Герб горада Ліды, наданы 17 верасня 1590 г.
Ніна Паўлаўна Таўлай-Радзюкевіч нарадзілася 7 чэрвеня 1933 года ў Лідзе ў сям'і чыгуначніка. Бацька - Павел Дзям'янавіч Таўлай (чыгуначнік), маці - Сцепаніда Паўлаўна Дарашкевіч (настаўніца). Браты - Валянцін Таўлай і Аляксандр Таўлай.
Падчас Вялікай Айчыннай вайны, 23 верасня 1943 года немцы арыштавалі ўсю сям'ю Таўлаяў (акрамя Аляксандра, ён служыў радыстам-стралком на самалёце, у чэрвені 1943 года загінуў пад горадам Бузулук каля Саратава) і кінулі ў краты лідскай турмы. Ніну праз 10 дзён "выкупілі" за вясковыя прадукты праз жонку начальніка турмы сястра маці Анастасія і жонка брата Пятра. Быў вызвалены і Валянцін. А маці і бацька - звезены ў Асвенцым і там загінулі. Ніна жыла ў цёткі, потым - у Наваградку і ў Менску з Валянцінам. У Менску - каля парка Чалюскінцаў, дзе жыў Якуб Колас. Часта бачыла Янку Брыля і Максіма Танка. Часта наведвалася ў музей Янкі Купалы, дзе працаваў яе брат Валянцін.
У сувязі з хваробай Валянціна, Ніну забрала ў Ліду да сябе цётка Анастасія Паўлаўна, якая працавала настаўніцай у пачатковых класах школы горада. З цягам часу, у 1951 годзе Ніна закончыла беларускую школу № 2 г. Ліда з срэбным медалём і без экзаменаў была прынята ў Беларускі дзяржаўны ўніверсітэт на фізіка-матэматычны факультэт, аддзяленне матэматыкі. Закончыла ВНУ ў 1956 годзе. Атрымала накіраванне на працу настаўнікам матэматыкі ў пасёлак Юрацішкі. Праз два гады перавялі яе ў вёску Трабы. Працавала там у дзённай школе, а таксама ў вячэрняй школе працоўнай моладзі матэматыкам, фізікам, нават выкладала замежную мову. У 1959 годзе выйшла замуж і пераехала да мужа ў Вільню. Са снежня 1959 па жнівень 1997 года (з іх 9 год на пенсіі) працавала настаўнікам матэматыкі ў сярэдняй школе № 13. За гэтыя гады выпусціла вялікую колькасць вучняў, вяла вялікую грамадскую работу, рыхтавала навучэнцаў да матэматычных алімпіяд. Агульны настаўніцкі стаж складае больш за 40 гадоў. За сваю працу была ўзнагароджана ў 1979 годзе знакам "Выдатнік народнай адукацыі Літоўскай ССР", у 1984 - знакам "Выдатнік асветы СССР" і за шматгадовую працу - медалём "Ветэран працы". Жыве ў Вільні.
РАНЫ СЭРЦА МАЙГО
Вайна прайшлася па маім лёсе з госцяй, якая сваёй касой выкасіла амаль усю нашу сям'ю. Пакінула толькі мяне. А чаму? Можа ёй надакучыла яе крывавая трызна?.. А можа яна стамілася?.. А можа яна пашкадавала малую дзяўчынку?.. Адказу няма… Але ў гэтай малой дзяўчынкі засталіся на сэрцы такія раны, што ўжо восьмы дзясятак размяняўся, а яны ўсё не загойваюцца.
Мая сям'я: бацька Павел Дзям'янавіч, маці Сцепаніда Паўлаўна Таўлай, у дзявоцтве Дарашкевіч, браты Валянцін Паўлавіч Таўлай і Аляксандр Паўлавіч Таўлай. Быў яшчэ брат Уладзімір, але ён памёр у васьмігадовым узросце, за год да майго нараджэння.
Маміна сястра Анастасія Паўлаўна, якая мяне потым выхавала, апавядала мне цікаваую гісторыю. Быццам бы, калі быў яшчэ здаровы Валодзя, маму сустрэла цыганка. Яна сказала маме: "У цябе ёсць сын, але ён памрэ. Потым родзіцца дачка, і яна будзе жыць".
Валодзя захварэў, прастудзіўся зімою, калі катаўся на санках. Хвароба перайшла ў "белакроўе", як тады называлі "лейкемію". Яго адвезлі лячыць у Вільню. Але нічога не дапамагло. Ён памёр. І мама везла яго, мёртвага сына, з Вільні ў Ліду цягніком, закутаўшы ў коўдру. Ён быў такі схудалы, маленькі, што выглядаў як малое соннае дзіця. З Ліды яго перавезлі ў родную вёску Рудаўку, што на Слонімшчыне. Пахавалі на могілках побач з бабуляй Аўдоццяй, бацькавай маці. Яна, дарэчы, была моцнай сялянскай жанчынай, памагала выхоўваць Шуру і Валю, калі памерла іх маці. І сама працавала ўсё сваё жыццё, і памерла, доячы карову. Калі бацька прадаў гаспадарку ў Рудаўцы, наша сям'я пераехала жыць у Ліду. Шура быў малады прыгожы хлопец. Я яго запомніла, як ён летам хадзіў у белым лёгкім касцюме. Перад вайной тата адправіў яго вучыцца ў інстытут. Ён вельмі хацеў, каб сын стаў інжынерам "путей сообщения". Але сын не паслухаў бацьку і паступіў у лётнае вучылішча. Калі ён напісаў аб гэтым бацьку, то тата быў вельмі незадаволены. Пачалася вайна. Мы нічога больш пра Шуру не ведалі. Пасля вайны, як расказвала мне пазней мая цёця Анастасія, прыехаў у Ліду таварыш Шуры. Ён знайшоў родных і расказаў, як загінуў Аляксандр. Гэта было ў 1943 годзе каля Бузулука. Самалёт, у якім быў Аляксандр радыстам, разбіўся. Так загінуў адзін з маіх братоў Аляксандр Паўлавіч Таўлай. Яму было ўсяго 27 гадоў. Гэта засталося адной з ран на маім сэрцы.
Мая мама Сцепаніда Паўлаўна, у дзявоцтве Дарашкевіч, паходзіць з сям'і сялян. Яе дзед - Якаў Міхайлавіч Дарафееў-Дарашкевіч. З успамінаў Анастасіі, яго ўнучкі, мамінай сястры: "Дедушка мой Яков Михайлович Дорофеев-Дорошкевич был безземельным, родом из деревни Острино Лидского района. Он родился в 1829 году, был взят в солдаты царской властью. Дед хотел избежать этого и отсек себе большой палец на правой руке в надежде, что его не возьмут в рекруты. Его взяли. Он был здоров и крепко сложен. По закону того времени солдаты служили по 25 лет. И деду пришлось служить много лет. Это было при царе Николае I, и дед считался николаевским. При окончании солдатской службы деда наделили куском земли в районе Лиды, которая тогда была местечком, имевшим несколько микрорайонов. Наш микрорайон назывался Дворцовая Слобода, а потом Ферма. Местность болотистая и лесистая. Лида была сначала районом Слонимской губернии, потом Лида стала Виленской губернии. Лида была основана в 1180 году, т.е. в 12 в. В 1882 году через Лиду построили железную дорогу. Часть земли, подаренной деду за его долголетнюю солдатскую службу, отошла под железную дорогу и вокзал".
Дзед Якаў жаніўся з Ульянай, у іх нарадзілася чацвёра дзяцей: Фёкла, Павел, Аляксандра і Марыя.
Бацька маёй мамы, Павел Якаўлевіч, жаніўся з Марфай Іванаўнай Арэхва. Ён быў на 12 гадоў старэйшы за Марфу. Яна была сястрою яго таварыша Сямёна Арэхвы. І ён чакаў, калі ёй споўніцца 18 гадоў, каб пажаніцца. Сям'я іх была вялікая, сямёра дзяцей было: Пётр, Сцепаніда, Анастасія, Вера, Надзея, Макар і Зінаіда.
