Герб горада Ліды, наданы 17 верасня 1590 г.
Васіль Струмень(Лебедзеў Аляксандр Мікалаевіч), былы падпольшчык 30-х гадоў на Гарадзеншчыне, у Лідскім павеце, сакратар камсамольскай ячэйкі вёскі Зачэпічы і член падпольнага райкама камсамолу, член КПЗБ, тагачасны і сучасны паэт.
ЗАБАСТОЎКА
ПАЭМА
Сваім сябрам - удзельнікам забастоўкі
на шклозаводзе "Нёман"
у 1936 годзе прысвячаю.
Аўтар.
Пралог
Сярод наднёманскіх мясцін цудоўных
Адна ёсць блізкая, што ў сэрцы маім след
Пакінула на ўсё жыццё глыбокі, -
Калісь я ўліўся тут у рабочую сям'ю.
Чыгунка пралягла праз лес і поле,
Перасякалі Нёман з грузам паязды.
Ды тут і пасажырскія хадзілі, -
Парожніх месц у вагонах шмат было тады.
Працоўныя ж не ездзілі чыгункай,
Бо грошай не хапала нават і на хлеб.
Дзесяткі кіламетраў мераў пешшу
Бядняк, аб камень ногі босыя б'ючы.
Каталіся кулак або памешчык,
Купец і фабрыкант ці іншы дармаед,
Якія багацелі з цяжкай працы
Гаротнікаў, што мелі рукі ў мазалях.
У мяне не раз прамчаўся перад носам
Тады з панамі ганарыстымі цягнік,
Калі я пуць дарогай пераходзіў,
Да гуты паспяшаючы з свайго сяла.
А гута тая сценамі панура
І камінамі пазірала на людзей,
Нібы казала: "Тут мая ёсць сіла!..
Я лёс рабочага трымаю ў руках…"
Гудкі завода рэзалі па сэрцы,
З іх голас уціску гучаў штодзённа нам:
"Хадзеце прадаваць здароўе, сілу
За грош аплаканы хцівым панам!.."
У шліфавальным цэху лез няўпынна
Дзяўчатам у грудзі, горла шкодны шкляны пыл.
І кожны дзень, і кожную гадзіну
Ў іх здароўе ён і сілу забіраў.
Смактаў няўмольна з твару ў шклароба
Агонь пячэй гарачых маладую кроў,
А ў цэху малярным усе жанчыны
Атручваліся ўсцяж ад фарбаў і кіслот.
Ніхто не дбаў тут пра бяспеку працы,
Але заводчык вось пра што не забываў:
Плаціў жанчынам у два разы меней, -
Гэтак ён бяздушна іх працу абкрадаў.
Так напаўнялася цярпення мера,
І гневу полымя распальвалась мацней.
На бой за праўду мы ўставалі з верай
У перамогу вызваленчую людзей.
І
Праходзілі дні, месяцы ў цяжкай працы,
Якая сродкі дрэнныя давала нам.
Ледзь-ледзь заробленых хапала грошай
На хлеб і бульбу, на танны абутак,
На зрэбныя штаны і на пінжак.
Польская буржуазія не хацела
Прылучыць нас да навукі і культуры,
І ніхто з нас не мог думаць пра вучобу, -
Кожны ведаў - школы і тэатры не для нас.
Умацоўвалі паны ў вёсках і пасёлках
Цемру, бескультурнасць, грубіянства, подласць -
Зло, якое бедным шмат прыносіць крыўды,
Але багацеям служыць заўжды верна,
Бо дапамагае раз'яднаць працоўных,
Каб яны не мелі сілы для змагання
За людское шчасце, за правы і волю.
Не спалася і думалася мне ўсё болей
У зімовы позні вечар пра жыццё бяздольных,
Пазбаўленых усякіх духоўных патрэб.
І праца не давала нам задавальнення,
Бо творчасці ў ёй зусім не мелі мы.
Рабілі кожны дзень адно і тое -
Бярвенні нагружалі і вазілі
Ў тартак да піларамы і згружалі іх.
Мы ўспаміналі з Юзікам Навіцкім часта,
Як нас настаўнікі хвалілі за вучобу,
Нам будучыню добрую прарочылі заўжды,
Калі пра здольнасць нашую расказвалі бацькам…
І мы хацелі з ім сапраўды тае працы,
Дзе можна было б думаць і штосьці тварыць,
Абагачаць сябе майстэрствам і духоўна
Расці, бо маладосць парыў імкненняў родзіць.
Пакуль не патануў у сне, я перадумаў
Прафесій цэлы шэраг на нашым заводзе.
Шклароба працаю любоўна мілаваўся,
Зайздросціў іх вытворчаму мастацтву,
У якім талент штодзённа можна развіваць,
Ствараючы красу, мець асалоду ў працы.
Шклароб у жывы блакітны колер кроплі шкла
Ўкладае дробную жарынку сонца, -
І заблішчыць яна алмазным вінаградам.
Калі ж у шкло ўдзьме ён крыві кроплі,
Яно зачырванее кісцямі каліны.
Шкловыдзімальшчык грае, быццам музыкант,
Дзьмучы ў трубачкі шкляныя віртуозна,
Празрыстасць выгнуўшы ў квяцістую дугу,
Як жывапісец вымалёўвае вясёлку.
Але, нажаль, адчуць красу і музыку яму
Ў паднявольнай сваёй працы немагчыма.
Умоў для творчай думкі пад уціскам няма
І для мастацкае фантазіі палёту.
Талент людзей працоўных замірае там,
Дзе душыць нас закон цяжарам ад прыгнёту.
Не помню, калі сон мне абарваў усе думы.
Прачнуўся ранкам я на голас гаспадыні.
Яна мне снедаць падала варанай бульбы,
Якую заядаў баршчом капусным кіслым,
І сон, расказваў ёй, што ўначы прысніўся:
Ішоў з сябрамі, быццам, я дарогай,
Што нас вяла ў цёмны і вялікі лес.
А ўгары ляталі крумкачы над намі,
Абапал шляху з гушчару страшныя пашчы
Выглядвалі і шчэрыліся люта.
І раптам разбудзіла мяне гаспадыня.
А сон страшны яшчэ ўсё душу прыгнятаў.
Пра гэты сон сябрам сваім па цэху,
Прыйшоўшы на завод, адразу расказаў.
ІІ
Мы з Юзікам ізноў узяліся за калоды, -
Качаць рукамі, свае сілы надрываць,
Каб з нашай працы багацелі дармаеды,
Мы мусілі за марную зарплату працаваць.
Ды толькі зрушылі мы з месца гэты груз,
Які падвезці трэба ў цэх на распілоўку, -
Знаёмы голас сябра даляцеў да нас:
- Спыніце на момант сваю ваганетку! -
Гукнуў асцярожна Лысёнак Сямён.
І падыйшоўшы, шэпнуў паспяхова сакрэтна:
- Прыходзьце сягоння на збор пасля працы,
У дом Пендо, пачуем там важнага многа…
Нам доўга ўтомна яшчэ тры гадзіны
Абодвум цягнуліся да канца дня.
Да піларамы ўсе падвязлі мы калоды -
І прагучаў вострым крыкам у паветры гудок.
Патокам з завода рабочая маса
Выплыла шумнаю плынню за браму.
Мы з Юзікам йшлі ў гэтым гурце пасёлкам.
Бязмерная моц адчувалася нам,
Схаваная ў нашай працоўнай грамадзе,
З гушчы якой дыхаў гнеў і парыў да змагання
За вольную працу і вольнае шчасце жыцця.
Нібы рака, што запаўняе вадаём вялізны,
Лавінай дужаю імкліва хуткаплынна,
Двухтысячны атрад рабочых запаўняў
Ля клуба плошчу, дзе збіраўся мітынг.
Прыслаў падпольны цэнтр КПЗБ на наш завод
Кубіцкага і Мілашэўскага дапамагчы
Падняць наш дух і згуртаваць на барацьбу
За лепшыя ўмовы працы і правы.
Падцягваюся я на пальчыках, каб бачыць,
Хто стаіць на ганку наводдаль ад нас.
Ды не пазнаю нікога, акрамя Лысёнка.
- Скажы, яшчэ хто там стаіць ля Сямёна? -
Запытаў я сябра, каб мне расказаў.
Знаў ён у пасёлку ўсіх людзей дакладна,
Працаваў тут з братам Косцяй шмат гадоў.
- Вунь стаіць у цэнтры высокага росту
Таварыш Манюшка, смелы і заўзяты.
Побач з ім, направа, Казік Стэфановіч,
Злева Сяргей Бондар - наш стары рабочы,
Што за праўду любіць смела пастаяць.
Не баіцца гневу панскага і турмаў,
І агульнай справе заўжды верны ён.
Паказаў Навіцкі іншых актывістаў -
Келмуця і Коса, Пятроўскага, Дубка.
- Баявыя хлопцы… Паліцаі сочаць
Гадоў пяць за імі сваім пільным вокам, -
Сказаў ён паціху і звярнуў увагу
Маю на гурт хлопцаў і бойкіх дзяўчат.
Яны жартавалі і звонка смяяліся,
Стоячы ля ганку. Мы прабіліся бліжай,
Каб мог пазнаёміць з імі мяне сябра,
І каб без нудоты мітынгу чакаць.
Тут былі: Шыманскі, Дзякевіч, Будзевіч,
Нядзвецкі, Абрэмскі, Вінцулевіч, Брыль,
На якіх чыноўнік не адзін даносіў
Паліцаям, і сачылі за імі шпікі.
- Скажу я зараз вам, дзяўчаты, па сакрэту,
Што скора будзем забастоўку пачынаць.
Патрабаваннем першым мы паставім пану,
Каб ён павысіў у два разы для жанчын зарплату,
А для дзяўчат хай дасць надбаўку,
Каб ім было з чаго запасіць грошы
На модныя ўборы і пасаг к вяселлю. -
Сказаў з усмешкай Касцюкевіч-жартаўнік.
І заліліся рогатам дзяўчаты,
Пачаўшы жартаваць у сваю чаргу.
- Напэўна будзе так, - Марыя Мантуш кажа, -
Як у прыказцы гаворыцца народнай:
"Пятра і Паўла пачакай, бабуля,
Тады і будзем есці смачны сыр".
А Грос Софія падцвярдзіла гэта:
- Наш фабрыкант зарплату так надбавіць,
Як прыганятыя пры паншчыне рабілі,
Калі прыгонных бізунамі білі, -
Бывала, б'е-б'е і дабавіць,
Калі дагоніць, дык яшчэ паправіць.
- Дальбог! Такая праўда ў паноў
Была і будзе! - выгукнулі ў адзін голас
Клюкевіч Лена, Касцюкевіч Ганна
І яшчэ іншых некалькі дзяўчат.
- Мы з Кастусём дык ведаем дакладна,
На што паны запасяць грошы
За кошт жаночай таннай працы,
З якой мільённыя грабуць прыбыткі…
Апроч таго, што зграю сабак гончых
З псярамі разам трэба ім карміць,
Яны купляюць дыліжансы, фаэтоны
І брычкі дарагія за граніцай.
А ў іх каханак возяць на курорты, дачы,
Ды нашы грошы трацяць ім на падарункі.
Штодзень спраўляюць шумныя банкеты,
Дзе распіваюць дарагія віны,
Трашчаць сталы ад казачных закусак, -
Ды выязды ў тэатры і на паляванні,
І ўся іх роскаш - з нашых мазалёў. -
Прамовіў гнеўна Бобрык Браніслаў,
І далей выказаў, што ў сэрцы набалела:
- Ім не шкада дарэмных людскіх грошай,
Якія з нашай працы льюцца, як рака,
Да іхніх банкаў, і не толькі польскіх,
Але і ў Англію, у Францыю і ЗША.
Спачатку гэтак, нібы ўсё для смеху,
Для гумару стараўся кожны жартаваць,
Каб паказаць сваю дасціпнасць пры сябрах,
Сваімі выдумкамі спадабацца болей
Дзяўчатам і схіліць сімпатыю к сабе.
Ды хутка жарты перайшлі ў сур'ёзнасць, -
Абурыла нам сэрцы злая крыўда.
Бо праўда сказаная Бобрыкам пра банкі,
Прыбыткі панскія, распусту іх жыцця,
Кранула ў кожнага з нас сэрца болем.
ІІІ
Разносіць рэха паміж сосен гулкі гоман
У апошнія гадзіны дагасаючага дня,
І чуецца ў ім напружанне і сіла
Таемнай, здзек грознай навальніцы.
Яе чырвоны захад нешта прадвяшчае,
Абліўшы хмары колерам крыві.
Нясло навальніцу нястрымна наша гора
Супраць усіх, хто з працы нашай багацеў.
І вось пачулі мы чаканы шчыры голас:
- Сябры! Пара ўжо ад сну будзіцца і нам!..
Самкнуць рады свае ў цесныя калоны
І выйсці на змаганне за шчаслівы лёс,
За правы на жыццё людское і дастатак! -
Кубіцкі кідаў словы, быццам бомбы,
Каб распаліць у сэрцах нашых агонь імкнення
Да барацьбы з прыгнётам і рабункамі.
- Ніколі паразіты-дармаеды, - кажа ён, -
Сапраўды дабрачынцамі не стануць
Працоўным людзям гарадоў і вёсак,
І не дадуць ім паўнапраўнага жыцця:
Вучыць дзяцей у школах, інстытутах,
Багаццямі зямнымі ўладаць навекі,
Каваць сабе шчаслівы лёс па-гаспадарску!
