў ЗАГС, Спорткамітэт (замест дзіцячай бібліятэкі) і адміністрацыя гарадскога парку.

Палац сваім суседствам рабіў нас шчаслівымі, здзіўляў прыезджых. Мой дзед, калі гасцяваў у нас, не пераставаў любавацца гэтай пярлінай "у балоце", у напаўдраўляным і напаўразбураным горадзе. Налюбаваўшыся палацам, ён цягнуў нас да муроў замка і паўтараў, што такія збудаванні дзеляцца з чалавекам сілай, прыгажосцю і любоўю, якія заклалі ў іх стваральнікі, але дзеляцца толькі з тымі, хто ўмее ўсё гэта ўбачыць.

Мне вельмі пашанцавала яшчэ папрацаваць у палацы мастаком-афармляльнікам парку і знаходзіцца пад яго скляпеннямі, любавацца флорай вакол яго з балкона галоўнага фасада ... У 1974 годзе палац пачалі перабудоўваць. Напэўна, у рэканструктараў былі на гэта важкія падставы? .. Атрымалася, што рэдкі па прыгажосці будынак не пражыў і пяцідзесяці гадоў, таму што пабудаваны быў у сярэдзіне 1920-х гадоў. А колькі архітэктурных вырадкаў і недарэкаў стаяць стагоддзямі ...

Л.Л. Пачыналася эпоха "высокага" стылю, які атрымаў назву аграгламур.

Пралог 3
Цэнтр Ліды 1950-х гадоў

Л.Л . А што Вы памятаеце пра два катэджа па вуліцы 7-га Лістапада, ля пошты? Адзін з іх, з чырвоным дахам, да 1939 года быў домам павятовага лекара Стасевіча.

Л.К . У нашым коле ў 1950-1960-х гадах усе называлі гэтыя два дамы (на рагу вуліцы 7-га Лістапада праз дарогу ад парку) "генеральскімі". У адным, з высокім ганкам, жыла сям'я Шаронава: наш малады настаўнік спеваў, Віктар Шаронаў з маці і малодшай сястрой Ларысай, якую я памятаю па нашай школе. Яна і брат былі вельмі прыгожымі. Ларыса вучылася ў дзесятым класе, калі я была ў пятым. Потым я ад некага даведалася, што іх бацька быў нейкі герой, ці то падпольшчык, ці то генерал.

У суседнім доме, глуха агароджаным высокім плотам, адзін час жыў генерал Ігнацьеў, вельмі высокі прыгожы стары, Герой Савецкага Саюза. Ён часта выступаў на гарадскіх піянерскіх злётах, вельмі цікава распавядаў, як ваяваў у партызанскай кавалерыйскай брыгадзе Каўпака і многае іншае. Па-мойму, ён ваяваў і ў грамадзянскую вайну. Мне і маім аднагодкам ён здаваўся вельмі старым, а ён быў аднагодкам стагоддзя, г.зн. у 1957-ым яму было 57 гадоў. Так, усё адносна ...

Увесь наш раён лічыўся "элітным" для таго часу. І на самай справе: паблізу - ні адной разваліны, акуратныя тратуары, усё ў зеляніне, дарогі забрукаваныя, а зусім побач - прастакутнік паміж вуліцамі Перамогі, Савецкай, Кірава і Ленінскай - руіны, бітая цэгла, заваленыя камянямі падвалы, вырвы ад бомбаў. Улетку яны зарасталі крапівой, лапухамі, высокай лебядой. Так класна было там хавацца, гуляць у вайну! ..

Вуліца Савецкая была амаль пустая, пару выпадкова ацалелых дамоў злева, калі ідзеш у бок "Сельмаша". Першае, што там пабудавалі, гэта дома на рагу вуліц Міцкевіча і Савецкай, справа з харчовай крамай на першым паверсе. Вялікім цудам ацалелі справа два даваенныя трохпавярховыя дамы (дзе жыло звычайна гарадское начальства) і аднапавярховы дом з ганкам (яшчэ з дзесятых гадоў) праз дарогу, ды цяперашні Свята-Міхайлаўскі храм. А далей - яшчэ пару хатак, дзе былі крамкі, і доўга тулілася гарадская бібліятэка. У маім дзяцінстве ў ёй быў кінатэатр з глядзельнай залай на другім паверсе. Пасля сеансу гледачы спускаліся на вуліцу ззаду, у двары па арматурнай стромкай, амаль пажарнай лесвіцы. Памятаю, я, першакласніцай, там упершыню была з татам. Мы глядзелі фільм "Адмірал Ушакоў". Было вельмі нязручна ў цеснай зале з нізкай столлю, дзе стаялі масіўныя квадратныя калоны і вельмі перашкаджалі глядзець фільм. І падлога там была без пад'ёму, хлапчукі сядзелі на спінках крэслаў - проста бяда! Я паловы фільма не бачыла, а толькі чула, нават плакала ад незадаволенай цікаўнасці.

У тыя гады нам, бывала, паказвалі фільмы ў школах (у класах, у спартзалах, у актавых залах) на пераносных экранах. Увогуле, умовы для ўспрымання "найважнейшага з мастацтваў" былі вельмі смешнымі. Школьныя гарэзы ператваралі добрыя намеры настаўнікаў у пакуты і для аднакласнікаў і для выхавальнікаў: "зайцы" на экране ў выглядзе тэатра ценяў, дзікія воклічы, у цемры віск дзяўчынак з-за шчыпкоў, бойкі.

Вось калі пабудавалі ў 1958 годзе кінатэатр "Кастрычнік" - гэта быў такі падарунак гараджанам! Памятаю, з якім трапятаннем уваходзіла першы раз у фае, дзе завяршаўся насценны роспіс копіі карціны "Ленін у кастрычніку". (Да гэтага часу добра памятаю прозвішчы мастакоў, якія распісвалі і афармлялі там усё. Гэта былі сапраўдныя, вельмі добрыя спецыялісты - Парфёнаў і Ларыёнаў). У той дзень над роспісам працаваў Парфёнаў. Прычасаны ён быў пад стыльны "кок" - высокі чуб, зачасаны назад, нізка падстрыжаная патыліца (у адрозненне ад нашых татаў, падстрыжаных пад "бокс" і "паўбокс"), над губой - вузенькая палоска вусоў. Шыю ахоплівала хустка, канцы якой хаваліся за каўняром кашулі. Ён часта насіў барэт. Гэта быў сапраўдны немалады стыльарт або ў прастамоўі "стыляга", і быў падобны на ракавых герояў з замежных фільмаў (зрэшты, "малады" - "немалады" ... Мастак - гэта асаблівая істота па сваёй прыродзе). Але я была маленькая правільная савецкая піянерка і "буржуазных замашак" не ўхваляла ў тыя суровыя аскетычныя (а дакладней - жабрацкія) часы!

Тады прырода ў горадзе была на кожным кроку. Яна хавала яго ваенныя раны, маскіравала вымушаную галечу купінай бэзу і чаромхі, драпіравала старыя домікі садамі, кветнікамі, абробленымі іх працавітымі гаспадарамі. Вядома, горад не быў добраўпарадкаваны: лужыны, ручаі, якія нечакана выскоквалі з-пад зямлі, рачулкі, якія залівалі цэлыя ўчасткі вясной і восенню (маёй марай з першага класа была купля гумовых ботаў, якія мне мама катэгарычна забараняла з-за рэўматызму. Мы насілі галёшы на чаравіках, а зімой - на валёнках).

На вуліцы Перамогі быў участак мураваных будынкаў ад парку да перасячэння з вуліцай Кірава. На другі бок скрыжавання толькі перабраўся даваенны будынак паліклінікі з дзіўным збудаваннем праз дарогу - двухпавярховым універмагам, які нагадваў колавы параход на рацэ Місісіпі часоў Тома Соера. Побач з ім ужо ў ХХІ ст. пабудавалі не менш дзіўны шкляны будынак банка з арыентацыяй на сучасны праспект Перамогі (можа быць, там які-небудзь тэктанічны разлом, што дыктуе праекціроўшчыкам гэтак своеасаблівыя будаўнічыя фантазіі?).

У двухпавярховым доме, у якім зараз плённа працуе калектыў ЖКГ (тады - не такім прыгожы і камфортны, а з жоўтай цэглы, цесны, з драўлянымі рыпучымі стромкімі лесвіцамі), была рэдакцыя газеты "Уперад" (папярэдніца "Лідскай газеты") і малюсенькая кніжная крама, якая неяк размясцілася на першым паверсе і мела вельмі цікавы асартымент. У гэтую краму заходзілі сапраўдныя інтэлігенты і кнігалюбы. Тут жа на самым рагу стрымана ляскатала друкарскімі станкамі друкарня. Потым ужо ўсе яе памяшканні заняла станцыя "хуткай дапамогі".

На рагу, дзе цяпер стаіць Палац правасуддзя, была цэнтральная цырульня, а далей да вуліцы Ламаносава (цяпер - праспект Перамогі) на гэтым "пярэсмыку" стаяла "гандлёвая кропка", абабітыя драўлянай шалёўкай і размаляваная блакітнай і дзе-нідзе белай фарбай. Афіцыйна яна абвяшчалася "чайной" з цяжкім гарэлачна-піўным духам. У народзе гэтыя ўстановы звалі "блакітным Дунаем". Там прадаваліся ў вялікай колькасці кансервы ціхаакіянскіх крабаў, якія мясцовае насельніцтва баялася спрабаваць (такое смакоцце!). Традыцыйныя незаменныя "кількі ў тамаце", цукеркі "Залаты ключык", "Ластаўка" і соевыя цукеркі без фанцікаў - "Каўказскія", закускі: селядзец з воцатам і цыбуляй, скупы вінегрэт з трох кампанентаў, габлюшкі з сыру і старыя драўляныя піражкі з мясам або павідлам, часам з незапатрабаванымі і раскіслымі цукеркамі "падушачкамі", загорнутымі ў піражок замест павідла. Былі і пернікі. Мы бегалі са сваімі капейкамі іх купляць. Усе ведалі, што ў прадавачак "для сваіх" былі і кавалачкі апетытнай каўбаскі, і, зрэдку, вэнджаны вугор, і пяшчотная ружовая карэйка, і шмат чаго з вобласці мары ... Вітрына ж была непахісна адной і той жа, і нават для многіх жаданай з простым селядцом і вінегрэтам.

Такая "Чайная" была не адна ў нашым горадзе. У іх ва ўсіх была асаблівая атмасфера: мужчынская. Асноўная публіка - мужчыны, злёгку хмельныя, паралізаваныя, настроеныя па-сяброўску да слёз да выпадковых суседзяў па століку, і яшчэ больш лірычна да тых, з кім спецыяльна прыйшлі пагутарыць, вырашыць нейкую справу. Часам немагчыма было адступіцца ад гэтых дзядзькоў, калі мы, маленькія, заходзілі ў гэтыя ўстановы па сваіх прыхамасцях. Тут жа цябе гладзілі па галаве закарэлыя рукі, цягнуліся пацалаваць у лоб селядцовыя вусны, у кішэні нам засоўвалі прыгаршчы цукерак. Гэта было і смешна, і агідна, і ... кранальна. Праз хвіліну перабраўшы дабрак мог аблаяць кагосьці такім матам, што мы з жахам уцякалі з гэтага адвязанага месца ... Але запрылавачныя пышнацелыя каралевы з крухмальнымі наколкамі на валасах спынялі гэтае бязмежжа суровым вокрыкам, якому мог пазайздросціць любы міліцыянт. Мужчынскі народ прыходзіў да сябе і лісліва прасіў прабачэння перад карміцелькай і паіцелькай ... У дзяцінстве я была ўпэўненая, што ўсе буфетчыцы - пераапранутыя міліцыянершы.

Л.Л. Я выдатна памятаю гэтыя "гандэлкі", адзін з гэтых "блакітных Дунаяў" быў побач з маім домам.

Л.К. У дзяцінстве не цікавішся дзяржаўнымі ўстановамі, кшталту суда, архіва, гарвыканкама. Але, жывучы ў суседстве, мы ведалі: правы бок вуліцы Перамогі, калі стаяць тварам на поўнач, быў увесь "дзяржаўным" - міліцыя, суд, ДАІ, гарвыканкам; на другім баку (ад парку) - вуглавая аптэка, жылы двухпавярховы дом (не памятаю дакладна, але там цяпер архіў), потым быў хлебны магазін - мураваны аднапавярховы, ну а далей - гаспадарка друкарні. На паліклініцы і былым універмагу канчаліся мураваныя пабудовы вуліцы Перамогі і ішлі драўляныя домікі з верандамі, кветнікамі, садамі ззаду за дамамі, з адрынамі для дроваў, гародамі, куратнікамі, хлявамі з парасятамі.

Праўда, на месцы цяперашняга ўніверсама стаяла невялікая цагляная крамка, пабеленая вапнай, з шыльдай "Сельгаспрадукты". Мама называла гэтую ўстанову "крама каля мастка", там бывалі добрыя мясныя прадукты, але мала і рэдка. Перад самымі яго дзвярыма выходзіла з зямлі труба, з якой выбягаў меншы рукаў Каменкі, які бег аднекуль з-за чыгункі ў раёне бальніцы. Гэты рукавок пятляў праз цяперашні раён Касманаўтаў (тады - прыватны сектар) і затапліваў паўднёвую частку стадыёна, потым зварочваў у ліўнёўку на месцы сённяшняга Дома паляка. Потым рэчка зноў трапляла ў трубу і выскоквала за перасячэннем вуліцы Перамогі і Ленінскай, дзе ў пачатку ХХ стагоддзя яна была падпёрта невялікай плацінкай, і была, кажуць, цудоўным возерам (на месцы кінатэатра "Юбілейны" і прылеглых дамоў), з летнім тэатрам, з аркестрам, з лодкамі і адпачываўшай публікай.

У маім дзяцінстве гэта было топкае і бруднае балота. Самае цікавае, што мы, пяцікласнікі, з усімі вучнямі нашай школы № 8 прымалі ўдзел у 1957 годзе ў яго асушванні. Вельмі проста! З дапамогай таполевых калоў, як я ўжо распавядала ў выпадку з асушваннем парку. Нас паставілі ў вызначаным парадку на балоце перад дробнымі прыгатаванымі ямкамі. Настаўнік працы Анатоль Пракопавіч Клімовіч (ах, які быў чалавек!) растлумачыў нам сутнасць справы. Мы, вядома, не вельмі ў гэта паверылі, але калы старанна ўкапалі. Увесну балота зазелянела маладымі дрэўцамі - цэлы лес! Раслі яны хутка, і дрыгва ператваралася ў мокры луг. Гэты гай магутных таполяў быў знішчаны цалкам у апошнія 2010-2014 гады.

Закончу тэму вуліцы Перамогі. Як бачна з майго апісання, пасля паліклінікі яна была спрэс драўлянай, а за скрыжаваннем з вуліцай Ленінскай было шмат двухпавярховых драўляных дамоў, якія стаялі на суцэльным балоце. Прыгожым домам там была цэнтральная ашчадкаса (драўляны будынак з другім жылым паверхам), дзе мой бацька пасля выхаду ў запас з вайсковай службы доўгія гады працаваў загадчыкам (потым установу перанеслі на вуліцу Кірава, а стары будынак знеслі).

Л.Л. Гэта быў вельмі прыгожы будынак, пабудаваны ў 1928 г. Я пісаў пра яго ў сваёй кніжцы.

Л.К. І тут жа, насупраць (на рагу вуліц Перамогі і Ленінскай) стаяў двухпавярховы мураваны банк. Гэта дом, на шчасце жывы і цяпер: дом з трохграневым эркерам на фоне дзесяціпавярховай свежай пабудовы 2010 года. У гэтым доме (разам з банкам) жыў яго кіраўнік Іваноў з сям'ёй. Быў і двухпавярховы мураваны дом праз дарогу (на месцы Дома гандлю), там быў харчовы магазін, а потым першы ў горадзе піўбар.

Вядома, я грашу, грэбліва кажучы пра драўляныя двухпавярхоўкі. У іх была свая ўтульнасць і нейкае казачнае хараство ў стромкіх рыплівых лесвіцах. І былі гэтыя дамы прыгожыя і ўтульныя, але лідская вільготнасць іх вельмі хутка старыла: абсыпалася фарба, пад шалёўкай падгнівалі бярвёны. А багністая глеба хадзіла ходырам пад імі ад праязджаўшых міма машын. Час быў цяжкі, бедны ...

Будаўнічы бум пачаўся ў 1960 годзе (магу памыліцца на год-паўтара). Літаральна на вачах расчышчаліся завалы руін і будаваліся грамадскія будынкі, жылыя дамы.

Пачалося ўсё з вуліцы Савецкай. Паралельна пачалі прыводзіць у парадак і вуліцу Перамогі. Тут таксама з'явіліся першыя пабудовы. Побач з нашым непаўторным універмагам стаяў аднапавярховы жылы домік з верандай, потым ішла нейкая, ледзь не драўляная, аднапавярховая будыніна, якая перыядычна выконвала функцыі філіяла паліклінікі (зубных кабінетаў, потым дзіцячай кансультацыі, а потым жаночай). Дык вось, за ім пабудавалі аднапавярховы белы мураваны куб, у якім было не больш за два акны і рэльефная арка пад плоскім дахам (відаць, гэта быў той "дэкаратыўны" мінімум, які дазволілі праектоўніку). Там размясцілася фотаатэлье. Напэўна, таму і на вокны паскупіліся.

Л.Л. А я не памятаю гэту фатаграфію ... Малы быў.

Л.К. Відавочна, у ім працавалі некалькі фатографаў. Я памятаю аднаго - Іллю Рыгоравіча Журыцкага - невысокага, грацыёзна складзенага чалавека, ветлівага, з пільнымі сумнымі габрэйскімі вачыма. Яго фатаграфіі я беспамылкова чытала сярод мноства іншых. Яны адрозніваліся сваёй пастаноўкай, сюжэтам, і, галоўнае, нейкай натуральнай лёгкасцю, адсутнасцю нацягнутасці, заціснутасці ў "мадэляў".

Я хадзіла фатаграфавацца па патрабаваннях мамы (бо яна, хітрая, сама не любіла фатаграфавацца). І я не любіла. Дакладней, я не падабалася самой сабе на фотаздымках. Я трапляла да абыякавых дзядзькаў, якія дрэнна здымалі. Але двойчы мне пашанцавала.

У першы раз - калі мы ў адзінаццатым класе фатаграфаваліся на выпускную "віньетку". З намі працаваў Журыцкі. Доўга, карпатліва ён здымаў кожнага з нас асобна: па-рознаму ўсаджваў, уважліва вывучаў твары, прасіў усміхацца або быць больш сур'ёзным. Я зноў сабе не падабалася. Але гэта не было віной майстра. Падчас здымкі я іранічна ўсміхнулася, камплексуючы, што калі не буду прыгожай, дык хоць буду выглядаць разумнай. Гэтая ўсмешка ў мяне выскачыла ў апошні момант. Па ледзь улоўным руху брыва фатографа я зразумела яго маўклівае асуджэнне.

Другі раз я трапіла яму "ў лапы" абсалютна выпадкова праз год, прыйшоўшы фатаграфавацца на абітурыенцкія дакументы. Прыйшла выпадкова з некім з аднакласнікаў. Той хацеў сфатаграфавацца на дакументы і зрабіць фотапаштоўку. Нас запрасілі ўдваіх. Журыцкі зрабіў маленькія здымкі. Я збіралася сыходзіць, але ён папрасіў мяне застацца, што я ахвотна зрабіла. Было цікава глядзець на працэс стварэння маленькага шэдэўра.

Мой спадарожнік часта і ахвотна фатаграфаваўся. Майстар доўга разглядаў яго, усміхнуўся і сказаў, што добра яго памятае і хоча зрабіць вясёлую фатаграфію, а для гэтага трэба шчыра засмяяцца. Усё атрымалася выдатна. Я з зайздрасцю глядзела на такую раскаванасць.

Фатограф павярнуўся да мяне:

- А цяпер, калі ласка, вы!

- Але ... я не збіралася ...

- Я зраблю вам бясплатны здымак у падарунак.

- Не, што вы ... так не магу ...

- Не пужайцеся!

- Не-не! Я не ўмею фатаграфавацца ... Апранутая непрыстойна, у мяне няма прычоскі ...

- І вельмі добра!

- Чаго ты? - Умяшаўся аднакласнік. - Чалавек цябе просіць!

Далей усё магло стаць падобным на нейкае ламанне ... Узлезла з радасным сэрцам на высокае крэсла і была не ў стане схаваць прыкрасці! Журыцкі зрабіў паўзу і доўга глядзеў на мяне, абыходзячы то справа, то злева. Твар яго было засяроджаны і адухоўлены. Я, як ні дзіўна, супакоілася і, забыўшыся пра сваю знешнюю пасрэднасць, думала: "Разбярэцца, усё ж такі мастак!". Не заўважыла, як ён падышоў да фотакамеры, пачула яго ціхі голас: "Паглядзіце на маю далонь". Я з усмешкай зірнула (ён казаў, як бы задуменна мяўкаючы). Пстрыкнуў замок ...

- Усё? !!

- Так. І вельмі добра!

- Ну, дзякуй. Я пайшла.

- Яшчэ адзін здымак, калі дазволіце. Бо вам ужо не страшна?

- Не.

- Ну, і выдатна ... Не саромейцеся паказаць сваю прыгожую высокую шыйку. Паглядзіце ў столь, прыпадняўшы галаву, а рукі падыміце чуць вышэй грудзей.

Я ўявіла сябе ў стане малітоўнага экстазу і шчыра засмяялася, гледзячы ў столь.

- Оп!

Камера шчоўкнула. Журыцкі сказаў:

- Вы ведаеце, я задаволены сёння. Гарантую вам абодвум добрыя здымкі ... А дзяўчыне я раблю падарунак ... Вам спадабаецца! Я паспяшаюся. Прыходзьце заўтра.

Мы выйшлі на вуліцу, дзе я, працверазеўшы, уявіла сваю недарэчную проставалосую фізіяномію і маю "самасшытую" сукенку.

Мой нецярплівы (а раптам?) скепсіс быў пасаромлены ... У касе фотаатэлье мне, не запатрабаваўшы квітанцыі, уручылі тоўсты пакет з дванаццаццю (замест шасці!) фоткамі для дакументаў і з двума камплектамі фотапаштовак. З аднаго на мяне глядзела нейкая светлавалосая дзяўчынка, крыху схіліўшы галаву з сарамлівай і пяшчотнай усмешкай. На другім - яна ж, пляснуўшы рукамі і затрымаўшы іх на ўзроўні ключыц, весела смяялася, павярнуўшы галаву ў профіль, відавочна, да суразмоўцы, які знаходзіўся недзе за кадрам. Не адразу зразумела, што гэта - я ... Кінулася дзякаваць, плаціць. Касір, выставіўшы далонь, сказала: "Ілля Рыгоравіч, прасіў перадаць, што гэта падарунак".

Я вельмі саромелася. Не, каб выказаць захапленне майстэрствам мастака, падарыць хоць бы кветкі! .. Бо ён бачыў нас такімі, якімі мы сябе нават не ўяўлялі ...

Аднойчы, гадоў праз дзесяць, седзячы ля акна ранішняга цягніка Ліда-Менск недалёка ад станцыі Гутна, на маім любімым лясным мастку я ўбачыла ў ранішнім тумане Іллю Рыгоравіча ў берэце і непрамакальным плашчы з фотакамерай у руках. Ён дапытліва абмацваў вачыма лясное балота, парослае адцвітаўшымі двухмятровымі зараснікамі іван-чаю ...

Л.Л . Як добра што вы ўспомнілі пра цікавага чалавека. Бо хто зараз пра яго памятае?