Мая маці Сцепаніда вучылася ў настаўніцкай семінарыі, якую закончыла не праз 4 гады, а праз 3, бо была добра падрыхтавана пры паступленні. Нават за выдатныя яе поспехі дзед Якаў даў ёй 5 рублёў золатам.
Дзед майго бацькі Кандрат Таўлай меў 4 сыны: Сідар, Мікалай, Макар і Дзям'ян. Мой дзед па бацьку быў Дзям'ян Кандратавіч Таўлай. Жылі яны ў вёсцы Рудаўка на Слонімшчыне. Бабуля была Аўдоцця Таўлай. Іх сын Павел Дзям'янавіч - быў мой бацька. Ці былі ў яго яшчэ браты і сёстры - не ведаю. Мой бацька быў чыгуначнікам.
У пачатку 30-х гадоў мы жылі ў Рудаўцы. Бацька меў хату і невялікі садок. Тата любіў даглядаць дрэвы, ягадныя кусты. Потым гаспадарку ў вёсцы прадалі і пераехалі жыць у Ліду. У Лідзе мая мама мела палову дзедавага дома, што знаходзіўся па завулку Труханава, супраць чыгуначнага вакзала. Па вуліцы Чапаева, а раней Пілсудскага, што вяла ад вакзала ў горад, быў дом і вялікі агарод майго дзядзі Пятра Паўлавіча Дарашкевіча, мамінага брата. Насупраць яго былога дома цяпер знаходзіцца аўтобусны вакзал. Тата адкупіў у мамінага брата невялікі ўчастак і пачаў будаваць сваю хату. Гэта прыкладна ў тым месцы, дзе цяпер аптэка. Калі мы пераехалі ў Ліду, то жылі па вуліцы Труханава, на "сальках" (так раней звалі мансарду). Яе зрабіў тата ў доме мамінага дзеда. Каля дома быў невялікі садок, дзе раслі яблыні - антонаўкі. Помню, як тата вельмі акуратна здымаў спелыя антонаўкі з дрэва, а я яму дапамагала. Потым ён хаваў іх у скрыні на страсе, а зімою прыносіў іх мне. Яны былі вельмі смачныя! Жоўтыя, сакавітыя. Мама вельмі любіла кветкі. Увосень каля хаты, быццам рознакаляровы дыван, цвілі астры. А на агародзе ў таты стаялі 2-3 вуллі пчол, раслі маліна, агрэст і іншыя кусты. Была вялікая градка трускалак. Пазней, калі выехалі кватаранты знізу, мы перабраліся з салькоў на ніз, дзе было 2 пакоі, невялікая цёмная куханька і светлыя вялікія сені. Зімнімі вечарамі, калі тата паліў печ у вялікім пакоі, ён садзіў мяне да сябе на калені і чытаў газеты, адначасова паказваў мне літары. Таму я адразу пайшла ў другі клас, бо ведала ўсе літары, умела пісаць, чытаць і лічыць. Мама мая была настаўніцай і мяне вучыла яшчэ да школы.
Калі Чырвоная Армія вызваліла Заходнюю Беларусь, Валянцін, які быў арыштаваны і сядзеў у гарадзенскай турме, вярнуўся да хаты. Помню, як аднойчы вечарам, калі я ўжо клалася спаць, нехта ціха пастукаў у акенца. Мы тады яшчэ жылі на сальках. Тата пайшоў глядзець, хто там. Потым вярнуўся з маладым хлопцам. Гэта быў Валя. Яны доўга сядзелі за сталом, гаварылі. А я з-пад коўдры паглядала на іх. У той час тата купіў мне невялікую скрыпачку. Наогул, тата вельмі любіў музыку і ўмеў іграць на балалайцы, на мандаліне, якія ў яго былі. Вось Валя і просіць мяне сыграць што-небудзь на скрыпачцы. Я трохі папілікала. Іграць я не ўмела, бо ніхто мяне не вучыў. Але мяне тады больш цікавіла, як гэта брат сумеў пастукаць у акенца. Потым здагадалася, што пад акном раслі вішні. І ён сумеў пастукаць з іх дапамогай. Валянцін пазней пачаў працаваць у лідскай газеце "Уперад". Жыў ён не з намі, а ў доміку каля замка. Я любіла прыходзіць да яго ў госці. Ён жыў там разам з Кірай, маладым юрыстам. У пакоі, дзе ён працаваў, пад акном стаяў пісьмовы стол. Недалёка ад яго была крэсла-качалка, у якой я любіла сядзець і назіраць за тым, як ён працуе. На вуліцы пад акном быў невялікі кветнічак, была круглая клумба. Валя ў час невялікага адпачынку падыходзіў да мяне, а я выбягала на двор і ўцякала ад яго вакол клумбы. Ён даганяў мяне, хапаў на рукі, нёс у пакой і зноў садзіў мяне ў крэсла. Мне падабалася дражніць яго, седзячы ў крэсле. Ён быў вельмі добры, далікатны, любіў дзяцей. Любіў гуляць са мной. І сам цешыўся, як малое дзіця.
На сустрэчу з выбаршчыкамі ў Ліду прыязджаў Янка Купала. Сустрэча адбывалася ў клубе чыгуначнікаў. Валянцін прымаў актыўны Ёсць надутыя і пустыя:
І не знаеш - смяяцца ці плакаць
Над такою, што вечна ные.
Ёй са сну - аж вочы папухлі,
Ад ляжання - бакі забалелі.
А яна выбірае туфлі
З маміных рук у пасцелі.
Перабраўшы разоў можа з дзесяць
Туфлі, валёнкі, чаравікі,
Ногі ўрэшце з пасцелі ўзвесіць -
Аб істужках бярэцца хныкаць
Мо' ружовую? Жоўтую можа?
Мо' блакітную ў косы ўплесці?
Мама, - косы часаць паможаш?
Ну, а мама … паклікала есці!
- Есці? Фэ!.. Не хачу зусім я!..
- Еш, дачушка, збірайся ў школу.
- Мне баліць галава і шыя
І ў баку трохі вельмі коле…
Ну, Нінок, ці ж гэта дзяўчынка? -
Адкажы, як хочаш, як знаеш,
Бо па-моему - гэта свінка,
Можа, нават і не малая.
Лепей змалку ўставаць раніцою,
Адзявацца самой, абувацца.
Мыцца ўпояс халоднай вадою
І наеўшыся - ў школу спяшацца.
г. Ліда, 23.II.1943 Старэйшы брат В.Т.
А крыху пазней напісала мне і Лідзія Сяргееўна.
На память любимому Ниночку.
Не шумной беседой
Друзья познаются.
Друзья познаются бедой.
Коль горе нагрянет
И слёзы прольются
Тот друг, кто заплачет с тобой.
29.XII.1944.
Ниночке от тети Люси.
У гэтым самым альбоме яшчэ раней былі напісаны вершыкі ад маёй маці і бацькі.
Вось што пісала мая мама, вельмі набожная жанчына. Пішу так, як гэта было напісала ў альбоме:
"Vazlubi Boha usiej duszoj,
usim sercam, usim rosumam tvaim -
A blizniaha, jak samaho siabie…
S.Taulaj. 29/XI/1942 h."
Мама была вельмі далікатная, вельмі добрая. Яна ніколі нікому не жадала дрэннага, старалася ўсім рабіць толькі дабро. Яна любіла ўсіх, "усім сэрцам, усім розумам ", як гэта і мне загадала.
І тата напісаў:
Моей Ниночке!
Память альбомная,
Память не прочная,
Грустно в альбомах писать,
Одна неизменная
Память сердечная.
Её не в альбомах искать.
29.X1.1942. От папы П.Д.Т.
Напісала гэтыя словы і … слёзы паліліся з вачэй. Толькі сэрца ў сілах помніць усё, любіць усіх, пакуль яно б'ецца ў грудзях. І гэта самая вялікая рана майго сэрца, якое праз год пасля татавых слоў было так паранена, што рана гэтая не зажывае ўсё маё жыццё. І яна не зажыве да таго часу, пакуль я буду жыць.
Праз год было 23 верасня 1943 года.
У прыметы я не веру. Але як растлумачыць тое, што здарылася незадоўга да 23 верасня.