Вы ж бачыце, якое даў жыццё заводчык
Для вас і для дзяцей - без радасці і шчасця.
Ён багацее з рабскай вашай працы,
А за яе вам плацяць, нібы ў насмешку,
Нікчэмныя грашы на пражыццё сям'і,
І жывяцё заўжды вы жабракамі.
Гатоўцеся змагацца за правы і волю,
За светлае шчаслівае жыццё!..
Нам ёсць цяпер з каго браць прыклад і вучыцца,
Як шлях працоўным пракладаць да праўды,
Каб без капіталістаў на заводах
І фабрыках мы вольна працавалі,
А ў вёсках без паноў зямельку абраблялі,
І каб усім валодалі па праву мы.
Дык годзе ўжо цярпець вам здзек і крыўду!
Хутчэй патрэбна забастоўку аб'явіць
І дамагацца ад драпежнікаў усіх праў,
Каб жыць па-людску і з дастаткам.
Цяпер працоўны люд змаганне скіраваў
На здабыццё ўлады ў свае рукі,
Што волю, праўду дасць нам і нашчадкам,
Навечна згінуць голад, цемра, мукі.
Пара і вам ісці ў гэтай бітве следам
За пралетарыямі Кракава і Лодзі
Ды іншых прамысловых гарадоў.
Ужо ўстаюць да класавых баёў
Рабочыя ў Беластоку, Гродне, Лідзе, -
І вам не трэба ад іх адставаць.
Хай іх змаганне прыкладам нам будзе.
І разумець, сябры, патрэбна добра,
Што забастоўка ёсць пачаткам барацьбы
За сутнасць поўную людскога шчасця
Працоўных абяздоленых людзей.
Гартуйце ў сабе стальную сілу волі,
Рашучасць, стойкасць, мужны гераізм,
Каб потым моцы столькі нам намножыць,
З якой змаглі б ісці на барыкады,
У баі за вольны свет - сацыялізм.
Прыскорыць волі час рашучае змаганне,
Якую дні Кастрычніка далі нашым братам.
А нам злы лёс прыгнёту і пакуты
Ў тыя дні надзей прынеслі на штыках
Пілсудчыкі і раздзялілі наш народ.
Цяпер імкненні нашы толькі на Усход,
Адкуль чакаем мы жаданага ўз'яднання.
Сябры! Канчаючы прамову,
Хачу я вам ад сэрца пажадаць
За справу ўзяцца дружна і адважна,
Каб потым перамогу святкаваць!..
IV
- Хачу навіну вам сказаць я зараз, хлопцы,
Бо яна прыемнай будзе і для вас.
Даручыў мне сёння Казік Стэфановіч
Справай падрыхтоўкі ў вас кіраваць.
Усіх рабочых пляцу і вашага цэха
Нам таемна трэба, ды ў хуткім часе,
Важны і адказны недзе сход сабраць.
Наказаў мне заўтра да яго прыйсці.
Відаць, указанні некія ён дасць,
Як праводзіць трэба нашу падрыхтоўку,
Каб ва ўсіх рабочых свядомасць падняць.
І, здаецца, хлопцы, той дзень недалёка,
Калі забастоўку распачнём і мы.
Ужо даўно бастуюць лідскія заводы,
А мы церпім здзекі і рабунак паноў,-
Гаварыў Лысёнак, з мітынгу йдучы.
Ён сказаў, што з намі будуць трымаць сувязь
Рабочыя Ліды, з фабрыкі "Ардаль", -
Памогуць належна нам падрыхтавацца,
Каб у змаганні гэтым перамог дабіцца…
Учатырох ішлі мы вуліцаю гразкай,
Гаворачы ціха, каб ніхто не чуў.
І дайшлі мы гэтак да таго завулка,
Дзе жылі з Калодкам разам на кватэры.
Тут мы на развітанне паціснулі рукі
І пайшлі да хаты, каб крыху спачыць,
Павячэраць штосьці і, хоць на гадзінку,
Выйсці па суседству да каханай Зосі,
Пра свае сакрэты з ёй пагаварыць.
Спадабаў яе я за сціпласць і шчырасць,
І за тварык мілы, за бядняцкі род.
Мне тады канчаўся ўжо дваццаць трэці,
Ёй было няпоўных дзевятнаццаць год.
Доля навучыла і яе таксама,
Як мяне, кавалак хлеба зарабляць,
Мазалямі шчодра аздобіла рукі,
Прымусіўшы многа змалку працаваць.
На гэту дзяўчыну ў мяне надзея
Сагравала сэрца некалькі гадоў.
Бачыў я, што роўны з ёю ў нас дастатак,
Думаў, што не страчу верную любоў.
Але злая доля разлучыла нас,
Бо бяда ганяла скрозь мяне ў той час…
Турэмныя муры, а потым - вайна, -
Мяне дачакацца не змагла яна…
Думала: загінуў дзесьці ў баю…
Тады і пасватаў мілую маю
Той, з кім не хацела нават размаўляць, -
Мусіла рашыцца жонкай яму стаць.
У сваёй вёсцы раней з горам прымірыўся,
Страціўшы навечна першую любоў,
Калі ў дзяўчыну Валю закахаўся,
Што была дачкою багатых бацькоў.
Колькі мы прасілі яе бацьку, маці,
Што мы верна любім адно аднаго.
Яны не хацелі слухаць нашай просьбы,
Нават слёзы мілай нам не памаглі.
Упарта шукалі багатага зяця,
За якога сілай замуж аддалі…
У той год на няшчасце далёка ад дому
Вясну, лета й восень мусіў працаваць
У адным маёнтку, у цагельным заводзе
Са сваім айчымам грошы зарабляць.
І населі ў той час так бацькі на Валю,
Што яна не ў сілах была ўстаяць.
Выдумлялі хітра розныя прычыны,
І ў дачкі веру ў шчырае каханне
Маё пастаралісь подла падарваць.
Усё ёй гаварылі пра мяне брыдоту:
- Ён жа зусім бедны, галыш ды бунтар, -
Бадзяецца ўсюды ў пошуках работы,
А табе патрэбны добры гаспадар.
Каторы ўжо месяц прайшоў з таго часу,
Як ён з роднай вёскі дзесь падаўся ў свет.
Думаеш, там будзе чэсны й табе верны,
Бо і там сустрэне нямала дзяўчат.
Валя пакарылася іхняму гвалту,
І з нялюбым стала ў багацці жыць.
А мне давялося, дазнаўшысь пра гэта,
Многа журбы горкай потым перажыць.
Хоць і атрымаў я потым шчасце ў долі,
І не мае сёння гэтага яна.
Аднак жалю з сэрца не вырву ніколі,
Што ў нашым каханні ўкрадзена вясна.
V
- Чаму так сягоння позна прыйшлі з працы?
Спытала нас з Федзям гаспадыня хаты.
Мы ёй расказалі, што былі на сходзе,
Чулі выступленні разумных людзей.
Памагчы нам хочуць яны ў змаганні,
Навучыць, як волю, шчасце здабываць.
Многа слоў праўдзівых на карысць рабочых
Сказалі ў прамовах аб нашым жыцці
Смелыя таварышы і правадыры,
Беднага народу верныя сыны.
Кончыўшы вячэраць, Федзя цётцы Ганне
Яшчэ пра сход гэты нешта гаварыў,
А я апрануўся і да любай Зосі,
Не трацячы часу, хутка паспяшыў.
Прыйшоў на падворак. І раптоўна ў сенях
Хтось падкраўся ззаду і закрыў мне вочы,
Ды зусім не цяжка было здагадацца,
Адчуўшы пяшчотнасць кволых рук дзявочых.
Хутка абярнуўся, мілую абняў
І ў румяны тварык я пацалаваў.
А яна з дакорам прамовіла мне:
- Больш, як тры гадзіны чакаю цябе.
Дзе ты затрымаўся? - раскажы мне, мілы,
Можа, закахаўся недзе ў другую,
А я тут дарэмна за табой смуткую.
- Што ты, маё сонца, я нідзе ў свеце
Лепшую дзяўчыну не знайду, як ты…
Мы зайшлі ў хату, і я ёй пра мітынг
Расказаў, каб знала і яна пра ўсё.
- Ведай, дарагая, што людское шчасце
Само, без змагання не прыйдзе да нас.
Пакуль не здабудзе люд працоўны сілай
Яго, дык не ўбачыць праўды й волі час.
Хочацца ўсім сэрцам, каб пажыць шчасліва,
Без прыгнёту, здзекаў ад ліхіх паноў,
У сям'і вялікай, у сям'і адзінай,
Навек далучыцца да ўсходніх братоў.
Вось тады мы разам цешыліся б воляй,
Як голуб з галубкай, у пары жылі.
І для нашых дзетак была б светлай доля,
Бо яны б пад сонцам ленінскім раслі.
І ты знаеш, Зося, веру я ў гэта,
Што мы дачакаем жаданага дня,
Калі пададуць нам руку дапамогі
Браты, што сагрэты праўдаю Крэмля.
І будуць збывацца адвечныя мары
Нашага народу пра шчаслівы лёс.
І нам шлях асвеціць Леніна навука,
Якую на сцягах Кастрычнік прынёс,
Можа пашанцуе і нам падвучыцца,
Мы ж да кніжак маем моцную любоў,
Бо шырока дзверы ў школы адкрывацца
Будуць для бядняцкіх дачок і сыноў.
Гэтак мы з каханай доўга летуцелі,
Што да позняй ночы разам прасядзелі,
Пакуль не сказала: "Пара спачываць.
Заўтра трэба рана да працы ўставаць.
Наш дазораць дрэнны і верны слуга
Ўласнікаў завода, - любіць штрафаваць.
З таго, хто спазніўся, хаця на хвілінку, -
Вылічаць з зарплаты не адну гадзіну."
Пажадаў я мілай прыемнага сну,
Да грудзей ласкава яе прыгарнуў,
Заглянуў у вочы, нібы ў азерцы, -
І ад шчасця стала соладка на сэрцы.
Яна прашаптала: "Любы сокал мой…
Хацела б заўсёды поруч быць з табой,
Пра любоў і шчасце наша гаварыць, -
І каб не магло нас нішто разлучыць."
Кветачку сваю я расцалаваў зноў,
Сказаў: "Да сустрэчы" і пайшоў дамоў.
Дома ў бясонні доўга я ляжаў,
Пра жыццё людское ў думках разважаў.
VI
На заўтра я ў цэху сустрэўся з сябрамі.
Хацелі мы ўчарашні сход абмеркаваць.
Мы зналі, што паны дачуліся напэўна,
Што ў нас быў мітынг і былі прамоўцы,
Якія нас вучылі ў горы не маўчаць
І палка заклікалі змаганне пачынаць.
- Цяпер па горла будзе працы ў палісменаў, -
Сказаў Навіцкі Юзік, і ў момант прыгадаў,
Калі да нас у цэх прыходзіў паліцэйскі,
Каб вылечыць мяне ад усіх чэсных імкненняў.
Было гэта ў жніўні мінулага года, -
Зайшоў ён у цэх і даў Гінцу загад
Сабраць усіх рабочых ля піларамы.
І тут перад усімі напаў на мяне, як шакал:
- Дык вось ты сюды, бальшавік, ужо патрапіў!
Не думай сабе, бунтаўшчык ты пракляты,
Што будзеш пашырваць сваю агітацыю тут!..
Як толькі прыкмецім, што будзеш займацца
Далей тут палітыкай сярод рабочых,
Мы хутка з завода прагонім цябе,
Пад суд аддамо і ў турму "запакуем",
Дзе выб'юць у цябе з галавы бальшавізм!
Рабочых табе бунтаваць не дазволім!
Так, як у Зачэпічах ты бунтаваў
Моладзь, вывешваць чырвоныя сцягі
Ў вёсках заўсёды іх там заклікаў.
Камуністычныя ўсюды лістоўкі
З наказу твайго раскідалі яны.
І песні спявалі бунтарскія там,
І з іх не адну напісаў для іх сам!
Ты любіш пісаць бальшавіцкія вершы.
Дакладна мы ведаем гэта даўно.
І доказаў усякіх у нас ёсць даволі,
Каб нават сягоння ў турму пасадзіць,
І гэта зрабіць нам з табою не цяжка!..
Палаяўшы ў волю абражліва і груба,
Ён строгі даў загад з'яўляцца ў пастарунак.
Усіх змушвалі тады, хто быў пад падазрэннем,
Прыходзіць на праверку - "на мэльдунак".
- На допыты да каменданта кожны тыдзень
Прыходзіць будзеш "хамскае насенне"!
Мы не дамо табе нідзе пажыць спакойна,
Калі не кінеш ты бунтарскае імкненне!..
Затым злавесным позіркам гіены
Акінуў нас усіх і выйшаў ганарыста,
Здаволены сабачай вернасцю панам
І пэўнасцю, што кормяць не дарэмна
Яго капіталісты за такую працу,
Даюць кавалак тлусты за рахунак поту
І бедства ўсіх пакрыўджаных людзей.
А ён сумленнем ім прадаўся да канца,
І ворагам працоўных стаў да смерці
За свой лакейскі і ганебны хлеб.
Яшчэ да гудка заставалася восем хвілін,
Якім агалошваўся працы пачатак.
А гутарку хлопцы далей усё вялі,
Устаўляючы жарты ў размову сваю.
- Я думаў тады, што на Гуце ў нас
Не разварушыцца хутка народ,
Каб згуртавацца ўсім дружнай сям'ёй,
Адстойваць свае інтарэсы і правы, -
Укінуў Навіцкі Кастусь сваю думку -
Брат Юзіка, што працаваў тут гатровым.