Л.К. Пасля фотаатэлье быў пабудаваны таксама маналітны лапідарны харчовы магазін "Чайка" на тым жа баку вуліцы. Ён таксама выконваў ролю "размеркавальніка" дэфіцытных прадуктаў з задняга ходу для начальства ўсіх родаў (партыйнага і савецкага), ну і "для сваіх", вядома. Прывозілі туды самыя смачныя дэлікатэсы ледзь не з Масквы. Адзін мой знаёмы, будучы ў акадэмічным адпачынку, нядоўгі час працаваў там экспедытарам. На падколкі сяброў з нагоды яго непамернага апетыту на грыбную салянку за пяцьдзесят капеек на нашых студэнцкіх гулянках ён адказваў: "А чаму? Нармальная пралетарская ежа! Няўжо вы думаеце, што я буду жэрці з адной кармушкі з гэтай шушарай? Ды ні ў раз! А тым больш - выкленчваюць нешта ... ".

Потым функцыя "размеркавальніка" перамясцілася ў краму "Огонёк".

За "Чайкай" вырас таксама шэры маналітны аднапавярховы будынак банка з высокім ганкам. Цяпер бы ўсе гэтыя тры "новабудоўлі" стаялі б у цэнтры праезджай часткі цяперашняга праспекта Перамогі. Нейкі час так і было. Яны абцякаліся дзвюма дарогамі (адна - вуліца Ламаносава, другая - вуліца Перамогі). Потым гэтыя звышкапітальныя пабудовы сумніўнай архітэктурнай годнасці знеслі, хоць у іншым выпадку, іх не знішчылі б і стагоддзі ...

Л.Л. Вось "Чайку", банк і кніжную краму - усе гэтыя будынкі, якія былі падобныя адзін на аднаго, я памятаю добра.

Л.К . З'явіўся будынак гаркама (цяпер музычная школа). Пасля кінатэатра "Кастрычнік" вырас Дом афіцэраў у цэнтры горада. Проста грэцкі храм! Вакол яго з'явіліся пяціпавярхоўкі. Пабудавалі раскошную лазню. Яна і цяпер, на мой погляд, з'яўляецца адным з самых гарманічных будынкаў у горадзе па архітэктурным абліччы!

А маленькая старая аднапавярховая лазня стаяла з краю таго самага балота, якое мы асушвалі (у двары крамы "Ластаўка" на месцы сучаснай аўтамабільнай стаянкі) ... Раз у тыдзень наша мама брала мяне і маленькую сястрычку, эмаляваны тазік, дзве сумкі з бялізнай, ручнікамі, адзеннем, і мы ішлі ў лазню, дзе была бясконцая чарга. Памятаю, як у пачакальні залівала падлогу бруднай вадой па костачкі з мыйных аддзяленняў. Мы чакалі па дзве-тры гадзіны, калі вызваляцца шафкі, куды вешалі вопратку. Гэта быў жудасны дзень для нас, дзяцей ... А як было маме? На зваротным шляху сястра засынала, захутаная, цяжкая, у мамы на руках. Дадому мы ледзь дабіраліся па лужынах, канавах у дрэнна асветленым горадзе, асабліва, калі жылі на вуліцы Калініна. Але так жылі амаль усе. Былі і тыя, каму жылося значна горш.

У шасцідзесятыя гады горад рос, абнаўляўся. Людзі атрымлівалі жыллё, прыбіраліся, куплялі мэблю. І ўсе паўтаралі, як малітву: толькі б вайны не было ...

Возера ў канцы вуліцы Міцкевіча "стварылі" ў 1962 годзе. Паставілі плаціну і загаварылі пра "Лідскае мора". Падзея была не шараговая! Горад быў поўны азёраў, а купацца ўсур'ёз няма дзе. І вось, адбылося! З першымі цёплымі днямі народ накіраваўся на пляж, які быў завалены ... магільнымі плітамі габрэйскіх могілак, што знаходзіліся здаўна на беразе Лідзейкі і ёю ж затопленыя... Вельмі проста загаралі на замшэлых плітах з экзатычнымі старажытнымі пісьмёнамі. І гэта цягнулася даволі доўга: гадоў пяць, калі не даўжэй. Атэізм і вайна надоўга зрабілі людзей неадчувальнымі да сакральных рэчаў быцця, і таму яны не задумваліся аб рознага роду блюзнерствах.

Л.Л. Наш горад стаіць на балоце. І азёр у ім было шмат.

Л.К . Мне хочацца ўсё ж такі распавесці аб азёрах майго дзяцінства. Калі б не разруха тых часоў, Ліду можна было б назваць маленькай Венецыяй. Проста вадаёмы ў ёй былі недагледжаныя і з былых часоў выконвалі ролю памыйніц, калі паглядзець паштоўкі дзесятых і канца трыццатых. Гадоў трыста-чатырыста таму назад і пазней у горадзе займаліся гарбарнай справай. І злівы гэтай атрутнай вытворчасці сыходзілі ў чыстыя, яшчэ тады бірузовыя раўчукі, азёрцы, што былі дадзены Богам чалавеку для асалоды сэрца і ачышчэння душы ... Я памятаю Лідзейку, забалочаную не столькі раслінамі, колькі бытавым смеццем (старой мэбляй, ірваным адзеннем, трупамі жывёл і нават ... людзей), усе прагніло наскрозь і "выправеньвала" смурод. Але ў дзяцінстве ўсё роўна рака для цябе - жывая істота з жабінай ікрой па вясне, з апалонікамі, трытонамі і ўсюдыіснымі рыбкамі-калюшкамі.

Я ўжо казала пра зніклае возера на месцы мікрараёна, які стаіць праз дарогу ад былой школы № 2 (цяперашняй школы выяўленчых мастацтваў). Яго засыпалі ў 1961-62 гадах мінулага стагоддзя. Возера было ў зарасніках аеру, чароту і мячэўніка з яго аксамітнымі карычневымі даўгаватымі шышкамі. На прыколе пастаянна стаяла некалькі лодак з вёсламі. Побач, праз дарогу, яшчэ адно возера хавалася ад чужых вачэй у вялікім густым садзе, які цягнуўся ад цяперашняга дома па праспекце Перамогі, 21 да хімчысткі. Ён рос на месцы цяперашняй маласямейкі з крамай "Кветкі" і прылеглых пяціпавярховак. Азярцо ляжала ў мяккіх багністых берагах, дзе зараз паўднёвае крыло 4-й школы. Яно было вельмі маленькім і вельмі глыбокім. Самы доўгі шост не даставаў дна. Я пра гэта ведала, таму што хадзіла з сяброўкамі (у чацвёртым-пятым класах) гуляць з дзяўчынкай, якая жыла ў доме, што стаіць у гэтым садзе. З гэтага дома з мезанінам (цяпер - пр. Перамогі, 21) з часам зрабілі раённы аддзел народнай адукацыі. Дзяўчынку клікалі Таня Спірыдонава (яе мама працавала ў 1956-1958 гадах загадчыцай гарадскім здраўаддзелам гарвыканкама). Сад, відаць, разбівалі на насыпным грунце.

Невялікае азярцо драмала пад пераклічку жабаў на месцы цяперашняга ДАІ, за дзесяць крокаў ад чыгуначнага насыпу. Яно было мелкім, самыя глыбокія месцы - па пояс даросламу чалавеку.

За Фарным касцёлам плёскалася маляўнічае возера, усё ў зеляніне. На яго беразе ў садзе стаяў стары вялікі драўляны дом, дзе жылі нашы настаўнікі: Аляксандра Мікалаеўна Сасноўская, настаўніца геаграфіі, з мужам Робертам Юр'евічам, падпольшчыкам, партызанам, і дачкой Геней. Мы часта бывалі ў іх, рыхтуючыся да паходаў, спявалі песні з самім Сасноўскім, добрым, вельмі сціплым чалавекам. Тут жа была кватэра нашага настаўніка фізкультуры Георгія Фёдаравіча Бурака і яго жонкі Аляксандры Аляксандраўны, выкладчыцы беларускай мовы, паэткі.

Паколькі возера было праз дарогу ад нашай школы № 8 (там цяпер музычны каледж), мы бегалі на вялікіх перапынках купацца, калі верасень або май былі цёплымі. Я ніколі не страчвала такой магчымасці. Але глыбока не заходзіла. Гэтыя вар'яты хлапчукі маглі прымусіць насёрбацца вады з глеем! Там такое тварылася! Вярталіся мы на ўрок з мокрымі галовамі, спехам нацягваючы школьную форму на мокрыя цела, майку і трусікі. Галоўнае было высушыць коскі да прыходу дадому, інакш "лупцоўкі" не пазбегнуць. Але задавальненне пакрывала ўсе ангіны, атыты, бранхіты, лішаі і ўсякую іншую хваробу.

Пралог 4
Вуліца Калініна, яе ўклад і некаторыя жыхары ў 1954 годзе

Л.Л. Гэтае месца называлася Дзеканка - за касцёлам. Такую назву яшчэ помнілі ў той час?

Л.К. Вядома, назву не тое, што помнілі, а яна была агульна-ўжывальнай для карэнных жыхароў. Калі мы прыехалі ў Ліду ў 1954 годзе, трохі пажылі ў знаёмых і знялі кватэру ў самым канцы вуліцы Калініна. Кожную раніцу адтуль тата хадзіў на службу ў Паўднёвы гарадок праз палі і пералескі. Таму я акунулася ў асяроддзе мясцовых жыхароў, якія ў асноўным гаварылі на тагачасным польскім дыялекце. Я яго ўжо нядрэнна разумела, таму што давялося пажыць у Ліпнішках у 1952-1953 гадах. Там працавала ў школе мая цётка Ада Аркадзеўна Гарошка. Бацька вучыўся ў ваеннай акадэміі ў г. Іванава, дзе кватэр не давалі. А мы толькі нядаўна былі перадыслакаваныя з Паўднёвага Сахаліна (як гаворыцца, ні кала, ні двара.) Цётка мая апынулася ў Заходняй Беларусі таксама з "экзатычных месцаў" - з Ферганы, куды была эвакуявана з Масквы. У Фергане яна пазнаёмілася ў шпіталі са сваім будучым мужам-беларусам. Такім чынам, брат і сястра, якія не бачыліся з пачатку вайны, сустрэліся не ў сваім доме на Арбаце, а ў маленькім разбітым напалову польскім мястэчку. Вядома, перапіска ішла рэгулярна. Але ... шляхі Гасподнія невыведныя.

Л.Л. Далейшыя ўспаміны Ларыса Георгіеўна напісала сама і даслала мне для публікацыі.

РАЗДЗЕЛ 1
Вуліца Калініна, яе ўклад і некаторыя жыхары ў 1954 годзе

Такім чынам, у 1954 годзе мы пасяліліся ў самым апошнім доміку справа на вуліцы Калініна ў г. Лідзе. Домік быў невялікі, ахайны з садком і агародам. Гаспадарамі былі цётка Марыся і дзядзька Саша Тарашчук. У іх была дачка Іра, мая равесніца. Пані Марыся, як звалі яе суседзі, была слаўная жанчына, сціплая, разумная, пісьменная, працавітая. Асаблівых багаццяў у іх не было. Дзядзька Саша працаваў маляром. У яго быў заўсёды бледны незагарэлая твар, таму што працаваў ён, не складаючы рук, і быў запырсканы мелам і вапнаю. Цётка Марыся кіравала дома, дзе заўсёды быў парсючок, пара коз і, памятаецца, куры. Ад яе я пачула назву Дзеканка. Яна, калі казала гэтае слова, паказвала ў бок, дзе цякла рэчка. І я была ўпэўненая, што ў горадзе ёсць яшчэ адна рэчка - Дзеканка. Пазней я зразумела, што так называецца месца побач з галоўным касцёлам, дзе здаўна жылі ксяндзы, а частка зямлі належала Лідскаму дзеканату.

Нашу цётку Марысю ўсе вельмі паважалі. Яна скончыла гімназію перад вайной, і да яе многія ішлі па парады па розных жыццёвых пытаннях: які фасон выбраць для сукенкі, як раскроіць, ліст напісаць сваякам, нават стужкі аформіць для пахавальнага вянка (яна прыгожа пісала пэндзлікам). І спявала яна добра. Калі нашы бацькі збіраліся за святочным сталом, то спявалі песні: кожная сям'я - свае любімыя нацыянальныя. Памятаю цёці-Марысін голас з непаўторным пявучым польскім акцэнтам у польскіх "танга" трыццатых-саракавых гадоў. Многія з іх ведалі і мае бацькі. Спявалі паралельна на дзвюх мовах. А дзядзька Саша спяваў беларускія, свае родныя. Ён быў вясёлы, добры.

У цёткі Марысі была любімая сяброўка, "каляжанка" па гімназіі. Звалі яе Вава (напэўна, ад імя Валянціна). Яна прыходзіла раз у тыдзень або ў два тыдні. З'яўлялася ўся элегантная і халодная (я была ў першым класе і лічыла, што да дзяцей усе цёпла ставяцца). Іры яна ўсміхалася, а мяне не заўважала, і маю малодшую, зусім маленькую, сястрычку таксама. Цётка Марыся ў такія хвіліны ніякавата сябе адчувала. Я доўга цяміла: чаму яна так з намі? Відаць, у пані Вавы былі свае прычыны не любіць (а можа быць і ненавідзець) чужых ёй рускіх людзей.

Калі я не памыляюся, яна была вельмі самадастатковая, бо працавала на камбінаце харчовых канцэнтратаў. Памятаю, як Іра мяне вучыла завязваць на галаву хустку, "як цётка Вава на працы". Спосаб не просты. Ён увайшоў у моду зноў, калі я ўжо была студэнткай. Тады я ўспомніла цётку Ваву.

Улетку цётка Марыся часта брала з сабой Іру і мяне пасвіць коз. У той час калгасныя палі і лугі ўпрытык атачалі дамы канца вуліцы. Мы ішлі пад вечар па пясчанай дарозе да лесу - на поўнач (па цяперашняму - у бок лакафарбавага завода, якога тады не было). Луг справа быў увесь спаласаваны лініямі акопаў, парослых густой высокай травой. У палях цэлымі дзесяцігоддзямі іржавелі гарматы, часткі танкаў і іншай ваеннай тэхнікі і зброі (мы збіралі гэты ваенны металалом на працягу ўсёй вучобы ў школе). Трава і хмызнякі закрывалі з гадамі гэтыя сляды вайны, і пейзаж быў ідылічны: буйнатраўны луг, маленькая жанчына з дзвюма дзяўчынкамі і дзвюма белымі козачкамі, вечаровае, спакойнае неба.

Часцей за ўсё мы даходзілі да месца, дзе зараз стаіць Лядовы палац. Там было яшчэ адно, знаёмае мне возера, па плошчы роўнае стадыёну. Мяркуючы па расліннасці, яно хутка мялела і, натуральна, зарастала. За возерам ішоў лес. Мы садзіліся на беразе (там былі прывязаныя некалькі лодак), навязвалі коз на прыхаваны завостраны кол і глядзелі на сінюю ваду.

Цётка Марыся расказвала нам шмат цікавага: пра сваё дзяцінства, пра першыя ваенныя бамбёжкі немцаў па Паўднёвым гарадку; пра мясцовую вядзьмарку, якая жыла, калі яшчэ яе маці была маленькай; пра Лідскі замак і легенды пра яго. Я так ясна гэта бачу, быццам не прайшло з таго часу ... 60 гадоў ...

Легенды і ўся абстаноўка рабілі на мяне такое моцнае ўражанне, што, будучы студэнткай, я апісала іх у сваёй першай курсавой працы па фальклоры, дзе разам з паданнямі праводзіла сваё сціплае тапанімічнае "даследаванне" з нагоды назвы горада. Я проста адкрыла літоўска-рускі слоўнік на верагодных каранях: lidas, lidimus - балота. Маё "адкрыццё" заняло 15 хвілін у 1966 годзе ў Ленінскай бібліятэцы. Працу пахвалілі ... Усё дзякуючы цётцы Марысі і тым летнім вечарам.

Людзей, сярод якіх мы жылі на вуліцы Калініна, я памятаю добрымі і душэўнымі. Можа быць, гэта фільтр часу аддзяліў у маёй памяці ўсё грубае і злое, што непазбежна бывае ў жыцці, а асабліва ў перыяд, калі яшчэ не зажылі раны і крыўды вайны: страты пэўнасці існавання, страты нацыянальнага і сацыяльнага статусу, што закранула амаль усіх жыхароў гэтага краю па той і гэты бакі мяжы. Цяжка было і тым, хто застаўся, і тым, хто з'ехаў.

Праз дарогу ад Тарашчукоў, у якіх мы жылі, стаяў домік з высокім ганачкам, узорыстай верандай і традыцыйным гародчыкам з язвінам, кустамі бэзу, абавязковымі пышнымі півонямі. Гаспадыня, пані Сляцкая, ласкавая пажылая жанчына (а, можа быць, і зусім не пажылая, а яшчэ маладая; бо сямігадоваму арганізму ўсё здаецца старым, што старэйшае за яго) збіралася з'язджаць у Польшчу і "выпраўляла паперы" для гэтага. Яна жыла ў шчаслівым чаканні, але пры гэтым вельмі хвалявалася. Адно супакойвала, што там была нейкая далёкая радня. Гэта яна распавядала па-суседску маёй маме ... Потым яна з'ехала.

Злева ад яе хаты стаяла хата Пятроўскіх, гаспадар якой быў старшынём невялікага блізкага калгаса. Дом быў вясковы, небагаты. Было шмат жывёлы, а з ёй - не заўсёды да прыгажосці. Дзяўчынка Цэзя, дачка гаспадароў, была нам з Ірай аднагодкай, мы гулялі разам. Калі я прыходзіла да Пятроўскіх, Цэзя і яе мама паказвалі мне, як у сепаратары малако аддзяляецца ад вяршкоў, як потым з смятаны збіваюць масла. Мы з Цэзяй нават збівалі самі. Цікава! Пазней, ужо ў класах сёмых-восьмых, мы вучыліся разам у 8-й школе. Потым яна паступіла ў тэхнікум. Праз шмат гадоў мы з радасцю сустракаліся і ўспаміналі пра дзяцінства, дзяліліся навінамі пра старых знаёмых, пра сваіх дзяцей, унукаў. На месцы старой хаты яны з братам пабудавалі вельмі прыгожы дом на "два канцы", упрыгожаны гародчыкам з разнастайнымі кветкамі. Я бачыла дом, калі даходзіла да месцаў свайго дзяцінства на пачатку васьмідзесятых гадоў.

Чамусьці лепш памятаю не "свой", а процілеглы бок вуліцы. Справа ад дома пані Сляцкай праз пясчаную дарогу, па якой мы хадзілі пасвіць коз, размяшчаўся дом Ступновічаў. У іх было двое сыноў. Старэйшы быў ужо вялікі і, напэўна, працаваў. Малодшы быў мой аднагодак, прыгожы, вельмі незалежны і самастойны хлапчук (потым мы таксама вучыліся з Казікам Ступновічам у адным класе і, памятаю, я ў сваіх адчуваннях не памылілася. Сярод нас ён быў нешматслоўным, адказным і нейкім дарослым, вучыўся добра. Потым пайшоў працаваць і займаўся ў вячэрняй школе. Скончыў тэхнікум, працаваў, пашырыў і будаваў дом. Жыве там да гэтага часу ў вялікай сям'і дзяцей і ўнукаў).

Далей стаяў самы аддалены дом Кепеляў. Я памятаю там дзяўчынку Крысціну, якая была старэйшай на пару гадоў і вельмі мне падабалася. Яна была незвычайнай прыгажуняй з доўгімі косамі, шэрымі вялікімі вачыма ў чорных густых вейках. Часам мы разам з ёй хадзілі са школы. З некаторых часоў я пачала баяцца хадзіць пасля ўрокаў адна. Вуліца была доўгай, і па дарозе, бывала, мяне білі дзве навучэнкі чацвёртага класа, якім я была па пояс. Яны насоўваліся са зласлівымі пагрозлівымі тварамі, тапталі мне ногі, білі партфелямі. За што - не тлумачылі. Напэўна, не змаглі б (часам іх адганялі дарослыя мінакі). Нават імёнаў не ведала гэтых дзяўчынак. Але набыла вопыт знаёмства з чужой невытлумачальнай і нястрымнай жаночай нянавісцю. Крысціна была маёй выратавальніцай. Пры ёй ніхто да мяне не чапляўся. І мела зносіны яна са мной не як з "малышнёй", а сур'ёзна.

Мама дамовілася з кімсьці з суседзяў купляць у іх малако. І раніцамі нам прыносіла сырадой дзяўчынка гадоў пятнаццаці - Зюта. А калі тата вырашыў, што нам трэба паглядзець Вільню (тады не казалі: "Вільнюс", - рускія казалі: "Вільна", а тутэйшыя карэнныя жыхары: "Вільня"), то аказалася, што ў Зюцінай мамы там жыве сястра. Яны далі нам адрас радні і ліст, дзе прасілі, каб мы пажылі ў іх усёй сям'ёй некалькі дзён (тэлефоны тады былі толькі ва ўстановах, і тое не ва ўсіх, і ў кватэрах лічаных людзей, звязаных з бяспекай, з войскамі, з чыгуначным транспартам, у кіраўнікоў горада).

Не буду апісваць аглушальнага ўражання ад вежы Гедыміна, на якую мы з татам забраліся з самымі бясстрашнымі экскурсантамі, пераадольваючы шматлікія правалы вінтавой лесвіцы, не буду казаць пра ўзрушэнні ад выгляду горада, не закрытага зелянінай (была вельмі ранняя вясна) і, галоўнае, - вышынёй. Скажу толькі, што гэтыя зусім чужыя нам людзі прынялі нас, як родных. Яны амаль не размаўлялі па-руску ... Уначы я не спала ад узрушанасці. Гаспадыня, адчуўшы і зразумеўшы мой стан, доўга сядзела ў мяне ў нагах, пагладжваючы мае рукі і спіну, напяваючы нешта па-польску, ласкава супакойвала, пакуль мне не ўдалося заснуць.

Дабраславі, Гасподзь, дабрыню беднага побыту і простую сардэчнасць людзей, якія не зусім разумеюць тваю мову, але ведаюць: чалавек уратуецца ад азвярэння, калі дасць прытулак бяздомнаму і накорміць галоднага не толькі з "сваёй зграі". Я навучылася гэта разумець вельмі рана ў час бясконцых пераездаў і шматдзённых "гасцін" у пакоях маці і дзіцяці на незлічоных вакзалах, пакуль тата шукаў кватэру для прытулку. А як было маме ... Двое маленькіх дзяцей і мара: спакойна зварыць ім кашу, памыць і папрасаваць вопратку дзе-небудзь. Я не памятаю яе слёз, скаргаў, незадаволенасці. Толькі стомленасць ... Адна вялізная падзяка, падзяка жыве ўва мне ўсё жыццё да ўсіх людзей, пад чыім дахам я калі-небудзь знаходзіла прытулак і супакой ...

РАЗДЗЕЛ 2
Цэнтр Ліды 50-х гадоў

Тут, у гэтым раёне вуліцы Калініна я пайшла ў чацвёртую за адзін першы клас школу. І нумар школы быў таксама 4. У першы раз у жыцці я ўбачыла такую малюсенькую школу: аднапавярховую, цесную, з верандай, быццам звычайны жылы дом. Стаяла яна ў самым пачатку вуліцы Лётнай (цяпер вуліца генерала Бяды). Я ўвесь час вучылася ў велізарных, прасторных, урачыстых будынках. У Даўгаўпілсе мне нават пашанцавала быць вучаніцай жаночай школы! А тут - чатыры класы ў дзве змены. І ўсяроўна месца было мала. Мы сядзелі па трое за адной партай.

Дырэктар школы Кацярына Аксенаўна Гарбацэвіч была маленькай, з гладка зачэсанай галавой і цяжкім вузлом касы на патыліцы, а голас у яе быў адваротнапрапарцыйны яе росту. Яна спакойна перакрывала наша гарлапанства на перапынках, прытым без напружання і раздражнення. Яна прывяла мяне ў клас Лідзіі Іванаўны Скакальскай, дзе я правучылася дзве чвэрці першага класа і адну чвэрць другога. Мне было добра ў гэтай кампаніі. Я адчувала ўважлівы погляд настаўніцы, у якім быў і гумар, і ацэнка маіх паводзін (не заўсёды адабральны) і нейкую роднасць шмат у чым.

