Герб горада Ліды, наданы 17 верасня 1590 г.
Леанід Лявонцьевіч Лаўрэш (нар. 1 сакавіка 1963, Ліда) - пісьменнік (сябар Саюза беларускіх пісьменнікаў), незалежны даследчык. Скончыў энергетыччны факультэт Беларускага політэхнічнага інстытута (1985), інжынер. Стваральнік гістарычна-краязнаўчага сайта pawet.net. Жыве ў Лідзе. Аўтар 11 кніг і больш за 250 артыкулаў.
Цягам гадоў
Памятаю купэ ў плацкартных ці агульных вагонах з цалкам драўлянымі, паліраванымі паліцамі на ўсіх трох узроўнях. Паміж ніжняй паліцай, на якой сядзелі пасажыры і другой, якая была над іх галовамі, насупраць адзін аднаго, былі прымацаваны прастакутныя люстэркі. Малым я любіў заглядваць у гэтыя люстэркі - яны бясконца адлюстроўвалі самі сабе і недзе ўнізе і збоку - незлічоную колькасць разоў адлюстроўваўся мой твар, які паступова памяншаўся ў памерах разам з люстэркамі і знікаў у бясконцасці. Нічога няма страшней дурной бясконцасці.
* * *
Добра памятаю жнівень 1968 года, калі савецкая армія ўвайшла ў Чэхаславакію каб чарговы раз "вызваліць братні народ". Бацькі разам з суседзямі кінуліся закупляць запалкі і мыла - потым гэтых тавараў хапіла гадоў на пяць. Бацька па-вечарах, калі быў не на працы, услухоўваўся ў радыёэфір, каб праз роў глушылак даведацца, што робіцца ў свеце. Савецкія газеты, радыё і тэлебачанне ў якасці крыніц інфармацыі для разумнага чалавека ніякай вагі не мелі. Памятаю, як я пяцігадовым стаяў на ўскрайку свайго двара і глядзеў на ўсход, у бок лідскага вайсковага аэрадрома. Цяжкія самалёты-транспартнікі "Антэі" ляцелі з інтэрвалам ў 2 - 3 хвіліны, гэта было захапляльнае гледзішча для дзіцяці. Зараз падумаў - мой самы лепшы ў свеце тата тады не меў яшчэ і 45 гадоў, а за плячамі ў яго была ўжо Другая сусветная вайна, 6 гадоў вайсковай службы (дэмабілізаваны толькі ў 1947 г.), а на руках малыя - я з братам. Тата ўсё ведаў пра сапраўдную, не тэлевізійную, вайну. Пра што ён тады думаў?
* * *
Пры канцы 1970-х гг. слухаў серыю перадач "Лінія Керзана" Язэпа Барэйкі. Сам факт наяўнасці паўгадзінных перадач беларускай РС у той час даводзіў нам, што мы, беларусы, такія ж як і палякі (польскія перадачы СЕ слухаліся значна прасцей, бо польскія глушылкі былі далей і "джаз КГБ" слабейшы), літоўцы, украінцы і іншыя. А зараз радыё знікла цалкам. З'явіліся падкасты, без якіх цяжка ўявіць сваё жыццё.
* * *
Склалася так, што адразу пасля заканчэння сярэдняй школы, у ліпені 1980 г. я на тыдзень патрапіў у Данецк. Запоўніўся заўсёды накрыты смогам горад, шэрыя дрэвы, якія станавіліся зялёнымі на нейкі час толькі пасля вялікага дажджу. Прыехаць у гэты горад было прасцей, чым выехаць: на чыгуначным вакзале гарантавалі адсутнасць білетаў на тыдзень наперад, але ў аэрапорце можна было патрапіць на транзітны самалёт. Ну і ўмовы ў аэрапорце былі лепшымі - мяккія лавы і гарачая вада ў прабіральнях. Каб сесці на транзітны ТУ-134 Баку - Мінск прыйшлося чакаць два дні.
Прыляцеў у любы Мінск, у якім як раз праходзіла частка спаборніцтваў Алімпіяды-1980. У блакітным небе зіхацела сонца, і ўсе дамы па праспекту блішчэлі свежай фарбай, праз 50 метраў стаялі культурныя міліцыянеры ў белых кашулях, аўтаматы з газіроўкай, якія да алімпіяды адпускалі ў шклянку кроплю сіропу, а астатняе далівалі газаванай вадой, зараз лілі палову шклянкі сіропу і палову газіроўкі. Размяняўшы грошы, я ішоў па праспекце і ва ўсе сустрэтыя па дарозе аўтаматы кідаў медныя манеты-траячкі - насычаўся смачнай газаванай вадой, арганізм патрабаваў шмат вадкасці пасля двух сутак жыцця ў аэрапорце.
