Пераклад М. Хаўстовіча, стыль-рэдактар Галіна Жарко
Оглавление
- I. ЯК ВЫГЛЯДАЕ ФІРМА «Я. МІНЦАЛЬ І С. ВАКУЛЬСКІ» ПРАЗ ШКЛО БУТЭЛЕК?
- II. КІРАВАННЕ СТАРОГА КРАМНІКА
- III. ДЗЁННІК СТАРОГА КРАМНІКА
- IV. ВЯРТАННЕ
- V. ДЭМАКРАТЫЗАЦЫЯ ПАНА І МАРЫ ВЕЛІКАСВЕЦКАЕ ПАНЕНКІ
- VI. ЯК НОВЫЯ ЛЮДЗІ З'ЯЎЛЯЮЦЦА НА СТАРЫМ ДАЛЯГЛЯДЗЕ
- VII. ГОЛУБ ВЫХОДЗІЦЬ НА СПАТКАННЕ З ВУЖОМ
- VIII. ДУМЫ
- IX. КЛАДКІ, НА ЯКІХ СУСТРАКАЮЦЦА ЛЮДЗІ РОЗНЫХ СФЕРАЎ
- X. ДЗЁННІК СТАРОГА КРАМНІКА
- XI. СТАРЫЯ МРОІ І НОВЫЯ ЗНАЁМСТВЫ
- XII. ВАНДРОЎКІ ПА ЧУЖЫХ СПРАВАХ
- XIII. ВЕЛІКАСВЕЦКІЯ ЗАБАВЫ
- XIV. ДЗЯВОЧЫЯ МАРЫ
- XV. ЯК ЧАЛАВЕЧУЮ ДУШУ МУЧЫЦЬ ЖАРСЦЬ, А ЯК РОЗУМ
- XVI. "ЯНА" - "ЁН" - І ТЫЯ ІНШЫЯ
- XVII. ПЕРШЫЯ ПАРАСТКІ ПАСЕЯНАГА ДЫ ІЛЮЗІЙ
- XVIII. УРАЖАННІ, УЯЎЛЕННІ ДЫ НАЗІРАННІ СТАРОГА КРАМНІКА
- XIX. ПЕРШАЯ ПЕРАСЦЯРОГА
- XX. ДЗЁННІК СТАРОГА КРАМНІКА
- XXI. ДЗЁННІК СТАРОГА КРАМНІКА
- XXII. ШЭРЫЯ ДНІ І КРЫВАВЫЯ ГАДЗІНЫ
- XXIII. ЗДАНЬ
- XXIV. ШЧАСЛІВЫ ЧАЛАВЕК У КАХАННІ
- XXV. ВЯСКОВЫЯ ЗАБАВЫ
- XXVI. ПАД АДНЫМ ДАХАМ
- XXVII. ЛЯСЫ, РУІНЫ І ЧАРЫ
- XXVIII. ДЗЁННІК СТАРОГА КРАМНІКА
- XXIX. ДЗЁННІК СТАРОГА КРАМНІКА
- XXX. ДЗЁННІК СТАРОГА КРАМНІКА
- XXXI. ДАМЫ І КАБЕТЫ
- XXXII. ЯК ПАЧЫНАЮЦЬ АДКРЫВАЦЦА ВОЧЫ
- XXXIII. ЗАМІРЭННЕ МУЖА І ЖОНКІ
- XXXIV. TEMPUS FUGIT, AETERNITAS MANET[239]
- XXXV. ДЗЁННІК СТАРОГА КРАМНІКА
- XXXVI. ДУША Ў ЛЕТАРГІІ
- XXXVII. ДЗЁННІК СТАРОГА КРАМНІКА
- ...?...
I. ЯК ВЫГЛЯДАЕ ФІРМА «Я. МІНЦАЛЬ І С. ВАКУЛЬСКІ» ПРАЗ ШКЛО БУТЭЛЕК?
Напачатку 1878 года, калі палітычны свет быў заняты Сан-Стэфанскім замірэннем [1] , выбарамі новага папы [2] альбо мажлівасцю еўрапейскае вайны [3] , варшаўскія купцы, а разам і інтэлігенцыя ваколіц Кракаўскага прадмесця [4] не менш горача абмяркоўвалі будучыню галантарэйнае крамы фірмы "Я. Мінцаль і С. Вакульскі".