Дзеці ў класе былі добразычлівымі, сустракаючы некаторых дзяўчынак гадоў праз 25, мы пазнавалі адна адну з той жа сімпатыяй, што і ў дзяцінстве, і размаўлялі. Было шмат дзяцей з вельмі вялікіх і бедных сем'яў. У іх часта не было ніякага абутку. Такім вучням аказвалася дапамога ў выглядзе абновак: чаравікаў, порткаў хлопчыкам, часта купляліся паліто, шапкі, валёнкі, форменныя сукенкі і нават партфелі. Гэтым не перамагалася хранічная пасляваенная галеча, але радасныя хвіліны былі. Вучоба шмат каму давалася нялёгка з-за мовы. Навучалі на рускай мове, а ў сем'ях гаварылі на беларускай, альбо на польскай. Лідзія Іванаўна была цярплівая і спачувальная, і, каб яе разумелі, многія словы казала ў трох варыянтах, калі сама іх ведала; мяркуючы па гаворцы, яна была з глыбіні Расіі.

Была ў нас выдатная настаўніца - вясёлая, прыгожая, са звонкім голасам і вялікімі карымі вачыма. Ах, як яна спявала! А як танчыла! І гаварыла і па-руску, і па-польску, і па-беларуску. Калі яна з'яўлялася ў школе, прыбаўлялася радасці і надзеі, выпраўляўся настрой, сапсаваны двойкай. Да яе гарнуліся самыя безнадзейныя хуліганы і вечныя плаксы. Звалі яе Вера Станіславаўна Дзьякевіч. Яна толькі скончыла наша Лідскае педагагічнае вучылішча і жыла недалёка ад школы. Усе марылі з ёй пагаварыць ці хаця б пастаяць побач.

Да ранішніку 1 мая яна з намі развучыла песню з танцам "Ой, трапілася, птушачка, стой...". Мы танчылі ў белых марлевых, туга накрухмаленых пышных сукенках, упрыгожаных папяровымі вясновымі кветкамі, а ў руках трымалі дугі з дубчыкаў, унізаных кветкамі, з дапамогай якіх удавалі сілкі, у якія трапіла птушка - Света Бачыла. Птушка ўмольвала адпусціць яе, але мы не згаджаліся:

Не адпусцім, не адпусцім.

Заставайся з намі!

Мы дамо табе цукерак,

Чаю з сухарамі.

Усё канчалася шчасліва: мы размыкалі кола, і птушка ляцела на волю. Поспех быў неверагодны!

З цеснага класа, які выконваў функцыю актавай залы, выбрацца было немагчыма. Мы, як камса ў бочцы, аднадушна захапляліся талентамі адзін аднаго і, затаіўшы дыханне, чакалі кожны нумар канцэрту. Хлапчукі каля задняй сценкі забіраліся на свае парты з нагамі і бачылі ўсё лепш за ўсіх. Другакласнікі паказвалі сцэнку пра нядбайнага кухара. Тры матрошкі ў сарафанах і хустачках дакаралі рослага, гладкага кухара, які аблізваў чарпак:

Кухар, кухар! Капуста кіпіць, каша прыгарэла!

Дзеці вельмі есці хочуць!

Нахабны, спакойны татарысты кухар абыякава адказваў:

А мне якая справа?

Потым гэты "кухар" вучыўся ў нашым класе (з 5-га класа) - Славік Дамжальскі, душа кампаніі, з вялікім дарам прамоўцы, вельмі любіў гісторыю. Быў выдатным спартсменам і ў камандзе лідскіх раварыстаў выступаў на многіх рэспубліканскіх спаборніцтвах. Служыў на флоце ў раёне Камчаткі. Ажаніўся і жыў у Петрапаўлаўску з сям'ёй. Шмат гадоў быў на караблі боцманам. Марыў вярнуцца на радзіму, не адмовіўся ад гэтага намеру, не гледзячы на складанасці жыцця. У пачатку двухтысячных гадоў усё-такі прыехаў, атабарыўся з сям'ёй у пасёлку Дзітва, уладкаваў дом ... Памёр у снежні 2014 года, не дажыўшы лічаных месяцаў да сямідзесяцігоддзя ... (Хай гэта будзе спозненым некралогам ад нашага класа ...).

Вось да якіх паваротаў прыводзяць "глыбакаводныя" пагружэнні ва ўспаміны дзяцінства.

Але я не губляю ніткі свайго апавядання. Галоўнымі і незаўважнымі героямі такіх нашых радасцяў былі не толькі настаўнікі, але і любімая наша Вера Станіславаўна. Гэта яна са сваёй вясёлай і загадкавай усмешкай, за якой таілася нейкая новая ідэя, выдумка, магла стварыць з нашай гарластай плоймы звонкі хор, танцавальную групу, маленькі тэатр. Дзякуючы ёй мы сябе адчувалі артыстамі, спартсменамі, мастакамі і верылі, што ўсё атрымаецца.

Мы скончылі першы клас і фатаграфаваліся сваімі вясёлымі калектывамі на фоне нашай драўлянай, ветлай школы. Дзяўчынкі прынеслі бярэмы белых пралесак, букецікі чаромхі, на балотах каля Лідзейкі нарвалі буйной жоўтай лотаці. Лідзія Іванаўна ўзяла нечы партфель і на адваротным баку мелам вельмі прыгожа вывела: "1 "б" кл.". Яго паставілі да ног шчаслівай Ленкі Сліўкінай, якая сядзела наперадзе на нізенькай лавачцы. Нас урачыста сфатаграфаваў дзядзька вялікім апаратам на трыножку, схаваўшы галаву пад чорную накідку, а потым зняў вечка фотааб'ектыва, вядома паабяцаўшы вылет птушачкі.

О, наша далёкае дзяцінства, растлумач нам загадку жыцця! Чаму гэта, чым далей мы ад цябе, тым усё выразней і выразней цябе памятаем? Я гляджу на нашы амаль дзіцячыя твары, і бачу нягоды і клопаты, якія праглядваюць праз шчаслівую прастадушнасць таго ўзросту ... Усё было закладзена ў нас першапачаткова ... Добра, што чалавеку забаронена зазіраць у будучыню ... А калі і завітае неспадзявана, то ўсё роўна не паверыць, хоць нават будзе ведаць абсалютную праўду.

Маё першае школьнае лета было яшчэ даўжэйшым за мой першы школьны год з пераездамі, з новымі школамі, новымі ўражаннямі і новымі людзьмі. Я палічыла сябе дастаткова адукаванай дзяўчынкай, каб пачаць навучаць навакольную малышню чытанню і пісьму ў цёці-Марысіным хляве. Мы з татам насшывалі маленькіх нататнічкаў з выдраных лістоў маіх недапісаных школьных сшыткаў. Пачалі, як вадзілася, з "палачак" і "кручкоў" (Іра чамусьці маё "пачынанне" не падтрымала. Яна гуляла "ў школу" адна дома, зрабіўшы сабе "вучняў" з розных бутэлечак і флаконаў ад лекаў і адэкалонаў).

Яшчэ мне тата прынёс сапраўднае чырвонае чарніла і наліў яго ў чарніліцу-невылівайку. Ну, мы ўсе іх насілі ў школу, прывязаўшы да ручкі партфеля ў мяшочку са шнурком. Яна выглядала як шкляны цыліндр, у якога быў ўвагнуты шкляны конус з адрэзанай верхавінай роўна настолькі, каб у гэтую дзюру ўваходзіла драўляная ручка з металічным пяром "зорачка". Конус быў перавернуты верхавінай уніз унутры цыліндра. Калі чарніліцу перакуліць, то чарніла не вылівалася вонкі, а траплялі ў прастору паміж асновай конуса і верхняй часткай цыліндра (выраб вельмі просты, але лепш яго намаляваць, чым апісваць). Нават у партах рабіліся круглыя паглыбленні, каб чарніліцы не з'язджалі і не падалі. Усё роўна мы ўвесь час хадзілі з рукамі, запэцканымі чарнілам. У чарніле былі насы, шчокі, падручнікі, сшыткі, адзенне - усё, што мела дачыненне да працэсу вучобы. Гэта былі рэаліі нашага жыцця.

Пачынаючы з саракавых гадоў ХІХ стагоддзя чалавецтва нашай цывілізацыі пісала металічнымі пер'ямі (а да гэтага - гусінымі). Пры маім жыцці гэты няўхільны закон хутка мяняўся. У пачатку шасцідзесятых гадоў ХХ стагоддзя (у маім сёмым класе) мы адваявалі права пісаць аўтаручкамі, якія з'явіліся ў пачатку ХХ стагоддзя. У іх чарніла запампоўваецца па прынцыпе шпрыца або піпеткі. Настаўнікі пісьменства галасілі над перспектывай нашых загубленых почыркаў. Але мы ўпарта ішлі па шляху прагрэсу. Праўда, у правінцыі прагрэс заўсёды моцна тармозіцца. У адзінаццатым класе мая аднакласніца Ліза Аніна прывезла з канікул з Масквы неверагоднае вынаходніцтва - шарыкавую ручку! Мы імі пачалі карыстацца, скончыўшы школу, бо гэта было вельмі строга забаронена ў нармальнай савецкай школе ў 1964 годзе !!!

Патрапіўшы ў прафесійнае педагагічнае асяроддзе ў васьмідзесятыя-дзевяностыя гады мінулага стагоддзя, я пачула тыя ж цалкам сур'ёзныя ўстаноўкі на чарнільныя аўтаручкі. Толькі гэта ўжо было звязана не з вучнямі, а ... з настаўнікамі: класны журнал і ведамасць загадвалі запаўняць толькі аўтаручкай з чарнілам фіялетавага колеру. Давялося купіць аўтаручку ... Цяпер ужо я - сама тормаз прагрэсу: пішу не на кампутары, а ўсё па-ранейшаму шарыкавай ручкай.

Дык вось, у хляве ў нас было цікава. Дзеці вучылі літары ахвотна. Асабліва ахвотна яны, вядома, слухалі казкі, якія я ім расказвала. "Канька-гарбунка" П. Яршова чытала ім на памяць, нават са зноскамі. Памятаю двух маленькіх брацікаў з чорнымі чубчыкамі, вельмі прыгожых, па прозвішчы Яўдаха. Былі яны ціхія і ўважлівыя і, высунуўшы ад старання языкі, пісалі алоўкамі палачкі. Вывучылі мы літар пяць, я прыйшла дадому і сказала, што абвяшчаю вакацыі. Стамілася ...

РАЗДЗЕЛ 3
Плён асветы і летнія ўражанні

Аднойчы мама разбудзіла мяне рана раніцай. Загадкава і ўсхвалявана ўсміхаючыся, яна сказала: "Сёння свята ... Жніво!" Я пачула за вокнамі гукі многіх жаночых галасоў: смех, песні, нейкі незнаёмы шум. Ускочыўшы з ложка, кінулася да акна.

Наш домік з усходу абыходзіла нешырокая пясчаная прасёлкавая дарога, і тут жа пачыналася жытняе поле, працятае васількамі, рамонкамі, рагулькай. Мы з дзяўчынкамі там рвалі кветкі, плялі вянкі, любаваліся вялізнымі лупатымі стракозамі з празрыстымі дрыготкімі крыламі. Матылькоў там было - не пералічыць: розных кветак, памераў і відаў. Асабліва добра туды залазіць адной і моўчкі цалкам апускацца ў водар, шоргат, стракатанне, спевы шчаслівых птушак і губляць арыентацыю ў прасторы ад асалоды.

І раптам мой асабісты таемны свет знік. Поле стала плоскім, пустым, калючым, а на ім стаялі складзеныя як буданчыкi снапы майго некалі вольнага, дрымучага, пахучага жыта. Жанчыны і дзяўчаты, павязаўшы галовы хусткамі, сярпамі зразалі жытнія сцяблы і плаўна акуратна, нават неяк грацыёзна, укладвалі, скручвалі перавясла і звязвалі ім тугі прыгожы сноп.

Мама стаяла каля акна, і яе светла-шэрыя вочы блішчалі ад слёз. Жанчыны працавалі хутка, усё далей сыходзячы лініяй ад нашага двара, пакідаючы спусцелыя палі. Удалечыні махала крыламі жняярка. Гэта такая старажытная сельскагаспадарчая машына для зразання травы. Тады яна шырока выкарыстоўвалася. Я яе ўжо ведала па жыцці ў вёсцы. А вось камбайны з'яўляліся вельмі вялікай рэдкасцю. Былі значна меншыя за цяперашнія і ламаліся няспынна.

Потым прыехалі вазы. Мужчыны загрузілі іх даверху цяжкімі снапамі і павезлі іх малаціць. Поле стала зусім сіратлівым, але праз некалькі дзён у ім загучалі дзіцячыя галасы. Гэта прыйшлі вясковыя хлопцы збіраць каласкі. Тады гэта было вельмі актуальна. У час жніва і пагрузкі каласкі адломваліся ад сцёблаў, выпадалі з снапоў і заставаліся ў полі. Дзеці ішлі ланцугом па ржышчы і падбіралі страчаную частку ўраджаю. Зляталася мноства птушак, буслоў (але пад вечар, калі ўсе сыходзілі па хатах). Пасля вайны птушкі доўга баяліся людзей, хаваліся, вельмі трывожыліся. І толькі ў сямідзесятыя гады буслы пачалі хадзіць следам за грукатлівымі камбайнамі і наядацца да адвалу, не баючыся ні шуму, ні небяспечнага суседства машын. Тады ж і лебедзі пачалі з'яўляцца на азёрах. Даверыліся!

Насельніцтва правінцыйных гарадоў, асабліва прыватны сектар ускраінных вуліц, значна лягчэй выжываў пасля вайны, чым насельніцтва буйных гарадоў. Прыватны сектар павялічваўся за кошт навакольных сельскіх жыхароў, якія не пакідалі свайго сялянскага занятку: агародніцтва, жывёлагадоўлі, садаводства. У Лідзе заўсёды былі багатыя базары. Усе жыхары вялікіх вуліц з сельскім укладам (Калініна, Свярдлова, Энгельса, Горкага, Чырвонаармейскай, многія былі вёскамі, якія ўвайшлі ў склад горада) і прылеглых да іх завулкаў трымалі, кароў, свіней, авечак, коз. Базар быў звычайна поўны вельмі добрых і недарагіх мясных і розных малочных прадуктаў у адрозненне ад крамных, якіх хранічна бракавала.

Вуліца Калініна майго дзяцінства ў 1954 годзе мела велізарны статак кароў. І нават пастух быў наёмны - надзейны, дасведчаны. Раніца пачыналася са стрыманых дыялогаў гаспадынь з каровамі ў хлявах і ўтульнага дзінькання струменчыкаў малака аб даёнку. Дзесьці пры канцы вуліцы чуўся свіст бізуна. Расчыняліся шматлікія вароты для жывёлы, і палегчаныя ад ранішняга надою каровы выходзілі ў родную звыклую кампанію. Падымаўся ў паветра астылы за ноч дробны пясок па баках брукаванай дарогі. Каровы віталі адна адну і пастуха гучным мыканнем і нарастаючай масай, губляючы з-пад прыпаднятых хвастоў цёплыя пахкія аладкі, ішлі па звыклым маршруце: па бліжэйшых лугах, пералесках.

А ўвечары ўсе чакалі сваіх прыгажунь каля брамы, стрымлівалі хваляваннем: ці ўсё ў парадку, ці здаровая, ці не згубілася, ці поўнае вымя прыдбала за дзень. О, гэта было дзейства!

Мая малодшая сястрычка, якой было два гады, хапалася ручкамі за плот і, заражаная агульным узбуджэннем, крычала мне: "Ляка, муко ідзе! Муко ідзе!" ("Ларка, малако ідзе! Малако ідзе!").

Коз і авечак пасвілі хлапчукі гадоў дванаццаці-чатырнаццаці. Такіх пастухоў было не менш за два. Выходзіў гэты статак ужо пасля кароў. Асаблівай высакароднасцю і стрыманасцю паводзін ён не вызначаўся. Статак бляяў, гарлапаніў, штурхаўся, подла бадаў тых, якія ішлі наперадзе ў азадкі і таксама падымаў пыл, ад якога немагчыма было доўга ні адчхацца, ні аддыхацца, і ўсе хаваліся. "Пастухі" выглядалі пагрозліва і рашуча. Ішлі ў велізарных бацькавых ботах і драных не па іх росце кацавейках ніжэй каленяў. Адказнасць за ўскладзеныя на іх абавязкі чыталася ў іх бясконцых пляўках і дзелавым маце на адрас рагатых падапечных, якія разумелі, што іх можа чакаць у выпадку непадпарадкавання.

Часцей за ўсё на чале статка я памятаю двух Янкаў: адзін вышэйшы, з вывернутымі пачырванелымі ніжнімі павекам, відавочна, у выніку нейкай хваробы. Другі Янка быў маленькі прысадзісты, чарнявы са зрослымі шырокімі чорнымі бровамі. Яны абодва зверскі смалілі смярдзючую махорку і цалкам адчувалі сябе дарослымі мужчынамі ў свае дванаццаць-трынаццаць гадоў.

Пазней, жывучы ў парку, я часта іх бачыла паасобку ў натоўпе людзей, якія гулялі ці на танцах, яны сталі дарослымі, сарамлівымі, прыстойна апранутымі. Янак з хворымі вачыма насіў цёмныя акуляры. Цяпер ужо мне было дванаццаць гадоў, а ім - дзевятнаццаць. Яны збіраліся ў войска на цэлыя тры гады. Тады столькі служылі. Натуральна, яны мяне не памяталі і не ведалі.

Як я ўжо паспрабавала апісаць, маё першае школьнае лета было проста перапоўнена ўражаннямі для дзіцяці, якое пачынае ўсведамляць плынь жыцця, што імчыць яго пасля дабраслаўлёнага паўдзіцячага сузіральнага існавання ... Я пабывала ў лагеры, дзе тры тыдні (!) не бачыла бацькоў і змагалася з апаноўваўшымі мяне слязьмі з нагоды майго "сіроцтва". Там жа я пачала падазраваць, што люблю камандаваць, не маючы на гэта абсалютна ніякіх падставаў, ні разумовых, ні ўзроставых. Здавалася, што ўва мне жыву "я" - будучая, дарослая. І гэтая будучая "я" строга і крытычна ставіцца не столькі да навакольнага свету, колькі да сябе - самаўлюбёнай, пераацэньваючай свае магчымасці, здольнасці. Адным словам, станавілася сацыяльнай істотай. Мае назіранні за сабой і хлопцамі розных узростаў, за важатымі (а ў лагеры было 7 атрадаў!) давалі ежу для разважанняў.

Хочацца проста апярэдзіць мае наступныя жыццёвыя ўражанні, якія без папярэдняга абзаца могуць выклікаць сумневы ў суразмоўцы ... Аповед ўсё ж такі больш тычыцца кавалачка гісторыі горада, як яе бачыла дзяўчынка сямі гадоў. Вядома, гэта апрацавана памяццю, фармавалася на працягу жыцця характарам і ў канчатковым варыянце - любоўю да дзяцінства, у якім не было клопатаў, а калі і былі, то цалкам пасільныя.

Зусім не памятаю пачатку другога класа, а памятаю экскурсію на цагляна-кафляны заводзік, які размяшчаўся на вуліцы Калініна ў двухпавярховай хаце. Гэта была ціхая зусім ручная вытворчасць без грукату і шуму ў параўнанні з аўтабазай, другім вытворчым прадпрыемствам, якое давала працу шмат каму з жыхароў вуліцы. Было цікава бачыць тэхналогію вытворчасці цэглы і кафлі. Маленькая экскурсія паклала пачатак яшчэ аднаму шляху спасціжэння жыцця: цуд, які здзяйсняецца чалавечымі рукамі. Тоўстая, мяккая, мокрая гліна, якую можна ірваць і камячыць, раптам, пасля абпалу ў печы, ператваралася ў цвёрдую аранжавую цэглу. З яе людзі будавалі хаты на стагоддзі і даўжэй ...

РАЗДЗЕЛ 4
Паўднёвы гарадок

У канцы снежня 1954 года мы з'ехалі з вуліцы Калініна ў Паўднёвы гарадок і атрымалі аднакватэрны фінскі домік. Перавозіў нас на раздрызганай "паўтаратонцы" сам камендант гарнізона капітан Рыгор, які размаўляў толькі па-ўкраінску. Мама з сястрой Воляй ехалі ў кабіне, а мы з татам, з Рыгорам і нашым больш, чым сціплым скарбам трэсліся і падскоквалі ў кузаве.

Уезд у гарадок і КПП у тыя далёкія часы знаходзіўся ў самым канцы вуліцы Энгельса за малочна-кансервавым камбінатам. Трэба было збочыць налева і праехаць яшчэ метраў чатырыста (а можа быць менш). Цяпер гэта вуліца Наскова. Па гэтым апошнім адрэзку дарогі, здаецца, ішоў мост цераз возера. Возера было створана ў выніку запруды, на якой стаяў вялікі млын, які працавіта шумеў і пах падгарэлым ад трэння вотруб'ем. Вясковыя млыны я ўжо бачыла і паважала іх, як нешта жывое, вялікае, адушаўлёнае - карову або каня, напрыклад. Той млын стаяў паміж ускраінай горада і пачаткам вёскі Навапрудцы, якая потым стала гарадскім раёнам. Возера ад плаціны цягнулася за яшчэ царскую вузкакалейку, якая ішла (ідзе і цяпер) па чыгуначным мосціку да аэрадрома. Мне пашанцавала плаваць там у дзіравай лодцы і тануць. Не назусім ... Млына даўно няма, а замест возера цячэ ручаёк, геаграфіі якога я, на жаль, не ведаю: адкуль ён, чый прыток або рукаў, або самастойная рачулка [15].

Пераехаўшы, я рассталася са сваім ранейшым класам, але не са школай. У гарадку яшчэ не было ніякай навучальнай установы. Дзяцей вазілі ў горад, малых - у пачатковую школу № 4, а старэйшых - у сярэднюю школу № 3. Нам трэба было рана ўставаць і бегчы за КПП, куды прыходзілі па нас маленькія "насатыя" аўтобусы, якія былі на ўзбраенні ў гарадскога аўтапарка. (Потым яны, перафарбаваныя, падпраўленыя, доўга працавалі на "пасадах" катафалкаў. Я глядзела на іх, як на старых прыяцеляў). За адзін рэйс перавезці ўсіх хлопчыкаў і дзяўчынак было немагчыма, таму быў і другі. Усё роўна ў абодвух заездах аўтобус трашчаў па швах. Па дарозе мы дружна гарлалі ваенныя песні нашага дзяцінства, якія прынеслі нашы бацькі з франтоў, тыя, што гарлапанілі салдаты ў шыхце ў нашых родных гарнізонах, што спяваліся з кінаэкранаў. Вядома ж гэта былі "Тры танкісты", "Кацюша", "Вось салдаты ідуць", "У дарогу!", "Марш артылерыстаў", "Усё вышэй і вышэй" і г.д. Такія спеўкі вяліся двойчы ў дзень, таму спявалі добра, правільна, дружна, гучна і з задавальненнем. Чацвёртакласнікі падстаўлялі ў песні свае ўласныя словы. Напрыклад, у "Маршы артылерыстаў":

"Артиллеристы! Сталин дал приказ

Поймать училку и выбить левый глаз!

И сотни тысяч батарей,

За слезы наших матерей,

За наши двойки и колы - огонь!"

Нас, маленькіх, спачатку бянтэжыла такое блюзнерства, але потым мы натхнёна гарлапанілі гэтую бязглуздзіцу.