Аднойчы я з цёцяй Насцяй, мамінай сястрой, пайшла нядзеляю ў царкву. У мяне была дзіцячая чырвоная тарэбка (торбачка - А.Х.), у якой ляжала невялікае люстэрка. Калі мы вярнуліся з царквы, я заглянула ў тарэбку і ўбачыла, што люстэрка было разбіта на кавалачкі. Яно не падала, тарэбка не была прыціснута, а люстэрка было разбіта. Чаму?.. Ад чаго?.. Я так да гэтага часу не ведаю.
І яшчэ. Тата заўсёды раніцой сек дровы, каб мама запаліла ў печы і зварыла снеданне. У нас у хляве была каза і некалькі курэй. Тата, як заўсёды, пайшоў секчы дровы, і адна курыца раптам закукарэкала, як певень. Тата злавіў яе і адсек ёй галаву. Казалі, што гэта вельмі дрэнны знак, калі курыца кукарэкае.
А 23 верасня скончылася маё шчаслівае дзяцінства. Гэты дзень застаўся ў маёй памяці на ўсё жыццё, як самы страшны сон. Пры гэтых успамінах сэрца пачынае калаціцца і слёзы засцяць вочы…
23 верасня. Чацвер…
Мне вельмі не хацелася ісці ў школу. Але мама прыгатавала снеданне, а тата сказаў, што сам завядзе мяне ў школу, хаця я заўсёды хадзіла сама адна.
Тата завёў мяне ў школу і ішоў на сваю працу. Па дарозе, як я потым даведалася, яго сустрэла машына, з якой выйшлі немцы, затрымалі яго і пасадзілі ў машыну. У мяне быў ужо апошні ўрок, урок рысавання. Раптам адчыніліся дзверы, у клас увайшоў немец і спытаў у настаўніцы, ці ёсць тут вучаніца Ніна Таўлай. Настаўніца сказала, што ёсць, і загадала мне ўстаць. Калі я ўстала, немец падышоў да мяне і сказаў сабраць свае рэчы, злажыць у сумку. Калі я ўсё выканала, ён узяў мяне за руку і павёў з класа. Вывеў мяне на вуліцу. Там стаяла крытая машына. Немец пасадзіў мяне ў кабіну паміж сабой і шафёрам, і машына паехала. Мы аб'ехалі руіны перадваеннага рынка, што быў у цэнтры горада, выехалі на цяперашнюю Савецкую вуліцу, праехалі міма замкавай гары і, абагнуўшы цяперашні рынак, накіраваліся да турмы. Па дарозе мяне нехта ціхенька крануў за плячо. Я агледзелася і ўбачыла маму. Яна праз акенца, што было паміж кабінай і крытай машынай, мне ціхенька прашаптала: "Не бойся, мы з табою". Машына пад'ехала да варот турмы. Вароты адчыніліся. Мы заехалі ў турэмны двор. Загадалі ўсім вылезці з машыны. Людзей было шмат. Адразу асобна аддзялілі жанчын з дзецьмі і асобна мужчын.
Не…Не магу пісаць… Слёзы мяне душаць… Але трэба падрабязна напісаць усё. Няхай людзі ведаюць, што прыйшлося перажыць нам, як нам было цяжка і чаму нашы сэрцы ўсё жыццё крывавяць і баляць.
Вельмі ярка памятаю: у групе мужчын былі мой бацька і Валянцін. Тата хацеў падыйсці да мяне і абняць мяне. Але немец груба яго адагнаў. Тата прасіў, каб далі магчымасць яму развітацца з дачкой і жонкай. Але немцы, узяўшы аўтаматы наперавес, пагналі ўсю групу мужчын у турму. Жаночую групу трохі затрымалі, а потым і нас павялі ў камеру. Камера была вялікая. Па абодва бакі ад праходу былі нары. На іх размясціліся людзі. Па аднаму, па два на нарах. Мы былі разам з мамай. Насупраць нас, помню, сядзелі на нарах зусім маладыя сястрычкі, гадоў па 18-20. Яны ўвесь час сядзелі абняўшыся і ці плакалі, ці нешта прычыталі. Так прайшло некалькі дзён. Я захварэла. Да мяне прыходзіў доктар, таксама з вязняў. Прынёс нейкія лякарствы. А праз пару дзён зайшоў у камеру немец і загадаў мне ісці з ім. Ён прывёў мяне ў пакой адміністрацыі, і я там ўбачыла цёцю Насцю, маміну сястру, і цёцю Надзю, жонку мамінага брата Пятра Паўлавіча Дарашкевіча. Немец перадаў мяне ім і сказаў, каб хутчэй ішлі адсюль. І выпусцілі нас за вароты турмы. Так я аказалася на волі праз 8-10 дзён турмы, дакладней не памятаю.
Пазней я даведалася, як былі арыштаваны бацька і брат.
Мама была на кухні, калі немцы прыехалі да нашага дома і акружылі яго. Брат Валянцін быў у другім пакойчыку. Ён заўсёды быў там, калі праездам заходзіў да нас. У той дзень ён зноў быў праездам у нас . Немцы, дарэчы, аб ім нічога не ведалі. Калі немец зайшоў у хату, Валя пачуў яго гаворку і хацеў адчыніць акно і ўцячы. Але ўбачыў, што немцы акружылі хату, і застаўся ў пакоі. Тым часам, мама зайшла да яго і загаварыла. Немец, пачуўшы гаворку, зайшоў у пакой, убачыў Валю і загадаў збірацца і яму. Так яны былі арыштаваны. Калі іх завялі да машыны, то там ужо былі і мой бацька і некалькі яшчэ арыштаваных лідзян.
Мяне выкупілі за прадукты мае цёці. Жонка дзядзі Пеці мела бацькоў на вёсцы. Яна прывезла ад іх масла, смятаны, яйкі, сала і інш. Яна даведалася, што жонка начальніка турмы, немца, з'яўляецца полькай. Цёця Надзя знайшла іх кватэру і прыйшла з кошыкам, поўным яды. Пагаварыла з ёй па-польску, па-жаночаму і дабілася таго, што тая жанчына сумела ўгаварыць свайго мужа, начальніка турмы, каб ён мяне выпусціў. І ён сказаў, калі і куды прыйсці, каб забраць мяне. Так я аказалася на волі, вельмі хворая, з высокай тэмпературай. Лякарстваў не было. Дастаць іх не маглі нідзе. Я ляжала ў цёці Насці. І мае цёці зноў пусціліся на такую авантуру. У камеры засталіся мае лякарствы, якія мне даў турэмны доктар. Цёця Надзя і цёця Насця вырашылі ісці ў турму, каб забраць мае лекі.
Начальнік турмы сказаў, каб яны прывялі мяне. Гэта і зрабілі. Яны прывялі мяне ў турму, немец узяў мяне за руку і павёў у камеру. Я зайшла, убачыла маму і папрасіла, каб яна дала мне лякарства. Я ўзяла яго, і немец павёў мяне з турмы. А мае цёткі, між іншым, чакаючы мяне, пайшлі па турэмным двары, разглядаючы турэмныя вокны. Але тут адзін немец прыкрыкнуў на іх, і яны, спалохаўшыся, хутчэй вярнуліся назад. У гэты час вывелі мяне, і яны, забраўшы мяне, хуценька пайшлі далей ад гэтага страшнага месца.