- Чамусьці здавалася, як паліцай
Летась лаяць прыходзіў Алеся ў наш цэх,
Што запужалі яны моцна нашых рабочых.
І змены такой не чакаў я зусім.
А вось цяпер бачу - тады памыляўся.
- Будзь пэўны, што і нашых цяпер многа
Ўцяміла хлусню і не драмаюць,
А будзяць іншых да супольнай працы.
І справу арганізаваць умеюць добра.
Учора мы пабачылі, што падрыхтоўку
Ў нас разумныя таварышы вядуць, -
Дадаў Калодка Фёдар у размову.
- А я дагадваўся ўжо даўно, што тут
З партыйнага падполля камуністы
Кіруюць падрыхтоўкай да змагання
І маюць сувязь цесную з райкамам,
Адкуль атрымліваюць дырэктывы
І нелегальную літаратуру,
Якую распаўсюджвалі ў нас на святы
Кастрычніка і Першамая тых гадоў.
Вы ж добра помніце, як летась, пазалетась
На сцягі мы чырвоныя глядзелі,
Калі яны, як кветкі, красавалі,
Пераліваліся на сонцы і шумелі, -
Успамінаў нам Брыль Сцяпан
З уздымам радасці і захаплення.
І раптам прыпынілі мы размову
Бо ў цэх зайшоў начальнік пляцу.
Яго настрой пазналі мы адразу -
Аблічча пацямнела, ніба хмара,
У вачах гарэлі іскры злосці,
Ні на каго не падымаў вачэй,
А толькі кідаў позірк свой калючы,
Падобны да ланцужнага сабакі,
Што ўсіх, здавалася, праб'е да косці.
Да тэхніка прайшоў ён цераз цэх,
І гаварыў з ім, мабыць, паўгадзіны.
Відаць, начальнік тэхніку падказваў,
Як трэба назіраць за намі ўвесь час,
І прыслухоўвацца да кожнага з нас пільна,
Пра што мы будзем размаўляць паміж сабой.
Я бачыў, што мітынг акрыліў рабочых,
Бадзёрасць, надзею на шчасце ўдыхнуў…
Але не на жарт ён паноў растрывожыў,
І ахапіла іх усіх мітусня…
Мы гуртам вясёлым прыйшлі ў цэх з абеду,
У кожнага ў сэрцы было, нібы свята, -
Дух блізкай падзеі натхняў верай нас
У здзяйсненне сваіх запаветных жаданняў.
Як толькі гудок пранізаў цішыню,
Грузіць пачалі мы з Навіцкім калоды.
Нагнулі мы спіны за цэлы дзень працы,
І ногі, і рукі балелі ў нас моцна.
Але спачываць не прыйшлося сягоння,
Бо трэба было мне схадзіць да бацькоў…
Ісці мусіў я амаль цэлую ноч
Цераз лес па пясках і балотах.
Перабрыў папацёмку і Моўчадзь у Гезгалах
І адтуль да Зачэпіч ішоў больш гадзіны.
Ушчэнт перамучаны працай, дарогай,
Не змог я даволі спачыць таго дня.
І так не хапіла патрэбнага часу
З бацькамі пабыць і пагутарыць з імі,
З сябрамі сустрэцца і вырашыць справы
Ў дзейнасці нашых падпольных ячэек -
Усіх камуністаў і камсамольцаў у вёсцы.
Сябры мяне доўга распытвалі ўсё.
Я ім пра рабочых расказваў з ахвотай.
І ў гутарцы гэтай падкрэсліў асобна
Іх ролю ў падмозе рабочым завода
Харчамі, як будуць яны баставаць.
З сакратаром партячэйкі, Пышкам Іванам,
Рашылі лістовак і кніг нелегальных
Прыдбаць і даставіць на наш шклозавод,
Каб там іх чытаць для надзейных рабочых,
Якія належаць да актывістаў,
Каб узровень свядомасці іхняй падняць
І ўключыць у авангард барацьбы.
Над гэтым пытаннем яшчэ адзін сябар -
Іван Івашэвіч тады меркаваў.
Заўсёды ў Пышкі ён быў, як намеснік, -
Шмат болей за іншых сяброў працаваў.
Прасіў я ў іх, каб да нас адпраўлялі
Літаратуру з такім камсамольцам,
У якога на гуце жывуць сваякі,
Тады канспірацыя будзе ў парадку,
Бо не прыкмецяць нічога шпікі.
Гадзіны сустрэч у мяне мільганулі,
Як сонца на захадзе села за лесам, -
Ісці на завод падыйшла мне пара.
Заклапацілася маці, каб штосьці знайсці
З ежы, пакунак падрыхтаваць на дарогу.
- Вось, сынок возьмеш кавалачак сала,
З капустаю свежанькіх піражкоў
І сушаных грушак, ды яблыкаў трошкі -
Усё, што змагла я знайсці ў каморцы,
Каб даць табе сціплы дамашні гасцінец.
Пачаў я спрачацца з маці сур'ёзна,
Бо ведаў, - апошняе мне аддае.
І калі стаў я выймаць гэта, усё з сваёй торбы,
Яна разрыдалася з горкай абразы
І змусіла частку пакласці назад.
Я рад быў, што трохі пакінуў ім сала
Ды іншых прысмакаў бацькам і сястрычкам, -
Яны ж там жылі яшчэ горш ад мяне.
На двары ў нас расла толькі груша адна
І яшчэ пара слівак, і яблыня-дзічка.
Знайшлося і месца тады ў маёй торбе,
Каб кніжак з сабою патрэбных набраць.
Узяў Пушкіна, Горкага, Чэхава, Блока,
Купалы і Коласа, Гартнага, Цёткі,
Бядулі, Чарота і Багдановіча - усіх,
Якіх удалося ў вёсцы прыдбаць.
І яшчэ палажыў у сваю торбу слоўнік
Энцыклапедычны, каб магчы паясняць
Незразумелыя словы заводскім сябрам.
Мне слоўнік пазычыў цудоўны таварыш,
Палікарп Мілейка - барацьбіт нязломны,
З вёскі Навасёлак, членам акружкама
Ў КПЗБ працаваў ён у той час.
Вельмі мала добрых кніжак было ў вёсках,
А ён нам заўсёды іх раздабываў.
Імя яго з болем прыгадваю ў сэрцы, -
Загінуў ён у першую восень вайны
Ад подлых рук здраднікаў і кулакоў.
VII
Сядзела васьмёра нас у хаце Лысёнка,
Прыйшоўшы сюды пасля працы з завода.
Праглядвалі кнігі, што я прынёс з дому,
І меркавалі мы доўга ў той вечар над тым,
Каму і якія з іх даць карыстацца,
Каб словам мастацкім будзіць дух змагання.
Потым Лысёнак газеты дастаў з тайніка
І паклаў для нас цэлую пачку на стол.
Мы хутка чытаць пачалі з іх навіны
Пра ход пралетарскіх баёў па ўсёй Польшчы.
Забяспечваў газетамі нас Стэфановіч -
Свядомы за шчасце працоўных змагар.
Газеты, якія чыталі ў той вечар,
Нашай былі пралетарскаю прэсай:
"Малады камуніст", "Бальшавік", "Барацьба",
"Чырвоны сцяг", "Kujmy bron" і рад іншых,
На беларускай і польскай мове.
З захапленнем вялікім чытаў кожны з нас,
Бо праўду мы бачылі ў кожным слове.
Перад намі стаяла заданне - вучыцца,
Нясці ў масы працоўных Кампартыі словы
І асвечваць навукаю ленінскай іх.
Каму трэба, даваць дапамогу заўсёды
Па вернаму шляху змагання ісці
І сцяг вызваленчы высока нясці,
І веліч, і сілу працоўнага люду
Дапамагчы зразумець усім рабочым,
На панскія здзекі, хлусню адкрыць вочы.
Жадалася нам, каб усе зразумелі,
Што пралетарый двадцатага веку
Дарогу адкрыў да дабра чалавеку,
Што разадзьмуў горан новай эпохі
І гісторыі новы пачатак паклаў, -
На Ўсходзе людзей з кайданоў раскаваў.
Цяпер ён рве ўсюды прыгнёту аковы
І крочыць да волі ў дзень светлы шчаслівы,
У змаганні здабудзе ён правы свае,
Бо ўласнымі сіламі лёс свой куе.
Амаль цэлы тыдзень чытаў хлопцам кнігі,
Усе вечарамі, гадзін па чатыры.
І гэтымі днямі не меў нават часу
Пабачыцца з Зосяй каханай сваёй.
Сягоння, як толькі гудок абвясціў
Канец на заводзе рабочага дня,
Пусціўся я подбегам на прахадную,
І тут, каля брамы, сустрэла яна.
За руку ўзяў мілую і пайшлі разам
Да хаты яе ў час ціхі змяркання
Па снезе іскрыстым, скрыпучым, марозным,
Гаворачы шчыра пра наша каханне.
- Я гэтыя дні кожны вечар чакала
Цябе, Саша любы, а ты не прыходзіў…
У самотнасці моцна адна сумавала,
І тут не ўдалося сустрэць на заводзе.
- Прабач, мая ластаўка, важная справа
Была вечарамі ўвесь гэты час.
Усе актывісты працуюць рупліва
Цяпер, і даюць даручэнні для нас.
Яшчэ даручылі, каб даў табе кніжак,
Рабочых газет для чытання дзяўчатам.
Няхай яны знаюць усю праўду таксама,
Хай волю гартуюць змаганнем заўзятым.
Мы йшлі, паглядаючы ў зорнае неба, -
Пра вернасць у каханні расказваў я ёй.
Хоць шмат нам для шчасця было яшчэ чаго трэба,
Я ў думцы складаў песню мілай сваёй.
Прасілася песня сама ў маё сэрца
Ў той вечар цудоўны прыгожай зімы,
Матывам у душы пачала адклікацца,
Калі пачуццямі ядналіся мы.
А потым, прыйшоўшы ў Зосіну хату,
Аб створанай песні каханай сказаў,
І хутка яе на лісточак паперы
Вось гэтымі словамі я запісаў:
У зімовы вечар
(песня)
Снег самацветам іскрыцца
Зорнае неба ўгары.
Люба табой мілавацца
Ў гэтай вячэрняй пары.
Прыпеў:
Шляхам жыццёвым ісці з табою
Радасна будзе, мілая, мне.
Няхай навечна светлая доля
Шчасцем і воляй нас ахіне.
Гэты мароз не пужае, -
У нас жа гарачая кроў.
Юныя сэрцы нам грэе
Верная наша любоў.
Дзён я апошніх без гора
Разам хачу дачакаць,
У шчасці заўжды цябе шчыра
Моцна бязмежна кахаць.
У небе глыбокім таемна
Ясныя зоркі блішчаць,
Як я жадаю бязмерна
Там і сваю адшукаць.
Хочацца век любавацца
Чарамі кос і вачэй,
Злёгку рукой дакранацца
Да тваіх дзіўных плячэй.
Слухай, каханая, б'юцца
Сэрцы ў адзін тон у нас.
Каб не прышлося растацца
Нам у жыцці на ўвесь час.
Шчасця прашу я ў долі:
Дай яго шчодрая нам,
Каб дачакаліся волі
І не служылі панам.
Прыпеў…
У поцемках з мілай сядзелі мы доўга
І гаварылі пра розныя справы.
Потым сказаў найдарожшай красуні,
Што заўтра ёй кніжак, газет прынясу,
Якія чытаць яна будзе сяброўкам
Сваім па сумеснай рабоце ў шліферні.
Зося і раней чытала газеты
І кнігі цікавыя пра барацьбу
Народу працоўнага супраць прыгнёту,
Аб праўдзе і крыўдзе ў жыцці разумела,
Пісьменнай была і свядомай дзяўчынай.
Раптоўна яна прыпыніла размову
І патанула ў роздум глыбокі,
Знянацку з абразай і гневам у вачах
Сказала мне сумна: "Паслухай, каханы,
Пра подласць, якая вядзецца ў цэху
Ў нас на працягу астатніх гадоў.
І чыніць яе наш начальнік-залётнік,
Які бессаромна дзяўчат спакушае.
Ды ён жа жанаты і мае дзяцей,
Гадамі ўжо й не такі малады,
Але не сароміцца чэсных людзей,
Нямала й дзяўчат ён давёў да бяды.
Сколькі жыццё без пары самагубствам
Скончыла іх цераз злога падпанка, -
Цяжарнасцяй подлай адных зганьбаваў
І налажыць на сябе змусіў рукі.
Іншым прыйшлося памерці заўчасна
З-за позніх і цяжкіх абортаў у бальніцах.
Ёсць і такія, што ганьбу сцярпеўшы,
У самотнасці горкай без шчасця жывуць,
Цяпер мацярамі застаўшыся з дзецьмі,
Заўсёды спакусніка злога клянуць.
Бо гэты нікчэмны халуй фабрыканта
Падманваць дзяўчат вельмі спрытны мастак.
Калі ўжо пачне прыставаць да каторай,
Нельга ад яго адхрысціцца ніяк.
Спачатку дзяўчыне купляе гасцінцы,
А потым, як гэта яму не паможа,
За подлы, злачынны ўжо спосаб бярэцца,
Каб толькі свайго ліхадзейства дабіцца
Па ўсякаму будзе ён страшыць дзяўчыну:
- З завода магу цябе хутка прагнаць!