У прэстыжнай харчэўні, дзе збіраліся на вячэру гаспадары крамаў з бялізнаю і вінных склепаў, фабрыканты калясак і капелюшоў, шаноўныя бацькі сямействаў, што жылі з уласных капіталаў, і ўладальнікі камяніц без ніякага занятку, аднолькава шмат вялося размоў як пра ўзбраенне Англіі, гэтак і пра фірму "Я. Мінцаль і С. Вакульскі". У густых хмарах цыгарнага дыму, навісаючы над бутэлькамі з цёмнага шкла, жыхары гэтага квартала ішлі ў заклад: адны спрачаліся пра перамогу або паразу Англіі, іншыя - пра банкруцтва Вакульскага; адны называлі геніем Бісмарка [5] , іншыя - авантурнікам Вакульскага; адны крытыкавалі дзеянні прэзідэнта Мак-Магона [6] , іншыя сцвярджалі, што Вакульскі скончаны вар'ят, калі не што горшае…
Пан Дэклеўскі, фабрыкант калясак, які сваю заможнасць і становішча лічыў вынікам высілкаў у адной нязменнай галіне, а таксама радца Вянгровіч, які ўжо дваццаць гадоў запар быў чальцом-апекуном аднаго і таго ж дабрачыннага таварыства, ведалі С. Вакульскага здаўна і гучней за іншых прадказвалі яму збядненне.
- Бо жабраком і банкрутам, - казаў пан Дэклеўскі, - скончыць урэшце чалавек, які не пільнуецца аднае справы і не здольны шанаваць дарункі ласкавае фартуны.
А радца Вянгровіч пасля кожнай гэткай жа глыбакадумнай сентэнцыі свайго прыяцеля дадаваў:
- Вар'ят! Вар'ят!.. Авантурнік!.. Юзік, нясі яшчэ піва. Якая гэта бутэлька?
- Шостая, пане радца. Служу маланкаю!.. - адказваў Юзік.
- Ужо шостая?.. Як час ляціць!.. Вар'ят! Вар'ят! - мармытаў радца Вянгровіч.
Для ўсіх, хто хадзіў падмацавацца ў тую ж, што і радца, харчэўню - для яе гаспадара, кельнераў і лёкаяў - прычыны бедстваў, якія мусілі абрынуцца на Вакульскага і ягоную галантарэйную краму, былі гэткія ж ясныя, як полымя газовак, што асвятлялі залу. Прычыны гэтыя былі ў неспакойным характары, у авантурным жыцці, зрэшты, у апошнім учынку чалавека, які, маючы гарантаваны кавалак хлеба і магчымасць рэгулярна наведвацца вось у гэткую прыстойную рэстарацыю, добраахвотна адрокся ад рэстарацыі, краму пакінуў на волю лёсу, а сам, з усёю гатоўкаю, якую атрымаў у спадчыну пасля смерці жонкі, падаўся на турэцкую вайну [7] зарабляць капітал.
- А можа, і заробіць… Вайсковыя пастаўкі - справа прыбытковая, - умяшаўся пан Шпрот, гандлёвы агент, які быў тут рэдкім госцем.
- Нічога ён не заробіць, - запярэчыў пан Дэклеўскі. - А салідная крама тым часам пойдзе да д'ябла. На пастаўках багацеюць адно жыды ды немцы; нашым розуму на гэта не хапае.
- А можа, Вакульскаму хапае розуму?
- Вар'ят! Вар'ят!.. - прамармытаў радца. - Падай жа, Юзік, піва. Якая гэта?..
- Сёмая бутэлечка, пане радца. Служу маланкаю.