Я засталася жыць у цёткі Насці. Яна жыла адна. Муж яе, Фёдар Фурсін, памёр раней. Дачка Лідачка памерла маленькая, ёй было ўсяго некалькі месяцаў. У цёці Насці была палова дома. У другой палове жылі мы. Цёця Насця дапамагала маме гадаваць мяне. Я часта хварэла. Аднойчы я захварэла запаленнем лёгкіх. Я ўжо задыхалася. Доктар Майер сказала, каб мне прынеслі з аптэкі кіслародную падушку і каб я дыхала ў яе. Была ноч. Аптэка была закрыта. Мама насіла мяне на руках. Тады цёця Насця знайшла кватэру аптэкара, угаварыла яго прадаць кіслародную падушку. Прынесла яе. Калі пачалі даваць яе мне, каб я дыхала, я так махнула рукою, што падушка ўпала і ўвесь кісларод выйшаў. Зноў прыйшлося цёці Насці ісці да аптэкара і прасіць у яго другую падушку. І толькі другая падушка дапамагла мне дажыць да раніцы. Крызіс мінуў, і я была адратавана. Мне было тады гадоў 5-6. Каб умацаваць маё здароўе, доктар сказала, што можа дапамагчы казінае малако. Тата працаваў чыгуначнікам і паехаў на Украіну купляць казу. Помню, як ён прывёз казу і з ёю двое ці трое казлянят. Каза была чорная з белымі плямамі. Казляняткі былі белыя. Мы з мамай прывялі іх ад станцыі дахаты. Каза ратавала нас ад голаду і ў час вайны. Яна давала шмат смачнага і тлустага малака. Я да яго так прывыкла, што кароўскае было для мяне, як вада: рэдкае і нясмачнае. Кожную раніцу тата яшчэ да таго, як ісці на працу, хадзіў па вуліцах. Яны былі без ходнікаў, заросшыя травою, і збіраў казе лапуховыя лісты. За дзень яна з'ядала мяшок такіх лістоў. Працы з казою было шмат, але яна давала добрае малако. Яно вельмі дапамагло ўмацаваць маё здароўе.
Такім чынам, я расла сярод добрых, душэўных людзей, блізкіх, родных.
Хварэла я пасля турмы цэлую зіму. Недзе праз месяц выйшаў на волю і Валянцін. Аб гэтым падрабязна піша Лідзія Сяргееўна ў сваіх успамінах (часопіс "Полымя").
Неўзабаве бацькоў перавезлі ў Менск, а затым адправілі ў Асвенцым. Паля вайны ў Ліду вярнуўся адзін з лідзян, які быў там, у Асвенцыме. Ён расказаў дзядзю Пецю, што сустракаўся з маім бацькам на кухні. Тата гаварыў яму, што мая мама не даехала да лагера, памерла ў дарозе. А праз некаторы час гэты мужчына перастаў сустракацца з маім бацькам. У хуткім часе і гэты мужчына, які вярнуўся з Асвенцыма, памёр.
Магілак ні мамы, ні таты няма. І я, калі памёр мой муж, Уладзімір Пятровіч Радзюкевіч (і мы пахавалі яго на віленскіх могілках у Карвялішках), зрабіла памятную пліту, дзе ўшанавала памяць сваіх бацькоў і брата Аляксандра, які загінуў у часе вайны і пра яго апошнія дні я нічога тады не ведала. І толькі цяпер у 2016 годзе я даведалася, дзе ён ваяваў і калі загінуў.
Наступіў 1944 год. Ліду вызвалілі ад нямецкай акупацыі. Я многа хварэла. Мне дапамагала цёця Насця. Немцы выгналі нас з нашага дома. Мы перайшлі жыць у татаў дом, які ён будаваў каля дома дзядулі Пеці яшчэ да вайны. Я з цёцяй Насцяй займалі невялікую кватэру, дзе быў адзін пакойчык з невялікай кухняй. Пры набліжэнні фронту цёця Насця закапала адзёжу і посуд у яму, што ў хляве. Зверху накідала дроў, каб ніхто нічога не ўкраў. Але ўсё аказалася дарэмна. Калі немцы адыходзілі, яны спалілі ўвесь квартал, які знаходзіўся насупраць станцыі. Згарэлі ўсе дамы: наш, татаў, дзядзі Пеці, цёці Веры, мамінай сястры. Усё, што было закопана, стлела. Посуд, шкло ад агню пакаробіліся. Усё прапала. Мы засталіся толькі ў тым, што змаглі ўзяць на вёску з сабой, дзе мы хаваліся, пакуль за Ліду ішлі баі. Калі мы вярнуліся, жыць не было дзе. Нас з цёцяй Насцяй узяла часова да сябе яе сястра, а для мяне - мая хросная маці, Надзея Паўлаўна Бужынская. Яна жыла на Слабадзе. Так называецца раён Ліды за чыгункай. Неўзабаве прыехала з Наваградка Лідзія Сяргееўна, каб забраць мяне. Так вырашыў Валя. Пасля таго, як загінулі бацькі, ён замяніў мне іх, узяўшы мяне да сябе. Як мы з Люсяй ехалі ў Наваградак, гэта цэлая эпапея. Фронт быў яшчэ блізка. Кругом - адны ваенныя. Транспарт ніякі не ходзіць. Яна дабралася да нас дзе пешшу, дзе пад'ехаўшы. Мы з ёю выехалі з Ліды на ваенным грузавіку. Даехалі да Нёмана. Мост быў узарваны. Пераправа ішла на дошках, якія свабодна ляжалі на сваях. Калі машына ехала, то калёсы залівала вада. Не кожны шафёр адважваўся так ехаць. Наш, што прывёз нас да Нёмана, таксама пабаяўся так ехаць. Люся знайшла больш смелага, які адважыўся пераправіцца на другі бераг Нёмана. Яна неяк угаварыла яго ўзяць нас з сабой, і мы пераехалі цераз раку і ён завёз нас у Наваградак. Люся з Валянцінам жылі ўжо там, у Наваградку, на Карэліцкай вуліцы. Валя працаваў у рэдакцыі наваградскай газеты. Я хадзіла там у школу. Валя многа пісаў, многа працаваў. Аднойчы да яго прыйшла жанчына з вёскі і расказала, як загінула яе сям'я. І яе немцы забівалі, потым разам з сям'ёю запалілі ў стадоле. Яна неяк праз акенца вылезла і схавалася ў бульбе, якая расла там. Уся яе сям'я згарэла, яна адна засталася жывая. Праз яе Валя напісаў нарыс "Марыя Гурына". Калі гэтая жанчына апавядала аб сабе, я сядзела ў куточку і з жахам слухала яе аповед.
Потым мы пераехалі на вуліцу Гродзенскую. Люся паехала па сваіх дачок, каб забраць іх. Мы з Валянцінам засталіся ўдваіх. Ён быў вельмі заняты на працы, але стараўся не пакідаць мяне без увагі. Ён быў клапатлівы і любячы брат. Каб я не была галодная, ён кожны дзень вадзіў мяне ў сталоўку. Я толькі памятаю, што там стаялі грубыя сталы, збітыя з дошак, а ножкі іх былі скрыжаваныя. І кожны дзень была капуста, запраўленая нейкім тлушчам. Раней я такую яду ў рот не брала, а цяпер ела, бо магла застацца галоднай.
Аднойчы я вырашыла накарміць свайго браточка ў хаце сваёй ядой. Ён прынёс бульбы. І я вырашыла яе зварыць. Пачысціла, памыла, злажыла ў каструльку, заліла вадой. Запаліла ў печы. Паставіла бульбу на канфорку. У гэты час мяне паклікалі з вуліцы дзеці. За хатай быў вялікі сад. Я з дзецьмі пабегла ў сад гуляць. Калі ўспомніла пра бульбу, прыбегла ў хату. І ўбачыла, што дровы перагарэлі, агонь пагас, вада ў бульбе выкіпела, бульба мая падгарэла. Калі прыйшоў Валя, высыпаў рэшткі бульбы ў талерку, то аказалася, што яна яшчэ і без солі. Вось такі ў мяне быў першы вопыт кухаркі. Прыйшлося зноў ісці ў сталоўку.
Лідзія Сяргееўна ў хуткім часе прывезла сваіх дачок Ірыну і Алену. А неўзабаве Валянцін паехаў у Менск, пачаў працаваць навуковым супрацоўнікам у музеі Янкі Купалы. Я на лета 1945 года пераехала ў Ліду да цёці Насці. Яна ўзяла мяне на той час, пакуль Валя знойдзе кватэру і зможа забраць мяне да сябе. Яшчэ да майго ад'езду ў Ліду я завяла яшчэ адзін альбом, "маленькі". І Валя напісаў у ім невялікі вершык. Вось што ён там напісаў:
Для ўспаміну сястрычцы Ніне
Не першы раз пішу табе ў альбом.
Расцеш сама, мяняюцца альбомы.
І не магу нацешыцца табой
І нават вершу радасна самому.
Над намі, бачыш, - сінява набёс
І нашы сны - зноў ява ў Беларусі,
І я ў альбомы Нініны, нябось,
Яшчэ не раз, напэўна, забяруся.