Мой новы клас быў больш шматлікім. У ім было так цесна, што цяжка апісаць! Настаўніца, якая намі займалася, мне не вельмі падабалася. Але так думаць было нельга! І я пачала шукаць у ёй нешта добрае, але ўсё больш расчароўвалася. Не магчыма было злавіць яе погляд, нават калі яна да цябе звярталася. Не памятаю яе ўсмешкі, адрасаванай хоць да каго-небудзь з дзяцей. Голас і гаворка былі невыразныя, у іх не было цяпла, якое заўсёды адчувалася ў іншых.

Атмасфера класа таксама была для мне нязвыклай. Пачала заўважаць, што частка дзяўчынак і хлопчыкаў на перапынках падыходзяць да настаўніцы з нейкімі скруткамі і з ўгодлівай ўсмешкамі уручаюць ёй гэтае "нешта".

- А што гэта яны носяць? - Спытала я хлопчыка, з якім сядзела.

- Падарункі ўсякія, - адказаў ён.

- Якія падарункі? У яе што, імяніны?

Ён паглядзеў на мяне і, ацэньваючы маю цемру, прамовіў:

- Духі, адрэзы, кансервы ... Што тут незразумелага?

- І ты носіш? - Спытала я, густа чырванеючы, і, заміраючы, чакала яго адказу.

- У нас грошай няма, - сумна ўздыхнуў хлопчык.

Я падзялілася сваімі ўражаннямі з татам. Тата скрыгатнуў зубамі і матнуў галавой:

- Ну ... пачынаецца ...

- Што? Што пачынаецца?

- Халуйская мудрасць.

- А што такое "халуйская"?

- Халуй - гэта дурань, які лічыць, што за грошы, падарункі, хлусню і прыніжэнні можна выглядаць разумным, сумленным і годным.

- А дзеці - яны таксама халуі?

- Дзеці - не, але могуць стаць з часам.

Пазней, чытаючы пра гарнізоннае жыццё да рэвалюцыі ў аповесцях і апавяданнях А. Купрына, я пазнавала незабыўныя рысы той асаблівай атмасферы, якая панавала ў нас у вайсковых гарадках ў пэўных слаях, калі жонкі і дзеці дзяліліся на катэгорыі, адпаведныя званням і пасадам кіраўнікоў сямействаў. Вядома, там былі і сапраўдныя інтэлігенты, але я думаю, што ім было вельмі няўтульна, часта - сорамна.

Быў і іншы бок гэтага невядомага пакуль мне жыцця: знаёмства з новымі сябрамі, сумесная вучоба, гульні, прырода, кніжкі. Мы з татам прыносілі з лесу саджанцы і садзілі іх каля дома. Я дапамагала маме ў агародзе. Зноў, як у маім раннім дзяцінстве, вакол стукалі кірзавыя салдацкія боты, у рытм якіх сотні горлаў бадзёра крычалі з маленства родныя мне песні:

"Непобедимая и легендарная,

В боях познавшая радость побед,

Тебе, любимая родная армия,

Шлет наша родина песню-привет!"

Па святах гучалі аркестры, усё станавілася вясёлым і радасным ад кумачу і парадных мундзіраў нашых бацькоў, ад іх шматлікіх ваенных узнагарод. У 1955 годзе майму тату было толькі 35 гадоў ...

РАЗДЗЕЛ 5
Як мы сталі артыстамі

Звычайна пасля навагодніх зімовых канікул у горадзе праводзілі агляд мастацкай самадзейнасці ўсіх школ. (А, магчыма, гэта праходзіла і на зімовых вакацыях). Тады гэта называлі Алімпіядай, г.зн. спаборніцтва, "хто лепш". Узімку 1955 года школа № 4 напружана рыхтавалася да агляду. Кіравала падрыхтоўкай наша любімая Вера Станіславаўна. Побач увесь час знаходзіліся настаўнікі і дырэктар школы Кацярына Аксёнаўна з вельмі заклапочаным тварам. У школе не было акампаніятара. Уласна, у тыя часы гэта было нармальна, інструменты, спецыялісты-музыкі былі недазваляльнай раскошай. Спявалі мы заўсёды акапэльна, а танцавалі "пад язык". Але мы з гэтым звыкліся.

Я не магу сказаць за ўвесь горад з упэўненасцю, але доўгі час самым вядомым, самым жаданым для ўсіх быў Генадзь Міхайлавіч Багдановіч, яго "разрывалі" на часткі, - нязменны баяніст Дома культуры, настаўнік спеваў амаль ва ўсіх школах, герой ўсіх агульнагарадскіх ранішнікаў, кіраўнік паўтары дзясяткаў хораў (а можа, і больш). Я памятаю яго высокім, касматым, цёмнавалосым, ён вечна кудысьці спяшаўся, але ўсё памятаў і ўсюды паспяваў. У яго быў зычны бас, іранічная, але не крыўдная інтанацыя і відавочны метадычны талент: ён вельмі хутка развучваў з дзецьмі песні; у яго спявалі ўсе, таму што вельмі хацелася спяваць разам з яго баянам. Генадзь Міхайлавіч быў добрым музыкам.

Вядома, наша чатырохкласная школа нават заікацца аб такім чалавеку, як Генадзь Міхайлавіч не адважвалася... Але выступаць трэба. Песні вывучаныя, танцы адпрацаваныя, а музыканта няма. А які сцэнар! Замест проста разрозненых нумароў з абвяшчэннем кожнага асобна Вера Станіславаўна прыдумала кампазіцыю ўсяго канцэрту, аб'яднанага адной задумай. Мне здаецца, задума яе паўстала не з ідэалагічных мэтаў, а з "натуры", якая яе атачала - гэта наш шматнацыянальны калектыў: армянін Вова Аруцюнян, калмычонак Сашка Жываеў, абхазка Света Геніна, яўрэйка Ала Берман, падобны на малдаваніна Віця Купцоў і г.д. І ў кожным класе - россыпы гэтых тварыкаў.

Мы выходзілі на сцэну з вялікім гербам СССР на дрэўку, а ад яго цягнулася шмат чырвоных стужачак, якія трымалі ў руках прадстаўнікі розных нацыянальнасцяў у адпаведных касцюмах. Кожны чытаў кароткую страфу аб сваёй рэспубліцы. Мне дадзена была роля дзяўчынкі-беларускі. (Вера Станіславаўна злосна "адпрацоўвала" маё вымаўленне, таму што я чытала па-беларуску: і "дз", "ц" і мяккае "сь" я паўтарала па начах). Распавёўшы кожны аб сваёй зямлі, мы садзіліся на падлогу ў паўкола і па чарзе выконвалі песні і танцы. Мне яшчэ дасталася танцаваць "Бульбу" з адной дзяўчынкай. Хтосьці спяваў айзербаджанскую песню "Цып-цып-цып, мае цыпляткі", Люда Арлова танчыла "лезгінку". Канцэрт ішоў не толькі ў фармаце дружбы народаў. Паступова група адсоўвалася на задні план і вызваляла месца для калектыўных танцаў і драматычных сцэнак. А як мы спявалі гімн "Мы, беларусы"! ..

І вось ужо, мы гатовыя выступаць, у касцюмах стаім разгубленыя і засмучаныя, а настаўнікі ламаюць галовы, дзе знайсці музыканта. Абшукалі ўвесь горад, суседнія сельскія школы. Усюды была тая ж праблема. І раптам падчас размовы Вера Станіславаўна ўзгадала нейкую Ёнку і няўпэўнена сказала, што паспрабуе яе знайсці, бо тая ўвесь час у раз'ездах.

Нарэшце, нам абвясцілі, што прыедзе гэтая загадкавая Ёнка, але яе згода будзе залежаць ад нашай падрыхтаванасці, у яе няма часу вучыць нас спяваць. Мы чакалі, затаіўшы дыханне. Студзень быў вельмі снежны, мяла завіруха, нас мамы цёпла закутвалі, у школе горача палілі печы ... Адчыніліся дзверы з вуліцы, і ў школу разам са снежным роем і ў марозных клубах увайшоў чалавек у карычневай каракулевай кубанцы, карычневым паліто, з шалем да самага носа і з баянам у чахле з тканіны за плячыма. Вера Станіславаўна радасна кінулася да яго: "Ёна, дзень добры!". Чалавек моўчкі кіўнуў, расхутаў твар, выцер яго насоўкай і мы ўбачылі, што гэта цётка, толькі вельмі высокая і апранутая па-мужчынску. У яе былі вялікія карыя вочы, пульхныя губы, ніжняя злёгку выдавалася наперад. Гэта надавала асобе засяроджана-задуменны выраз.

Ёне спадабалася, як мы спяваем. Грала яна, заплюшчыўшы вочы, уважліва нас слухаючы. І наогул яна мала гаварыла. Сёе-тое дадала ў аранжыроўку песень, даступнае для дзяцей. А грала выдатна! У нас ад радасці і асалоды шчасліва стукалі сэрцайкі. Я чула, як яна ціха сказала нашай важатай: "Добра, Вэрця!" Мы парэпеціравалі з музыкай два дні, а потым паехалі па занесеных вуліцах з касцюмамі, дэкарацыямі ў стары Дом культуры, які талакой пабудавала пасляваенная моладзь у 1949 годзе [16]. Гэта быў цэнтр мастацтва, любові, цэнтр пасляваенных радасцяў і цудаў.

Ён стаяў у глыбіні двара на рагу вуліц Савецкай і Таўлая (за ім быў двухпавярховы дом з жоўтай цэглы). Гэта была пякарня, у якой пяклі выключна белы хлеб, батоны, сайкі і інш. У шасцідзесятыя гады пякарню пераабсталявалі ў вячэрнюю школу рабочай моладзі. А для паўнаты карціны паведамлю, што пякарня чорнага хлеба размяшчалася праз вуліцу ў нетрах старых завулкаў прыкладна на месцы цяперашняга Дома культуры, толькі бліжэй да самай Лідзейкі). Вуліца заканчвалася тады камбінатам харчовых канцэнтратаў, далей ішлі два-тры прыватныя домікі і балоты, стары драўляны мост цераз Лідзейку вёў у вёску Раслякі.

Можаце не верыць, але калі хочаце - праверце ў архівах: узімку 1955 года маленькая чатырохкласная школа № 4 у гарадской алімпіядзе школьнай мастацкай самадзейнасці заняла першае месца! Ці нас, малых, падманулі тады для заахвочвання ... Газета "Уперад" змясціла артыкул і адзіную фатаграфію ўдзельніцы ад нашай школы Люды Арловай у танцы "Лезгінка". Гэтая перамога была здабытая дзякуючы нашай незвычайна таленавітай Веры Станіславаўне Дзьякевіч і рызыковай, адважнай Ёне, якая так жа таямніча знікла, як і з'явілася. Круцячыся ў колах самадзейнага мастацтва або каля яго шмат гадоў, я так больш нічога пра яе і не чула ... Нават прозвішча не ведаю.

Вядома, нашы мамы таксама цягнулі на сваіх плячах вялікую частку гэтай перамогі. У школах тады касцюмаў не было. Усё шылі і ўпрыгожвалі бацькі, рабілі дэкарацыі, рэквізіт, рэпеціравалі нейкія нумары. Мая мама мне столькі касцюмаў пашыла! А тата іх афармляў усякай фурнітурай, ён задумваў ідэю касцюма. Ужо ў восьмым класе я гэта рабіла сама, дык ён нават крыўдзіўся, што яго адхілялі, і рабіў для малодшай сястры.

РАЗДЗЕЛ 6
Новая школа і новая настаўніца

У працы прамільгнуў другі клас, праляцела вельмі насычанае і змястоўнае лета. У канцы жніўня 1955 года нас чакаў сюрпрыз: у горадзе пабудавалі новую, незвычайна прыгожую і вельмі вялікую школу ў самым цэнтры, праўда, каля балота, затое побач з касцёлам і замкам! Нумар ёй прысвоілі "8-ай". (А дзе 7-я, я даведалася толькі ў восьмым класе, калі ўдзельнічала ў лыжных спаборніцтвах. Сямігадовая школа № 7 знаходзілася дзесьці ў канцы Слабады, непадалёк ад лесу. Там у лесе часта праводзілася лыжная эстафета, камандныя гонкі і г.д. дакладна гэтага месца я пазначыць не змагу, бо раён быў не мой).

Зараз наша мілая 8-я школа стала музычным каледжам ... Ах, якая гэта была асалода ўваходзіць у прыбранае, прасторнае фае з гардэробам, адчуваць пах фарбы і свежай вапны новага памяшкання, адкрываць вечкі партаў, яшчэ зусім новых, без драпін і надпісаў! У цокальным паверсе (прасцей кажучы, у скляпеннях) - велізарная гулкая высокая спартыўная зала, якая выконвала функцыі актавай залы з дапамогай разборнай сцэны ... Потым ужо стала ясна, што праект не прадугледжваў многага неабходнага. З першай паловы ўрачыстага фае зрабілі школьную сталоўку з буфетам, а з другой - піянерскі пакой. Гардэроб рассяродзіўся па класах у выглядзе вешалак каля задняй або бакавой сцяны - дзе як зручней. У школе не было туалета (напэўна, не было каналізацыі), і на перапынках палова школы бегла да цэментнага прахларыраванага туалета, ён быў на месцы цяперашняга дома з крамай, што звыкла клічуць "Юбілейны", таму што ўсё гэта было тэрыторыяй школы № 8. І як я цяпер успамінаю, у школе не было вадаправода. Пілі мы з бачка з кубкам на ланцужку, а тэхнічкі (прыбіральшчыцы) прыносілі ваду ў вёдрах. Вось толькі адкуль? Дзе я брала ваду, калі мыла падлогу ў класе, куды вылівала брудную? Забі - не памятаю. Пасля двухгадзіннага тэлефоннага "маніторынгу" з нашай настаўніцай па англійскай мове Галінай Васільеўнай Куліковай і маёй аднакласніцай Таняй Шостак усё ж такі ўзгадала, што ў правым тарцы будынка з зямлі выходзіла вадаправодная труба з кранам. Там, у двары школы, і набіралі ваду для ўсякіх патрэб, мылі рукі пасля праполкі на школьным участку і г.д. А чаму ж здзіўляцца? Усё вакол у руінах, на гэтым участку вуліцы Савецкай быў касцёл, тры-чатыры прыватныя дамы, а з боку нашай школы - даваенны двухпавярховы дом, жывы і цяпер, наступны за крамай "Юбілейны" [17].

Пра якія камунікацыі магла ісці гаворка? Яшчэ і былы гаркам (цяперашняя музычная школа) не стаяў ... Праўда, праз гады тры-чатыры гэтую вулічную вадаправодную трубу ўсё ж такі ўмантавалі ў будынак (напэўна, ад маразоў лопнула пару разоў), і ўсе нашы тры паверхі хадзілі па ваду ў "прылазнік" - нейкі таямнічы закуток на першым паверсе справа. У мяне, вечнага "даследчыка", было падазрэнне, што гэта была закансерваваная да лепшых часоў школьная прыбіральня (такія, здаецца, былі на кожным паверсе). Але ў 1964 годзе я скончыла школу, а "выгоды" так і заставаліся ў двары. У рэшце рэшт, гэтыя гістарычныя прыватнасці адбываліся шэсцьдзесят гадоў таму.

Першым дырэктарам школы быў цудоўны чалавек, эрудыт, інтэлігент - Барыс Аляксеевіч Скварцоў, ён выкладаў гісторыю. Я ведаю, што я кажу. Было, з чым параўноўваць. З намі, калі мы сталі пяцікласнікамі, Барыс Аляксеевіч размаўляў на "вы", без іроніі, без гумару. Мы гэта прынялі цалкам нармальна. Ён нас паважаў. А як мы яго паважалі! Не памятаю канфліктаў на яго ўроках. Памятаю, што я проста жыла ў старажытнай Грэцыі і ў Старажытным Рыме, асабіста слухала вялікага Дэмасфена, перажывала за Ганібала. У Скварцова быў вельмі прыгожы голас і ўзрушальная гаворка.

Але самае галоўнае было... Гэта быў надзвычайны сюрпрыз для цяпер ужо 3 "В" класа, настаўніцай якога была абвешчана Вера Станіславаўна Дзьякевіч! Наша першая лінейка была ў густой ліпавай алеі, другая частка якой зараз ужо адышла ў "распараджэнне" вуліцы Савецкай. Калі перад намі з'явілася са сваёй загадкавай усмешкай любімая Вера Станіславаўна, мы, устрывожаныя, разгубленыя, павіслі на ёй шчаслівым пчаліным роем. Падставы для трывог расталі, растварыліся.

Займаліся мы на трэцім паверсе ў велізарным светлым класе з батарэямі цэнтральнага ацяплення, а ў акно да нас зазіралі галінкі маладога высокага кедра, які цудам перажыў вайну і будоўлю. Цяпер бы яго абавязкова знішчылі, каб не перашкаджаў вялікім здзяйсненням ... Цяпер яго і няма...

Я праз сцены адчувала прысутнасць замка і вельмі ганарылася гэтай блізкасцю. Замак надоўга стаў "вотчынай" нашай школы. На яго тэрыторыі мы хадзілі на лыжах, праводзілі свае лёгкаатлетычныя спаборніцтвы, па некалькі гадзін маршыравалі "ў шэраг па шэсць" пад металічны адлік "а-раз-два-тры" нашага ваенрука Валерыя Іванавіча Жазуркевіча напярэдадні святочных дэманстрацый. Мы каталіся зімой на партфелях з замкавага пагорка, калі былі малодшымі.

Побач з нашай школай быў першы пасля вайны ў Лідзе аўтавакзал. Праўда, які гэта быў аўтавакзал? Так, магутны цагляны навес з касай. Там сядзець можна было толькі на ўласным багажы. Ну, можа быць, стаялі ля задняй глухой сцяны дзве паркавыя лаўкі. А вакол натоўпы беспрытульных людзей, якія чакаюць ад'езду, продажу квіткоў, перасадак сярод дзясятка аўтобусаў, што стаялі, скасабочыўшыся крыва і наўскос, стомленыя, брудныя каля капітальнага смуроднага сарціра на чатыры месцы (два "Ж" і два "М").

Не падумайце, што я іранізую. Гэта былі звыклыя рэаліі нашага часу пасля знясільвальнай і разбуральнай вайны. Аўтавакзал быў акурат на горцы, на якой зараз знаходзіцца мысок нашага калязамкавага скверыка, які пачалі закладваць паволі ў канцы сямідзесятых гадоў ХХ стагоддзя ... І над усім гэтым морам народа гучаў неразборлівы голас дыктара-дыспетчара: "Паважаныя грамадзяне пасажыры! Аўтобус Ліда-Табала адпраўляецца ў 12 гадзін 42 хвіліны". Пра месца не згадвалася. Аўтобусы рыпелі і кракталі, перагружаныя людзьмі і багажом. Але гэтыя ж людзі яшчэ нядаўна пакорліва пераадольвалі дзясяткі кіламетраў пешшу. А тут - такая зручнасць! Да 1961-1962 гадоў вакзал ператварылі ў аднапавярховы будынак з дыспетчарскай, буфетам, бытоўкай для кіроўцаў, з пячным ацяпленне стала цёпла. Але туалет застаўся ранейшым.

У новую школу сабралася шмат дзяцей з розных раёнаў, дзе я раней жыла. Я ж яшчэ ў першым класе павучылася і ў 1-й школе (да 4-й школы). Таму мне сустрэлася шмат былых аднакласнікаў, суседзяў, сяброў па гульнях. І хоць мы вучыліся ў розных класах, але ў мяне было адчуванне поўнага сяброўскага становішча ў школе.

Вядома, у дзяцінстве і юнацтве чалавеку ўласцівы максімалізм, катэгарычнасць або залішняя нясмеласць з недаацэнкай сябе. Здаецца, я прайшла праз усё і цяпер не цалкам пазбавілася ад гэтага. Але і ў дзяцінстве не любіла, і цяпер я не люблю прыстасаванцтва і непавагі чыёй-небудзь нацыянальнай або сацыяльнай годнасці. Мне здаецца, што традыцыі нашай школы № 8 складваліся заўсёды з гэтага, з нецярпімасці да падхалімства і чынапаклонства. Па меншай меры, настаўнікі, якія мяне вучылі, падарункаў не бралі і ставілі нам адзнакі не ў адпаведнасці з чынамі і нацыянальнасцю нашых бацькоў, колькі я памятаю. Антысемітызм забараняўся адразу. Мы занадта добра ведалі аб канцлагерах. Вайна была яшчэ побач ...

Так мы жылі, пакуль нас вучыла любімая наша Вера Станіславаўна, таленавіты педагог, рознабакова-таленавіты чалавек. Вельмі многія складаныя вузлы, якія мы міжволі завязвалі, зыходзячы з свайго вельмі рознага выхавання, сямейнага ўспрымання жыцця і іншага, развязвала наша настаўніца з дня ў дзень, з году ў год і вучыла нас быць незалежнымі, няхітрымі, любячымі, паважлівымі. Гэта было цяжка.

РАЗДЗЕЛ 7
Дэтэктыўная гісторыя і мастацтва марыць

У адной з нашых лепшых вучаніц сталі рэгулярна знікаць сшыткі з хатнімі заданнямі па арыфметыцы і па пісьму. Гэта адбывалася пасля ўрокай, калі дзяжурны збіраў сшыткі для праверкі настаўніку. Бедная Люда плакала і праз дзень брала новыя сшыткі, але і яны знікалі. Прыходзіла ў школу мама, падоўгу гаварыла з настаўніцай, клялася, што дачка штодня старанна выконвае ўрокі пад яе асабістым наглядам. У Веры Станіславаўны не было прычын сумнявацца ў яе словах ... У такія моманты знікненні сшыткаў спыняліся на тыдзень, а потым усё пачыналася зноў.

Аднойчы на ўроку працы, калі мы вышывалі падушачкі для іголак, за акном было цёмна, а ў класе цёпла і ўтульна, Вера Станіславаўна пачала расказваць казку пра дзяўчынку, якую вельмі любілі і песцілі ў сям'і. Дзяўчынка была сціплая і паслухмяная. Мама падарыла ёй маленькія залатыя завушніцы. Праўда, дзяўчынка вучылася не вельмі добра, а ёй хацелася ў вачах родных выглядаць лепей, каб у яе сшытках былі пяцёркі, а не тройкі, якія яна атрымлівала за памылкі. Вырашыла дзяўчынка, замест таго, каб самой рабіць урокі, паволі забіраць сшыткі ў выдатніцы ў сваім класе, з якой у іх былі вельмі падобны почырк. А ў тым класе, як і ў нашым, падпісвалі прозвішчы вучняў толькі на прыгожых вокладках, а не на саміх сшытках ...

Тут мы зразумелі, што перад намі зараз раскрыецца таямніца. Усе навастрылі вушы і затаілі дыханне. Мой сусед па парце злёгку штурхнуў мяне локцем і шапнуў: "Паглядзі на Светку Ц.!" Я азірнулася на ціхую нясмелую троечніцу, адзіную дзяўчынку, у якой былі ў тыя часы залатыя завушніцы. Яна была барвовага колеру і сядзела, заплюшчыўшы вочы ад жаху ... Астатнія таксама паступова здагадваліся.

- Ну, я бачу, што вы разгадалі казку-загадку, - спакойна працягвала настаўніца, - Засталося галоўнае: нашай гераіні ўстаць і выбачыцца. Праўда?

- Так ..., - сказалі мы ўразброд, узрушаныя і разгубленыя.

Света павольна ўстала над партай, гучна паклаўшы цяжкае вечка, і ... не заплакала.

- Гэта я, - сказала яна, не падымаючы вачэй.

- Сядай. Званок звініць. Заўтра распавядзеш мне ўсё?

- Так ...

Толькі цяпер, успомніўшы гэты выпадак з майго трэцяга класа, я думаю, якія таямніцы чалавечай душы застаюцца не адкрытымі да канца жыцця. Мы не ведаем, што Света казала Веры Станіславаўне, і што настаўніца казала ёй, але больш ніколі ніхто да гэтай тэмы не вяртаўся. Традыцыйнай "лупцоўкі перад тварам грамадскасці" не было. І, можа быць, гэта быў галоўны педагагічны ўрок у жыцці дзяўчынкі.