- Ужо сёмая?.. Як час ляціць, як час ляціць…
Гандлёвы агент, якому паводле службовых абавязкаў патрабавалася ўсебаковая і поўная інфармацыя пра купцоў, перанёс сваю бутэльку са шклянкаю на стол радцы і, соладка зазіраючы таму ў слязлівыя вочы, запытаўся прыцішаным голасам:
- Перапрашаю, але… Чаму пане радца называе Вакульскага вар'ятам?.. Ці магу ўслужыць пану цыгаркаю?... Я крыху ведаю Вакульскага. Ён мне заўсёды здаваўся чалавекам скрытным і ганарыстым. Скрытнасць для купца - вялікая вартасць, ганарыстасць - загана, але каб у Вакульскага былі праявы вар'яцтва, гэтага я не прыкмеціў.
Радца прыняў цыгару без асаблівых адзнак удзячнасці. Яго чырвоны твар у абрамленні сівых касмылёў над ілбом, на барадзе і на шчоках нагадваў у тую хвіліну чырвоны сердалік, апраўлены ў срэбра.
- Называю яго, - адказаў ён, павольна адгрызаючы і запальваючы цыгару, - называю яго вар'ятам, бо ведаю яго гадоў… Чакай, пан… Пятнаццаць… сямнаццаць… васямнаццаць… Было гэта ў 1860 годзе… Абедаць мы хадзілі тады да Гопфера [8] . Ведаў пан Гопфера?..
- Анягож…
- Дык вось, Вакульскі быў тады ў Гопфера кельнерам і даўно ўжо пераваліла яму за дваццаць гадоў.
- У гандлі вінамі і далікатэсамі?
- Так. І як цяпер Юзік, гэтак ён тады падаваў мне піва, нэльсанскія зразы…
- І з гэтае галіны пераскочыў у галантарэю? - перабіў агент.
- Пачакай, пан, - спыніў яго радца. - Пераскочыў, але не ў галантарэю, а ў Падрыхтоўчую школу, а потым у Галоўную школу [9] , разумее пан?.. У вучоныя яму заманулася!..
Агент пакруціў галавою, паказваючы, як ён здзіўлены.
- Вось дык нумар! - сказаў ён. - Што гэта яму стрэліла?
- Дзіва што! Звязаўся з Медыцынскаю акадэміяй [10] , з Мастацкаю школаю [11] … Тады ўсе загарэліся, а ён не хацеў быць горшым за іншых. Удзень абслугоўваў гасцей у буфеце і займаўся рахункамі, а ўночы вучыўся…
- Паганае, відаць, было тое абслугоўванне.
- Такое, як ва ўсіх, - адказаў радца і незадаволена махнуў рукою. - Адно што, не быў ён, шэльма, дагодлівы, ад самага нявіннага слоўца касавурыўся, як бандыт той… Вядома, кпілі мы з яго колькі ўлезе, а ён найбольш злаваўся, калі называлі яго "панам кансільяжам" [12] . Аднаго разу так вызверыўся на госця, што ледзь да бойкі не дайшло.
- Гандаль, вядома, траціў на гэтым.
- Нічога не траціў! Бо калі па Варшаве разышлася чутка, што кельнер Гопфера хоча паступіць у Падрыхтоўчую школу, дык натоўпы пайшлі туды снедаць. Асабліва студэнты. Аж раілася ад іх.
- Дык пайшоў ён у Падрыхтоўчую школу?
- Пайшоў. І нават здаў экзамен у Галоўную школу. Ну, але… што тут, пан, скажаш, - радца пляснуў агента па калене, - замест таго, каб датрываць навуку да канца, менш чым праз год кінуў ён школу…
- Што ж ён рабіў?
- Вось! Што рабіў… Варыў разам з іншымі тое піва, якое мы да сённяшняга дня ніяк не пракаўтнем, і сам урэшце апынуўся дзесьці ля Іркуцку [13] .
- Бач ты яго! - уздыхнуў гандлёвы агент.
- Гэта яшчэ не ўсё… У 1870 годзе, маючы трохі грошай, вярнуўся ён у Варшаву. Паўгода шукаў сабе занятак, далёка абмінаючы бакалею, якую па сённяшні дзень на дух не выносіць, аж нарэшце з дапамогаю свайго цяперашняга намесніка Жэцкага ўплішчыўся ён у краму да Мінцлёвай, якая акурат аўдавела тады, а праз год і ажаніўся з бабаю нашмат за сябе старэйшаю.