У старым мінскім чыгуначным вакзале, на першым паверсе левага крыла, у зале для беларусаў усё гуло ад спацелых, стомленых суайчыннікаў з торбамі і чамаданамі. Затое ў правым крыле, у такой жа зале-пачакальні стаяў з дзясятак скураных канап, і некалькі чалавек глядзела спартовыя алімпійскія праграмы па шматлікіх каляровых тэлевізарах, расстаўленых каля канап. З-за стомленасці я не моцна цяміў, таму накіраваўся менавіта ў гэтую залу і плюхнуўся на адну з вольных скураных канап. Тады адзін з белакашульных міліцыянтаў, якіх у гэтай зале было болей, чым адпачываючых, падышоў да канапы і, не гледзячы ў мой бок, сказаў:
- Малады чалавек, гэты зал для замежнікаў!
Трэба сказаць, што я быў апрануты ў дэфіцытныя на той час джынсы і нейкую польскую кашулю і таму, вельмі прыблізна, мог сысці за замежніка. Каб я прамаўчаў, дык вартавы парадку пэўна і адчапіўся б. Але я дысцыплінавана пачаў выбачацца за сваё нахабства - "грамадзянін СССР" у сваёй сталіцы на вакзале зайшоў туды, куды не павінен быў заходзіць.
Міліцыянер адказаў на дзіва кемліва і ветліва, пэўна іх добра праінструктавалі:
- Каб не было падобна на тое, што вас нехта гоніць, пасядзіце яшчэ трохі - сказаў ён - і, сыходзьце.
Пазлаваўшы міліцыянераў, я пасядзеў яшчэ хвілін з пятнаццаць а потым устаў і не таропка пайшоў шукаць лепшай долі ў перапоўнены зал да такіх жа бедакоў, як і сам.
Гэтак нават у дробязях выглядала неверагоднае жаданне "пускаць пыл у вочы" і выглядзець лепей, чым ёсць на самой справе. Гэта невылечная хвароба квітнее і сёння. А замежнік у СССР заўсёды быў істотай непараўнальна вышэйшай за любога з нас.
* * *
Неяк у сакавіку, калі вучыўся на пятым курсе, вярнуўся з паходу ў свой студэнцкі інтэрнат. Двухмесны брызентавы намёт за некалькі дзён у лесе ўвабраў ў сябе столькі вады, колькі важыў сам. Не доўга думаючы, расцягнуў яго для прасушкі на сваім жалезным ложку і, стомлены ад працяглага адпачынку ў лесе, залез унутр і імгненна заснуў. Прачнуўся ад таго, што нехта задраў крысо намёта і ўважліва мяне вывучае. Такога здзіўленага твару ў майго "сукамерніка" Ніксана, як у той момант, я раней ніколі не бачыў.
* * *
У студэнцкія гады і пасля іх, вяртаючыся ў Ліду, яшчэ са старога пешаходнага моста над чыгункай былі бачны вокны бацькоўскай кватэры. У вокнах заўсёды гарэла святло - мяне чакалі. Апошні раз вокны бацькоўскай кватэры свяціліся ў самым канцы сакавіка 2016 г. - тры дні памірала маці, тры дні не тухла святло.
* * *
Адным з першых слоў майго малога сына было слова "Гарбачоў". Міхаіл Сяргеевіч у той час не сыходзіў з экранаў, і маё двухгадовае дзіцё, убачыўшы яго на экране, цягнула ручку і пішчала: "Гарбачоў!"
* * *
У жніўні 1990 г. я месяц пражыў у Кіеве. Памятаю як на цэнтральнай плошчы горада, якая потым стала тым самым Майданам, мелася "100-мятроўка волі", на якой прадаваўся самвыдат з усяго СССР, у тым ліку і беларускі. Раніцай, накупіўшы аркушаў, брашур і кніжак, ішоў у суседнюю кавярню і пад смачную каву чытаў. Рэдкі быў час - "чытаць было цікавей, чым жыць".
* * *
Першая палова 1990-х - час неверагоднай свабоды. Небагатая была тая свабода, але ва Усходняй Еўропе, праз кароткі тэрмін да свабоды дадаваўся і хлеб. Так атрымалася ў Польшчы - імклівыя рэформы і праз год ад панылага "саўка" нічога не засталося, а хутка пачаў расці і ўзровень жыцця. А на ўсходзе свабода пашырала магчымасць красці і хлусіць.
* * *
На пачатку 1990-х гг. нехта з нашых палітыкаў, у разліку на тое, што чалавек - не быдла і выбера чалавечае, прыдумаў дылему - "мова ці каўбаса". Палітычныя дыскусіі і сваркі тады ў нас адбываліся паўсюдна, і я неяк быў сведкам нават не спрэчкі ці абмеркавання, а ціхай размовы двух адукаваных беларусаў, якія абсалютна згаджаліся з тым, што ім патрэбна толькі каўбаса і … тую мову. Не дзіва, што наш лёс быў прадвызначаны і толькі цуд утрымаў нас на краі бездані. Але як доўга яшчэ фартуна будзе на нашым баку?
* * *
У той час імкліва з'явіліся пратэстанты. У асноўным гэта былі людзі, якія ў сваім жыцці паміж новым для іх хрысціянствам і фільмамі пра Штырліца не мелі больш ніякай культурнай пракладкі. У выніку атрымлівася нешта смешнае. Неяк, не апошні чалавек у адной з пратэстанцкіх парафіяй горада, падчас прыватнай размовы прапаноўваў знесці Лідскі замак. Вось проста так. А каму ён патрэбны? Сказаў я яму тады, што рана ён узяўся прапаведаваць, трэба яму пачынаць з 3-га класа добрай школы, і можа гадоў праз 15 ён пачне казаць нешта разумнае пра непараўнальна больш простыя рэчы, чым Бог.