Першую класную насценгазету склала, намалявала і прынесла ў клас сама наша настаўніца. Гэта было вельмі прыгожа! Як цяпер памятаю, назву "За вучобу!". Было аформлена круглае маляўнічае пано, дзе галовы хлопчыка і дзяўчынкі, затаіўшы дыханне, схіліліся над сшыткам, у якім стаяла пяцёрка. Таямніча ўсміхаючыся, Вера Станіславаўна, сказала: "Вось, першы нумар я напісала і намалявала сама. Астатнія нумары будзеце выпускаць самі, без мамаў, татаў, наёмных мастакоў. Буду падказваць, выпраўляць памылкі ў нататках - і ўсё. Нам трэба выбраць рэдкалегію: хто будзе маляваць, хто перапісваць нататкі, хто знаходзіць і абдумваць тэмы нататак, якія будзеце пісаць усе па чарзе".

Мы чамусьці загарлапанілі: "Ура!". Выбралі ў мастакі мяне, Жэню Якаўлеву ў адказныя сакратары (у яе быў акуратны і прыгожы почырк) і ў рэдактары Віцю Каўрыжка за ўдумлівасць і сур'ёзнасць. Ну, і пачалі мы выпускаць газету. Спачатку, вядома, памучыліся! Але ў чацвёртым класе нашу газету ад школы адправілі на гарадскі агляд класных насценгазет. Месца, якое мы атрымалі, не памятаю. Але тады я зноў адчула ў сабе славалюбівасць і засмуцілася.

Наогул, славалюбства ў нармальным разуменні, у нармальныя часы заўсёды ацэньвалася як недахоп (любоў да гонару). Ведаем мы аб'ектыўна, ці заслугоўваем выказванне гонару? Наўрад ці ... Гэта справа нашага асяроддзя, пажадана, сумленнага і шчырага ... Але людзі прыдумалі ўжо фармулёўку "здаровае славалюбства". Яшчэ смяшней гучыць у вуснах журналістаў: "амбіцыйны праект", "пахвальна амбіцыйны малады чалавек". Амбіцыя, наогул, гэта неабгрунтаваная прэтэнзія. Амбіцыя - гэта адназначна дрэнна, гэта заслугоўвае ў лепшым выпадку гумару, у горшым - іроніі, строгай крытыкі.

У чацвёртым класе мы ўдзельнічалі ў закладцы школьнага фруктовага саду. Саджалі ўсе: з чацвёртых класаў па дзесятыя. Кожнаму класу дасталося пасадзіць па некалькі альбо кустоў, альбо дрэў. Вядома, галоўнае (правапнаваныя і ўгноеныя ямы пэўнага памеру і глыбіні) былі прыгатаваны старэйшымі - настаўнікамі і дзесяцікласнікамі, а саджалі дрэвы, закопвалі і палівалі вадой мы самі. У клас прыйшлі ўсхваляваныя. Вера Станіславаўна ціха сказала: "Супакоіліся. Склалі рукі на партах. Заплюшчылі вочы ... памарым, якім будзе наш сад праз дзесяць гадоў". У глыбокай цішыні мы прабылі каля дзесяці хвілін. Чуем голас настаўніцы: "Вочы можна адкрыць, а то сёй-той ужо засынае". Мы захіхікалі. "Дык што ж вы ўбачылі ў мары?" Што тут было!!! Лес рук, гарачыя стогны: можна, я! Можна, я!? Не, я!!!

Мы "прамарылі" ўсе званкі, пакуль "дзяжурная" па аўтобусах адна з мамаў Паўднёвага гарадка не ўварвалася ў клас з крыкам: "Апошні рэйс! Што ў вас здарылася ?!".

Першай тады сваю мару распавяла сама настаўніца: як мы прыйдзем да яе ў школу праз дзесяць гадоў - студэнтамі, рабочымі, службоўцамі, салдатамі і будзем гуляць па квітнеючым вясной садзе ... Усе узбунтаваўшыся дадавалі нешта сваё пра ўраджай, пра тое, якой вышыні вырастуць дрэвы, якія кветкі будуць расці пад імі і г.д. З гэтага моманту мы пачалі марыць. Усе. Мы марылі, не перастаючы, яшчэ два гады - аб нашым будучым жыцці, пра будучыню горада, кім мы станем. Я складала раманы "пра будучыню" і пераказвала іх у класе, размалявала ілюстрацыямі да іх шмат сшыткаў. Усе дапаўнялі мае сачыненні. Хлапчукі, вядома, з'язджалі ваяваць за свабоду неграў, або ляцелі на самалётах адкрываць неадкрытыя выспы з невядомымі плямёнамі. Дзяўчынкі ўлюбляліся ў капітанаў далёкага плавання, былі балерынамі на сцэне ці гралі на музычных інструментах дзецям, каб тыя спявалі хорам; іншыя шылі вельмі прыгожыя сукенкі і зараблялі шмат грошай. Нехта працаваў шафёрам і ездзіў ажно на Далёкі Усход ... Ой, чаго толькі не было ў нашых марах! .. А ўсё яна ... настаўніца...

РАЗДЗЕЛ 8
Коратка выкладзеныя важныя падзеі

У тым жа трэцім класе нас прынялі ў піянеры. Усім класам абмяркоўвалі, хто варты, хто не варты. Відавочных хуліганаў у нас не было. Гарэзавалі ўсе. Двоечнікі меліся. Мне іх было шкада. Ну, хто хоча быць двоечнікам? Значыць, у чалавека не атрымліваецца ... Я заўсёды памятала, як у першым класе з безнадзейна-саманадзейнай троечніцы (у першай чвэрці) дайшла да падзякі (ужо ў другой чвэрці).

Усё ж такі кагосьці не прынялі. Вера Станіславаўна сказала, што прыём у піянеры - вельмі сур'ёзны этап жыцця, а не падарунак на Новы год, і мы павінны пацвердзіць сваю гатоўнасць да гэтага справай. Будзе добрая вучоба - будзе дадатковы прыём. Ну, вядома, не абышлося без слёз ... У нас быў такі ўздым у настроі! Толькі адчуванне, што нехта сышоў з дыстанцыі, а мы пабеглі далей, напаўняла мяне пачуццём віны. (І так у мяне - усё жыццё ... Усё жыццё я падбіраю тых, хто "сышоў з дыстанцыі". І толькі двойчы сустрэла сабе субратаў ў гэтай справе. Падагульніўшы наш жыццёвы досвед, мы прыйшлі да высновы, што па мірскіх мерках мы нічога ад гэтага не атрымлівалі, акрамя няшчасцяў. Адна надзея на пятую евангельскую асалоду).

Нашы хатнія купілі нам вогненныя шаўковыя і штапельныя піянерскія гальштукі. Мы прынеслі нашы скарбы з піянерскімі значкамі ў школу. Значкі мелі выгляд чырвонай зорачкі з сярпом і молатам, над цэнтральным ражком якой шугалі тры языкі полымя вогнішча, а два ніжнія ражкі пераплятала стужачка з дэвізам піянерыі "Заўсёды гатовы!". Я так перахвалявалася, што сам прыём у піянеры мяне не ўразіў. Пасярод залы зрабілі малюсенькае "вогнішча" з яловага лапніку, палосачак кумачу і ... вентылятара. А я ўжо ў лагеры бачыла сапраўднае вогнішча! Шмат было прамоўлена ўрачыстага, высокага; старэйшыя піянеры нам павязвалі гальштукі, кожнаму аддаючы потым салют! Дадому я з'явілася паўсонная і тупая. Мама ўстрывожана кранула вуснамі майго ілба: "Быццам бы тэмпературы няма..." Тата паставіў дыягназ: "Пераўзбуджэнне якое перайшло ў тармажэнне. Хай кладзецца спаць".

Потым Вера Станіславаўна патлумачыла нам што такое "піянерскае звяно" - частка атрада, якая заснавана на дружбе і ўзаемадапамозе яго членаў. Мы разбіліся на звёны па сімпатыях, інтарэсах і суседстве, каб лягчэй было сабрацца. Звяно, у якое я патрапіла, было спрэс дзявочым. Так, здаецца, нашы першыя звёны, якія мы склалі самастойна, падабраліся выключна "па палавой прыкмеце". Вера Станіславаўна не стала аспрэчваць наша дэмакратычнае рашэнне. У наша звяно ўвайшлі Люся Сіраценка, Жэня Якаўлева, Ала Берман, я і Клава Фёдарава.

З уступленнем у піянеры стала больш цікавых спраў: зборы атрада, зборы звяна, зборы дружыны. Усё гэта было ўрачыста, святочна, з канцэртамі. Зборы звяна былі прасцей. Мы збіраліся для справы: вырашыць, каму дапамагчы з вучобай, па якім прадмеце, або праверыць адзін у аднаго хатнія заданні.

Аднойчы наша звяно вырашыла сабрацца, каб навучыцца рыхтаваць абед. Параіліся з Верай Станіславаўнай, яна ўхваліла тэму нашага збору. І дала нам шмат добрых парадаў: скласці спіс прадуктаў, палічыць суму грошай, падзяліць яе на ўсіх, папрасіўшы, адпаведна, у бацькоў; абавязкова з нейкай з мам схадзіць у краму ўсім разам і купіць усё неабходнае. Мы так і зрабілі. У выніку купляць вырашылі толькі мяса, а астатняе - для баршчу і кісялю прынеслі са сваіх запасаў. Усе гэта заняло цэлы тыдзень. Мая мама вучыла нас рабіць катлеты, мама Люсі Сіраценкі вучыла нас варыць боршч, іншая мама рабіла з намі бульбянае пюрэ і кісель. Мы толькі і бегалі з аднаго фінскага дамка ў другі (у Паўднёвым гарадку). Пад канец у некага сабраліся і паелі. Было смачна! Але стаміліся!

Вера Станіславаўна папрасіла нас распавесці ў класе аб нашым зборы звяна. Мы падрабязна распавялі. Быў канец дня, і ўсе глыталі слінкі на нашай "справаздачы". Настаўніца сказала: "Малайцы! Цяпер вы, напэўна, будзеце з'ядаць усё да кропелькі, што даюць вам мамы".

- Чаму? - Закрычалі нездагадлівая хлапчукі.

- З павагі да іх працы. Бачыце, колькі на гэта сыходзіць грошай, сіл і часу?

Так !!! - Хорам адгукнуўся згаладнелы клас, зрываючыся з месцаў.

... Пасля Новага года наша сям'я зноў пакавала рэчы, адпраўляла кантэйнер і з'язджала ў невядомасць: у Саратаў. Мяне зноў пачынаў хваляваць вецер падарожжаў, начны перастук вагонных колаў, гайданка купэйных паліц, вугальны пах вакзалаў, гудкі паравозаў. Гэта былі даўнія, з ранніх гадоў звыклыя адчуванні, дарожныя сны, моцныя і салодкія ...

Саратаў - горад вялікі і зусім не крануты вайной. Велізарны, багаты, з мудрагелістымі дарэвалюцыйнымі будынкамі, з тэатрамі, з крытым рынкам са шкляным дахам, з газавымі вышкамі. Але, галоўнае, гэта, вядома, Волга! Там шырыня ракі - чатыры-восем кіламетраў ... І берагі неверагоднай вышыні, як і веліч і прыгажосць усяго гэтага. Клімат тых краёў круты: ад плюс сарака да мінус сарака градусаў па Цэльсію. Вінаград, кавуны, дыні! ... Адным словам з другога берага Волгі на мяне глядзеў загадкавы твар маёй роднай Азіі ... Саратаў мяне прыняў стрымана, а потым раскрыў гарачыя абдымкі! Але я тужыла па маленькім, забалочаным, разбураным гарадку.

... Вярнуліся мы ў Ліду ў снежні 1956 года. Пасля катавасіі з жыллём нам загадалі пасяліцца на вуліцы Міцкевіча. Вядома, маё сэрца імкнулася на ранейшае месца, у Паўднёвы гарадок, да сяброў. Аказалася, што на новым месцы нават значна лепш, а да сяброў я вярнулася вучыцца ў 8-мую школу і нават у свой ранейшы клас.

Хваляванне было неапісальным, але сустрэча з хлопцамі прайшла нармальна і Вера Станіславаўна ўхваліла тое, што я не пайшла ў школу бліжэшую да майго дома. У яе змяніўся подпіс у нашых дзённіках. Раней была "В. Дзякевіч", а стала "В. Курыла". Значыць, выйшла замуж ... Віцька Каўрыжка, падрос (проста жах!). Кінуўся да мяне: "Ларыска! Нарэшце! Газету маляваць няма каму!" ("Нарэшце" - быццам ведаў, што я зноў прыеду!). Хлопчыкі многія выраслі, а Сашка Жываеў і Вовачка Раманаў былі такімі ж маленькімі, нават, здаецца, сталі яшчэ меншымі. Сашка падышоў да мяне са сваёй крывой усмешкай і сказаў: "Ну, ты і вымахала! Цяпер я з табой у адной пары танцаваць не буду. Засмяюць! " ... Значыць, гэта я вырасла.

З'явілася шмат новых аднакласнікаў, частка ранейшых з'ехала, але касцяк класа захаваўся. Нават "элітны салон" Жозі Старавойтавай з некаторымі заменамі заставаўся як і раней, яшчэ з другога класа. Цяпер у ім з'явіўся хлопчык (з новенькіх), бялюткі, чарнавокі, з ямачкамі, вясёлы, прыязны - Вадзік Родзін.

РАЗДЗЕЛ 9
Элітны салон і любоўная ліхаманка

Пра "салон" хачу распавесці падрабязна, як пра пупышку, якая збіралася выквітнець ў чарговы "свецкі сход", што было тыповым для гарнізоннай грамады любога вайсковага гарадка. Цэнтрам яго была Жозя (Жазэфіна) Старавойтава, прыгожая маленькая дзяўчынка з патрабавальна пераламанымі броўкамі. Яна ніколі не ўсміхалася, не смяялася, як большасць дзяцей нашага ўзросту. Ацэньвальны пагляд на каго-небудзь у яе змяняўся глыбокай абыякавасцю, альбо літасцівым дазволам прысутнічаць дзе-небудзь паблізу ад яе. У гэты гурток ўваходзілі дзяўчынкі, якія лічылі сябе годнымі таварыства Жозі, а былі так ... для ўсялякіх даручэнняў і дробных паслуг. Здаецца, адкуль што бралася?

Бацька Жозі - палкоўнік Старавойтаў, камандзір дывізіі, быў выдатным баявым лётчыкам, проста асам (казаў тата) і вельмі добрым камандзірам. Гэта быў невысокі, строга-прыгожы сівы чалавек. Мама - інтэлігентная і простая жанчына, з сівізной, часта акампаніравала нам на фартэпіяна (у гэтай школе ўжо былі інструменты) на зборах, на святах. У ёй і следу не было свецкасці і фанабэрыстасці. Жозя была ў іх познім дзіцем, а ў Маскве жыла старэйшая, даваенная дачка Лера, якая была ўжо замужам. Немаладыя бацькі вельмі любілі сваю дачку, але мама з ёй не нянчылася, як было ў іншых празмерна клапатлівых бацькоў, а тата бачыў яе рэдка з-за занятасці. Ён падхопліваў яе на рукі і высока ўздымаў у паветра, калі выпадкова сустракаў па дарозе з штаба ці калі заходзіў у Дом афіцэраў, а мы там рэпеціравалі або збіраліся на кінасеанс. Ён глядзеў на дачку, і яго арыстакратычны строгі твар станавіўся наіўным і шчаслівым, затое Жозя змрочна і патрабавальна зверху ўзіралася ў яго, капрызна нахмурыўшы бровы. Тут жа набягалі члены "світы" і распавядалі пра яе поспехі ў школе. Палкоўнік ім рассеяна ківаў, і, беражліва апусціўшы дачку на зямлю, спяшаўся па справах.

Вера Станіславаўна да нас усіх ставілася аднолькава. У яе не было любімчыкаў. Падарункаў ёй таксама не насілі. Можа быць, нехта і спрабаваў насіць, але яна дакладна не брала. Падлізаў яна мякка, але настойліва адхіляла, ці ўвогуле не звяртала ўвагі ні на іх, ні на такіх жа мам (мы гэта добра бачылі). Паклёпнікаў абрывала.

Жозю раздражняў гэты дэмакратызм, яна капрызіла. Бо раней было інакш! А тут нейкая роўнасць! Бывала, на зборах перад выступам яна адмаўлялася выходзіць на сцэну, плакала, спасылаючыся на дрэнны настрой, на тое, што хтосьці паглядзеў на яе насмешліва. Яе мама, Наталля Мікалаеўна, ціха шалела і абяцала "задаць" ёй дома. Дачка была непахісная. "Світа" з цяжкімі мордачкі гладзіла яе па спіне і галаве, спачувала невядома чаму. Вера Станіславаўна спакойна казала: "Нічога страшнага! Нумар Старавойтавай прыбіраем з праграмы. У іншы раз выступіць". Вось гэта перанесці было нельга! Жозіны вочы прасыхалі, тут жа загараліся абурэннем і гарачым жаданнем быць убачанай і пачутай. Яна тут жа заяўляла, што хоча выступіць апошняй, каб яе больш за ўсіх запомнілі.

"Світа" аўтаматычна стала піянерскім звяном, звеннявой была дзяўчынка, якую прызначыла Жозя. У чацвёртым класе звеннявая з'ехала, замест яе звяно да сябе зазвала новенькага Вадзіка Родзіна. Ён яшчэ не разабраўся, што ў нас "хлопчыкі - асобна, дзяўчынкі - асобна" і стаў прадметам абурэння для нашай брутальнай часткі класа. Мы з хлапчукамі жылі вельмі дружна, але тут падзел нас неяк рабіў дарослымі. Асабліва гэта важна было для хлапчукоў: свае таямніцы, праблемы і, наогул, мужчынскае грамадства - гэта армія, як у нашых татаў і г.д. Вадзік зразумеў хутка і сабраўся да хлопцаў.

Абмяркоўвалі гэта класам. Вера Станіславаўна прадаставіла нам "права веча", а сама сядзела і правярала сшыткі на задняй парце. Паступова пайшла размова пра раўнапраўе. Мы гаварылі тое, што чулі па радыё, чыталі ў кніжках. Вадзік амаль са слязамі казаў: "Усё правільна, дзяўчынак трэба абараняць і паважаць. Але я гэта буду рабіць і ў хлапечым звяне ...". Тут нечакана слова ўзяла Жозя. Вочы яе гарэлі халодным агнём, а ў голасе крыштальна звінела непадробная крыўда:

- Я пра цябе лепш думала, Вадзім. Я лічыла, што ты не такі, як усе, і зрабіла табе выключэнне, запрасіўшы ў наша звяно, каб яно таксама было незвычайным: звеннявы ў дзяўчынак - хлопчык! Мы нікога не трымаем, Вадзік! Праўда, дзяўчынкі?

"Світа" адкрыла раты. Хіба зразумееш гэтую Старавойтаву? Бо ўсім загадала ўгаворваць новенькага, каб ён запісаўся ў іх звяно! А тут ...

Вера Станіславаўна паклала цяжкі стос сшыткаў ў сумку:

- Ну, Вось і вырашылі. Усе, па дамах!

Жозя дрыготкім голасам нерашуча сказала:

- А галасаваць? Можа, нехта супраць?

- Ці ж мы - бюракраты? Пытанне датычылася Родзіна. Вырашана: ён пераходзіць да хлопчыкаў, - усміхнулася настаўніца.

- А размеркаваць яго ў звяно? - Яшчэ цішэй спытала Жозя.

- Ну, вырашыць неяк без нас. Праўда, хлопцы?

- Вядома! - заявіў самавіта Вадзік Хаменка, звеннявы аднаго з хлапечых звёнаў, беручы партфель і шапку. - Пайшлі, хлопцы! Лёсік кінем. З намі не прападзеш! - усміхнуўся ён па-сяброўску Родзіну.

Усе зразумелі, што Жозя закахалася. Ніхто яе не памятаў такой падатлівай, бездапаможнай, спакутаванай, як у гэты час. Праўда, гэта "зняцце кароны" было нядоўгім. Яна так жа раздавала загады сваім падданым і папяліла іх халодным позіркам за дрэннае выкананне. Зразумеўшы, што яе таямніца адкрытая, яна, не хаваючыся, засыпала Родзіна цыдулкамі на ўроках і на перапынках. У пасланнях былі, мабыць, просьбы і заданні. Ён іх па-рыцарску выконваў. Часам агрызаўся. Клас як быццам усяго гэтага не заўважаў. Ніхто не дражніўся, ня іранізаваў, не злараднічаў. Сапраўды, дзеці - святыя. Быццам усе разумелі, што самім калі-небудзь прыйдзецца праходзіць цяжкі шлях кахання праз пераадоленне ганарыстасці, самаадданасць, надзею на разуменне, уменне дараваць.

Родзін супакоіўся, знаёміўся з іншымі хлопцамі і дзяўчынкамі са школы і гарадка. Здавалася, усё ўвайшло ў берагі ... Але, не! Жозя раўніва назірала за зносінамі свайго непакорлівага рыцара. Многія з дзяўчынак нашага класа пасля кароткай размовы з Вадзікам на перапынку лавілі на сабе доўгія, пільныя, нядобрыя пагляды Старавойтавай. Ад іх станавілася не па сабе.

І раптам папаўзлі нейкія недарэчныя чуткі аб тым, што Жозя дала заданне адной з дзяўчынак у сваім звяне дастаць якой-небудзь атруты супраць мышэй і пацукоў, каб атруціць ім Родзіна, або дзяўчынку, якая, нібыта, яму падабаецца. Пра гэта распавядалі "пад страшным сакрэтам" па пяцьдзесят разоў у дзень. Я, вядома, не верыла і смяялася. Але Нінка Панькова, вылупліваючы вочы і чырванеючы, казала, што ведае гэта дакладна, што справа скончыцца дрэнна.

Потым у школу прыйшла мама адной з дзяўчынак "світы". Яна была вельмі ўсхваляваная, засмучаная, узбуджаная і нешта расказала Веры Станіславаўна на перапынку каля акна. Да мяне падбегла Панькова:

- Ну? Што я казала? А ты ўсё "плёткі! плёткі!". Вось гэтая цётка ў санчастцы працуе, там усякія лекі, яды! Так што, лепш маўчы, калі нічога не ведаеш!

У той дзень Вера Станіславаўна адмяніла апошні ўрок "вольнага чытання", на якім раз (ці два разы) на тыдзень нам чыталіся па-запраграмныя кнігі. Мы вельмі любілі яго. А тут нам настаўніца чытала, як цяпер кажуць, "хіт" пяцідзесятых гадоў - прыгодніцкі сапраўдны дэтэктыў для дарослых пра мяжу і шпіёнаў - "Над Цісай". Мы расчаравана загулі, але настаўніца не адрэагавала, а заклапочана дадала:

- Так! Прашу застацца звяно нумар адзін і Родзіна ... Я думаю, ненадоўга.

Усе сталі паспешліва збірацца, а я злавіла пераможны погляд Паньковой.

Выйшлі з класа, але большасць сыходзіць не спяшалася. Зкучкаваліся каля дзвярэй. Галасоў адтуль чуваць не было. Некалькі чалавек так і сяк спрабавалі што-небудзь разабраць. Дзверы крыху адчыніліся, і пяць-шэсць галоў зазірнулі ў клас. Звяно сядзела на першых дзвюх партах у сярэднім радзе перад настаўніцкім сталом. Вадзім сядзеў асобна за першай партай у радзе каля акна. У яго быў нейкі здзіўлена-разгублены выгляд. Дзяўчынкі ціха раўлі, акрамя Жозі ... Калі яшчэ некалькі цікаўных наваліліся на першых, дзверы шырока адчыніліся. Вера Станіславаўна моўчкі і з прыкрасцю накіравалася да выхаду з тоўстай чарцёжнай лінейкай, каб зачыніць дзверы, прасунуўшы лінейку ў ручку. У гэты момант Жозя гнеўна і пагардліва паглядзела на "кучу-малу", якая сузірала яе ганьбу.