У працы тваёй знайду заўжды прычыну,
Каб потым цябе на звальненне падаць!..
Ды ведай, што маю я поўнае права
За дрэнную якасць зрабіць адлічэнне,
І пад час выплаты аштрафаваць,
Як будзеш далей ты ка мне непрыхільнай.
А калі будзеш гарнуцца сардэчна
Ты да мяне, дык заўсёды да працы,
Пастаўлю такой, каб была найлягчэйшай
І чыстай, і болей змагла зарабляць."
Сціснуўшы зубы, я слухаў пра гэта,
А ў сэрцы нянавісці страшны агонь
Мацней і мацней у мяне разгараўся
І ад абурэння кроў закіпела.
Здавалася, быццам буран у галаве
Забушаваў у мяне навальніцай.
Нянавісць, абурэнне і помсты гнеў
Прымусілі загаварыць мае вусны:
- Не будзем цярпець болей гэтакі здзек
І перад крыўдай у маўчанні згінацца!
Усюды працоўны ўстае чалавек
За шчасце сваё і за волю змагацца!
Да перамогі ісці ў смяротных баях
Мы будзем самаахвярна, заўзята.
За ганьбу і гора дзяўчат і жанчын
Чакае паноў і падпанкаў расплата.
Але каб і сёння пасмеў за табою
Пракляты залётны распуснік цягацца,
Дык я не глядзеў бы, што будзе са мною,
З жыццём дапамог бы яму развітацца.
Каб стала вядома ўсім пра злачынства,
Якое чыніў самадур-ліхадзей,
Каб бачылі людзі, што чэснасці ў панства
Ў сто разоў меней ад бедных людзей.
VIII
Гудзе ў лесе за Тарфяркай гоман,
Як знак таго, што там сабраўся люд.
Шуміць і пеніцца ў гневе Нёман
Ад тых нясцерпных беднаты пакут.
Ён за людскую крыўду раззлаваўся
На поўны здзеку трыццаць шосты год.
Непадалёку ад яго сабраўся
Са шклозавода амаль увесь народ.
Сышоўся ён, каб вырашыць пытанне,
Як ліха цяжкае перамагаць,
Як супраць яго выйсці на змаганне,
Каб больш няволі, уціску каб не знаць.
- Сябры! Не будзем траціць многа часу!
Хутчэй пачнём да справы прыступаць.
Да забастовачнага камітэта,
Сягоння членаў трэба выбіраць!..
Давайце зараз сходу прапановы,
Каго нам выбраць са сваіх радоў
Такіх, што пастаяць за нашы справы,
І кожны будзе да ўсяго гатоў. -
Адам Манюшка голасам сталёвым,
Ударыў так, што ўсіх нас ускалыхнуў.
У напружаны момант чакання
Я голас Касцюкевіча пачуў:
- Вось, Стэфановіча вам прапаную, -
Аўтарытэтны гэта чалавек,
Рэвалюцыйны вопыт добры мае
І скаштаваў хлусні, прыгнёту здзек.
Змагаўся ён яшчэ ў дваццаць дзевятым
За лепшы для шкларобаў нашых лёс,
За праўду зачыняўся ён за краты
І шмат за свой век гора перанёс!
- Сямён Лысёнак - варты, каб абралі
Яго ў баявы наш камітэт!
Хоць змагара ў кіпцюрах трымалі
Паны, але стаіць ён за народ
Працоўны, і сказаць мудра ўмее
Ў абарону нашых кроўных праў! -
Сцяпан Брыль выгукнуў на поўны голас.
- Сяргея Бондара як барацьбіта
Старога, што прайшоў цераз турму
І навальніцы баявыя, менавіта -
Праз рэвалюцыі і кожную вайну! -
Абрэмскі Вітольд голасна сказаў
І паказаў рукой на ветэрана,
Які каля Нядзвецкага стаяў.
Усе ў адзін голас выгукнулі - згода!
І кожны руку дагары падняў.
Павагу меў ад усяго завода
Сяргей Антонавіч, як бацька быў
Для маладых, заўжды даваў падтрымку.
За дабрату яго кожны любіў.
І яшчэ некалькі імён назвалі
Разумных хлопцаў, смелых, баявых.
Аднагалосна ў камітэт абралі
Прадстаўнікоў давераных сваіх.
Услед за гэтым выступіў з прамовай
Дамбінскі Гэнрык - мужны камуніст.
Ён аб'явіў вайну ўладзе суровай
Як смелы барацьбіт і журналіст.
Шкада, што так загінуў вельмі рана,
Пражыўшы толькі трыццаць тры гады…
У Ганцавічах быў ён расстраляны,
Да рук фашысцкіх трапіўшы тады.
Быў месяц жнівень у сорак першым годзе,
Калі крывавы кат яго забіў.
Жыць у памяці людской вякамі будзе
Ён, бо працоўным шмат дабра зрабіў.
- Змагайцеся, таварышы, бо з вамі
Ідзе ў адным шыхце рабочы клас
Усёй Польшчы, і ўзыдзе над намі
Зара той, справядлівасці для нас
Жаданай, што Кастрычнік даў народам,
Якія дружнаю сям'ёй жывуць
І ў шчаслівы новы свет паходам
Вялікім шляхам ленінскім ідуць! -
Нас заклікаў Дамбінскі палымяна
І да змагання сэрцы запаліў.
Путрамант Ежы выступаў таксама,
На злы падман нам вочы адкрываў,
Драпежнасць панскую і ненасытнасць
Па-баявому палка выкрываў.
Жадалі нам яны на развітанне
Закончыць забастоўку перамогай,
І абяцалі, што ў дні змагання
Заўжды прыйдуць к нам з дапамогай.
* * *
Расходзіўся народ ужо па хатах,
Акрылены імкненнем вызваляць
Сябе з ярма, а хлопцы і дзяўчаты
Бадзёра песню пачалі спяваць:
- Ад веку мы спалі -
І нас разбудзілі.
Мы знаем, што трэба рабіць.
Патрэбна свабоды, зямлі чалавеку
І трэба буржуяў разбіць!
Што ж гэта за марная
Доля такая? -
Без хлеба, без грошай працуй…
Усюды ганяюць, усюды смяюцца,
Што проста, хоць крыкні - ратуй!
Смяюцца над намі
Багатыя людзі, -
Здаецца, панамі іх зваць.
Мы доўга цярпелі,
Цярпець больш не будзем
І пойдзем усе долю шукаць.
Устанем мы дружна
З касамі, з сярпамі,
Прагонім з зямлі багачэй!
Няхай нас асыплюць
Палямі, лясамі -
Грамаду працоўных людзей!
А лес гучаў ад дружнай нашай песні,
Што звонка па-над Нёманам плыла.
За праспяванай Касцюкевіч Ніна
Ўжо запяваць другую пачала:
- А хто можа ў сэрцы балакаць,
Дайце з гора хоць песню спяём.
Хоць прыходзіцца часам заплакаць
У жыцці паднявольным сваём.
Параслі, як дубы сукаваты,
Не ўмеем чытаць і пісаць.
Мы заглянем у курныя хаты,
Каб аб крыўдзе ўсю праўду ўзнаць.
За падаткі забралі карову,
Каняжыну за доўг пан забраў.
Без каня ж - ні жыцця, ні работы, -
Поп цвярдзіць - гэта бог пакараў…
І мы спявалі з Зосяй натхнённа
Ў агульным хоры, ідучы між дрэў.
На бераг Нёмана ішлі калонай,
А рэха ў даль разносіла наш спеў.
Вярнуліся мы позна з ёй дадому,
Аднак я з мілай трохі пастаяў.
І к тварыку каханай дарагому
З пяшчотным пацалункам прыпадаў.
* * *
Назаўтра, у нядзелю, зранку дома
Чытаў газеты і вершы пісаў.
А потым Касцюкевічу старому
Змест "Маці" Горкага пераказаў.
Удзень сябры сышліся на размову, -
Пагаварыць было ў нас аб чым.
Дух паднялі ўчарашнія прамовы,
Улілі парыў імкнення маладым.
І ўзмацнілі ў поспех веру нашу,
Гатоўнасць, еднасць усіх змагароў,
Бо крыўда й зло паранілі нам душу
І распалілі гневам да паноў.
Калодка Фёдар разгарнуў мой сшытак
І праглядзеў напісанае там.
Івану Рымжы паказаў і кажа:
- Хай Саша вершы прачытае нам.
Нязручна стала і прыемна разам,
Раней іх не чытаў для слухачоў.
І цераз хваляванне не адразу
Змог прачытаць свой "Заклік" для сяброў:
Заклік
Слухай наш заклік, бяздольны рабочы! -
Уставай і сялян за сабою вядзі!..
Усе, хто прыгнёту цярпець больш не хоча,
Смела за намі ў калонах ідзі!
Дружна выходзьце з панурых заводаў,
З вясковых гаротных пахіленых хат.
Выйдзем змагацца за светлую долю,
Каб знішчыць нам гэты нявольніцкі лад.
Годзе драмаць нам у цемрадзі ночы,
У муках стагнаць пад нясцерпным ярмом!
Выйдзем грамадай, заявім рашуча
Аб мэце жаданай і праве сваём!
Няхай нас расправай паны не пужаюць,
Нас турмамі ім нізашто не спыніць.
Мы волю здабыць хочам роднаму краю,
І ў роднай старонцы шчаслівымі жыць!
Хай грозна і гучна ў вочы тыранам
Пратэсты і заклікі нашы грымяць.
На бітву за волю святую мы ўстанем,
Каб логвішчы подлых паноў штурмаваць!
IX
Ці прысніўся панам які сон у тую ноч,
Як агонь патухаў зусім у доменных печах, -
Шыхтавальшчыкі выйшлі з свайго цэху прэч,
Пачалі дабівацца правоў чалавечых?
Не, не ведаем мы, што прыснілася ім,
Знаем толькі, што самае сэрца завода
Канчаткова спынілася бы ў мярцвяка
Па настойлівай волі к змаганню народа.
Камітэт перадаў свой загад баставаць,
І шкловарам, шкларобам ён даў указанне,
А за тым неадкладна да іх прылучыць
З цэхаў іншых працоўных усіх на змаганне.
Ахапіла паноў зранку ўсіх мітусня -
Сталі бегаць у гарачцы ад цэха да цэха.
А мы з смехам і злосцю казалі пра іх:
"Не бянтэжыла вас аніяк наша ліха…
А цяпер вельмі ветліва з намі хітрыць
Пачалі, дабрадушнымі к нам прытварацца,
І каб неяк хутчэй подла нас ашукаць,
Тады зноў багацець і над намі смяяцца.
Але болей не будзем верыць мы словам…
Хай паны салаўям не расказваюць баек,
А хай плацяць за працу належнае нам
На адзенне, кватэру і хлеба кавалак".
- Я з цікавасці, хлопцы, зайсці рызыкнуў,
Каб паглянуць на выгляд у цэхі пустыя,
Ды з рабочых нідзе ні душы не сустрэў
І пабачыў усюды там справы благія:
У доменных печах патрэскалі сцены,
Застыла шкломаса, ціха, пуста навокал.
Навеяў мне страх выгляд залы пануры,
Што адтуль паспяшыў да дзвярэй я наўцёкі.
І знячэўку наткнуўся вось тут на паноў, -
Аглядалі яны аварыйныя печы.
Не пачуў ганарыстасці з іхніх размоў,
А прыкмеціў у іх я маркотныя вочы.
Пэўна іх засмуцілі нечаканыя страты,
Бо на ўсё пазіралі яны так жалобна.
Я падумаў: і ў гэты напружаны час
Непакоіцца ім пра наш лёс непатрэбна.
Гэта ўсё, што нам Юзік Мінко расказаў,
Узлавала сяброў маіх усіх яшчэ болей.
- Дзе вы чулі, авечак каб воўк шкадаваў?
Спытаў Косця Дубок і дадаў: - Не, ніколі!
* * *
Так сядзелі мы разам да позняй пары,
Гаварылі, як робяць паны бедным крыўду,
Успаміналіся прыказкі, прымаўкі нам
Пра народную, мудрую, чыстую праўду.
Гэта праўда без фальшы, хлусні ёсць адна,
І навекі існуе для шчасця працоўных.
Багацеям-панам не да смаку яна,
Што прыдумалі праўдаў сабе многа ўмоўных.
- А паны ўсё бачаць, - сказаў Брыль Сцяпан, -
Ды, нажаль, тае праўды ніколі не бачаць,
Што бяда мучыць цяжка гаротных сялян
І рабочых, якія пакутуюць, плачуць.
- Знае бедны аб тым, як працуе багач:
Не сваімі рукамі, - чужымі гарбамі. -
Гэту прыказку Бобрык прыпомніў усім,
Што жыве ў гаворцы народнай вякамі.
Касцюкевіч успомніў таксама адну:
- Рабочы пацее, а пан гэтым тлусцее.
А папы і ксяндзы кажуць нам - беднаце:
- З волі божай заўсёды ён так багацее.
- Цераз дзень або два пэўна будзе загад,
Каб пакінулі працу ўсе на заводзе.
Толькі ў сіле агульнай магчымасці шмат, -
І тады ў барацьбе перамогу здабудзем. -
Катушонак заўважыў і думку падаў,-
Час дадому ісці нам ужо на спачынак,
Бо ўвечары ўсяк сколькі б не разважаў,
Ды параду і яснасць дасць лепшую ранак.
Разышліся сябры, а я ў ложку ляжаў,
І заснуць доўгі час не давала мне думка.