* * *
Памятаю 1994 г., у першым туры прэзідэнцкіх выбараў у Лідзе, мы перамаглі! На свае кішэнныя грашы, на голым энтузіязме і цалкам без сродкаў масавай інфармацыі. Недзе з 3-й гадзіны ночы, калі сталі вядомы вынікі выбараў у Лідзе і да 6-й раніцы, нават з'явілася эйфарыя. Хацелася верыць у цуд. Але а 6 раніцы радыё перадала папярэднія вынікі галасавання па Беларусі. Стала зразумела, што трэба зачыніць вокны і пачаць думаць. Той ранак меў станоўчыя наступствы, пасля яго я ўжо 25 гадоў не гляджу тэлевізар, пішу кнігі і паважаю свой горад.
* * *
2014 год быў адметны тым, што на ўсходняй ТБ-вежы зноў ва ўсю моц запалілася вока Саўрона, і абсалютнае зло палілося ў прыдатныя да ўспрымання прымітыўнай прапаганды душы. З жахам, але і з цікавасцю назіраў, як шмат хто з тых, каго лічыў людзьмі, насамрэч аказаліся самымі сапраўднымі оркамі. Некалькі месяцаў оркі курчыліся пад выпраменьваннем усходняга ТБ, пырскалі сліною, але потым зноў прыціхлі - немагчыма доўгі час камлаць на крыві, нервовая сістэма не вытрымлівае. Але, што загадае Саўрон ім у наступны раз? Назіранне за ператварэннем людзей у оркаў - цяжкі але каштоўны вопыт.
* * *
Мітрафанавіч яшчэ той, сапраўдны, савецкі, "безальтэрнатыўны", атэіст: "Бога няма - гэта медычны факт" (ці як зараз кажуць: "Гэта даказалі брытанскія вучоныя"). Такіх людзей зараз мала засталося, усе сталі вернікамі, але часцей вераць у ведзьмаў і рознага кшталту дзікую магію, атэіст жа застаўся рэдкай з'явай, якая нават выклікае павагу. Кажу яму жартам: "Вось памрэш, станеш перад Богам, і што ты тады яму скажаш?" Мітрафанавіч здрыгануўся, але адказаў імгненна: "Я скажу - цябе няма!"
* * *
Калі ўзрост набліжаецца да 60-ці, здароўе даецца ў знакі. Мітрафанавіч, стары спартсмен, пачаў жаліцца на стан свайго здароўя і абыякавасць да жыцця. Каб прысароміць, нагадаў яму, што Ленін памёр значна маладзейшым за яго! Замест, каб падбадзёрыць, гэты факт - "дзядуля Ленін" значна маладзейшы за мяне, канчаткова дабіў былога савецкага чалавека. Часткова выратавала сітуацыяю думка, што да ўзросту Сталіна, а тым больш Мао, яшчэ далёка. Але тое, што Ленін памёр значна маладзейшым за яго, Мітрафанавіч успамінаў яшчэ з паўгода і цяжка ўздыхаў.
* * *
Жыццё падзялілася напалову. Першую палову жыцця, пошук і збор кніг прыносіў вялікую асалоду - пах і вагу ў руцэ жаданай кнігі памятаю і сёння. Але са з'яўленнем інтэрнэту стала зразумела, што кніга і тэкст - гэта рэчы блізкія, але не тоесныя. Папяровыя кнігі зараз амаль што не купляю, а хатняю бібліятэку - сапраўдны гонар інтэлігентаў майго часу - велічэзнымі высілкамі паменшыў з 2 000 да 1 000 тамоў. Бачыў, які лёс чакае сёння асабістыя бібліятэкі пасля смерці іх гаспадароў, і таму разумею, што колькасць кніг трэба памяншаць і далей. Можа і атрымаецца.
Усе ж калі-некалі з любоўю гляджу на кнігі ў сваёй бібліятэы - ну і выключайце інтэрнэт, у мяне будзе што пачытаць, покуль вы па мяне не прыйдзеце.
* * *
Калі б не сучасная магчымасць дыстанцыйна працаваць з кнігамі і архівамі з усяго свету, я напісаў бы можа 5, а ў лепшым выпадку 10% таго, што напісаў. А колькі кніг ляжыць у маім камп'ютары! Неяк прыкінуў - на паперы яны занялі б вялікую спартовую залу. Разуменне гэтага дадае павагі да папярэднікаў, да таго ж лепшага лідскага гісторыка XX ст. Міхала Шымялевіча - ён столькі зрабіў, не маючы нашых магчымасцяў.
* * *
Быць дзедам - іманентнае і, здаецца, беспрычыннае шчасце. Але каб гэта зразумець, трэба ім стаць. Сам факт, што недзе там, у Лазенках, зараз гуляе твой малы ўнук, напаўняе сэрца цеплынёй.