Па-мойму, потым была нядзеля. А ў панядзелак клас сабраўся пад уражаннем праведзенага выхаднога. Суботняе хваляванне падзабылася. Пасля ўрокаў настаўніца сказала:

- Гадзіну нашага любімага чытання зробім заўтра сумесна з урокам працы. Хто супраць?

Мы зараўлі: "Ура !!!" На душы стала мірна і спакойна, і толькі Нінка Панькова азадачана ва ўсіх пыталася: "Што ж там было на самай справе?" Усе паціскалі плячыма і ішлі па хатах.

На наступны дзень на апошнім уроку працы мы рабілі работу, якая не патрабавала спецыяльнага тлумачэння (здаецца, працягвалі нейкае шытво) і зачаравана слухалі чытанне Веры Станіславаўны дэтэктыва "Над Цісай". Нехта з дзяўчынак летуценна сказаў:

- Вось, калі б ён ажаніўся з Тэрэзіяй!

- Так! - Нехта падтрымаў летуценніцу.

- Не дай бог табе такога мужа! - сказаў наш маленькі і мудры Вовачка Раманаў, - Ён жа шпіён ...

- Ну, Вова! - Знервавалася Вера Станіславаўна. - Ты ўсё сапсаваў. Як цяпер далей чытаць? Нецікава ўжо.

- Цікава! Цікава! - Загулі мы. Так хацелася цудоўнага жывога чытання настаўніцы, пагружэння ў той Закарпацкі пейзаж, у незнаёмае жыццё людзей іншага краю і ў звыклы нам вайсковы ўклад заставы.

Вера Станіславаўна адклала кнігу, паглядзела на нашы задумлівыя фізіяноміі і, усміхаючыся, сказала:

- Як вы выраслі ... Вось, і ўлюбляецеся ўжо ... Напэўна, усе закаханыя?

Нехта захіхікаў. Хтосьці фыркнуў. Сёй-той з хлапчукоў забурчаў:

- Не хапала яшчэ! ...

Я пачырванела і спадылба зірнула на настаўніцу: ці не пра мяне? Яна глядзела ў нейкую невядомую далеч і працягвала ўсміхацца. Ззаду нас з Людай Борка Лаўрэнцеў спытаў суседа па задняй парце Валю Міронава шэптам:

- Міронаў, ты закаханы?

- Так, - адказаў звычайна маўклівы Міронаў.

- У каго? - расхваляваўся Борка.

- У Ларысу.

Я ледзь не ўпала з парты, а мая суседка Люда Арлова крута павярнулася назад:

- У якую?

- У гэтую, - тыцнуў мне пальцам у спіну Валька. - Яна адна ў нас.

Я ўгледзела ў гэтай шчырасці жудаснае нахабства ці нейкі здзеклівы розыгрыш і не магла зразумець, які з варыянтаў больш дакладны. А потым, я не бачыла ў спакойным і сузіральным Міронаве "рыцара свайго рамана". А Міронава як прарвала:

- Чуеш, Канчэўская? Я цябе кахаю ...

- Маўчы, дурань! - зашыпела я раз'юшанай кошкай, - Я зараз Веры Станіславаўне скажу, - дадала я амаль ужо са слязамі.

А Міронаў усміхаўся! Гад! Значыць, розыгрыш ... Ды што ж я? Няўжо шкадую, што гэта - усяго толькі жарт?

Але Валька зняў усмешку з твару:

- Скардзіся ... Але я сказаў праўду ...

Мне здавалася, што ў гэтыя хвіліны ўвесь клас перашэптваўся прыкладна гэтак жа, як мы.

... - Толькі ніколі нікога не прымушайце вас кахаць. З гэтага нічога добрага не атрымліваецца ... Ні жалем, ні сілай кахання не даб'ешся ... - гаварыла задуменна настаўніца. - І з жалю каханне нічога не варта. Так рана я вам гэта кажу ...

- Кажыце, кажыце! - Дазволіў ззаду Лаўрэнцеў, - Нам гэта зусім не рана. Вось, зараз, напрыклад ...

Глухі кухталь ад Міронава перапыніў яго гаманлівасць.

- Ну, ты што ?! - Абурыўся Лаўрэнцеў, - я ж зусім не пра гэта!

- А пра што? Пра што? - Загулі хлапчукі.

У мяне ў вачах плылі чырвоныя кругі. Яшчэ імгненне - і страта прытомнасці ад ганьбы мне была забяспечана. Але тут - як у гогалеўскім "Віі" спявалі пеўні ў самы страшны момант - разліўся звон школьнага меднага ручнога званка. (Так-так! Тады яшчэ ў школах электрычных званкоў не практыкавалі. Тэхнічка цётка Тоня праходзіла па ўсіх трох паверхах з гэтым цяжкім дзесяцісантыметровым званочкам, неміласэрна яго трасучы, часам даручаючы гэтую ганаровую місію якому-небудзь выдаленаму з класа дробнаму хулігану).

Ніхто не спяшаўся з урока. Усім было добра. Было пра што падумаць. Толькі мне хацелася хутчэй застацца адной, каб перажыць яшчэ раз і паразважаць над усім, што адбываецца ... Жозю шкада і Міронава шкада ... Але "з жалю кахаць не варта" ...

Я ўяўляю, як зрэагавала б якая-небудзь гіпатэтычная адміністрацыйная асоба, пачуўшы гэткія душэўныя размовы настаўніцы з чацвёртакласнікамі ... (Можа быць, частка дзяцей і наогул не ўнікала ў гэта. Нават дакладна: не разумела, што да чаго). Але гэта былі такія патрэбныя нам хвіліны разважанняў, мімавольных пажаданняў, на якія не кожны дарослы чалавек здольны наогул ... Камусьці дадзена памятаць сябе ў дзяцінстве: як ты ўсведамляў свет і сябе ў гэтым свеце ... І думаў яшчэ не па агульнапрынятых схемах і катэгорыях, а так, як штохвілінна падказваў табе Бог, і ты быў здольны яшчэ Яго чуць ... Наша настаўніца гэта ведала, і ёй было лёгка з намі (І вельмі цяжка, вядома!). І як нам было надзейна з ёй!

РАЗДЗЕЛ 10
Разважанні аб умоўным ладзе і модах нашага дзяцінства

Калі я сыходжу ў свае дзіцячыя ўспаміны і доўга-доўга ў іх знаходжуся, пытаюся ў сябе, ці хацела б пабываць у гэтым мінулым зноў (ну, хоць бы з дапамогай машыны часу, якую, як абяцаюць, вось-вось скончаць навукоўцы). Не ведаю... Калі толькі вярнуцца з тым дзіцячым вострым адчуваннем жыцця, калі свет яркі, пахі вострыя; калі першае красавіцкае цяпло радуе ў лесе сінімі і белымі палянамі кветак; а апошнія лютаўскія завеі даюць захапленне адчування стыхіі; калі летняе сонца награвае ваду ў ночвах, дзе ты будзеш плёскацца пад вечар; калі забярэшся на высокае дрэва, з якога вельмі страшна злазіць; калі пахнуць зараснікі папараці ў ліпеньскім бары; калі тата робіць разам з табой шпакоўню, і вы збіраеце бярозавы сок; калі разам з мамай рыхтуеш і збіраеш на стол навагодні баль, а ў пакоях пахне, ззяе і падрыгвае ёлка ... Не ведаю ... Там жа было і іншае.

Пасляваеннае грамадства было нервовым і грубым. Біліся ў крамавых чэргах. Брыдкасловілі на кожным кроку. П'яны сусед ганяў жонку да цямна. Палілі ў ложках. Адзенне было бедным, яго шылі ў асноўным самі, як маглі. Большая частка насельніцтва ледзь зводзіла канцы з канцамі. Жылі ў жудаснай цеснаце, што таксама давала нагоду для пастаяннага напружання і раздражненняў. Зайздрасць пачынала кружыцца ў людзях, калі яны бачылі сваю галечу ў параўнанні з тымі, хто меў больш. І многія ўсё сваё далейшае жыццё прысвячалі таму, каб навакольныя зайздросцілі ім ... Уласна, гэта ўсё і зараз гэтак, але не ў такой ступені.

Памятаю, як у другім-трэцім класах выдавалася мала падручнікаў, таму адной кнігай "Родныя гаворкі" мы карысталіся ўтрох па прынцыпе суседства. У нашай групе першым падручнік браў Жэнька Ражкоў, рыжы аптыміст з сіплым голасам бывалага мужыка. З ім займалася яго бабуля, якая неміласэрна яго муштравала. Жэнька міралюбна адключаў мазгі, калі яго словалюбівая репецітарша ўзмацняла націск. Бабуля глядзела ў яго жабіныя сонныя вочы і стомлена адставала ад яго. Я, бывала, звярталася да яго па падручнік разы па тры (ён часта хварэў ангінай), хутка знаёмілася з тэкстам і пытаннямі, а ў дзверы ўжо ішоў Віця Кісялёў, наступны чаргавік.

А, напрыклад, працэс апранання. Ой, гэта і на самай справе быў працэс! Калі раніцай ужо астылі печы і мама важдаецца з новай падпалкай, трэба ўскочыць і зняць з сябе цёплую, доўгую мультановую кашулю, хутка надзець на сябе цёплы станік, які зашпіляўся ззаду на шэраг гузікаў. Гэта быў род цёплай дзіцячай бялізны, які выконваў і канструктыўную функцыю. Наперадзе на ўзроўні таліі на станіку былі два гузікі, на якія з дапамогай пяцель прышпільваліся дзве шырокія гумкі, доўгія па дзесяць-пятнаццаць сантыметраў, на канцах якіх былі зашпількі. Вось да гэтых гумак прышпільваюцца баваўняныя карычневыя панчохі "ў гумку". Зімой і восенню, вядома, надзявалі пад іх тыя ж баваўняныя панчохі з тымі ж станікамі. З адно боку - цёпла, а з другога - франтавата! Нашыя хлапчукі тады, акрамя звычайных портак, насілі шорты на шлейках і вельветавыя (цяпер кажуць "штроксавыя") брыджы.

Мяне мама заўсёды лаяла за панчохі, якія спаўзалі. Але так было ва ўсіх. Пра калготкі з эластыкам я даведалася, калі была ў восьмым класе. Гэта была раскоша, даступная мала каму.

Так, так вось, шкарпэткі тады таксама рабілі без гумак. Жанчыны і дзеці насілі шкарпэткі з каляровымі палосачкамі каля бакоў і адгіналі іх уніз. А мужчыны насілі канструкцыю з гумак з гаплікамі, якая надзявалася на галёнкі ног з зашпількамі пад каленным суставам. Да іх прышпільваліся шкарпэткі. Гэта рабілася, каб шкарпэткі не з'язджалі з-пад портак, а таксама для ўцяплення і акуратнасці. (Я гляджу сучасныя фільмы на сюжэты мінулых гадоў і з прыкрасцю бачу, як дрэнна мастак узнаўляе бытавую карціну эпохі, якую ён паленаваўся вывучыць. Не ўсе, вядома, дзякуй Богу! Але халтуры хапае).

Масавая дзіцячая вопратка была дыхтоўная, але вельмі аднастайная і панылая па колерах, асабліва зімовая: чорныя футры з труса, паліто з такога ж чорнага або карычневага драпу і цыгейкавыя шапкі-шлемы толькі чорнага колеру. Гэта - самае лепшае! Хлапчукі і дзяўчынкі амаль не адрозніваліся па палавой прыкмеце ў такім уборы. Тым больш, што ўсе хадзілі ў шараварах. Памятаю, кожную нядзелю ў кінатэатры на дзіцячым сеансе я мімаволі звяртала ўвагу на рослага хлапчука ў чорным футры і цыгейкавай шапцы-шлеме (у кінатэатры было холадна) майго ўзросту. Ён увесь час прыходзіў разам з дзяўчынкамі, якія былі, хто ў хустках, хто з косамі, што выглядалі з-пад шапак. Я спытала адну з знаёмых дзяўчынак гэтай кампаніі:

- Што гэта за бабнік усё з вамі ходзіць?

- Які бабнік? - Здзівілася тая.

- Ну, гэты, самы доўгі?

- А! Ды гэта - Чэся! Дзяўчынка з нашага класа.

У той час было вельмі складана купіць ваўняныя ніткі яркіх колераў, каб звязаць дзяўчынкам прыгожыя капялюшыкі, кофтачкі.

Як ярка, разнастайна апранута сённяшняя моладзь! Уявіць цяжка, якія б мы былі шчаслівыя, калі б у нас была такая апратка! Нашыя мамы самі шылі нам бялізну і сукеначкі. Нашы мамы былі гераінямі! Памятаю, у трэцім класе я ўзбунтавалася, адмовіўшыся ад куплі чарговага чорнага футра. Я выла тры дні. Бацькі паехалі ў Вільню і купілі мне цудоўнае зялёнае паліто з авечым кучаравы светла-карычневым каўняром! Яно, праўда, было "на выраст", але да гэтага часу памятаю непаўторны пах яго тканіны!

Тата сказаў, што не чакаў ад мяне такога зацятага мяшчанства ... Я не магла налюбавацца сабой: у зялёным паліто, у блакітнай ваўнянай хустцы, сініх шараварах з начосам і ў валёнках з галёшамі! Я ўсё наравіла апрануць восеньскі карычневы капялюшык тыпу каптур, але мама паабяцала спаліць яго ў печы, таму што ёй надакучыла лячыць мае хваробы. Прыйшлося пачакаць да вясны.

Перад сном думала, як пайду ў школу ў абноўцы ... І раптам мне стала сорамна: убіраюся, як дурніца, а ў іншых дзяўчынак такога няма, таму што няма грошай ... Раніцай пайшла ў старым кароткім аблезлым футарцы. Мама аслупянела:

- Што, паліто перастала падабацца?

- Я яго пазней надзену, каб паберагчы ...

- Нешта не ўзгадаю ў табе асаблівай беражлівасці. Усё на табе, як на агні гарыць!

Увечары тата спытаў:

- Ларачка, мама кажа, што ты паліто не хочаш насіць.

Я ва ўсім прызналася. Бацька абняў мяне, памаўчаў:

- Чалавечак ты мой ... - трохі пазней, задуменна сказаў ён, пацалаваўшы маю макушку.

Можа быць, мой тата разумеў, што гэта яго аскетычнае выхаванне спыняла мой прыродны чыста жаночы інстынкт жадання прыбрацца або скажала яго ў нейкай ступені. Але мной рухала яшчэ жаданне справядлівасці, роўнасці і вострае суперажыванне тым, хто не ў стане мець тое, што мела я. Былі і тыя, якія валодалі значна лепшай вопраткай. Неяк не прыходзіла ў галаву ім зайздросціць. Проста ў марах складваліся ўжо свае фасоны, з дэталямі падгледжанымі ў замежных фільмах. Бо ў савецкім ужытку і савецкіх фільмах у тыя часы ўсе школьніцы ад малога да вялікага хадзілі ў карычневых школьных формах з белымі каўнерыкамі і абшыўкамі, у чорных, альбо белых фартухах розных фасонаў. Хлопчыкі насілі агульнапрынятыя шэрыя мундзірчыкі (як дарэвалюцыйныя гімназісты), якія складаліся з ваўнянай гімнасцёркі з рамянём, портак і форменнай фуражкі. Здаецца, не ўсім гэта было па кішэні, таму нашы прадстаўнікі "моцнага полу", у адрозненне ад дзяўчынак, былі апранутыя больш рознакаліберна.

Памятаю, што нават на пазашкольныя святы, дні нараджэння да сяброў, як і ўсе дзяўчынкі, я хадзіла ў форме без фартуха з піянерскім гальштукам (для "каляровага акцэнту"). Гэта было так сумна, аднастайна. У дзвюх-трох дзяўчынак было нешта "цывільнае", прыгожае. Мне тата сурова казаў: "Я ў цывільным не хаджу, і ты насі свой мундзір з годнасцю". Летам было прасцей. Мама шыла нам з сястрой паркалёвыя і штапельная яркія сукеначкі на какетках і купляла мне саламяны шыракаполы капялюш, прышываючы да яго аздобу з двух стужак, па-матроску. Тут ужо я адводзіла душу! А першую ваўняную няформеную сукенку атрымала толькі ў восьмым класе. Бацькі яе купілі таксама ў Вільні. Яна была нейкага вельмі яркага салатавага колеру з шырокім поясам, пышнай спадніцай, з вялізным па плячах белым пікейным (у рубчык) каўняром. Да гэтага часу хвалююся, успамінаючы тканіну навобмацак і па паху. І зноў я яе доўга не апранала. Мама сказала: "Дасаромеешся да таго, што вырасцеш і ніколі ўжо не апранеш".

Памятаю ўзрушаныя твары старшакласніц у карычневых формах, якія разглядалі мяне на школьным вечары, яны круцілі мяне ў розныя бакі і з захапленнем ахалі. Так сорамна да слёз мне не было ніколі ў жыцці ... Прыгожа апранулася!

Але гэта было потым.

РАЗДЗЕЛ 11
Знаёмства з дарослым жыццём

А пакуль у трэцім і чацвёртым класе мы прагна ўбіралі ўсё новае ў школе, у розных экскурсіях па вытворчасцях, на якія нас вельмі часта вадзіла настаўніца. Здаецца, мы пабывалі на ўсіх прамысловых прадпрыемствах горада. Гэта было вельмі цікава, і страшна было прапусціць хоць адно слова экскурсавода.

На абутковай фабрыцы мы прасачылі "стварэнне" простых чорных мужчынскіх і дзіцячых чаравікаў і тапак ад прымітыўнага, тады ручнога раскрою, да поўнай "зборкі" і навядзення глянцу на вырабе. Адна цётачка падхапіла на рукі маленькага Воўку Раманава, які замілоўваў усіх і, пасадзіўшы яго на свой высокі працоўны варштат, чымсьці нашаравала яго чаравікі да люстранога бляску!

Цэхі былі цесныя, дрэнна асветленыя са з'едлівым пахам скуры і клею. Скразнякі гулялі паўсюль, але людзі былі сканцэнтраваныя, заклапочаныя, пагружаныя ў працу, і мне здавалася, яны ганарыліся сваёй занятасцю, дачыненнем да вялікага арганізму, які завецца "фабрыка". У тыя гады яшчэ выпускалі бліскучыя чорныя галёшы на байкавай малінавай падшэўцы з вострым пахам новай гумы. Менавіта з іх пачалася абутковая вытворчасць у нашым горадзе задоўга да вайны.

На малочна-кансервавым заводзе нам падрабязна паказвалі выраб смятаны, тварагу, сухога малака, марозіва і пастэрызацыю разліўнога малака. Тады малако не расфасоўвалася ў рознага роду тару. І малако, і смятану прывозілі ў крамы ў велізарных дваццацілітровых бітонах, якія называлі "флягі". Прадаўцы літровымі вузкімі высокімі каўшамі на доўгіх ручках разлівалі ўсё гэта ў бітончыкі і шкляныя слоікі пакупнікоў. Кефір тады яшчэ не прадаваўся, а сметанковае масла адразалі вялікімі шырокімі нажамі ад дзесяцікілаграмовых кубоў і "пакавалі" ў скупы жмуток тоўстай шэрай паперы.

Дык вось, вытворцы малочных вырабаў так шчодра выкормлівалі сваіх юных экскурсантаў смятанай, марозівам, паілі малаком, што мы ледзь вылазілі за парог завода з жыватамі, тугімі, як нашы піянерскія барабаны, трымаючы ў ахапку пакуначкі з той самай шэрай паперы, якія былі напоўнены сухім малаком, што апетытна пахла. На наступны дзень у паловы класа балелі жываты, знікалі галасы па прычыне ўчарашняга абжорства. Як заўсёды, больш за ўсіх кармілі маленькага Воўку. Але ён тут жа велікадушна дарыў усё сваім ненаедным паплечнікам па вучобе. Вера Станіславаўна весела глядзела на наша халяўскае баляванне.

Тое ж самае мы рабілі на камбінаце харчовых канцэнтратаў, калі нас частавалі канцэнтратам кісялю (сумессю крухмалу, цукру і сухога экстракту фруктовага сіропу). А яшчэ ў тыя часы выпускалі брыкеты "фруктовай гарбаты" - спрасаваная сумесь сухіх ягад і садавіны (вішань, кавалачкаў груш, яблыкаў, суніцы, чорнай парэчкі). Гэта быў самы танны "чай". А мы яго проста жавалі.

Яшчэ там рабілі каву-сурагат з сасмажанага ячменю з невялікімі дадаткамі цыкорыю, і яшчэ нейкіх карэньчыкаў. Раніцамі гэты напой з малаком і цукрам быў вельмі смачны. Я, дарэчы, да гэтага часу люблю яго. Цяпер ён - растваральны, удасканалены, з дадаткам журавін, жэньшэню. Але зараз на нашым заводзе яго не вырабляюць. Тады вырабляліся канцэнтраты - "класік": гарохавы суп і грачаная каша, якой усё роўна хранічна не было ў крамах. Яна ўваходзіла ў спіс далікатэсаў-дэфіцытаў. Яшчэ выпускалі, як і цяпер, розныя вострыя прыправы.

На тэрыторыі цяперашняй мэблевай фабрыкі было прадпрыемства, якое вырабляла ўсё патроху: дзіцячыя цацкі (стрэльбы, пластмасавыя лялькі, рыдлёўкі, шуфлікі), плялі металічныя "панцырныя" сеткі для ложкаў, "валачылі" дрот, рабілі цвікі, табурэткі, тумбачкі і г.д. Прадпрыемства, дзе нас знаёмілі з многімі тэхналагічнымі працэсамі, называлася неяк неканкрэтна - прамкамбінат (у сёмым-восьмым класах мы праходзілі там вытворчую практыку, я замацоўвала рамяні на дзіцячых стрэльбах, размалёўвала лялькі).

Хадзілі мы і на "Лідсельмаш", які ашаламіў нас шумам, грукатам, сажай, холадам, непралазным брудам тэрыторыі, і больш быў падобны на пекла, чым на вытворчасць. Асабліва ліцейны цэх уразіў да курчаў: смог, які не даваў прадыхнуць, гарачы земляны дол. Адтуль я на ўсё жыццё запомніла паняцці "апока", "адліўка", "чушка". Так шкада было людзей, якім наканавана кожную раніцу прыходзіць у гэты страшны свет. А яны жартавалі, смяяліся, нешта весела крычалі адзін аднаму ў гэтым скрыгату і ляску. Адтуль мы выходзілі задумлівыя і прыціснутыя, раптам усвядоміўшы, як цяжка даецца большасці людзей іх працоўны хлеб.

Вера Станіславаўна гэта заўважыла і на наступны дзень распавяла нам пра значэнне працы металургаў для развіцця нашай краіны, для яе ўмацавання, аднаўлення. Якраз у тыя дні ішоў фільм "Вясна на Зарэчнай вуліцы", і ўсе дарослыя яго глядзелі з вялікай цікавасцю. Наша настаўніца так жыва апісала нам галоўнага героя працоўнага-сталявара Сашу Саўчанку, яго працу, што мы ўсе завочна закахаліся ў яго. Пазней, стаўшы дарослай і паглядзеўшы фільм, я зразумела, што не закахацца ў артыста Мікалая Рыбнікава было нельга. Прытым ён быў не тое, што цяпер бойка і тупа называюць "сэкс-сімвалам". Не, гэта была энергетыка выдатнай асобы, у якой адчувалася дынаміка характару, свядомасці адносінаў да жыцця. Вельмі звычайны сюжэт захопліваў гледачоў абодвух палоў з аднолькавай сілай. Дарэчы, я і цяпер адчуваю гэта ў фільме ...