І не больш паўгадзіны было майго сну,
Як у акне здрыганула ад стукату рамка…
Мне пасыльнага голас пачуўся з двара.
Ён гукнуў: "Апранайся хутчэй, цябе клічуць
Неадкладна з'явіцца ў доменны цэх
Не малое начальства - паны інжынеры.
* * *
Ужо спяшаўся я марознай ціхай ноччу
Даведацца, чаго паклікалі паны.
Трывожыла здагадка: ашукаць нас хочуць
Сваёю хітрамудрай выдумкай яны.
Прыйшоў… І тут сяброў сваіх пабачыў многа.
Размову з імі вёў галоўны інжынер.
У гутарцы не шкадаваў ён слоў ліслівых
І закурыць даваў пахучых сігарэт.
Усіх насцярожыла салодкая ласкавасць
Паноў, што сталі падлабуньвацца да нас.
І намі авалодала раптоўна смеласць
Даць панскай хітрасці адпор на гэты раз.
- Чаго, - пытаю, - нас сабралі тут у поўнач,
Не даўшы нават пасля працы адпачыць?
- Прашу вас, хлопцы, тут зрабіць парадак поўны,
І доменныя печы патрэбна загрузіць, -
Сказаў пан інжынер і ветліва дадаў:
- А калі скончыце ўсю працу своечасна,
Я акрамя зарплаты кожнаму асобна
Гасцінцы добрыя ўжо падрыхтаваў.
- А тыя хлопцы, што тут працавалі раней,
Здаецца, праўды дабіваюцца сабе,
Каб болей зарабіць і жыць з сям'ёю лепей. -
Набрыдла, мабыць, ім гібець у такой бядзе.
Я думаю, мы перашкодаю не будзем
Сваім сабратам у імкненні лепей жыць,
Усім працоўным шчасце трэба мець, як людзям…
І вам, паны, прынадай нас не спакусіць!..
Сябры ў момант падтрымалі маю думку
І ў адзін голас заявілі пану так:
- Калі б хто з нас паддаўся вашым угаворам,
Апошні быў бы ён сярод усіх дзівак!
Няма чаго чакаць нам тут з мора пагоды
І слухаць баечкі пра белага вала,
Бо ўсе паны паходзяць з аднае пароды, -
Нікому з уласнай волі не дадуць дабра!
Хадзем дадому, ды паспім да ранку трохі,
І так нам змарнавалі амаль цалкам ноч.
Напэўна час і нам таксама прыяднацца
Да смелай барацьбы шкларобаў-змагароў.
Усе мы, чым хутчэй, за браму выйшлі гуртам,
У гневе праклінаючы подлых паноў.
А па дарозе зайшлі ў хату да Лысёнка,
Сказаць яму пра ўсё і атрымаць загад.
Адразу навіну мы ад яго пачулі:
- Адбылося ўчора ўночы пасяджэнне
Членаў камітэта, дзе пастанавілі,
Каб і рэшта цэхаў прыпыніла працу
Заўтра, і стварыла пікетныя групы,
Якія навокал нашага завода
Будуць вартаваць тут начамі і днямі,
Каб ніхто з начальства прапусціць не змог
Штрэйкбрэхераў у цэхі з мэтай - забастоўку
Нашу праваліць. Бо ўжо і ўчора
Яны падаліся ў вёскі на вярбоўку
Такіх, якіх вельмі лёгка падмануць.
Але сябры нашы выйшлі на сустрэчу
І зманіць падпанкам іншых не дадуць.
А вы, хлопцы, ранкам прыходзьце ў завод, -
Дае Сямён загад і так тлумачыць нам:
Усе групы па месцах расставіць заўтра трэба,
Заданне кожнай даць, каб вартавала там.
X
Натоўпам шумным каля прахадной
Сабраліся з дзецьмі ўсе жанчыны,
Бо кожнай захацелася самой
Пабачыць, як бастуюць іх мужчыны,
Сыны і дочкі стаяць за сваё
І шчасце лепшае, і справядлівасць.
З аблічча кожнага свеціць у іх
Рашучасць вялізарная і смеласць.
Перажывала асабліва тут,
Каб зла не скоіла яе дзіцяці,
Як будзе ўлада бараніць паноў,
За дочак і сыноў кожная маці.
Не думалі расходзіцца яны,
Хаця мароз быў і павечарэла, -
Лічылі, што прысутнасцю сваёй
Бастуючым маральна дапамогуць.
Смелыя заводскія дзяўчаты -
Атрад працоўнай нашае кагорты,
Нароўні з намі сталі ў адзін шыхт
Змагацца стойка, мужна і ўпарта.
Замоўкла і заглухла ў цэхах
Цяпер ва ўсіх - не чутна нідзе гуку.
Мы ўсе рашылі стойка вымагаць
Патрэбнай платы за цяжкую муку.
Бо што гэта за праўда ў паноў -
Нельга па-людску жыць за працу людзям, -
Багатства, роскаш за гультайства тым,
Хто век мазоліць працай рук не будзе.
І мы вартуем пільна дзень за днём,
Змяняючы патрульныя пікеты,
Ад ліхадзеяў справу сцеражом,
Каб не ўчынілі нам яны брыдоты.
Ля ўсіх праходаў стаіць наш дазор,
А патрулі пільнуюць агарожу,
Каб дзе чыноўнік дзіркі не зрабіў,
Якой штрэйкбрэхераў правесці зможа.
І на шляхах мы групамі стаім,
Навербаных усіх перапыняем.
Расказваем змагання мэту ім,
Вяртацца ў свае вёскі прапануем.
Яны з паўслова разумеюць нас,
Што ў змаганні шкодзіць нам не трэба,
Бо знаюць, што ў прыгнёту жорсткі час
Мы мусім дабівацца правоў, хлеба.
* * *
Праходзяць тыдні, а паны маўчаць
І нам нічога даць не дакляруюць,
А сем'і нашы сталі галадаць…
Заводчыкі ж падман хітры рыхтуюць.
Пабачылі яны, што не змаглі
Штрэйкбрэхераў даставіць да завода,
І прыдумляць падступна пачалі
Інакшы спосаб на падман народа.
А мы ўзяліся хлопцаў пасылаць
На нарыхтоўку хлеба па ўсіх вёсках.
Пачаў нам дар сялянскі прыбываць
З запасаў сціплых на старых павозках.
Прывозілі падводы ад сяброў
Зачэпіцкіх бастуючым падмогу,
Адольваючы між балот, пяскоў
Далёкую і цяжкую дарогу.
Дапамагалі нам сяляне ўсім -
Мукі давалі, бульбы, круп, гароху.
Хоць лішкаў не радзіла ніўка ім,
Апошнім усім дзяліліся патроху.
Ішло ў вёскі шмат з дзяцьмі жанчын
Прасіць чаго-небудзь прахарчавацца.
Жадалі вытрываць ўсе, як адзін,
Каб толькі перамогі дачакацца…
* * *
І вось паны зноў выдумку знайшлі,
Якою раздрабіць хацелі еднасць
Рабочых, каб змагацца не змаглі,
Прыдумалі вось гэтакую подласць:
Навербавалі недзе з сёл людзей,
Прывезлі іх вузкакалейкай многа.
Паны ўжо думалі, што мы цяпер
Не зробім супраць гэтага нічога.
А мы ўсе дружна далі смелы бой,
Каб адстаяць сваю святую справу.
Загарадзілі пуць жывой сцяной, -
Здабыць імкнуліся сваё па праву.
Вёў паравоз тады панскі халуй
І не спыніў яго перад заслонам -
І пахіснулася з людзей сцяна
На вуснах з лаянкаю і праклёнам.
Аднак мы не далі прайсці ў завод
Нікому з шкоднікаў тых несвядомых,
Бо паравозік змусіла спыніць
Адна дзяўчына, што з найболей смелых.
Мы не забудзем, пакуль будзем жыць,
Марыі Мантуш подзвіг гераічны.
І хай нашчадкі ад яе бяруць
Дастойны прыклад і патрыятычны.
Лягла бясстрашна папярок пуці,
Праезд штрэйкбрэхерам загарадзіла.
І ўжо цягнік не змог далей пайсці, -
Перамагла яго змагаркі сіла.
І так змагаліся штодзённа мы
Супроць падступства, подласці няспынна…
І подзвіг першай гераіні зноў
Тут паўтарыла Вайцюшкевіч Ганна.
* * *
Той жар агню, што ў сіле калектыўнай
Гарэў заўзятай верай у вызвалення час,
Узмацняўся нашымі правадырамі,
Што баявою мужнасцю натхнялі нас.
Была гэта плеяда мужных змагароў
І песняроў цудоўных, што будзілі ўсіх
Ідэйным словам скрыўджаных працоўных
І клікалі з няволі вызваляцца іх.
Таўлая, Васілька, Звястуна, Танка
Заўжды верш баявы ў нас дух падымаў,
Подзвіг Прытыцкага самаадданы
Бясстрашнасцю сваёй бязмерна захапляў.
Дамбінскі, Крынчык, Дворнікаў, Маслоўскі
Ды іншыя, што прыбывалі к нам з ЦК
Праводзіць сходы, мітынгі рабочых,
Каб падтрымаць духоўны гарт працаўніка.
Мінуў ужо і май у цяжкім змаганні,
Але ўсё не здаюцца нам ніяк паны, -
Трывожныя лісты і тэлеграмы
Да ваяводы і старосты шлюць яны.
Вяльможных просяць "ратаваць ад чэрні"
Іх лёс з вялікімі прыбыткамі ад страт.
Іх не хвалюе нашае цярпенне
Ад гора цяжкага, якога ў нас зашмат.
* * *
Пачаўся чэрвень, пахмурнела неба.
Траслі яго грымоты летніх навальніц.
Здавалася, злавала, што з-за хлеба
Пакутам нашым у барацьбе няма граніц.
Тры месяцы бастуем мы цярпліва,
І ўсё стаіць, пустуючы, наш шклозавод.
Надзею песцім, што будзе шчасліва
Жыць хутка без паноў зняволены народ.
Нас захапіла ўсіх святая справа
Здабыць жыццё належнае за працу нам.
Ніхто тады не думаў, што расправа
Рыхтуецца ганебна стойкім змагарам.
* * *
Пад'ехалі да нас у адзін туманны ранак
У машынах легкавых дзяржаўныя чыны -
Пан ваявода і староста з цэлай світай
І зубы замаўляць нам пачалі яны:
"Панове роботніцы, цо вы хцэце од нас?..
Вас вельмі многа ёсць, каб задаволіць усім.
І працадаўцам вашым забяспечыць цяжка
Патрэбнасць вашую. Тады не хопіць ім
Іх сродкаў на свае жыццёвыя расходы.
Змірыцца трэба са становішчам такім!"
Малоў пан ваявода хітра, крывадушна
Сваім брахлівым дэмагога языком.
І раптам нашы хлопцы, як у адказ на гэта,
Перадалі адзін другому па сакрэту:
- Давайце ваяводзе, каб байкі не баяў,
Рабочай праўды нашу песню заспяваем:
Песня
Станем, таварышы, смела да бою!
Вольную працу здабыць ужо час.
Мы заваюем шчаслівую долю,
Каб у ярме не душыў ніхто нас!..
Пара згуртавацца нам у атрады,
Косы сталёвыя ўсім нагастрыць,
І з імі адважна на барыкады
Йсці крывасмоктаў бязлітасна біць!
У бітвах правы мы людскія здабудзем
Творча для шчасця свайго працаваць.
Роднай старонкай працоўныя людзі
Будуць тады без паноў кіраваць.
Траціць не трэба дарэмна нам часу,
І хутчэй весці змагацца народ!
Скінуць спрадвечныя путы прымусу
Смела выходзьце ў апошні паход!..
* * *
Збянтэжыла вяльможных баявая песня,
Што аглушыла іх, як з неба моцны гром.
Спярша пужліва вылупілі на нас вочы,
А потым кінуліся да машын бягом…
Раптоўна пасля песні з лесу гул пачуўся,
Бо хтосьці з панскіх халуёў падаў сігнал.
Жандарскі конны эскадрон сюды імчаўся,
І наляцеў на нас, як ураганны шквал.
За ім і паліцэйскіх цэлая калона
Прагналася, бы зграя шалёных сабак.
На раварах і кожны з карабінам,
Багнэтам ці шабляй. Узброіліся так,
Быццам на вайну йшлі, як тыя салдаты
Ваяваць на фронце, бараніць Айчыну.
А яны - паганцы распраўляцца сталі
З намі, што не хочам гнуць дарэмна спіну
На паноў драпежных і нелітасцівых,
За тое, што хочаш сабе дзён шчаслівых
Для жыцця дабіцца, каб нам справядліва
Аплочвалі працу і давалі права,
Каб заўсёды дбала пра ўсіх нас дзяржава.
І вось яна падбала, каб на нашых спінах
Нагайкаю жандар і гумай палісмен
Па ўсіх параграфах і па ўсіх раздзелах
Бяздушна напісаў звярыны свой закон.
Каля васьмі дзесяткаў нас загналі ў Ліду,
У турму, за гэта, што па-людску хочам жыць,
Што вытрываць мы не змаглі панскую крыўду,
Сурова сталі катаваць нас і судзіць.
Вось як кіруюць багацеі-дэмакраты,
І як яны жадаюць аб працоўных дбаць:
Хто прагне шчасце мець, таго садзяць за краты,
Каб з пакорных працы прыбыткі набываць.
Эпілог
У камеры сяджу, суда чакаю…
На допыты вадзілі ўжо сем разоў.