Наваградак, 19.7.45 В. Таўлай.
У 1945 годзе Валянцін Паўлавіч некалькі разоў ездзіў у Менск. У той час, як ён быў у Менску, прысылаў мне лісты, паштоўкі і невялікія пасылачкі рознай аказіяй, праз знаёмых. У гэтых лістах выказана столькі ўвагі да мяне, столькі братняй любові і клопату, што толькі дзівуешся, калі ён усё паспяваў? Трэба быць вельмі чулым, уважлівым чалавекам. Такім Валя і быў. Ён прымаў да самага сэрца ўсё, што было са мной. У гэтых лістах праявілася ўся чалавечная сутнасць любячага брата.
Вось тыя лістовачкі, якія ён мне прысылаў:
24.III.45
Дарагая Ніначка!
Выбачай, сястрычка, што не адразу адказаў на твой лісток. Праўда, я ўсе твае просьбы стараўся і стараюся выканаць. Пераслаў табе і некаторыя падручнікі, і парашок на чарніла (ці добра яно піша?). Чытайце, пасылаю табе і дзяўчатам па кніжачцы "Свинья под дубом". Пасылаю таксама табе панчошкі, бо цёця Люся казала, што ў цябе з гэтым дрэнна. Прывітанне тваё дзядзьку Танку перадаў. Ён сказаў, падзякаваць табе і перасылае сваё прывітанне.
Пацалуй ад мяне Ірынку і Леначку. Напішыце, што вы робіце, як вучыцеся? Ну, бывай, Ніначка, добра вучыся, будзь разумнай.
Цалую цябе моцна.
Твой брат В.
А вось другі ліст:
Мінск, 10 красавіка 1945 г.
Мой ты салавейка, мая Ніначка!
Не люблю такіх канчаткаў у лістах "жду ответа, как соловей лета". Але ў тваім лісточку ён мяне крануў за сэрца. Пішу, сястрычка, пішу. І буду пісаць. Я вельмі рад, што ты атрымала добрыя ацэнкі. Хацелася б толькі, каб, асабліва па беларускай мове, у цябе былі круглыя пяцёркі. Я жыву адзін, без цябе, без усіх вас. І мне сумна, хоць і працы хапае - па вушы, як гаворыцца. Здаў у друк зборнік сваіх вершаў, праз некалькі месяцаў выйдзе мая кніжка і я яе табе ахвярую на памяць. Апрача гэтага многа працы па стварэнню літаратурнага музея Янкі Купалы. У канцы чэрвеня адчынілі выстаўку, якую можа і ты паспееш паглядзець. Ты ж, думаю, помніш, як прыязджаў вялікі Купала ў Ліду, ведаеш некаторыя яго вершы і любіш іх. Ты пытаеш пра нашага Шуру. Ён, Ніначка, загінуў у чэрвені ці ў ліпені 1943 года. Стукнуліся ў паветры два самалёты і загарэліся. З Ліды цёця Каця прывезла гэткую вестачку і фатаграфію Шуры ад яго прыяцеля. Няма нашага Шуры, Ніначка. Нам асталося любіць і шанаваць яго добрую памяць. Пра тату і маму нічога пакуль што не чуваць. Але вось напісаў да мяне Якуб Міско (помніш, ён працаваў са мною ў Лідзе, у рэдакцыі, прыходзіў да нас). Гэты Якуб ваюе цяпер пад Берлінам, ён маёр Чырвонай Арміі. Вось-жа Якуб абяцае добра пашукаць усіх магчымых слядоў нашых таты і мамы. Аб усім, што даведаецца, будзе пісаць нам. Пачакаем. Хутка скончыцца вайна. Ты пакуль што, Ніначка, пацярпі і будзь адважнай і разумнай. Помні, што я цябе моцна-моцна люблю і ты мяне крышачку любі.
Я рады, што вы ўсе жывяце добра і дружна. Так і трэба.
Пішы мне, Ніначка, часцей. Пішы даўжэйшыя лісты аб тым, як жывеш, як вычышся, аб чым думаеш. Заўсёды пішы, што табе трэба. Ці прыгадзіліся табе тыя падручнікі, якія я паслаў? Ты пытаеш у лісце пра нейкія заколкі ў істужцы. Я, Ніначка, не помню ці яны былі, ці не. Можа яны дзе ў мяне заваляліся. Я табе пасылаю другія, купленыя сёння. Таксама вам кожнай па дзве кніжачкі. Пішы, ці яны табе падабаюцца. Можа такіх не пасылаць, а знаходзіць больш паважныя?
Калі буду ехаць праз Ліду, зраблю ўсё, што просіш.
Ніначка, бачыш, як моцна ты хварэла. Гэта - дрэнна. Відаць, ты не шануешся і прастудзілася. Як тваё здароўе цяпер? Напішы падрабязна аб гэтым. Шануйся, сястрычка, і не сумуй.
Моцна цалую цябе.
Твой брат Валя.
Дабаўка.
Фатаграфію сваю і Шурыну - пасылаю. Толькі не згубі.
Ніначка, заколкі прышлю другім разам, бо не паспеў схадзіць на рынак.
В.
Наступнага ліста ў мяне па нейкіх прычынах няма, але яго копію прыслала мне Лідзія Сяргееўна. Гэты ліст неяк апынуўся ў архіве Валі. Вось копія гэтага пісьма.
Копія.
Мінск. 7.VI.1945
Мая даражэнькая Ніначка!
І вось табе, сястрычка, дванаццаць гадкоў. Шчыра вітаю цябе і моцна-моцна цалую. Жадаю табе быць заўжды здаровенькай, вялікай і добра вучыцца. Пасылаю табе часопіс "Беларусь" № 2, у якім змешчаны твой вершык пра цябе. Ты, мусіць, ужо засумавала, а можа і гневаешся на мяне за тое, што я не прыязджаю, нават не пішаш мне лістоў. Не трэба гэтак, Нінок. Я ж табе пісаў, што перад адкрыццём выстаўкі Янкі Купалы ў нас вельмі, вельмі шмат працы. Але вось ужо з большага галоўнае зроблена, а выстаўка адкрыецца - будзе зусім добра, знойдзецца час прыехаць да вас.
Гэтымі днямі я, відаць, паеду ў Вільнюс па некаторыя кніжкі і газеты, патрэбныя на выстаўку. Прывязу, між іншым, рукапіс купалаўскай кніжкі "Шляхам жыцця". З такім багажом цяжка думаць пра тое, каб заехаць заадно і да вас. Ды і часу на гэта не будзе. Прыеду крыху пасля.
Сягоння я гаварыў з адной жанчынай, што была ў нямецкім лагеры Асвенцым. Там было вельмі шмат людзей, сотні тысяч. Гэтай жанчыне не даводзілася бачыць нашых тату і маму. Яна расказвала, што немцы перад прыходам туды Чырвонай Арміі пагналі ўсіх з лагера Асвенцыма аж пад Гамбург, і там іх вызвалілі англічане. Многія там яшчэ адпачываюць. Вызвалена аж 150 тысяч асвенцымскіх вязняў. Можа, і нашы там. Напішы мне падрабязна ліст аб тым, што ты аб гэтым думаеш. Пішы таксама пра сябе, пра тое, як здала экзамены, ці здаровая, што робіш.
Моцна-моцна цалую цябе.
Твой брат Валя.
P.S. Можа, што табе трэба, то ты заўсёды пішы мне аб гэтым.
Яшчэ трохі пазней Валя прыслаў мне невялікі ліст.
Даражэнькая Ніначка!
Выбачай, што не прыехаў ні на адно са свят. У нас цяпер гарачая пара - трэба адчыняць музей-выстаўку, хутка гадавіна смерці Купалы. Да вас падскочу праз два-тры тыдні. Тады пагаворым аб усім. Выходзіць гэтымі днямі журнал "Беларусь" № 2 за 1945 год. Там будзе верш "Маёй сястрычцы", прысвечаны табе. Пачынае выходзіць журнал для моладзі "Бярозка", у ім будзе друкавацца другі мой верш, прысвечаны табе, але на гэты раз перароблены. Чытай, калі пабачыш. Калі выйдзе з друку - прышлю. Пішы, Нінок, аб усім, што ў цябе новага.