- Гэта было разумна, - заўважыў агент.
- Пэўна. Адным махам і сам уладкаваўся, і варштат займеў, на якім да скону дзён мог спакойна працаваць. Але ж і пакутаў крыжовых нацярпеўся ён з бабаю!
- Яны гэта ўмеюць…
- Яшчэ як! - правіў далей радца. - Але ж, бач, пан, як часам шанцуе! Паўтары гады таму баба нечым абжэрлася і памерла, а Вакульскі пасля чатырохгадовае катаргі зрабіўся вольны, як птах, маючы багатую краму і трыццаць тысяч рублікаў гатоўкі, на якія папрацавала два пакаленні Мінцляў.
- Шанцуе.
- Шанцавала, - удакладніў радца, - трэба было берагчы сваё шчасце. Іншы б на яго месцы ажаніўся з якою сумленнаю паненкаю ды жыў бы сабе багатыром, бо што тут, пане, казаць, крама з такою рэпутацыяй ды ў такім месцы!.. А гэты вар'ят усё кінуў-рынуў і паехаў зарабляць капіталы на вайне. Мільёнаў яму захацелася ці яшчэ якой трасцы.
- Мо і заробіць, - азваўся агент.
- Хаця б! - абурыўся радца. - Давай, Юзік, піва. Думаеш, пан, што ён у Турцыі знойдзе яшчэ багацейшую бабу, чым нябожчыца Мінцлёва?.. Юзік!..
- Служу маланкаю!.. Едзе восьмая…
- Восьмая? - перапытаў радца. Не можа быць. Зараз… Да гэтага была шостая, потым сёмая... - мармытаў ён прыкрываючыся рукою. - Можа, і восьмая. Як час ляціць!..
Нягледзячы на змрочныя прароцтвы людзей, што цвяроза глядзяць на жыццё, галантарэйная крама "Я. Мінцаль і С. Вакульскі" не толькі не збанкрутавала, але нават цешылася прыбыткамі. Чуткі пра банкруцтва толькі падагравалі цікаўнасць публікі, дык у краму хадзілі ахвотна, а пасля таго, як Вакульскі выехаў з Варшавы, па тавары пачалі звяртацца і расійскія купцы. Колькасць замоваў павялічвалася, быў замежны крэдыт, па вэксалях плацілася рэгулярна, і ў краме было поўна пакупнікоў, якім ледзьве маглі дагадзіць трое крамнікаў: адзін з іх быў дробны бландзін, падобны на гатовага сканаць сухотніка, другі - шатэн з бародкаю філосафа і рухамі прынца, і трэці - фарсун, які насіў забойчыя для прыгожага полу вусікі і ад якога разыходзіліся пахі, як ад хімічнае лабараторыі.
Аднак ні агульная цікаўнасць, ні фізічныя і духоўныя вартасці ўсіх трох крамнікаў, ні нават рэпутацыя саліднае крамы не здолелі б яе ўратаваць ад банкруцтва, каб не быў там загадчыкам працаўнік гэтае фірмы з саракагадовым стажам, прыяцель і намеснік Вакульскага, пан Ігнацы Жэцкі.
II. КІРАВАННЕ СТАРОГА КРАМНІКА
Пан Ігнацы ўжо дваццаць пяць гадоў жыў у пакойчыку пры краме. За гэты час крама змяняла гаспадароў і падлогу, шафы і шыбы ў вокнах, абсяг дзейнасці і персанал, але пакой пана Жэцкага заўсёды заставаўся такі самы. На той самы падворак выходзіла тое ж смутнае акенца, на тых жа кратах якога вісела павуцінне, хіба таксама дваццаціпяцігадовае даўніны, і дакладна налічвала чвэрць стагоддзя фіранка, некалі зялёная, а цяпер лінялая ад тугі па сонцу.