За цэлы месяц толькі раз пусцілі
Пабачыцца са мною ў турме бацькоў…
Гадзіны, як гады, мне ў адзіночцы
Паўзуць і прыгнятальны смутак валакуць.
І думкі аб разгроме забастоўкі
Мне болем рэжуць сэрца, не даюць заснуць.
І часта так было, што ў самоце
Я сам з сабою дужа палка гаварыў,-
Сварыўся, пагражаў панскай брыдоце,
Цвярдзіў, што не задушаць к волі наш парыў.
І вось сустрэў, нарэшце, на прагулцы
Па забастоўцы сябра - Васіля Брыля.
Ён мне сказаў, што бачыў, як хадзіла
Тут сёння, ля турмы, каханая мая…
Вярнуўшыся ў камеру, прасіў я
Наглядчыка, начальству просьбу далажыць -
Дазволіць пабачэнне з мілай Зосяй,
Бо прагнуў з ёй сустрэцца і пагаварыць.
Але ніхто з начальства не дазволіў
Дзяўчыну прапусціць пабачыцца са мной.
А сэрца рвалася, як птушка з клеткі,
Хоць на хвіліначку к каханай дарагой…
І прымітыўны стол негабляваны
Пачаў паціху да акна перастаўляць,
Каб цераз той квадрат закратаваны
На вуліцы сваё каханне адшукаць.
Да вуліцы не болей пяці метраў
Было ад гэтай турэмнай сцяны.
Мяне замкнулі на паверх чацвёрты
Турэмшчыкі, турботныя апякуны.
Стаю, сачу ўпарта з паўгадзіны…
Ажно гляджу, - знаёмы тварык мільгануў.
І сэрца стала біцца ў хваляванні, -
Не помнячы сябе, я Зосеньку гукнуў.
Яна прыйшла, напроці акна стала
І горка залілася буйнаю слязой.
А я прашу, каб плакаць перастала,
Жартоўна разагнаць хачу маркоту ёй.
- Не плач, каханая, і наша свята
Прыйдзе да нашых хат. Мы выйдзем сустракаць
Яго. І прыгнятальнікаў праклятых
За мукі цяжкія свае будзем караць.
Усе фабрыкі, заводы і ўсе землі
Ў дармаедаў гэтых у той час адбяром,
І поўнапраўнымі гаспадарамі
Ў старонцы роднай мы шчасліва зажывём.
На воддалі мы гутарылі доўга,
Аж пакуль сонца не спусцілася зусім.
Сардэчных слоў адзін другому многа
Сказалі мы аб шчырым пачуцці сваім.
Я пажадаў шчаслівай ёй дарогі,
Сказаў, што хутка ў Гуце стрэнемся мы зноў.
Мне жаль было, што змучыць свае ногі,
Пакуль дацягне пехатой яна дамоў.
* * *
Я скора павярнуцца спадзяваўся,
І думаў дружбу з ёю шлюбам завяршыць,
Але над намі злы лёс насмяяўся, -
Задумаў нашы сэрцы навек разлучыць…
Тады яшчэ не думаў, што так будзе.
Размова з мілай свежых сіл мне дадала,
І дух імкненняў распіраў мне грудзі
І парываў змагацца супраць усяго зла.
Натхнёны сілай гневу і кахання,
Пра будучыню летуценна разважаў.
І з думкаю пра волю і пра шчасце
Я баявы верш у памяці сваёй складаў:
Не думайце сабе, магнаты,
Над намі вечна панаваць!..
Што будзеце заўжды бяспечна
Народ працоўны ўціскаць.
Ужо мы выйшлі на дарогу,
Што ўсіх вядзе да шчасця нас.
І верым мы ў перамогу,
У людской расплаты грозны час.
Наш люд цяпер не адзінокі -
На Ўсходзе вольныя браты
З болем глядзяць на нашы мукі, -
На здзек, бяспраўя беднаты.
Са Ўсходу праўды гром ударыць…
Ён расцярушыць кайданы,
У якіх сягоння мучаць, мораць
Нас звяры лютыя - паны.
А пасля грому ўсім заззяе
Свабоды свет з вежы Крамля, -
Абновіцца, памаладзее
Наша гаротная зямля…
Струмень заходнебеларускай паэзіі
Тое, што захоўваецца ў архівах, музеях заўсёды застаецца загадкай. Для даследчыка той ці іншай дзейнасці - гэта асалода, якая прымушае хоч-няхоч, узяцца да раскрыцця затоенных, ці парой нязведаных гістарычных падзей, лёсаў, прытым, тых, якія маюць адносіны да свайго краю.
Багаты на таямніцы і Лідскі гістарычна-мастацкі музей. Яшчэ ў 2016 годзе на юбілейныя ўгодкі - 140 год з дня нараджэння Цёткі - у Доме Валянціна Таўлая Лідскага гістарычна-мастацкага музея экспанаваўся на выставе "Жыве мая ліра нанова!" забыты бюст знакамітай зямлячкі-пісьменніцы Алаізы Пашкевіч работы вядомага скульптара Андрэя Заспіцкага. І вось, да свайго 60-годдзя Лідскі музей падзяліўся на сайце і ў сацыяльным сеціве шэрагам экспанатаў, якія таксама ўвайшлі ў 60 найбольш значных і захоўваюцца ў яго фондасховішчы. Сярод іх пачэснае месца заняў рукапіс паэмы "Забастоўка" Васіля Струменя. Неабыякава да гэтай навіны аднесліся і лідскія краязнаўцы. У тым ліку і я, навуковы супрацоўнік музея. Аўтар гэтых радкоў і вырашыў узяць на сябе адказнасць - даследаваць твор.
Па-першае, хто такі Васіль Струмень і якія адносіны ён мае да Лідчыны? На гэтае пытанне лепш за ўсіх даў бы адказ Алесь (Аляксандр) Жалкоўскі. Але, нажаль, цяпер толькі яго матэрыялы і шэраг спасылак з інтэрнэт-прасторы раскрыюць нам жыццёвую і творчую дзейнасць паэта. (Глядзіце спіс выкарыстаных крыніц).
Беларускі і ўкраінскі пісьменнік. Так гаворыцца пра Васіля Струменя (сапр. Аляксандр Мікалаевіч Лебедзеў) у рэспубліканскіх энцыклапедычных выданнях і календарах. І гэта справядліва, бо жыццё і творчасць паэта-барацьбіта цесна звязаны з зямлёю і народамі дзвюх суседніх краін. Ён вырас у прынёманскай вёсцы Зачэпічы (зараз Дзятлаўскі раён) [2]. Зачэпічы ў 20-30-я гады жылі пад уплывам нацыянальна-вызвольнага руху, у які актыўна ўключыўся Аляксандр Лебедзеў [4].
Лебедзеў А.М. нарадзіўся 1 красавіка 1914 года ў вёсцы Лявонцьева Калагрыўскага павета, Кастрамской губерні, (цяпер Мантураўскі раён, Кастрамская вобласць, Расія). Бацька пайшоў на фронт, калі Аляксандру споўнілася ўсяго 4 месяцы. У канцы 1915 года ў хату прыйшла трывожная вестка: загінуў бацька. Многа гора выпала на долю маці. Праз 5 гадоў яна паўторна выйшла замуж за Паўла Івашэвіча. Айчым быў родам з Гарадзеншчыны. З дзіцячых гадоў Аляксандр прагна цягнуўся да вучобы. Але ў большасці вёсак былой Заходняй Беларусі адсутнічалі спецыяльныя школьныя будынкі, а там, дзе яны існавалі, размяшчаліся ў прыватных памяшканнях. Наглядаліся такія з'явы, калі пачатковая школа праз кожныя 3-4 дні вандравала з адной хаты ў другую. Да ліку такіх належала і Зачэпіцкая, у якой вучыўся Аляксандр. Беларускай мовай ён авалодаў, чытаючы творы Я. Купалы, Я. Коласа і іншых беларускіх пісьменнікаў.
У барацьбе за волю і лепшую долю працоўных Заходняй Беларусі загаварыла сэрца паэта [2].
Дарэчы будзе ўспомніць, што наш вядомы зямляк і пісьменнік Уладзімір Калеснік трапна назваў Зачэпічы "гняздом паэтаў". У 30-х гадах тут плённа тварылі Іван Івашэвіч (псеўданім Пятрусь Граніт), Іван Пышко (Герасім Прамень) і Васіль Струмень (Аляксандр Лебедзеў). І кожны з іх актыўна ўдзельнічаў у нацыянальна-вызвольным руху. Першыя допыты і здзекі ў беларускім пастарунку Аляксандр Лебедзеў зведаў у сакавіку 1930 года, за два тыдні да свайго 16-годдзя. Па даручэнні Івана Пышко, тагачаснага сакратара ячэйкі КПЗБ, Алесь прымацаваў на адным з самых высокіх дрэваў вёскі чырвоны сцяг. Так была адзначана чарговая гадавіна Парыжскай камуны. За гэта камсамолец і паплаціўся. Добра, што пасля тыднёвага ўтрымання пад арыштам юнака аддалі на парукі айчыма і маці. Аднак пазней, у 1932 г. В. Струмень уступіў у КПЗБ [2].
І тут варта зноў вярнуцца да біяграфіі земляка. Змагар, жывучы ў Зачэпічах, а пазней працуючы на бярозаўскім шклозаводзе "Нёман", у 1935-1936 гг., шматразова падвяргаўся за сваю дзейнасць пераследаванням з боку тагачасных польскіх уладаў, быў зняволены ў турмах Глыбокага, Ліды, Вілейкі [2].
Вызвольныя ідэі ў той час былі моцныя. Нават на вечарынках, калі дзяўчаты ў згаданых Зачэпічах збіраліся зімовымі вечарамі прасці кудзелю, не абыходзілася без палітыкі. Моладзь любіла спяваць песні "Адвеку мы спалі", "Варшавянка", "Мы - кавалі" і іншыя. Па ініцыятыве актывістаў Таварыства беларускай школы і Сялянска-работніцкай грамады ў вёсках ставіліся п'есы на беларускай мове [1].
Першы верш В. Струменя "Наша доля" апублікаваны ў падпольнай газеце "Малады камуніст" у 1931 годзе, першыя сатырычныя нататкі - у 1932. Да вайны вершы В. Струменя друкаваліся ў "Беларускай газеце" і дадатку да яе "Літаратурная старонка", у газеце "Наша воля" [5]. Затым яго паэтычныя творы змяшчаліся ў іншых беларускіх выданнях Вільні. У іх аўтар пісаў пра цяжкае жыццё і нацыянальна-вызвольны рух у Заходняй Беларусі. У пасляваенныя гады пісьменнік часта выступаў у беларускім і ўкраінскім друку [2].
У 1934 годзе малады паэт зведаў сваю першую творчую радасць: у прагрэсіўным часопісе сатыры і гумару "Аса" быў надрукаваны яго верш [1]. Сатырычныя вершы, фельетоны, вершы-памфлеты, вершы-заклікі - асноўныя паэтычныя жанры В. Струменя ў 30-я гады [5].
Восенню 1936 года па рашэнні падпольнага цэнтра Аляксандр нелегальна адпраўляецца ў СССР, каб там павучыцца і зноў вярнуцца ў родны край, а магчыма паехаць у далёкую Іспанію, дзе ішла грамадзянская вайна. Але задума сарвалася: паблізу польска-савецкай мяжы юнака затрымалі і пасадзілі ў Вілейскую турму. Затым улады спрабавалі перавыхаваць бунтара ў 77 лідскім палку пяхоты Войска Польскага. Ды з гэтага нічога не атрымалася: нескароны рэкрут вёў сярод жаўнераў непажаданую агітацыю [1]. За гэтую актыўнасць ён зноў трапіў у астрог, а дакладней у Лідскую гарнізонную турму [3]. Пасля салдацкай службы, у канцы 1938 года, Васіль Струмень падаўся на Валынь, куды перабраліся, купіўшы невялікі надзел зямлі, яго айчым і маці [1]. А менавіта - у в. Красніца, што на Ровеншчыне [5].
На новым месцы Аляксандр Мікалаевіч з радасцю сустрэў уз'яднанне Заходняй Украіны і Заходняй Беларусі ў адзіныя нацыянальныя дзяржавы [1]. Менавіта тут ён удзельнічаў у рэвалюцыйным падполлі Заходняй Украіны. [6]. Пасля вызвалення Заходняй Украіны і Заходняй Беларусі працаваў загадчыкам Рысвянскай (1939-1940) і Цыцылёўскай (1940-1941) пачатковых школ у Тучынскім раёне Ровенскай вобласці. Адначасова завочна вучыўся ў Астрожскай педагагічнай школе, якую скончыў 22 чэрвеня 1941 года. У гады вайны змагаўся супраць акупантаў у антыфашысцкай групе ў в. Красніца і суседніх вёсках на Ровеншчыне. З 1944 года да верасня 1945 года ўдзельнічаў у баях за вызваленне заходне-ўкраінскіх, заходне-беларускіх і літоўскіх зямель, двойчы быў паранены. Пасля дэмабілізацыі ў 1945-1948 гадах працаваў настаўнікам украінскай мовы і літаратуры сярэдняй школы ў г. Кастопаль Ровенскай вобласці. Завочна скончыў Ровенскі настаўніцкі (1949), Львоўскі педагагічны (1953) інстытуты. Выкладаў у сярэдняй чыгуначнай СШ № 9 і адначасова ў вячэрняй чыгуначнай СШ № 3 у г. Ківерцы Валынскай вобласці (1948-1952). Працаваў інспектарам раённага аддзела народнай асветы (1952-1953), інспектарам школ Валынскага абласнога аддзела ў г. Луцку (1953-1954), дырэктарам сярэдняй школы і па сумяшчальніцтве загадчыкам раённага аддзела народнай асветы ў г.п. Лукава Валынскай вобласці (1954-1955). Выкладаў украінскую мову і літаратуру, гісторыю і псіхалогію ў сярэдняй школе ў г. Сарны (1955-1956), быў загадчыкам аддзела рэдакцыі раённай газеты ў г. Сарны (1956-1957), дырэктарам вячэрняй сярэдняй школы ў п. Кацярынаўка Сарненскага раёна. З 1957 года - дырэктар сярэдняй школы ў в. Рэмчыцы, з 1959 года - загадчык навучальнай часткі сярэдняй школы ў в. Дыротычы Сарненскага раёна. З 1963 года - выкладчык украінскай мовы і літаратуры ў вячэрняй школе рабочай моладзі, з 1968 года - у завочнай сярэдняй школе г. Сарны Ровенскай вобласці. З 1979 года на пенсіі, займаўся творчай працай. Узнагароджаны ордэнам Айчыннай вайны 1-й ступені, медалямі [5].