Многія хлопцы, дзяцінства якіх прайшло ў ваенным сіроцтве і голадзе, пачалі самастойна працаваць і атрымліваць "шалёныя" грошы. Ім здалося, што гэта і ёсць мяжа шчасця, і нічога больш не трэба. Герой Рыбнікава вырваўся з тупіка местачковай самадастатковасці і ўбачыў бязмежнасць жыцця.

РАЗДЗЕЛ 12
Залаты кошык

У гэты перыяд я пераканалася яшчэ ў адной сваёй загане, якая пацягнула за сабой яшчэ кучу ўсякай гадасці. Аказалася, што прыгожае разважанне пра тое, што такое "добра" і што такое "дрэнна" - гэта зусім не ўчынак, а ўсяго толькі балбатня, паказуха. Як часта людзі, якія жадаюць адпавядаць сваім дэкларацыям, хлусяць, каб захаваць прыстойны твар, і самі вераць у сваю хлусню. А ўсвядоміўшы сэрцам учынак, баяцца прызнацца і пакаяцца.

На ўроку працы мы рабілі кошыкі з палосак паперы і кардону. Прынцып быў звычайны: пяць палосак клалі папярок, пяць палосак упляталі ў іх перпендыкулярна (гэта было донца), канцы тых і іншых адгіналі, падымаючы ўверх. Гэта былі элементы будучага кошыка. Іх таксама трэба было пераплесці некалькімі палосачкамі "па крузе" і замацаваць клеем. Ну, потым умацоўвалі гэта зверху палоскай-абадком і прыклейвалі ручку-палосачку.

Усе старанна працавалі. У многіх ужо вымалёўвалася нешта цікавае. У кагосьці былі двухколерныя палосачкі, а нехта нават плёў кошык з вузкай дзіцячай тасёмкі, абутковых шнуркоў; такія трэба было змацоўваць ніткай з іголкай. У мяне праца нешта не задалася. Папера не хацела склейвацца сілікатным клеем, палосачкі распаўзаліся, пэцкалі рукі і самі брудзіліся. Я глядзела на прыгожую акуратную, амаль гатовую працу Люды, маёй суседкі, і гатова была раўці на ўвесь голас.

Вера Станіславаўна, паглядзеўшы на гадзіннік, загадала скласці ўсё ў скрынкі, прывесці ў парадак месца і збірацца дадому. Зазвінеў званок. "На наступны ўрок прынесяце скончаны кошык", - сказала настаўніца. Я сыходзіла з агідным настроем: грызла зайздрасць да ўсіх тых, хто спакойна і ўдала амаль завяршыў працу. А мне дома пачынаць усё спачатку!

Тыдзень у справах і мітусні праляцеў хутка. Пра кошык я забылася начыста. І раптам, збіраючы партфель у школу, з жахам разумею, што сёння - праца!!! Застаецца дзве гадзіны да выхаду ў школу! Памятаючы, як жаваліся гэтыя палосачкі на ўроку без найменшай надзеі, усведамляю: ужо нічога не паспею ... лямантавала я так адчайна, што мама ў два скачкі прымчалася з іншага пакоя з крыкам: "Што??? Што здарылася?!". Мой адчай не меў мяжы: ужо бачыла двойку, усмешку Сашкі Жываева, радаснае шушуканне Нінкі Паньковой, сур'ёзнае суперажыванне з нагоды маёй безадказнасці Люды Арловай ... Я крычала і падскоквала на месцы, быццам канец майго жыцця так і стараўся змяёй абвіць мне ногі.

Разабраўшыся ў маёй славесна-смаркатай невыразнасці, мама пачала павучальна: "Нічога смяротнага не здарылася ... Ну, атрымаеш заслужаную двойку ...", - пачатак яе маралі тут жа патануў ў шквальным выцці і ліўні слёз! Яна неяк спалохана замітусілася, забегала па пакоях, прынесла татаў інструментальны куфэрачак і ў задуменні схілілася над яго скарбамі. Я таксама сунулася туды сваёй апухлай фізіяноміяй з падсвядомай надзеяй на цуд. Прама перад вачыма залацістымі прамянямі ззяў важкі скрутак мяккага меднага дроту міліметровай таўшчыні ... Мне гэта ні пра што не казала. Я чакала цуду. Яго пакуль не было ...

Але мама, як фея з "Папялушкі", узяўшы ў рукі залаты скрутак, тут жа спляла з дроту нешта накшталт кветкі з вузкімі доўгімі пялёсткамі, і пялёсткаў было шмат.

- Нам не кветку задалі, а кошык! - Абурылася я.

- Ціха, не крычы ... У нас мала часу.

Гэта было сапраўднае чараўніцтва ... Проста на каленях у мамы ўзнікала пераплеценае донца, "пялёсткі" падымаліся ўверх, ператвараючыся ў кубачак залатой кветкі, скрозь які ўмелыя мамчыны пальцы нястомна прасоўвалі туды-сюды дрот, пераплятаючы ўжо борцікі кошыка.

- Ну, ручку мы зробім трохі нядбайна, - разважала ўслых мама, не падазраючы, што мімаволі вучыць мяне кваліфікаванаму падману. Я таксама ўвайшла ў смак і незадаволена заныла:

- Так... вунь якая яна прыгожая, роўная! Дзеці так прыгожа не ўмеюць. Ты скрыві ледзь-ледзь ...

Маці, апамятаўшыся, разгублена паглядзела на мяне:

- А ну, прэч адсюль! Дажылася я з табой ...

Схапіўшы мамчын залаты цуд, я знікла ў дзіцячым пакоі, з палёгкай разумеючы: ганьбы не будзе.

Але чым бліжэй падыходзіла да школы, цяжэй станавілася на душы. Я зайшла ў бліжэйшыя разваліны (прыблізна на цяперашнім рагу Савецкай і Ленінскай, толькі глыбей, далей), дастала кошык з партфеля і, сабраўшыся закапаць яго ў снег, зразумела, што да пакаяння я не гатовая. Дрыготкімі рукамі, быццам здзяйсняючы забойства, мяла, касабочыла, рассоўвала роўна пераплеценыя борцікі, рабіла дзіркі. Кошык усяроўна быў чароўна добры ...

Тры ўрокі я пражыла, нібы ў страшным сне: адказвала неўпапад, крыўдзілася на звычайныя жарты хлапчукоў, была няўважлівая да пытанняў настаўніцы ... На ўроку працы ўсе выставілі свае творы на парты. Я не спяшалася.

- Канчэўская, і ты не зрабіла? - З радаснай палёгкай прашыпеў ззаду Лаўрэнцеў, падазраючы ўва мне таварыша па няшчасці.

Сутаргава тузануўшы лапаткамі, з цяжкім сэрцам дастала з партфеля "рэчдок" сваёй ляноты, ганарыстасці, баязлівасці, крывадушнасці. Дастаючы гэта сведчанне свайго маральнага злачынства, я адсекла сябе ад усіх, хто сумленна атрымае свае добрыя і дрэнныя адзнакі ... Нават змардаваны маімі подлымі рукамі кошык заззяў на ўвесь клас.

- Ё -пэ-рэ-СЭ-тэ !!! - Выгукнуў ззаду Борка.

- Ой! - Здзіўлена і пакрыўджана сказала мая суседка. - А што ж ты хавала?

Усе сарваліся з месцаў і кінуліся да нашай парты. Вера Станіславаўна зрабіла натоўпу заўвагу, чым астудзіла агульны запал, і нетаропка падышла да нас. Я бачыла, як змяняўся яе твар: адабрэнне, .. здзіўленне, .. няўпэўненасць, .. гнеў ...

- Навошта ты мне прынесла чужую працу? - Спытала холадна яна ціха, нахіліўшыся.

- Гэта мая праца, - пачула я свой уласны голас як бы з боку. У ім гучала крыўда і здзіўленне.

- Магчыма, гэта твая працы, але выкананая яна не табой.

- Мною! - Сказала я, уваходзячы ў раж, і канчаткова губляючы адчуванне рэальнасці.

- Ларыса, я ведаю твае магчымасці. Не падманвай мяне!

- Хочаце, зраблю такі кошык пры вас? Мяне мама навучыла! - Ужо каламуціла ад свайго нахабства, але спыніцца не атрымлівалася. Слёзы абражанай нявіннасці прыдушылі вочы.

Настаўніца збянтэжылася. Доўга дапытліва паглядае на мяне.

- Не ведаю ... Можа быць ..., - і пайшла па радах аналізаваць працы. Яна відавочна была раздражнёная і, трымаючыся з усіх сіл, ціха размаўляла з хлопцамі.

... Дадому прыйшла таемна, "як злодзей у начы", знікла ў дзіцячы пакой, акуратна пераапранулася, расклала ўсё па месцах, як ніколі. І села за стол з падручнікамі, чаго са мной зроду не было ... Мама ўвайшла ў пакой:

- Мамай наш з'явіўся? Ды неяк ціха! ...

Я маўчала. На душы было злачынна і моташна. Мама памаўчала і сказала тое, пра што мне хацелася папрасіць яе. Яна асцярожна прамовіла:

- Дачушка ... не гавары тату пра .. ну, пра гэты кошык ... Добра?

- Добра ... - заплакала ціха і горка. Вось, памерці б. Але я проста рана заснула, як заўсёды бывала, калі хацелася схавацца ад пачуцця віны.

У школу хадзіла, як на катаргу. У класе было ўсё нармальна, нібы. Ніхто ні пра што не распытваў, не шаптаўся. Зрэдку лавіла я на сабе задуменны погляд Веры Станіславаўны, што было самым страшным. Аднойчы, дні праз тры пасля гэтых падзей, калі ўжо ўсе выйшлі з класа ў паліто і з партфелямі, а я сутаргава запіхвала свае кніжкі ў сумку, каб не застацца сам-насам з настаўніцай, Вера Станіславаўна паклікала мяне да стала і паказала зласлівую з закручанай галавой двойку ў журнале насупраць радка з маім прозвішчам.

- Гэта за кошычак. Упэўнена, што ты не пярэчыш.

- Не, - сказала я з палёгкай.

Усё роўна я сябе адчувала вельмі дрэнна. Часам цешыла думка пра смерць. Праўда-праўда! Ну, не тое, каб з сабой нешта зрабіць. А каб, проста заснуць і не прачнуцца ... І не будзе больш страшных пакут ад таго, што я стала падманшчыцай, а яшчэ і баязліўкай. Не забываліся стаўшыя збянтэжанымі і чужымі вочы любімай настаўніцы, давер якой для мяне даражэй за ўсё ... Душа мая знемагае ад болю ... Не была пастаўлена ў гэтай падзеі нейкая галоўная кропка.

РАЗДЗЕЛ 13
"Cicha woda brzegi rwie" і маленькая Валя

Наспявала падрыхтоўка да зімовай гарадской школьнай алімпіяды мастацкай самадзейнасці. Галоўным рэжысёрам была прызначаная наша Вера Станіславаўна. Яна дырыжыравала агульным хорам, ставіла танцы, стварыла з нашых дзевяці- дзесяцікласнікаў эстрадны ансамбль, чымсьці падобны на джаз, з салісткай, па-мойму, Вандай з дзевятага класа. Здаецца, апорай, дамінантнай асновай ансамбля быў наш настаўнік спеваў Віктар Шаронаў, акардэаніст. (Я ўжо баюся памыліцца ў дэталях за даўнасцю гадоў).

Гэта было дзёрзкае новаўвядзенне для школьнай самадзейнасці таго часу. Мы ўсе задыхнуліся ад гонару і захаплення, калі ўбачылі нашых "джазмэнаў" ў белых кашулях з кардоннымі чорнымі "матылькамі", пафарбаванымі чорнай тушшу, піянерскім барабанам (на ім працаваў Коля Гарланаў), з піянерскім горным, замест трубы. Не памятаю, хто на ім граў, але гучала прыстойна: пункцірна, усё трапляла ў кропку, нават было нейкае падабенства сінкопа. Нешта рабіла там старая сяміструнная гітара з блакітным бантам. Былі яшчэ нейкія гаспадарча-падручныя прыстасаванні: медныя тазы, лыжкі, бутэлькі, а бляшаныя скрынкі з гарохам паспяхова замянялі маракасы і да т.п.

Я аціралася на сцэне ўжо падчас агляду і бачыла, як нашы непазнавальныя і ўсхваляваныя "джазмэны" з усімі сваімі дробязямі аблажылі Веру Станіславаўну і зразумела: аўтар ідэі менавіта яна. Загадкава ўсміхаючыся, яна расчэсвала і ўкладвала валасы салісткі, папраўляла матылі і чубчыкі музыкам, супакойвала шэрага ад хвалявання прыгажуна Шаронава, напяваючы яму на вуха нейкія музычныя месцы.

Адсланілася заслона Дома культуры, і бітком набітая зала ахнула ... (Не, усё пачыналася традыцыйна: з хору, з праграмных вершаў пра Радзіму, пра партыю, пра вайну. "Джаз" быў недзе ў сярэдзіне канцэрту). Прагучаў барабанны дроб, які перайшоў у мяккі шэпт металічных флейцаў, уступіла расчоска, абцягнутая папяроснай паперай і прыкладзеная да нечых гарэзным вуснаў. І тут інтымна і важна заспяваў акардэон, заспяваў тое, з чым вось ужо шмат гадоў засыпала і прачыналася ўсё насельніцтва Заходняй Беларусі - песню Эдзі Рознера "Cicha woda brzegi rwie". Зала выбухнула апладысментамі, калі ўся ў кудзерах і ў яркай "дарослай" крэпдэшынавай сукенцы Ванда заспявала па-польску: "Szla dziewczyina przez zielony las" ...

Музыкі былі строгія і ўрачыстая, іх касыя праборы блішчалі ў промнях рампы, багата змазаныя крэмам Веры Станіславаўны. Адчуваючы радасную ўвагу залы, яны прыкметна расслабіліся. Скаванасць сыходзіла, пачыналася нешта падобнае на імправізацыю, якая ўзнагароджвалася добразычлівымі поглядамі выкладчыка з акардэонам. Ну, а калі "джаз-бэнд" дружна грымнуў прыпеў пра "cihu wodu", з ім заспявала палова публікі.

Не ведаю, як да гэтага падышла камісія, але народны, нефармальны поспех нашы артысты атрымалі бясспрэчны! У гэтым канцэрце было шмат нетрадыцыйных сюрпрызных момантаў, разлічаных на пачуццё гумару гледача і на замілаванне дарослых людзей па адносінах да дзяцей, што паводзяць сябе натуральна і проста, якіх не муштруюць.

Наш хор спяваў песні розных народаў: югаслаўскую "О, маё Адрыятычнае мора!", інданезійскую, вельмі папулярную ў той час, "Інданезія", піянерскую "Да чаго ж добра кругом!", беларускую, што спяваў увесь Савецкі Саюз "Бывайце здаровы, жывіце багата, а мы ад'язджаем да дому, да хаты", і яшчэ пару песень.

У адзін з момантаў канцэрту наш "канферанссе", шасцікласнік Віця вывеў за руку на сцэну маленькую дзяўчынку ў белым фартушку і абвясціў, што Валя (не памятаю прозвішча) з другога класа хоча праспяваць рускую песню "Валацуга". Па зале прашапацела адзінадушная ўсмешка, усе ўявілі перапалоханы піск малой. Віця пажадаў ёй поспеху і сышоў, яго месца заняў акампаніятар. Ён даў уступ. Дзяўчынка шырока раскінула рукі і, зрабіўшы крок насустрач публіцы, заспявала голасам, якога цяжка было чакаць ад такой малюсенькай істоты. Спявала яна так, як з спакон веку спявалі рускія вёскі, як спявалі яе прабабка, бабка, цёткі і маці, як спявала Русь ва ўсіх кутках бязмежнай зямлі яе:

По диким степям Забайкалья,

Где золото роют в горах,

Бродяга, судьбу проклиная,

Тащился с сумой на плечах…

Сіла голасу Валі прыціснула ўсіх да спінкаў крэслаў, а яго шырыня тут жа зрабіла бачнымі гэтыя "дзікія стэпы Забайкалля", валацугу і яго лёс. Мала сказаць, што зала была ўзрушаная. Яна атрымала тады нейкую невядомую ёй інфармацыю, якую трэба было неяк пераварыць. (Я так пераварваю яе да гэтага часу) ... Пасля мёртвай цішыні па заканчэнні песні публіка адбіла сабе ўсе далоні.

Відавочна, у дзяўчынкі было яшчэ нешта ў запасе. Яна нецярпліва ўзняла руку, спыняючы шквал апладысментаў, і дазволіла кіўком галавы акампаніятару ўступ наступнай песні.

Наступнай яна выканала паўночнаморскую песню, напісаную марскім афіцэрам Жаркоўскім. Яе вельмі любілі тады - "Бывайце, Скалістыя горы".

Прощайте, Скалистые горы!

На подвиг Отчизна зовет.

Мы вышли в открытое море

В суровый и дальний поход.

А волны и стонут, и плачут,

И бьются о борт корабля…

Растаял в далеком тумане Рыбачий -

Родимая наша земля.

Звычайна гэтую песню выконваў бас-саліст па радыё і на канцэртах. А тут малая з коскамі і голасам Русланавай такую арыю закаціла - свабодна, вольна, натхнёна і магутна! Народ не ведаў, плакаць ці смяяцца ... Вера Станіславаўна на гэта і разлічвала. Умела даць дзецям сябе праявіць ва ўсёй красе і непасрэднасці! Валя стала лаўрэатам таго агляду!

Яшчэ адзін нумар не магу забыць. Дуэт з "Пікавай дамы" П.І. Чайкоўскага. Яго выконвалі дзяўчынкі з дзевятых-дзесятых класаў. Сапрана-пастушку спявала вышэйзгаданая Ванда, а альтовую партыю пастушкі спявала дзяўчынка, імя якой я не ведала. Яны былі ў строях XVIII стагоддзя, наколькі гэта было магчыма з дапамогай драцянога каркаса для спадніцы і падабенства белых парыкоў з лёну. Сукенка і кашуля з пышнымі рукавамі з марлі былі ўпрыгожаны кветкамі. На тварах былі мушкі. Вакол іх віўся маленечкі пяцігадовы амурчык з крылцамі, лукам і стрэламі. Гэтаму барока вельмі бракавала арфы або ліры. Нават і цымбалы сышлі б, альбо дудачка. Але! Пастараль была адзінай у сваім родзе, хоць і гучала пад акардэон:

Мой миленький дружок,

Любезный пастушок…

… Не знаю, не знаю,

Не знаю, отчего…

Ты не пришел плясать.

Гэта быў танец і спевы.

Да гэтага часу не разумею, адкуль у маладой жанчыны, юнацтва і маладосць якой прыйшліся на вайну і разруху, было такое веданне і такое ўяўленне! Калі толькі ў самым раннім дзяцінстве, калі ў Ліду прыязджалі з гастролямі тэатры ці ставілі самадзейныя спектаклі яшчэ да 1939-га года ... Дзіцячая памяць многае захоўвае ... падгледзець i падслухаць не было адкуль. У тыя гады радыёпрыёмнікі былі раскошай. А можа быць, неяк захаваліся з даваеннага часу? У Польшчы яны былі больш даступнымі, чым у СССР ... Магчыма, кіно давала ежу душы нашай настаўніцы? Адно бясспрэчна! Яна была вельмі таленавітым і тонкім чалавекам.

РАЗДЗЕЛ 14
Сёе-тое пра школьныя рэформы

Увесну зазелянеў наш нованароджаны сад. Я кожны дзень бегала глядзець, як падрастаюць лісцікі на дрэўцах. У тыя гады вёсны былі паўнаводнымі, ад дажджоў адбою не было. Мы пускалі ў ручаі караблікі з паперы, і яны імчаліся ў нашыя маленькія рэчкі, а потым - у рэкі большыя, а адтуль - у Нёман, а з Нёмана (страшна ўявіць!) - у Балтыйскае мора! Нас таксама несла вясновае разводдзе да канца навучальнага года, а галоўнае - да заканчэння пачатковай школы.

Я спалохана і трывожна лавіла нязвыкла чужы погляд Веры Станіславаўны на нас усіх адразу. Так жывапісец, заканчваючы карціну, аздобліваючы дробныя дэталі, адыходзіць ад палатна далей, каб ацаніць агульны каларыт, сёе-тое прыглушыць, альбо дадаць нейкі маляўнічы акцэнт. У гэты момант ён вырашае з хваляваннем, які ж будзе лёс карціны. Мы былі шчаслівыя і бестурботныя, і не задумваліся, што наш пераход у пяты клас - гэта раставанне з настаўніцай.

Каб ацаніць свае веды, у канцы года ўсім чацвёртакласнікам трэба было напісаць дзяржаўныя кантрольныя работы па арыфметыцы, па рускай і беларускай мове, адначасова ў гэтых працах ацэньвалася чыстапісанне. Зараз растлумачу ўсё па парадку. Для цяперашняга камп'ютарнага пакалення - гэта архіўная даўнасць, і гэта натуральна. Для нас і нашых настаўнікаў гэта было выпрабаванне сур'ёзнае! Уласна, кантрольныя мы пісалі ў канцы кожнай чвэрці на падвойных лістках са штэмпелем. І, Божа мой, з якой строгасцю, з якім страхам, адказнасцю і ўрачыстасцю давалі нам іх настаўнікі! Роўна гэтак жа мы бралі іх сваімі дрыготкімі рукамі.

Вера Станіславаўна казала: "Таскін, Разумоўская, старанна вымыйце рукі перад кантрольнай. І каб ні плямкі на кантрольным лістку! Канчэўская, ты змяніла пёрка? У цябе такі моцны націск, ад таго і кляксы. Вадзім Хаменка, калі б ты быў настолькі акуратны, наколькі пісьменны! Тваю дыктоўку, у якой ні адной памылкі няма, чытаць немагчыма: суцэльная кітайская грамата! Ну, не спяшайся ты!!".

Для мяне чыстапісанне - прадмет дакладнага, прыгожага пісьма - быў самым страшным. Ён выкладаўся на працягу трох гадоў. Праўда, паступова колькасць яго гадзін да трэцяга класа змяншалася. Нас вучылі каліграфіі таго часу. Здаецца, традыцыя гэтая старажытная, як і "Аповесць мінулых гадоў" (калі гэта не позняя падробка, як лічаць некаторыя навукоўцы). Паколькі пісанне залежала ад прылады (арлінага або гусінага пяра), то і нашы металічныя пёры выраблялі ў традыцыях асабліва абрэзанага і заточанага птушынага пяра, дакладней яго ніжняй "цыбулінкі", якая ўрастала ў цела птушкі.

Было шмат відаў металічных пёраў. Але ўсё пачыналася з "зорачкі". У малодшых класах можна было пісаць толькі ёю, таму што гэтае пяро асабліва выразна выпісвала каліграфічныя дэталі: "націск" і "валасяную лінію". Напрыклад, у элеменце "кручок" ( l ) галоўная лінія пісалася з націскам, а ніжняя, злучальная, прапісвалася тонкай валасяной лініяй. Тонкімі лініямі пісаліся "сцяжкі" ў вялікіх літар "H", "K", "Ф", завітушкі ў літарах "Т", "Y", "X", "Ц", "U" і г. д.

Акрамя "зорачкі" для малых былі пёры відаў "качачка", "жаба", "ронда" і іншыя, назвы якіх я не памятаю. Мне больш падабалася "качачка". У яе на канцы была напайка з металу, і яна пісала гладка і хутка, толькі без "націскаў" і "валасяных ліній". А "зорачка" рыпала, чаплялася за паперу, рабіла кляксы, пырскала. Ды ну яе! Вось "жаба" пісала падобна, але чысцей, аднак была больш жорсткай. Напішаш радок, быццам баразну цаліны праарала. "Ронда" было для дарослых! У яго быў шырока і коса зрэзаны кончык. Почырк ад яго станавіўся загадкавым, вытанчаным, нейкім "замежным". Ім пісала мая цётка ... Мама і тата пісалі "качачкай". Пёры тыпу "качачкі" былі ў аўтаматычных ручках ... Вось, якая клапатлівая справа чыстапісанне!