Пад вакном стаяў той самы чорны стол, абабіты сукном, некалі таксама зялёным, а цяпер ужо проста брудным. На ім - вялізная чорная чарніліца побач з вялізнай чорнай пясочніцай, на гэтай жа падстаўцы - пара медных падсвечнікаў для лоевых свечак, якімі ўжо ніхто не карыстаўся, і сталёвыя шчыпцы, якімі ўжо ніхто не абцінаў кнаты. Жалезны ложак з пляскатым матрацам, над ім - ніколі не ўжываная дубальтоўка, пад ім - футарал з гітараю, які нагадваў дзіцячую труну; абабітая скураю вузкая канапка, два крэслы, таксама абабітыя скураю, вялікі бляшаны таз і малая шафка цёмна-вішнёвага колеру - гэткая была мэбліроўка пакою, які з-за свае даўжыні і вечнага змроку здаваўся больш падобным да магілы, чым да жытла.
Гэтак жа, як і пакой, не змяніліся за чвэрць стагоддзя і звычкі пана Ігнацы.
Ранкам прачынаўся ён заўсёды а шостай; хвіліну прыслухоўваўся, ці ходзіць гадзіннік, які ляжаў побач на крэсле, і глядзеў на стрэлкі, якія стваралі простую лінію. Яму хацелася ўстаць паволі, без рэзкіх рухаў, але адубелыя ногі і закарчанелыя рукі не надта яго слухаліся, дык ён зрываўся з ложка і ўжо з сярэдзіны пакоя шпурляў на яго свой начны каўпак, а сам бег да печы, дзе стаяў вялікі таз, у якім ён мыўся з галавы да ног, і пры гэтым іржаў ды пырхаў, як чыстакроўны стары конь, якому прымроіліся скачкі.
Падчас рытуалу расцірання калматымі ручнікамі ён задаволена аглядаў свае худыя лыткі ды зарослыя грудзі і мармытаў: "Ну, але я раздабрэў".
У гэты час звычайна саскокваў з канапкі стары пудзель Ір з выбітым вокам і, моцна атросшыся, пэўна, з рэшты сну, скробся ў дзверы, за якімі чуваць было стараннае раздзьмухванне самавару. Пан Жэцкі, працягваючы спехам апранацца, выпускаў сабаку, вітаўся са слугою, даставаў з шафы імбрычак, блытаўся ў петлях, зашпільваючы манжэты, выбягаў на падворак, каб зірнуць, якое надвор'е, апарваўся гарачаю гарбатаю, расчэсваўся, не гледзячы ў люстэрка, і а палове на сёмую быў гатовы.
Абмацаўшыся, ці ёсць у яго на шыі гальштук, а ў кішэні гадзіннік і партманетка, пан Ігнацы даставаў з шуфлядкі вялікі ключ і, крыху прыгорблены, урачыста адчыняў тыльныя дзверы крамы, абабітыя жалезнаю бляхаю. Разам са слугою яны ўваходзілі, запальвалі некалькі газовак і, пакуль слуга падмятаў падлогу, пан Ігнацы, начапіўшы на нос пенснэ, праглядаў у нататніку спіс спраў на сённяшні дзень.
"Аддаць у банк восемсот рублёў, ага… Выслаць у Люблін тры альбомы, тузін партманетаў… Так!.. Перавод у Вену на тысячу дзвесце гульдэнаў… Забраць груз з чыгункі… Спагнанне рымару, што не даслаў валізы… Драбяза!.. Напісаць Стасю ліст… Драбяза…"
Скончыўшы чытаць, ён запальваў яшчэ некалькі газовак і ў гэтым асвятленні аглядаў тавары ў вітрынах і шафах.