Моцна цалую цябе.
Твой брат Валя.
Ёсць яшчэ адзін ліст, але ён па нейкай прычыне зверху абгарэлы, таму некаторыя словы нельга прачытаць.
……….
……….
У … (напэўна: даўгу) перад табой, мая сястрычка: і не напісаў яшчэ адказу на твой лісток, і не купіў вязальнага кручка. Праўду кажучы - усё няма часу палазіць на рынках, знайсці патрэбнае. Аднак у бліжэйшы тыдзень думаю развязаць рукі са зборнікам вершаў, а можа, і з выстаўкай. Тады буду больш акуратным.
Ты, Ніначка, толькі не гневайся на мяне, але старайся зразумець. Мне часам па табе зробіцца сумна, сумна, і так хочацца глянуць на родную сястрычку, што … адпачывалася ў … (…льні) (відаць "у Наваельні", бо я там была нейкі час у летнім лагеры). Ці загарэла хоць ты ў гэтай пахнучай мясцовасці? Мусіць, перашкаджаў дождж. Напішы мне аб усім гэтым, добра? Я тут усё шукаю хоць якой-небудзь невялікай кватэры, каб жыць разам з табой і ўсімі вамі, пакуль адбудуюць новыя вялікія дамы. Думаю, што нарэшце што-небудзь знайду. Ну, бывай здаровенькая, не сумуй, хутка пабачымся.
Моцна цябе цалую.
Твой брат Валя.
Мінск, 17. 8.45.
А наконт Наваельні, то справа была так. Мяне адправілі ў піянерскі лагер у Наваельню. Помню, калі ехала туды, то на станцыі спатыкнулася і ўпала, моцна абадрала калена. Каб трохі змыць бруд, я ўзяла насовачку. Памачыла яе вадою, якая пасля дажджу капала са страхі, і абцёрла калена. Потым прылажыла мокрую насовачку да раны, каб не ішла кроў. Калі я прыехала ў лагер, то ў ночы мне так разбалелася нага, што я не магла яе ні сагнуць, ні выцягнуць. Раніцой у мяне па ўсёй назе пайшлі нарывы, мусіць, я занесла нейкую інфекцыю. Доктар агледзеў нагу, нечым змазаў. У лагеры я прабыла пару дзён. Было сумна. Помню, недалёка праходзіла чыгунка, і я, лежачы ў пасцелі ў час пасляабедзеннага сну, не спала, а лічыла вагоны ў праязджаючых таварняках. Праз пару дзён я ўцякла з лагера, прыехала ў Наваградак, а потым прыехала цёця Насця і забрала мяне ў Ліду. Ірына, якая таксама была ў лагеры, засталася да канца сезона. Пра Лену я не памятаю, дзе яна была. Калі я прыехала з Наваельні ў Наваградак, там нікога не было. Я пару дзён была адна, потым мяне забралі ў Ліду. Я, напэўна, напісала Валі ліст, і ён мне на яго адказаў.
Мінск. 6.9.1945
Мая дарагая Ніначка!
Лісток твой, высланы з Ліды, атрымаў. Дзякую табе за лідскія навіны. Прыехаць да цябе ў Ліду не мог, не гледзячы на тое, што цягнік, якім трэба было ехаць да вас - "вельмі харошы". У мяне страшна не было і няма часу. Трэба і працаваць у музеі, і пісаць, і шукаць кватэры. Набліжаецца 17 верасня, гадавіна вызвалення Заходняй Беларусі і векапомнага ўз'яднання нашага беларускага народа. Да гэтай даты адчыніцца наш музей. Трэба тое-сёе напісаць і хочацца знайсці нарэшце кватэру, каб жыць разам.
Слухай, Ніначка: усё гэта вельмі добра, але мне зусім, зусім не падабаецца выбрык твой і Леначкі - гэтыя дзікія ўцёкі з Наваельні. Вы гэтым, па-першае, дапусцілі вартае самай суровай вымовы самавольства, па-другое - жылі дома ў прогаладзь і напярэдадні навучальнага года падарвалі сваё здароўе. Будзь ласкава, напішы мне аб усім гэтым, як і чаму гэта здарылася, што ты думаеш сама аб такім дзікім выпадку?
Кніжачак адпаведных я ніяк не знаходжу, у кнігарнях не прадаюць. Буду старацца праз настаўнікаў. Але для гэтага варта было б, каб ты мне напісала назвы кніжак і аўтараў (хоць тых, аб якіх ведаеш).
Цалую цябе моцна ў самую мордачку.
Твой брат Валя.
Вітаю цябе з новым навучальным годам і жадаю ўсякіх удач у навуцы!
В.Т.
* * *
Аказваецца, мы з Ленай разам уцяклі з лагера. Я ўжо запамятавала гэта. Люся, відаць, была ў Менску ў Валянціна, бо трэба было шукаць кватэру.
І яшчэ адзін ліст, ужо апошні. Відаць, пасля яго мы ўсе пераехалі ў Менск. У бараку каля Акадэміі Навук Валянцін атрымаў пакойчык.
Мінск, 60-Х-1945
Мая даражэнькая Ніначка!
Твой лісток са спісачкам патрэбных кніжачак атрымаў. Чаму ты пішаш, што я не пасылаю вам лістоў? Я не пішу часта, але стараюся, наколькі здаецца, адказваю і табе і на кожны твой лісток. Да вас я хутка прыеду. Чакаю толькі адказу ад прэзідэнта Акадэміі Навук БССР на маю заяву ў справе кватэры. Прыватна знайсці або купіць хату не ўдалося: гэта ў Мінску вельмі цяжка. Але рамантуюцца вялікія дамы і вось я ў такім доме і хачу атрымаць кватэру. Чаму ты нічога не пішаш аб тым, як ідзе ў цябе навука? Не гаворыш таксама аб сваім здароўі, жыцці. Так нядобра. Пісаць трэба аб усім. Я некалькі дзён хварэў, балела горла (ангіна). Толькі сёння іду на працу.
Ну, Ніначка, будзь здаровенькая. Хутка пабачымся. Пастараюся прывезці, што знайду з кніжак.
Цалую моцна, моцна.
Твой брат Валя.
* * *
Гэта было апошняе пісьмо. У мяне яго копія. Арыгінал я перадала ў бібліятэку горада Баранавічы, дзе ёсць многа матэрыялаў пра Таўлая. Калі Валянцін прыязжаў да мяне ў Ліду, то я разам з ім часта хадзіла да знаёмых яго. Мы бывалі ў гасцях у Ніны Тарас. Яна мне нават у альбоме напісала:
Для малой Нінкі
Жадае Ніна
Слаўнай і добрай
Стацца дзяўчынай
Толькі ўсё гэта
Не проста здаецца:
Многа патрэбна
Навукі, працы.
Ніна Тарас.
Ліда, 28/VI-45 г.
* * *
Дарэчы, у гэтым альбомчыку ёсць і словы напісаныя для мяне цёцяй Насцяй:
Для ўспаміну даражэнькай Ніначцы
Дзеці - гэта кветачкі жыцця,
А кожная кветачка прыносіць карысць, -
Бо ўтварае плод або насенне.
І ты, як кветачка, расці, квітней
І ў будучыні прынясі карысць
Сваёй бацькаўшчыне - Беларусі.
21-VIII - 45 г. Ліда.
* * *
Калі Валянцін атрымаў пакойчык у бараку, мы ўсе пераехалі з Наваградка ў Менск. Да гэтага часу я была то ў Наваградку, то ў Лідзе ў цёці Насці.
Барак, куды мы пераехалі, знаходзіўся на акраіне парка Чалюскінцаў у Менску недалёка ад Акадэміі Навук БССР.