Пакуль я проста выконвала практыкаванне па лісце, усё было нармальна - і почырк, і націскі, і інш. Як толькі пачынала пісаць чыстапісанне, рукі трэсліся, націск рабіўся, як у Ільі Мурамца, пырскі чарнілаў ляцелі ва ўсе бакі. Тата казаў, што не трэба імкнуцца здавацца лепш, чым ты ёсць, бо гэта заўсёды фальшыва ... І я заўсёды ў гэты момант ўспамінала той кошык.

У размовах, роздумах і перажываннях аб апошніх кантрольных я ўспомніла, што нам (маім аднагодкам) вельмі пашанцавала. У 1956 годзе па ўсёй краіне быў адменены ў школах шэраг прадметаў (псіхалогія, логіка, канстытуцыя СССР), і галоўнае - штогадовыя экзамены з чацвёртага па дзесяты клас. Так-так! У кожным класе здаваліся летам экзамены. І не якія-небудзь два экзамены па мове і матэматыцы, а ўсе прадметы, якія вывучаліся на працягу года, акрамя працы, спеваў і фізкультуры. Я памятаю, як старэйшыя хлопчыкі і дзяўчынкі ўвесь чэрвень сноўдаліся з падручнікамі, ачмурэлыя ад спёкі, з распухлымі галовамі, дзе ўсе веды за цэлы год перамяшаліся, спрасаваліся, зліпліся. Колькі пераэкзаменовак заставалася да восені! А колькі другагоднікаў было тады!! Суровы час! Мы ж сталі ўлюбёнцамі лёсу. Гэта супакойвала.

РАЗДЗЕЛ 15
Апошнія імгненні пачатковай школы і вечная любоў

... Добра, нырну яшчэ раз у "чорную дзірку" часавага партала, каб патрапіць у кропку Сусвету, дзе ўсё яшчэ доўжыцца наша поўнае адкрыццяў дзяцінства. Нырну, каб зноў пабыць з жывой маладой і вясёлай Верай Станіславаўнай, са сваімі аднакласнікамі, якія жывуць у былой вялікай краіне, і з філосафам Боркам Лаўрэнцевым, які памёр праз два гады пасля заканчэння пачатковай школы, загадзя прадказаўшы гэта. Пушкін пісаў "Іншых ужо няма, а тыя - далёка". Так ... З намі іх няма. Але ўсе жывыя ў гэтым загадкавым і не спазнаным яшчэ свеце, у нейкіх іншых яго межах.

Ужо не памятаю - да ўрачыстай лінейкі і сумеснага з бацькамі апошняга сходу - пайшлі мы ў наш апошні паход з Верай Станіславаўнай, ці гэта было ўжо пасля ўсяго. Урачыстасцяў наогул не памятаю. Яны былі, вядома. Толькі ў нашым дзяцінстве не праводзіліся банкеты і балі пасля выпуску з дзіцячага садка, з пачатковай школы, перакусы на іспытах, і пачастункі членаў экзаменацыйных камісій (вы толькі не падумайце, калі ласка, што я прымяншаю новыя традыцыі часу). Нашы адносіны будаваліся на агульных справах, якіх было вельмі шмат. Усё гэта нас моцна аб'ядноўвала, давала магчымасць разумець і пазнаваць адзін аднаго. Так, усё роўна мы былі рознымі: па спецыфіцы сямейных традыцый, па сваіх гараскопах (ад якіх нікуды не дзенешся), па генетыцы. Мы былі звязаны нейкімі духоўнымі нітачкамі: хтосьці - мацней, хтосьці - слабей.

У канцы кожнага навучальнага года ўсе класы хадзілі "ў паход". Часцей за ўсё гэта было нешта накшталт пікніка. Усе набіралі ежы і пітва і адыходзілі ў раён цяперашняга Кургана Бессмяротнасці. Там быў раней закінуты пясчаны кар'ер з такой крутой гарой, што яшчэ ў васьмідзесятыя гады лыжнікі і саначнікі ламалі сабе шыі. Я люблю гэтае месца да гэтага часу. Горку зрабілі менш небяспечнай. Зараз гэта парк англападобнага выгляду. Толькі пра разнастайнасць дрэў не падумалі. Расліннасць там неразумная і па планіроўцы, і па гатунках. Рэльеф выдатны! Ён неяк нават узвышае душу на нашай плоскай аднастайнай мясцовасці. Заўсёды зайздросціла Наваградчыне і Дзятлаўшчыне!

Дык вось, усе дабягалі да Кургана, даставалі свае лусты і наядаліся да адвалу. Потым бегалі, гулялі ў "бэрака", у "штандара", у "мора хвалюецца", хлапчукі паганяюць у футбол - і ішлі дадому.

Мы вясной (у красавіку - траўні) хадзілі не "на пікнікі", а на ўрокі прыроды. Вера Станіславаўна не ленавалася выводзіць нас на такія ўрокі разы па тры. Мы бачылі, як на пустой зямлі без травы і лісця расцвітаюць жоўтыя маленькія кветачкі маці-і-мачахі, падобныя на мініяцюрныя дзьмухаўцы. Потым ішлі ў лес, які прачынаўся (на месцы Лядовага палаца) і любаваліся палянамі белых і сініх дубраўніц і пралесак. Потым глядзелі, як квітнее чаромха і лотаць, як адкладваюць ікру жабы. У тыя часы, здаецца, быў яшчэ адзін мост цераз Лідзейку недалёка за Фарным касцёлам, на Дзеканцы. Ён быў просты, нават без парэнчаў, але даволі шырокі і трывалы, каб вытрымаць калёсы з канём і грузам. Праз гэты мост прыязджаў у горад народ з бліжэйшых вёсак, з Дуброўні, Агароднікаў, Раслякоў і з вуліцы Калініна (былога раёна горада Зарэчча), так бліжэй да таго рынку і цэнтра горада.

Аднойчы мы пайшлі раніцай на ўрок-экскурсію па нармальным спраўным мосце сярод зараснікаў вербалозу, чаромхі, алешніку, а калі вярталіся - мост разабрала камунальная служба, каб абнавіць пакрыццё. Разгублена тармазнулі перад дзвюмя жалезнымі трубамі, перакінутымі з берага на бераг і ўкапанымі ў іх, на якіх трымалася знятая пераправа. Унізе бегла неглыбокая празрыстая вада і грацыёзна выгіналіся доўгія загадкавыя багавінні сярод старых збуцвелых паль.

Першымі кінуліся перапраўляцца па трубах хлопчыкі. Дзяўчынкі марудзілі, казалі пра абыход праз бліжэйшы мост. Я рашуча рушыла ўслед за хлопцамі і ў сярэдзіне рэчышча, паслізнуўшыся, бухнула ў ваду, якая была мне ледзь вышэй грудзей. Інстынктыўна ўзняла рукі з партфелем і паліто, а пышная спадніца маёй формы неяк дзіўна плавала на паверхні. Хлопчыкі з рогатам і велізарнай ахвотай ратавалі мяне, таму што атрымалі кайф ад забароненага-датэрміновага купання. Дзяўчынкі з ўстрывожанай Верай Станіславаўнай пайшлі ў абход. Мне, вядома, перапала ад настаўніцы за любоў да экстрыму. У школе мяне злёгку абсушылі. Увогуле, нічога асаблівага ...

Здаецца, што прырода ў нашым дзяцінстве замяняла шмат забавак. Мы любілі яе, а яна любіла нас. І таму пры аб'яўленні Верай Станіславаўнай пра апошні паход у чацвёртым класе мы на журботным слове "апошні" ўвагі не затрымалі. Калектыў прагарлапаніў, завыў, прагыркаў сваё захопленае: "Ура!" слову "паход". А калі настаўніца параіла ежы набіраць паменш, а ўзяць з сабой міску і лыжку для супу і кашы, якія мы будзем самі варыць на сапраўдным вялікім вогнішчы - ва ўсіх ад радасці перахапіла дыханне!!! Гэта было ў аўторак. Да нядзелі трызнілі паходам ...

У нядзелю мы сабраліся ля школьнага ганка ў 10-00. Вера Станіславаўна прыйшла з мужам, прыгожым, усмешлівым, высокім. Абодва яны былі нагружаныя двума вёдрамі і сякерай. Прыйшлі яшчэ і бацькі Людкі Арловай, якія ніколі нашых "мерапрыемстваў" не прапускалі. Для настаўніцы гэта было добра. Самі разумееце, што выпусціць такую чараду сарвігалоў у лес - справа не жартоўная. Нашы хлопцы часам злаваліся, але неўзабаве прывыклі і не звярталі ўвагі на лішнія пары вачэй, тым больш, што людчыны "тат-мам" паводзілі сябе прыстойна і не абцяжарвалі нашу волю пустымі заўвагамі. Дзядзька Коля Арлоў быў уладальнікам вялікай рэдкасці таго часу - фотаапарата. Дзякуючы яму ў маім "архіве" ёсць фатаграфіі нашага "далікатнага ўзросту".

Ну, пачалося наша выступленне ў паход з таго, што мы падзяліліся на два аддзяленні - мужчынскае і жаночае. Першымі выходзілі дзяўчынкі з настаўніцай і цёткай Надзяй Арловай. Хлапчукі павінны былі знаходзіцца ў школе i не глядзець у вокны на працягу сарака хвілін. Затым яны выходзілі са сваімі дарослымі камандзірамі з памяшкання. Іх другой задачай было - знайсці знакі, пакінутыя намі, якія б паказвалі кірунак нашага шляху. Вось па іх яны і павінны былі нас шукаць. А мы малявалі мелам стрэлкі на тратуары, на платах, дамах, выкладвалі іх з каменьчыкаў, з сухіх галінак. Часам пакідалі ім лісты пад знакам "канверта". Але гэты ліст трэба было яшчэ ўхітрыцца знайсці! Мы іх клалі то пад камень, то закопвалі ў выглядзе "сакрэціка" ў ямку пад шклом, альбо хавалі ў лопухах або ў крапіве, якіх было ў дастатку ў нашым патрыярхальным мястэчку. Маршрут у нас быў няпросты і няблізкі. Адзін з лістоў мы схавалі ў пажарнай драўлянай скрыні з пяском, якая знаходзілася на спуску чыгуначнага віядука (маста), што ішоў амаль не над самым вакзалам і ўсімі чыгуначнымі каляямі. Я да гэтага часу памятаю гэты вясёлы ліст, напісаны Верай Станіславаўнай: "Ну, як? Не разбілі носікі на сваім складаным маршруце? Калі не - малайцы! Значыць, вы - сапраўдныя следапыты. Шукайце нас! Вашы прынцэсы".

Потым, перайшоўшы мост, мы звярнулі на вуліцу Дзяржынскага, за хацінамі якой пачыналіся палі лёну, а потым жыта. Дыхалася так вольна сярод васільковых палёў і спеваў жаўрукоў! Мы пачалі віскатаць і спяваць песні ад захаплення, ды скакаць у цёплым пяску прасёлкавай дарогі. Вера Станіславаўна нам нагадала, што яшчэ трэба дайсці да лесу, знайсці паляну і пазначыць яе, як канчатковы пункт. А да лесу яшчэ - ого-го колькі!

У лесе на паляне мы абралі месца для вогнішча, сабралі трохі галля "для заначкі" і ветліва склалі сарваныя па дарозе васількі ў адзін вялікі букет. Гэта і быў наш знак. Пахаваліся мы ў зарасніках ядлоўцу, малінаў, і розных хмызнякоў, таму што ўжо здалёк чулі ўзбуджаныя галасы нашых хлапчукоў. Яны адразу адгадалі паляну з нашым букетам. Сашка Лешчанка весела сказаў: "Кропка збору тут, сапраўды! Вось і букет нам ад іх ... Выходзьце, прынцэсы!".

Муж настаўніцы і дзядзька Коля прыхапілі з сабой цэлыя два вядры вады, і мы памыліся і напіліся! Хлапчукі наперабой распавядалі, як яны шукалі нашы стрэлкі і пасланні і прад'явілі нам чатыры лісты, а мы пакідалі пяць!! Усе так радаваліся адзін аднаму, быццам не бачыліся цэлы год!

Набліжаўся час абеду. Мы былі па-зверску галодныя. Шасцярых хлапчукоў на чале з Метакам Кузьмой паслалі зноў па ваду для супу і кашы. Астатнія ладзілі вогнішча: ну, там дровы насілі, майстравалі трыногу для вёдраў і ўсё такое. Мы, дзяўчынкі, абіралі бульбу, цыбулю, скрэблі моркву, для гарохавага супу, а цётка Надзя з Верай Станіславаўнай трошкі нам дапамагалі. Хлопцы прынеслі ваду і пачалося сапраўднае кухарскае мастацтва дарослых. Ой, як было добра! Трашчала вогнішча, да агню было не падысці! Таму мы задумвалі на паляне гульні: то "ў ручаёк", то "ў калім-бам-ба", то "ў бэрака". (Мой тата казаў, гледзячы на нашыя забавы ў двары: "У вас проста інтэрнацыянальны набор гульняў! "Бэрак", а правільна "абэрак" - польская гульня, "штандар" - габрэйская або нямецкая, а ваша "калім-бам-ба" - гэта скажонае ад татарскага "кыль мэндзі" - "ідзі сюды", нешта накшталт гэтага").

Дарослыя ссеклі некалькі сухастоін і паклалі іх вакол вогнішча далей ад агню, каб седзячы на іх, можна было трымаць міску на каленях і есці. Мы наеліся і асалавелі ад свежага паветра, пройдзенага шляху, сытасці і нязмернага адчування шчасця. Некаторыя, скруціўшыся абаранкам на траве, глядзелі на касцёр, які ўжо прагараў, хтосьці спаў. Я з дзяўчынкамі спявала песню "Гараць вогнішчы далёкія". Вельмі добрая, папулярная песня была, па радыё ўвесь час гучала па ўсім Саюзе. Аказалася, што вершы да яе напісаў лётчык нашага Паўднёвага гарадка Іван Шамаў. Вядомаму кампазітару, песенніку-класіку Барысу Макравусаву вершы так спадабаліся, што ён напісаў да іх музыку.

Горят костры далекие.

Луна в реке купается.

А парень с милой девушкой

На лавочке прощается.

Глаза у парня ясные,

Как угольки горящие.

Не то, чтобы прекрасные,

Но, в общем, подходящие! - і г.д.

Наш тата неяк купіў зборнік вершаў Івана Шамава і прынёс яго з гонарам. Там былі вершы пра Ліду:

Лиды будут не в обиде,

Если только об одной

Мы споем о нашей Лиде,

Белорусочке родной.

Невеличка, право, с виду!

(Суть не в облике твоем.)

Украшает край наш Лида

Замечательным трудом!

Обувь делает красиво:

Век не чисти - а горит!

Добрым пивом вас на диво

Лида щедро угостит.

Люди могут удивиться:

"Что за Лида?" Невдомёк!

Наша Лида не девица -

Белорусский городок!

... Муж Веры Станіславаўны нешта ціха сказаў ёй, і яна, быццам прачнуўшыся, нягучна пагадзілася: "Так, справа да вечара ідзе ... Ну, што ж ... будзем збірацца".

Падзеі чацвёртага класа ў маёй памяці завяршаюцца менавіта гэтай феерычнай дзеяй - паходам, вогнішчам, адчуваннем шчасця і малюсенькай фатаграфіяй, на якой мы з Верай Станіславаўнай і яе мужам у дыме вогнішча каля вёдраў з гарачым супам і кашай стаім на лясной паляне ...

Наша настаўніца была вельмі нестандартным чалавекам. У яе ўсё было незвычайнае і адважнае: і погляды, і прыёмы выхавання, і ўрокі, на якіх было так цікава, што цяжка распавесці. У пятым-шостым класах яна вяла ў нас маляванне. Мы былі так рады гэтай не перапыненай нашай сувязі. Я хадзіла ў яе новы клас да першаклашкаў. Гуляла з імі на перапынках, чытала ім кніжкі на ўроках "свабоднага чытання". І вучыла іх марыць пра будучыню, як нядаўна яшчэ нас вучыла Вера Станіславаўна. А настаўніца ўжо глядзела на мяне, як на дарослую, і дзялілася праблемамі з нагоды новай малышні. Яны яе таксама вельмі любілі! Я злёгку раўнавала ...

Мы з ёй сустракаліся перыядычна амаль усё жыццё. Не адмыслова, часцей - выпадкова, але так горача, быццам учора рассталіся ... У яе не было дзяцей. Потым не стала і мужа ... Яна ніколі не заставалася адна, заўсёды была акружана зграйкай школьнікаў, пазней - тымі, каго яна вучыла польскай мове і польскім песням свайго дзяцінства.

У маёй душы таямнічым і салодкім скарбам заўсёды жыла памяць дзяцінства. А яго немагчыма аддзяліць ад настаўніцы, з якой звязана маё чалавечае станаўленне, сталенне, усведамленне першых складаных жыццёвых праблем. Думкі пра тое, каб напісаць неяк аб адной з маіх сямі "першых" настаўніц, бударажылі і трывожылі мяне не адзін год і не адну ноч, асабліва, калі прыйшлі хваробы і старасць. Але як напісаць пра гэта ў газетным артыкуле? Бо газета - гэта "плынь інфармацыі", дзе рэдка ёсць месца пачуццям; там "цесна радкам" і шмат аўтараў, якім неабходна, прабачце, элементарна зарабіць свой хлеб. Ды і рука рэдактара, скажам прама, бязлітасная .... Нажаль ...

І раптам сэрца маё было "паранена і соладка, і балюча". У "Лідскай газеце" за 22 мая 2014 года я ўбачыла родны, незабыўны твар Веры Станіславаўны. І маленькую інфармацыю, якая мяне ўзрушыла, але не здзівіла.

Радасна было даведацца, што мае пачуцці шматкроць памножаны мноствам людзей, якія нясуць у сабе тую ж бясконцую падзяку, што і я. Мая настаўніца была кавалерам міжнароднага Ордэна Усмешкі! Цяжка прыдумаць узнагароду лепшую за гэтую, якая вышэй і сардэчней за ўсякія афіцыйныя званні. Якое шчасце мець столькі аднадумцаў! Якая гэта рэдкасць у жыцці!

Хай гэтае маленькае апавяданне пра даўнія гады, аб нашым горадзе, аб незабытым дзяцінстве будзе пераплецена жамчужнымі нітачкамі памяці пра Вераніку Станіславаўну Курылу, якая гэтымі ж нітачкамі перапляла сэрцы абсалютна незнаёмых адзін аднаму людзей - сваіх вучняў з розных пакаленняў.

Лістапад 2014 - красавік 2015.

---

[1] Дом "на чатыры сям'і", пабудаваны ў сярэдзіне 1920-х гг.па праекту архітэктара Тэадора Буршэ (Teodor Bursze) у калоніі дзяржаўных дамоў у Лідзе. Гл.: Лаўрэш Леанід. Крыніцы для вывучэння гісторыі калоніі дзяржаўных дамоў у Лідзе (1920-я - 1930-я гг.) // Гістарычная ўрбаністыка: асновы метадалогіі і крыніцазнаўчая база: зб. навук. арт. Гродна, 2011. С. 362-366.; Лаўрэш Леанід. Калонія дзяржаўных дамоў у Лідзе (1920-я - 1930-я гг.) // Лідскі Летапісец №2(62) - 2013. C. 74-78. - Л.Л.

[2] Выхад.

[3] войкін Анатоль Іванавіч (11.10.1928 г.н.) - нарадзіўся ў в. Дора Уломскага р-на Валагодскай вобласці. У 1948-55 гг. служыў у Савецкай Арміі, ў 1956 г. працаваў кантралёрам-прыёмшчыкам у зборачным цэху Лідскага завода "Сельгасмашынабудавання", 1956-61 гг. - вучоба ў Беларускім інстытуце механізацыі сельскай гаспадаркі. З 1961 г. на розных пасадах працаваў у Гроднаэнерга, ў 1988 г. пайшоў на пенсію з пасады начальніка службы размеркавальных сетак "Гроднаэнерга" - Л.Л.

[4] У Лідзе ў сярэдзіне 1920-х гг. былі пабудаваны два дамы "на дзве сям'і" па праекту архітэктара Зыгмунта Тарасіна (Zugmunt Tarasin) у калоніі дзяржаўных дамоў у Лідзе. Да нашых часоў дажыў толькі адзін з дамоў: пасля капітальнага рамонту і ўнутранай перабудовы ў ім зараз заходзіцца рэдакцыя Лідскага радыё і тэлебачання. Гл.: Лаўрэш Леанід. Крыніцы для вывучэння гісторыі калоніі дзяржаўных дамоў у Лідзе (1920-я - 1930-я гг.) // Гістарычная ўрбаністыка: асновы метадалогіі і крыніцазнаўчая база: зб. навук. арт. Гродна, 2011. С. 362-366.; Лаўрэш Леанід. Калонія дзяржаўных дамоў у Лідзе (1920-я - 1930-я гг.) // Лідскі Летапісец №2(62) - 2013. C. 74-78. - Л.Л.

[5] Гэта - калонія дзяржаўных дамоў у Лідзе, пабудаваная у палове 1920-х гг. - Л.Л.

[6] Дом лідскага старасты пабудаваны ў 1920-х гг. у "закапанскім стылі", аўтар праекта інжынер-архітэктар Ежы Беіл (Jerzy Beill). Па праектам Ежы Беіла (нарадзіўся ў 1885 г.) пабудавана палітэхніка ў Гданьску, гімназія імя Стэфана Баторыя ў Варшаве (1925) і, што істотна для лідчан, дзяржаўная гімназія імя Караля Хадкевіча ў Лідзе, будынак якой і зараз упрыгожвае наш горад. Гл.: Лаўрэш Леанід. Крыніцы для вывучэння гісторыі калоніі дзяржаўных дамоў у Лідзе (1920-я - 1930-я гг.) // Гістарычная ўрбаністыка: асновы метадалогіі і крыніцазнаўчая база: зб. навук. арт. Гродна, 2011. С. 362-366.; Лаўрэш Леанід. Калонія дзяржаўных дамоў у Лідзе (1920-я - 1930-я гг.) // Лідскі Летапісец №2(62) - 2013. C. 74-78. - Л.Л.

[7] Стадыён быў пабудаваны пры канцы 1930-х гг. - Л.Л.

[8] У той час яшчэ не было адзінага плана забудовы горада - Л.Л.

[9] Лотаць (Cаltha) - род шматгадовых травяністых раслін сямейства Казяльцовыя, расце ў вільготных або забалочаных месцах - Л.Л .

[10] Гравілат (лац. Gоum) - род шматгадовых раслін сямейства Ружавых (Rosaceae) - Л.Л .

[11] Казялец (Ranunculus) - род кветкавых раслін сямейства Казяльцовых. Аб'ядноўвае больш за 600 відаў. Пашыраны ва ўмераным поясе Паўночнага паўшар'я. На Беларусі каля 20 відаў, найбольш вядомыя: казялец едкі , народная назва курыная слепата - Л.Л.

[12] Смолка ліпкая (Steris viscaria) - від шматгадовых травяністых раслін сямейства Гваздзікавых - Л.Л.

[13] Верагодна, усё ж "савецкай пабудовы", бо каля дома старасты такі "будынак" быў немагчымы - Л.Л.

[14] Фірмы "Каскад" там ужо няма.

[15] Гэта - усё тая ж рака Лідзейка - Л.Л.

[16] Будынак быў адноўлены з старога кінатэатра - Л.Л.

[17] Дом пабудаваны на пачатку ХХ ст., у сярэдзіне 1920-х гг. за 85 000 злотых куплены Магістратам горада Ліды. Магістрат тут існаваў да 1939 г. Гэты дом - адзіны, які выгараў, але перажыў вайну - Л.Л.

 

Top