Вядома, ён пісаў і вершы, успаміны аб пражытым і перажытым, якія друкаваліся ў многіх выданнях Украіны і Беларусі. Нездарма ён у першай нашай энцыклапедыі названы беларускім і ўкраінскім паэтам [1]. У пасляваенныя гады яго вершы і артыкулы змяшчаліся ў зборніках "Сцягі і паходні", "Дзень паэзіі", "Ростані волі", у абласным і раённым украінскім друку (асабліва - у сарненскай райгазеце "Будзівнік комунізму"). Першы ўкраінскі верш "На жовтновій демонстраціі" надрукаваны ў 1956 годзе ў газеце "Червоний прапор". Аўтар мемуараў "За волю і ўз'яднанне" (Лідская раённая газета "Уперад", 1989), "Шляхам барацьбы" (Дзятлаўская газета "Перамога", 1989), "Праз выпрабаванні" ("Гродненская правда", 1989). У 1989 годзе апублікаваў свае ўспаміны ў наваградскай і шчучынскай раённых газетах. Аўтар успамінаў "Цярністы шлях", аповесцяў "Праз выпрабаванні" і "Народныя змагары". Перакладаў з беларускай на ўкраінскую мову. Асобныя яго вершы пакладзены на музыку кампазітарамі С. Вяліцкай, У. Мельнікам, А. Навасадам, Ю. Раманенкам [5].
Жывучы ў блізкім замежжы, Аляксандр Мікалаевіч праяўляў незвычайную цікавасць да роднай яму Беларусі. Часта прыязджаў у Менск, Ліду, Гародню, наведваў дарагія яму з юнацкіх гадоў вёскі. Ахвотна выступаў як у нас, так і на Валыні, у школах. Пра яго вялікую прагу да чалавечых стасункаў можна меркаваць па перапісцы, якая падтрымлівалася больш чым са ста блізкімі яму людзьмі. Вельмі рады быў В.Струмень, напрыклад, увазе да сябе з боку Адама Мальдзіса. Добрыя адносіны меў з Іванам Шамякіным, Максімам Лужаніным, іншымі пісьменнікамі [1].
Аляксандру Жалкоўскаму часта даводзілася мець сустрэчы з Васілём Струменем у 60-80-я гады мінулага стагоддзя [2]. І жывучы на Украіне, Аляксандр Мiкалаевiч амаль кожны квартал наведваўся на Гродзеншчыну. Сваiм чалавекам ён 6ыў у рэдакцыях Лiдскай i Дзятлаўскай раённых газет, акрамя іх друкаваўся ў "Гродзенскай праўдзе", а таксама ў наваградскай і шчучынскай "раёнках". Выступаў у рэспублiканскiм друку [4].
Адразу ж з чыгуначнага вакзала Ліды шпарка ішоў у рэдакцыю мясцовай газеты "Уперад". Кожнага супрацоўніка, творчага і тэхнічнага, лічыў тут сваім прыяцелем [3]. Добразычлівы пагляд вачэй, прыветная ўсмешка, шчырая размова і сціпласць, характарызавалі пісьменніка двух народаў. Прапануючы свае вершы ці ўспаміны лідскай газеце "Уперад", Аляксандр Мікалаевіч не мог схаваць сваёй прыроднай сціпласці (ці сарамлівасці?), гаварыў, а можа, не варта публікаваць, паглядзіце і рашыце. Цягнула ж чалавека ў родныя яго сэрцу мясціны жаданне сустрэцца з сябрамі змагарнай маладосці, блізкімі па духу і мэтах людзьмі. Такімі, як Ісак Карабельнік і Васіль Камянецкі (Міхась Ліст) з Краснай, Пятрусь Граніт (Іван Івашэвіч), верны паплечнік з Зачэпічаў, Вікенцій Салыга з Феліксава, колішні актывіст Беларускай сялянска-работніцкай грамады і Таварыства беларускай школы, Сяргей Бондар (Лідскі раён), К. Сцефановіч (Бярозаўка), і з многімі іншымі. І тут жа мяркуе, як і дзе з імі сустрэцца [3],[2].
І такім Васіль Струмень быў заўсёды. Часта наведваючы Ліду, ён не толькі не абмінаў рэдакцыю, а яшчэ спяшаўся ў краязнаўчы музей, у гарадскі і раённы Саветы, у кнігарню і да сяброў. А іх А. Лебедзеў меў не толькі ў Лідзе, а і ў навакольных гарадах і вёсках. З лідзянінам Ісакам Карабельнікам любіў прыгадаць падпольную барацьбу камуністаў Заходняй Беларусі ў Лідскім павеце, з Міхаілам Петрыкевічам у Дзятлаве радаваўся новым экспанатам Музея народнай славы, а з Іванам Івашэвічам з вёскі Зачэпічы, сябрам дзяцінства і таварышам па падпольным змаганні, дзяліўся літаратурнымі навінамі [1].
Шаноўны чалавек з Сарнаў часта начаваў у кватэры Аляксандра Жалкоўскага і дзяліўся ўспамінамі аб даваенным жыцці на лідскай зямлі. З асаблівым пачуццём расказваў пра сустрэчы з Ігнатам Дварчанінам (на адкрыцці ў Дзятлаве яго помніка [3]), Сяргеем Прытыцкім, Піліпам Пестраком, іншымі волатамі беларускага народа, іх польскімі аднадумцамі Ежы Путраментам і Уладзіславам Бранеўскім. Не здзівіла і тое, калі на ўрачыстасцях з нагоды адкрыцця помніка Ігнату Дварчаніну ў Дзятлава прыехаў Васіль Струмень, інвалід мінулай вайны, які атрымаў на ёй два раненні. "Я не мог не прыехаць, каб не пакланіцца чалавеку з легенды", - прыблізна так сказаў тады мой цёзка.
Увогуле Аляксандр Мікалаевіч вельмі цікавіўся культурным жыццём і літаратурнымі справамі ў Беларусі і на Украіне [2].
У час кожнага прыезду ў Ліду Васіль Струмень заўжды запрашаў мясцовых журналістаў наведацца да яго ў Сарны. Першы раз Аляксандр Жалкоўскі адправіўся туды разам з таварышам па рабоце паэтам Пятром Макарэвічам у сувязі з 70-годзем пісьменніка. Жалкоўскаму выпаў гонар павіншаваць юбіляра ад калектыву газеты "Уперад" і ўручыць яму прывітальны адрас ад "Гродзенскай праўды", што было зроблена па просьбе яе рэдактара Аляксандра Богуша, папярэдніка па пасадзе рэдактара газеты "Уперад". А Пятро Макарэвіч прывітаў старэйшага сябра ад імя лідскіх літаратараў.
Пазней А. Жалкоўскі наведаўся ў Сарны з жонкаю і ўнучкай Насцяй. І зноў была радасная незабыўная сустрэча. Аляксандр Мікалаевіч пазнаёміў іх з Сарнамі, а затым угаварыў з'ездзіць у Роўна і Астрог. З любасцю і пяшчотай расказваў шаноўны гаспадар і гід пра гэтыя гарады і іх славутых людзей. Асабліва ўразіў Астрог, утульны і прыгожы гарадок, адзін з першых цэнтраў усходнеславянскай пісьменнасці са сваімі музеямі [3]. З замілаваннем расказваў ён пра жыццё беларусаў на Ровеншчыне [1]. І яшчэ пару слоў пра Сарны і руплівую ды гасцінную гаспадыню Тамару Лебедзеву. Яна частавала нас адмысловымі прысмакамі, а, даведаўшыся пра недамаганні жонкі лідскага журналіста Валянціны Жалкоўскай з хворай нагою, схадзіла з гасцей да знаёмай народнай лекаркі. І, о дзіва, пасля гэтага візіту боль той знік зусім [3].
Энергіі і натхненню гэтага чалавека можна пазайздросціць. Помніцца пачатак ліпеня 1982 года. Васіль Струмень толькі што прыехаў у Ліду са сваіх Сарнаў. Перш-наперш зайшоў у рэдакцыю мясцовай газеты "Уперад". Журналісты якраз збіраліся ехаць у Вязынку на свята паэзіі, прысвечанае сотым угодкам з дня нараджэння Янкі Купалы.
- Будзь ласка, - звярнуўся Аляксандр Мікалаевіч на ўкраінскі манер, - вазьміце на гэты фестын і мяне.
З прыемнасцю згадзіліся. У зафрахтаваным рэдакцыяй аўтобусе часта гучаў зычлівы голас Аляксандра Мікалаевіча: распытваў пра знаёмых паэтаў і журналістаў, расказваў пра цікавыя выпадкі, дэкламаваў вершы ці напяваў вясёлую песню. А яму, заўважу, ішоў тады 69-ты год [1].
А. Жалкоўскі лічыў Васіля Струменя сваім старэйшым братам… Восенню 1992 года ў чарговым пісьме да А. Лебедзева ён папрасіў яго даведацца пра стан магілы пахаванага ў Здалбунаве гаротнага настаўніка-асветніка Кандрата Лейкі, які родам са Слонімшчыны, дазнацца, ці застаўся там хто са сваякоў нашага земляка. Гэты ліст Васіль Струмень чытаў на бальнічным ложку. А 25 кастрычніка таго ж года паэт памёр у сарненскім шпіталі. (Памёр ад інсульту, пахаваны у Сарнах. Апошнюю дату напісаў таму, што ў бібліяграфічным слоўніку "Беларускія пісьменнікі" (том 5), іншых выданнях указаны недакладныя звесткі аб сконе нашага слыннага земляка [3]). Адказала на ліст А. Жалкоўскага Тамара Данілаўна, удава і верная спадарожніца Аляксандра Лебедзева.
Шматлікія сябры Васіля Струменя берагуць і ўшаноўваюць на Гарадзеншчыне памяць пра паэта і цудоўнага чалавека. Апошнім часам яго ўспаміны апублікаваны ў кнізе пра Ігната Дварчаніна, цёплыя радкі пра А. Лебедзева і некалькі яго вершаў змешчаны ў зборніку "На зямлі Дзятлаўскай" [1]. Ці такі факт. Аб любові В. Струменя да Украіны і мілых яму Сарнаў сведчыць яго сумесная работа з кампазітарам Ю. Раманенкам над "Песняй аб Сарнах". У многіх вершах творцы былі радкі і аб прыгажосці лідскай зямлі і яе людзей [2].
Яму нададзена, у прыватнасці, годнасць Ганаровага грамадзяніна Дзятлаўскага раёна. У сувязі з юбілеем паэта-змагара ёсць такая думка. У Зачэпічах, вёсцы - гняздзе паэтаў, як яе назваў Уладзімір Калеснік, пустуе дом, пабудаваны Петрусём Гранітам з дапамогай В. Струменя. Добра было б адкрыць там грамадскі музей мясцовых пісьменнікаў. Паспрыяў бы ён, па меркаванню А. Жалкоўскага, і развіццю аграгарадка [3].
Што ж, думка Аляксандра Жалкоўскага амаль збылася. Калі спасылацца на год змешчанага яго матэрыяла - 2009 - то яна ажыццявілася праз сем гадоў. А менавіта 8 кастрычніка 2016 года. У гэты дзень у вёсцы Труханавічы Дзятлаўскага раёна адбылося ўрачыстае адкрыццё мемарыяльнай шыльды на хаце, дзе жыў заходнебеларускі паэт Нікіфар Жальба (Аляксандр Бяленка). А затым у той жа дзень, з вёскі Труханавічы ўсе ўдзельнікі ўрачыстасці пераехалі ў вёску Зачэпічы Дзятлаўскага раёна. У Зачэпічах да Вялікай Айчыннай вайны нарадзіліся і жылі беларускія паэты Гарасім Прамень (Іван Пышко), Васіль Струмень (Аляксандр Лебедзеў) і Пятрусь Граніт (Іван Івашэвіч), якія друкавалі свае творы ў віленскіх беларускіх выданнях. Тут, у цэнтры Зачэпічаў і адкрылі мемарыяльны знак, прысвечаны гэтым траім паэтам. На ўрачыстасці прысутнічалі сябры і сваякі паэтаў. Трэба зазначыць, што шмат намаганняў і сілы да ўшанавання гэтых творцаў прыклалі дзятлаўскі грамадскі актывіст Валерый Петрыкевіч і слонімскі літаратар Сяргей Чыгрын.