Праз дарожку ад нас быў дом, у якім жыў Якуб Колас. Ён любіў на ранку бегаць па сцежцы, абсаджанай акацыямі, побач з баракам. З другога боку праз невялікі пустыр знаходзілася клініка. Мяне запісалі ў 5 клас беларускай школы № 23, якая знаходзілася блізка ад Камароўкі. Помню, як аднойчы вызвалі брата ў школу адносна маёй вучобы. Справа была ў тым, што настаўніца па беларускай мове не вымаўляла літару "Р", у яе атрымлівалася не "Р", а нейкае "г-р-г". Аднойчы яна задала на дом вывучыць верш "Русь". На другі дзень на ўроку літаратуры яна вызвала мяне расказаць гэты верш. Я маўчу. Яна пытае, чаму я не вывучыла яго. Я адказала, шчто ў кнізе я не знайшла ніякага верша пра гуся. Я шукала не верш "Русь", а верш "Гусь". Настаўніца перамянілася ў твары, закаціла мне двойку і сказала, каб назаўтра ў школу прыйшоў брат. Я перадала брату яе просьбу. Праз дзень чую, як Валянцін апавядаў Люсі аб маім учынку, а потым дадаў: "Ну, як яе караць? Яна і сапраўды нідзе не знайшла верша пра гусь". Пасля гэтых слоў яны пасмяяліся. Мне нічога не было. Але Валянцін сказаў, каб я была больш уважлівай на ўроках. Ён быў вельмі мудры. Ён любіў мяне шчырай братняй любоўю, шкадаваў і беражліва адносіўся да мяне.
Канчаўся 1945 год. У канцы снежня перад зімовымі канікуламі праходзілі навагоднія ёлкі. Іра з Ленай вучыліся ў рускай школе, якая знаходзілася па другі бок Ленінскага праспекта. Калі яны збіраліся на сваю ёлку ў школу, Люся сказала, каб яны нідзе не затрымліваліся, бо трэба будзе схадзіць на рынак купіць ёлачку. І вось пасля школьнага свята яны спяшаліся да хаты. Лена, не паслухаўшы Іру, пабегла цераз праспект і патрапіла пад машыну. Іра прыбегла да хаты і расказала аб усім. Лена была ўжо ў клініцы ў моргу. Такая трагедыя атрымалася напярэдадні 1946 года.
У першую гадавіну перамогі нашага народа над Германіяй была дэманстрацыя. Наша школа таксама ўдзельнічала. Я помню, калі падышлі недалёка ад Дома Ураду, то там доўга стаялі, чакаючы сваёй чаргі прайсці каля трыбуны. Вакол былі руіны. Мы з аднакласнікамі забраліся на больш высокае месца, паглядзелі вакол. Мяне ўразіла такая карціна, што адкрылася перад маімі вачамі. У напрамку Круглай плошчы ўвесь Менск ляжаў у руінах, толькі асобныя дамы стаялі сярод іх. І калі я прыехала ў Менск у 1951 годзе вучыцца ва ўніверсітэце, то ўбачыла новы горад-прыгажун Менск, паўстаўшы з руін.
У верасні 1946 года ў Валянціна і Люсі нарадзілася дачка Галінка, якую так назваў Валя, бо лічыў, што яна "дубчык - галінка" яго дрэва.
Мала прыйшлося пацешыцца бацьку сваёй дачкой. Увосень Валянцін трапляе ў клініку. У яго было хворае сэрца. Мяне забірае да сябе зноў мая цёця. У той год я хадзіла ў сёмы клас. Прыехала я ў Ліду ў час зімовых канікул. Цёця Анастасія Паўлаўна запісала мяне ў беларускую школу № 2.
Памятаю, як я прыйшла пасля канікул першы раз у гэтую школу. Быў студзень 1947 года. Мне паказалі, дзе знаходзіцца сёмы клас. Я ўвайшла ў памяшканне. У класе было ўжо некалькі вучняў. Яны сядзелі каля печы, у якой патрэсквалі дровы, і грэліся. Калі я ўвайшла ў клас, яны дружна павярнуліся да мяне і спыталі, чаго я так рана прыйшла ў школу, бо чацвёрты клас вучыцца ў другую змену. Я была такая малая і худая, што зусім не выглядала на сямікласніцу. А я ім у адказ сказала, што я прыйшла не ў чацвёрты клас, а ў сёмы. Яны здзівіліся, але больш нічога не гаварылі. У гэтым класе я была самая малая і малодшая. Сядзела на першай парце. Калі была кантрольная работа, асабліва па матэматыцы, то ўсе прасілі, каб я ім падказвала. Калі настаўнік зразумеў гэта, то потым, калі была кантрольная работа, ён адразу ў самым пачатку ўрока мяне разам з партай адпраўляў у кут, каб я там сама пісала і больш нікому не магла дапамагчы. А ён уважліва наглядаў за мною і класам. Мне матэматыка палюбілася больш за ўсе дысцыпліны. Я любіла прыгожа, каляровымі алоўкамі начарціць геаметрычную фігуру, адзначыць у ёй усе патрэбныя па задачы лініі, а потым рашаць. Асабліва я любіла задачы рашаць па геаметрыі з трыганаметрыяй. У старэйшых класах мяне выбіралі старастай класа. Аднойчы ўвесь клас вырашыў збегчы з апошняга ўрока нямецкай мовы. Мы вучыліся ў той год на другім паверсе, выкінулі свае сумкі праз акно, а самі спакойна выйшлі праз дзверы. Помню, як я прыйшла дахаты раней і вельмі перажывала за свой учынак. А назаўтра мяне, як старасту класа, выклікалі да дырэктара і ўсё дапытваліся, хто першы прапанаваў уцячы з урока. Але я нічога не магла сказаць, бо ўсе разам неяк загаварылі аб тым, каб уцячы. Я ўвесь час паўтарала, што не ведаю. Мяне адпусцілі, але выклікалі ў школу цёцю. Яна працавала настаўніцай у другой школе. Калі яна вярнулася ад дырэктара, то трохі мяне палаяла за мой учынак. Але больш - нічога не было. Я была выдатніцай, вучылася на 4-5, і мяне больш нікуды не выклікалі.
У канцы красавіка 1947 года прыйшла звестка аб смерці Валянціна Таўлая. Мы сабраліся ехаць у Менск на пахаванне. Бацькі маёй каляжанкі Людмілы Гораш (яна вучылася раней у цёці Насці, а потым у 5 клас перайшла ў нашу школу, была на год, ці два маладзей за мяне) вельмі добра адносіліся да нас. Маці яе, калі даведалася, што мы збіраемся ехаць на пахаванне, спякла хлеба і дала нам буханку на дарогу. Цягнікі хадзілі вельмі марудна. Калі мы прыехалі ў Менск і прыйшлі на кватэру, дзе жыў Валя з сям'ёй, усе ўжо вярнуліся з могілак. Я яго мёртвым не бачыла. Таму не верыла, што яго няма. Ён застаўся ў маіх успамінах жывым, вясёлым, усміхаючымся. Я толькі чула, што на грудзі яму палажылі чырвоную кветку. Пахавалі яго на могілках на Даўгабродскай вуліцы, побач з магілай Леначкі, малодшай дачкі Лідзіі Сяргееўны ад першага мужа яе. Ад гэтага часу я засталася адна ад усёй нашай сям'і. Гэты дзень, 27 красавіка, пакінуў на маім сэрцы яшчэ адну незажываючую рану. І цяпер праз столькі гадоў слёзы засцілаюць мае вочы… Раны майго сэрца не зажываюць. Яны застаюцца са мной і будуць крывавіць, пакуль я буду жыць…
У вёсцы Рудаўка Слонімскага раёна жыў стрыечны брат майго бацькі, Таўлай Іван Мікалаевіч. Калі мы з мужам, Уладзімірам Пятровічам, ездзілі да яго ў госці, то дзядзя Ваня апавядаў нам пра Валянціна. Вось успаміны яго.
"Увосень 1932 года Валя прыехаў у Рудаўку і там хаваўся, спачатку ў гумне дзядзькі Мікалая. Яго сын Іван прыехаў у водпуск з ваеннай службы. Пра Валю яму ніхто нічога не гаварыў. Аднойчы яму бацька сказаў, што, калі ён пойдзе ў гумно і ўбачыць каго-небудзь, то няхай не палохаецца. Валя хаваўся там на вышках. Калі яму там надакучвала, то ён злазіў уніз і хадзіў па току ўзад і ўперад. А калі хто-небудзь заходзіў у гумно, то Валянцін адразу хаваўся, але Іван яго заўважыў і спытаў, чаму ён хаваецца. Потым яны доўга сядзелі разам і размаўлялі. Валянцін доўга не брыўся. Увесь зарос. Іван прапанаваў яму зайсці ў хату. Валя баяўся ісці туды, у хату. У Вані быў ваенны шынель і шапка польскага салдата. Ваня прапанаваў Валю адзецца ў форму польскага салдата і потым ісці ў хату. Валя адзеў шынель, шапку і ўвайшоў у яе, пайшоў у хату. Праз нейкі час і сам Ваня зайшоў у хату".
Амаль усю зіму Валянцін хаваўся ў Рудаўцы. Спачатку ў гумне, потым у хаце, у той, дзе потым жыла цёця Ганна, Ганна Мікалаеўна. У хаце Валя хаваўся на печы. Дочкі цёці Ганны былі маленькія. Малодшай было ўсяго паўтара гадкі. Яна ўбачыла, што на печы сядзіць чужы чалавек і пачала гаварыць: "Дзядзя Валя". Ей сталі тлумачыць, што гэта не "дзядзя Валя", а "дзядзя Ваня". Раз да іх зайшоў яе дзядзька і пытае ў малой: "Дзе дзядзя Валя?" Яна адказала: "На печы сядзіць". Ёй зноў сталі тлумачыць, что гэта не дзядзя Валя, а дзядзя Ваня, што гэта яе хросны бацька. Баяліся, каб яна чужому чалавеку не выдала Валянціна.
Доўга тады хаваўся Валя, то ў гумне, то ў хаце, на печы. Тата прынёс вялікі кажух, чорныя валёнкі, і праз некаторы час па Валянціна прыехала дзяўчына і павезла яго. Спачатку ён прыехаў у Вільню, а потым ён хацеў перайсці праз граніцу, але яго затрымалі. Цёця Вера, Вера Мікалаеўна, была сувязной у Валянціна па яго падпольнай дзейнасці. У яе была фотакартка Валянціна. Валя часта хаваўся і ў яе хаце. Але іх кватэра была пазней пад наглядам, і Валю нельга было туды хадзіць.
Аднойчы, калі паліцыя шукала Валянціна, прыйшлі да Веры Мікалаеўны. У яе шукалі яго. Хацелі нават страху ў хаце разабраць. Над сенцамі разабралі, а над хатай упрасілі, каб не разбіралі. Валю тады не знайшлі. Але, калі адыходзілі, то затрымалі Веру Мікалаеўну. Яе трымалі 6 тыдняў і ўвесь час распытвалі пра Валянціна, пыталі яе. Забралі фота Валі і пры ёй выкалалі вочы на фатаграфіі Валянціна.
* * *
Вытрымкі з пісьма маёй цёці Анастасіі Паўлаўны з успамінамі пра Валянціна.
Дарэчы, Анастасія Паўлаўна Фурсіна, у дзявоцтве Дарашкевіч, доўгія гады працавала настаўніцай у школах горада Ліды. Была настаўніцай у пачатковых класах школы № 4 па вуліцы Генерала Бяды, 4. Тры разы яе выбіралі дэпутатам.
Вось вытрымкі з яе пісьма:
"Гэта было ў 1923 годзе. Усплывае перада мной вобраз ціхага, трошкі сарамлівага, з карымі вачыма ўсміхаючагася хлопчыка. Валя тады вучыўся ў 2-м класе польскай школы і напісаў свой першы верш аб птушках-верабейчыках. У гэтым вершы ўжо выявілася яго паэтычная даравітасць. Сэнс у тым, што вераб'і ўзімку церпяць голад і холад, але гэта часова. Прыйдзе вясна і жыццё іх палепшыцца. Трэба гэта разумець сімвалічна: народ Заходняй Беларусі перажывае цяжкую пару, але скончыцца такое жыццё з вызваленнем Заходняй Беларусі з-пад ярма прыгнятальнікаў. Гэты верш настаўніца школы пахваліла і дадала, што ў будучым аўтар яго будзе паэтам".
А яшчэ адзін яго верш напісаны, калі В. Таўлаю было 13 гадоў.
У нашым краі
Свеціць сонца.
У старонцы цвітуць дрэвы, краскі.
Песні льюцца,
У даль нясуцца -
Усюды поўна ласкі .
Усюды добра…
Толькі робры
Бліскацяць няволі.
І краіна Гедыміна
Ждзе ўсё лепшай долі.
Газета "Чырвоная змена", 2.II.1958 г."
А вось у другім пісьме Анастасія Паўлаўна ўспамінае:
"Однажды весной гостила я несколько дней у Тавлаев в деревне Рудавка. Валя был тогда дома, и я его видела. Он часто днем куда-то уходил. Мне говорили, что он ходит к молодежи своей деревни. Ночевал он дома. Помню, что, проснувшись утром, он всегда заводил граммофонную пластинку со словами песни: "Солнце всходит и заходит, а в тюрьме моей темно…" Всех слов этой песни я не помню. Прослушав эту песню, он вставал, одевался и после завтрака уходил…"
І яшчэ:
"… Недалеко от деревни Рудавка была деревня Кракотка. В Кракотке был организован спектакль для селян… По приглашению Вали я и вся семья пошли смотреть этот спектакль. Что было поставлено на сцене, не помню. Народа было много. Среди присутствующих находился шпик, как Валя выражался. Спектакль прошел спокойно.
Вспоминаю рассказы моей сестры Степаниды, она была женой Павла Тавлая. Рассказы о тяжелой, полной тревог, опасной и всяких лишений жизни Валентина. За ним следили польские шпики. Ему часто приходилось не ночевать дома и даже днем скрываться где-либо в поле или в лесу. А если же он иногда ночевал под крышей своего дома, то это только на чердаке. Там было одно небольшое окно, кое-что из мебели. Я один раз заглянула на этот чердак. Пол был из глины, но плотно и гладко убитый, чисто подметен. А когда Валя выходил из своего укрытия, то стучал в окно, было уже темно и поздно ночью.
Ещё вспоминается из рассказов сестры. Раз на квартиру Тавлая явились полицаи, искали Валентина. Он был в это время на кухне. Отец, охраняя сына, не пускал их шарить по углам квартиры. Он готов был жертвовать собой ради сына. А однажды отец привез Валентина в Лиду. Здесь, в Лиде, он жил, скрываясь. Было лето, и паренек проводил время в малиннике, который рос за гумном. Он выходил из своего укрытия только, чтобы поесть и ночью немного поспать.
Вспоминается день страшной трагедии, ареста семьи Тавлаев…
…Валентина выпустили из тюрьмы позже Нины…
Он был тоже больной, у него была ангина, и он сильно кашлял. Лечили обоих: и Нину, и Валю. После выздоровления жена Вали забрала его в Новогрудок. Во время болезни, а он лежал у меня в квартире, его навещали товарищи.
Когда он был уже на свободе, всех находящихся в тюрьме, под сильным конвоем вели на вокзал. Валя с буханкой хлеба и другими продуктами, с теплой одеждой помчался на вокзал. Но там он их не нашел. Выяснилось, что эшелон с арестованными отвели далеко в тупик, а затем отправили в Минск. В Минске их еще некоторое время держали. Позже весь эшелон отправили в лагерь Освенцим. Перед их отправкой из Минска я получила записку от Павла Демьяновича, в которой он просил принять опеку над Ниной. Эту записку читал и Валентин.
…Валентин Тавлай был добрым, бескорыстным и честным человеком, мужественным, волевым. Он был горячим патриотом своего народа. Чутко отзывался на нужды людей. Он взял на себя заботу о малолетней сестренке, несмотря на тяжести послевоенной жизни. И еще он очень хотел найти младшего брата Шуру…
Вся его жизнь была направлена на борьбу за лучшее будущее белорусского народа. Этой борьбе он без остатка отдавал самого себя…"
Пісьмо было напісана ў 1960 годзе, арыгінал і ўсё пісьмо цалкам захоўваецца ў Н.П.
Падрыхтаваў да друку навуковы супрацоўнік літаратурнага аддзела (Дома В. Таўлая) Лідскага гістарычна-мастацкага музея Алесь Хітрун.