Знаёмым з Васілём Струменем быў і лідскі паэт Уладзімір Васько. Дазнаўшыся пра захаванасць паэмы "Забастоўка", ён узгадаў, што яе А. Лебедзеў прывёз у рэдакцыю газеты "Уперад" напярэдадні юбілею Янкі Купалы, а менавіта, на 100-годдзе з дня нараджэння класіка 7 ліпеня 1982 года. З гэтым творам Уладзімір Гаўрылавіч пазнаёміўся ў час паездкі ў Вязынку. Наконт выхаду паэмы ў друк, то У. Васько прапанаваў яму змясціць толькі яе ўрыўкі, так як сам твор вялікі па памеры, або лепш, занесці ў Лідскі краязнаўчы музей на захаванне. Апошняй прапановай і скарыстаўся яе аўтар.
Так, сапраўды, згодна ўспамінам Алеся Жалкоўскага, Васіль Струмень часта наведваў не толькі рэдакцыю газеты "Уперад", але і краязнаўчы музей, дзе яго таксама ветліва сустракалі.
Дык, пра што гэты твор? Назва яго - "Забастоўка", аўтар прысвячае яго сваім сябрам-удзельнікам, якія прымалі ў ёй удзел на шклозаводзе "Нёман" у 1936 годзе. А што сцвярджаюць дакументы аб гэтым штрайку.
У кнізе Леаніда Лаўрэша "Шэпт пажоўклых старонак. Лідчына ў люстэрку прэсы. 1900-1939 гг." у раздзеле "Лідчына ў 1936-1939 гг." змяшчаецца шэраг матэрыялаў пра штрайк, які адбываўся ў Лідзе на фабрыцы гумовага абутка "Ардаль" і шклозаводзе "Нёман". У Лідскім гістарычна-мастацкім музеі таксама захоўваюцца ўспаміны ўдзельнікаў і сведкаў, даследчыя працы, газетныя матэрыялы, якія распавядаюць пра гэтую гістарычную на сёння падзею.
З дакументаў вынікае наступнае. У гады панавання буржуазна-памешчыцкай Польшчы шырока быў развіты забастовачны рух. Часцей праходзілі адзінафронтавыя забастоўкі. Адна з такіх на тэрыторыі Заходняй Беларусі была арганізавана на гумовай фабрыцы "Ардаль", якая пачалася 30 снежня 1935 года. Патрабаванні забастоўшчыкаў былі наступныя: даць працу ўсім працоўным і прыняць на працу ўсіх раней звольненых, нікога не звальняць за ўдзел у забастоўцы, прызнаць прафсаюзную арганізацыю, павялічыць заробак на 15 %, гарантаваць штодзённы заробак на 20-25% вышэйшы, чым дзейсная дзённая стаўка (днёўкі для мужчын на 2 злотыя 50 грошаў - 3 злотыя, а для жанчын 1 злоты 50 грошаў у дзень), устанавіць 8-гадзінны працоўны дзень. Нягледзячы на ганенні, масавыя арышты, пасадкі ў турмы Гародні, Лукішак, забастоўка працягвалася 103 дні і кіраўніцтва "Ардаля" вымушана было прыняць патрабаванні працоўных.
Што тычыцца шклозавода "Нёман", то яго працоўныя неаднаразова падымаліся на барацьбу за свае правы. Адна з першых забастовак з'явілася вынікам эканамічнага крызіса 1929 года. У той час на шклозаводзе працавала больш за 600 працоўных. Умовы працы былі складанымі: адсутнічала тэхніка бяспекі, заробак быў зусім нізкім і выдаваўся нерэгулярна. 17 траўня 1929 года працоўныя шклозавода арганізавалі забастоўку. Спачатку спынілі сваю працу 240 працоўных, якія абслугоўвалі печы. Потым далучыліся іншыя цэхі. Завод спыніў сваю дзейнасць. Асноўнай прычынай стала затрымка заробку. З мэтай пазбавіцца ад забастоўшчыкаў, уладальнік завода аб'явіў аб іх звальненні і пачаў набор новай працоўнай сілы. У адказ на гэта забастоўшчыкі вывялі са шыхту з чатырох тры печы, у якіх акамянела 50 тон расплаўленага шкла, шкода склала 35 тысяч злотых. На завод прыбыў атрад паліцыі, пачалося збіццё працоўных. 19 чэрвеня быў выбраны забастовачны камітэт і выпрацаваны патрабаванні працоўных: павышэнне заробку на 25%, правесці ў памяшканні завода святло, забяспечыць працоўных спецвопраткай і засцерагальнымі сродкамі, узгадняць з прафсаюзам прыём і звальненне працоўных. 11 ліпеня ўладальнікі згадзіліся задаволіць некаторыя патрабаванні працоўных, а таксама паабяцалі, што пасля пуску завода ў трохмесячны тэрмін увядуць выплату за працу, прапанаваную працоўнымі. Гэта была перамога забастоўшчыкаў. 12 ліпеня забастоўшчыкі прыступілі да работы.
Новая хваля забастоўкі ахапіла шклозавода "Нёман" у 1936 годзе. Аб гэтым і піша Аляксандр Лебядзеў (Васіль Струмень) у сваёй паэме.
2 сакавіка спынілі работу 600 працоўных. Забастоўшчыкі патрабавалі спыніць звальненні, скараціць працоўны дзень і падняць заробак. Забастоўка працягвалася тры месяцы. Актыўнымі яе ўдзельнікамі з'яўляліся Сцефановіч, Лысёнак, Абрэмскі, Макрэцкі, Буяк і інш. Актыўна прымалі ўдзел і жанчыны, як напрыклад, Касцюкевіч Ганна Іосіфаўна.
У паэме ўзгадваюцца рэальныя імёны і прозвішчы тых асоб, якія прымалі ўдзел у забастоўцы. А гэта Лысёнак Сямён, Стэфановіч Казік, Манюшка Адам, Сяргей Бондар, Дубок Косця, Мінко Юзік, Брыль Васіль, Брыль Сцяпан, Мілейка Палікарп, Ніна Касцюкевіч, Вайцюшкевіч Ганна, Навіцкі Кастусь, Навіцкі Юзік, Іван Рымжа, Іван Пышко, Вітольд Абрэмскі, Касцюкевіч Ганна, Мантуш Марыя, Сафія Грос, Лена Клюкевіч, Браніслаў Бобрык, Фёдар Калодка, Іван Івашэвіч, а таксама проста прозвішчы Кубіцкі, Пендо, Малішэўскі, Келмуць, Коса, Пятроўскі, Шыманскі, Дзякевіч, Будзевіч, Нядзвецкі, Маслоўскі, Дворнікаў, Крынчык, Вінцулевіч. Згадваюцца віленскія левыя Дамбінскі Генрык і Путрамант Ежы, якія прыязджалі падтрымаць забастошчыкаў і асвятляць ход забастоўкі ў прэсе.
Што сабою ўяўляе рукапіс? Па-першае, змешчаны ён у сшытку "ў клетачку". Cкладаецца ён з 84 старонак, тэкст на якіх змяшчаецца толькі да 69-ай. Прытым, рукапіс мае дзве вокладкі. Верхняя - цвёрдая, паверх яе на наклеенай паперы пазначана (усюды пакідаю арыгінал аўтара - А.Х.) сінім колерам ручкі: "Васіль Струмень. Забастоўка. Паэма." Другая пад ёй вокладка - мягкая ад звычайнага сшытка і таксама з такім жа надпісам чырвонага колеру паверх. З адваротнага боку маецца надпіс таксама чырвонага колеру: "Сваім сябрам - удзельнікам забастоўкі на шклозаводзе "Нёман" ў 1936 годзе - прысвячаю. Аўтар." Далейшыя лісты "ў клетачку" змяшчаюць сам твор, які складаецца з "Пралогу", дзесяці частак з песнямі "У зімовы вечар", "Адвеку мы спалі…", "А хто можа ў сэрцы балакаць…", "Закліку" і "Эпілогу".
Трымаючы і гартаючы ў руках гэтае рукапіснае выданне, звяртаецца ўвага на акуратны і чытэльны почырк. Хоць гэты твор у сшытку і ўзнік (хочацца верыць) з другіх чарнавых накідаў, але ж сустракаюцца і на гэтых лістах папраўкі, зробленыя стрыжнем чырвонага колеру і графічным алоўкам, якія, напэўна знянацку, з'явіліся падчас перапісвання тэксту. Стараннасць у перапісванні заключаецца і ў акуратна закрэсленых радках або ў сцёртых словах, на месцы якіх змешчаны правільны варыянт.
Як вядома, Васіль Струмень - беларуска-ўкраінскі пісьменнік. Беларускую мову ён зведаў у беларускай вёсцы Зачэпічы, а затым украінскую - на Ровеншчыне. У творы гэта і заўважаецца. Бо час ад часу сустракаюцца словы іншамоўнага паходжання, русізмы, украінізмы і наогул дыялектызмы, ці тыя словы, якія паступова выходзяць з ужытку.
Спіс выкарыстаных крыніц:
1. Жалкоўскі, А. Сто сяброў Васіля Струменя / А. Жалкоўскі // Голас Радзімы. - 1999 г. - 1-8 красавіка
2. Жалкоўскі, А. Васіль Струмень: Пясняр і Лідскай зямлі / А.Жалкоўскі // Лідская газета. - 2009 г. - 14 красавіка
3. Жалкоўскі, А. Ён Лідчыне, як і Валыні, блізкі (95-год з дня нараджэння Васіля Струменя) / А.Жалкоўскі // Лідскі Летапісец. - 2009 г. - № 1-2 (45-46). - С. 29 (спасылка на сайт http://pawet.net/library/history/city_district/data_people/dzieiachy_mastactwau/strumien/Струмень_Васіль.html)
4. http://www.libdyatlovo.grodno.by/tag/strumen-vasil/ (спасылка на сайт ДУК "Дзятлаўская раённая бібліятэка")
5. http://grodnolib.inbel.biz/pages/ublyary-krasavka.html (спасылка на сайт ДУК "Гродзенская абласная навуковая бібліятэка імя Я.Ф. Карскага")
6. https://be.wikipedia.org/wiki/Васіль_Струмень (спасылка на свабодную інтэрнэт-энцыклапедыю "Вікіпедыя")
7. Чыгрын, С. Струмень. Граніт. Прамень. Творчы і жыццёвы лёс заходнебеларускіх паэтаў з Дзятлаўшчыны / С. Чыгрын // Дзеяслоў. - № 84. - С. 287-293 (спасылка на часопіс https://issuu.com/dziejaslou/docs/dz-84k/287)
8. https://www.turkaramamotoru.com/be/Васіль-Струмень-104109.html (спасылка на пошукавую сістэму)
9. Лаўрэш, Л. "Лідская рэвалюцыя" 1936 г. / Л. Лаўрэш // Шэпт пажоўклых старонак. Лідчына ў люстэрку прэсы. 1900-1939 гг. - 2017 . - С. 253-274 (спасылка на кнігу http://pawet.net/library/history/bel_history/_belz/0020/Шэпт_пажоўклых_старонак._Лідчына_ ў_люстэрку_прэсы._1900-1939_гг..html)
PS ад даследчыка: Так атрымалася, што ўсе намаганні былі прыкладзены для даследавання паэмы "Забастоўка", а астатнім матэрыялам, якія мелі дачыненне да творчасці В. Струменя не прыдавалася ўвага. Але пасля даследавання твора стала вядома, што ў фондах Лідскага гістарычна-мастацкага музея захоўваецца архіў Васіля Струменя, які папаўняўся яшчэ пры жыцці самім паэтам. Гэта сшыткі з рукапісамі вершаў і аўтабіяграфічнымі звесткамі, газетныя выразкі з творамі і яго артыкуламі, пісьмы і паштоўкі, адрасаваныя для супрацоўнікаў Лідскага краязнаўчага музея, а таксама рэдкія фотаздымкі з сямейнага альбома паэта і інш. Што ж, мае папярэднія калегі-музейшчыкі адну з задач выканалі - сабралі архіў. Цяпер задача іх паслядоўнікаў - даследаваць яго. У выніку было вырашана: выдаць увесь архіў з фондаў Лідскага музея пад адной кніжнай вокладкай, як пасмяротнае выданне паэта, які меў дачыненне да літаратурнай дзейнасці Лідчыны. Бо вядома, як і Валянцін Таўлай, Аляксандр Мікалаевіч марыў каб выдаць свой томік твораў. А ён так і не выйшаў у свет. Прынамсі, аб падрыхтоўцы да яго паэт піша ў сваіх лістах. Дык аб чым яго творы? Што змяшчае перапіска творцы з супрацоўнікамі Лідскага краязнаўчага музея? Што адлюстроўваюць сямейныя фотаздымкі? Што раскрывае ў сваёй аўтабіяграфіі сам паэт? Адказ на гэтыя пытанні знойдуць чытачы ў пасмяротным зборніку Васіля Струменя.
17 жніўня 2019 года на ўжо традыцыйным зачэпіцкім свяце беларускай паэзіі, які арганізоўваюць гарадзенскія пісьменнікі, з вуснаў аўтара гэтых слоў было зазначана, што зборнік Васіля Струменя выйдзе і прэзентацыя яго адбудзецца тут, у Зачэпічах, у мясціне, якая яго выгадавала і дала магчымасць выйсці яму ў шырокі свет.
Алесь Хітрун, навуковы супрацоўнік Лідскага гістарычна-мастацкага музея.