"Запінкі, шпількі, партманеты… добра… Пальчаткі, вееры, гальштукі… на месцы… Кійкі, парасоны, сакваяжы… Тут альбомы, нэсэсэры… Сапфіравага колеру ўчора прадалі, а як жа!.. Падсвечнікі, чарніліцы, прэс-пап'е… Парцаляна… Цікава, навошта павярнулі гэты вазон?.. Пэўна… Не, не пабіты… Лялькі з валасамі, тэатр, карусель… Трэба заўтра паставіць у акне карусель, бо фантан ужо надакучыў. Драбяза!.. Амаль восьмая… Гатовы паспрачацца: Клейн прыйдзе першы, а Мрачэўскі - апошні. Чаго тут дзівіцца? Спазнаўся з нейкаю гувернанткаю і ўжо ўзяў ёй нэсэсэр у крэдыт ды па зніжаным кошце… Вядома… Абы не пачаў купляць без зніжак і без рахункаў…"
Гэтак ён бубніў сабе пад нос і крыху прыгорблены, з рукамі, закладзенымі ў кішэні, хадзіў па краме, а следам за ім - ягоны пудзель. Гаспадар сям-там затрымліваўся і разглядаў нешта з рэчаў, сабака тады садзіўся на падлогу і чухаўся задняй лапай у густых кудлах, а шэрагамі выстаўленыя ў шафе лялькі - малыя, сярэднія і вялікія, чарнявыя і бялявыя - пазіралі на іх мёртвымі вачыма.
Рыпнулі дзверы ў сенцах, і з'явіўся пан Клейн, кволы крамнік з маркотнаю ўсмешкаю на пасінелых вуснах.
- А што! Я ж ведаў, што прыйдзеш, пан, першы. Добры дзень, - сказаў пан Ігнацы. - Тушы святло, Павел, і адчыняй краму.
Слуга выбег цяжкаю рыссю і закруціў газ. Праз хвіліну заскрыгаталі завалы, застукалі засаўкі і ў краму ўвайшоў дзень, адзіны госць, які ніколі не падводзіць купца. Жэцкі сеў пры канторцы пад акном. Клейн стаў на сваё звычайнае месца ля парцаляны.
- Гаспадар яшчэ не вяртаецца, не было пану ліста? - запытаўся Клейн.
- Чакаю яго ў сярэдзіне сакавіка, самае позняе - праз месяц.
- Калі яго не затрымае новая вайна.
- Стась… пан Вакульскі, - паправіўся Жэцкі, - напісаў мне, што вайны не будзе.
- Курс, аднак, падае, а сёння я чытаў, што англійскі флот увайшоў у Дарданелы.
- Нічога. Вайны не будзе. Зрэшты, - уздыхнуў пан Ігнацы, - што нам тая вайна, у якой не бярэ ўдзел Банапарт.
- Кар'ера Банапартаў ужо скончылася.
- Праўда?.. - іранічна ўсміхнуўся пан Ігнацы. - А дзеля каго Мак-Магон з Дзюкро рыхтавалі ў студзені дзяржаўны пераварот?.. Вер мне, пане Клейн, банапартызм - гэта сіла!..
- Ёсць мацнейшая за яе.
- Якая? - абурыўся пан Ігнацы. - Можа, рэспубліка Гамбэты [14] ?.. Можа, Бісмарк?..
- Сацыялізм… - шапнуў кволы крамнік, хаваючыся за парцаляну.
Пан Ігнацы паправіў, каб лепш трымалася, пенснэ і прыўзняўся ў сваім фатэлі, нібы жадаючы адным махам разбурыць новую тэорыю, якая не адпавядала ягоным поглядам, але гэты намер сапсавала з'яўленне другога крамніка, з бародкаю.
- А, маё шанаванне пану Лісецкаму! - звярнуўся гаспадар да яго. - Халодны дзень сёння, праўда? Якая ж гэта гадзіна ў горадзе, бо мой гадзіннік, мусіць, спяшаецца. Яшчэ, хіба, і чвэрці на дзявятую няма?..
- Як дасціпна!.. Панскі гадзіннік заўсёды спяшаецца раніцаю і позніцца ўвечары, - пахмурна азваўся Лісецкі, абціраючы заінелыя вусы.
- Гатовы паспрачацца: пан учора на прэферансе быў.
- Вядома. Можа, пан думае, што я круглымі суткамі гатовы цешыцца адно вашаю галантарэяй ды панскаю сівізною?
- Ну, мой пане, па мне, дык лепш быць крыху ссівелым, абы не лысым, - абурыўся пан Ігнацы.
- Дасціпна!.. - сыкнуў пан Лісецкі. - Мая лысіна, калі яе хто і бачыць, дык гэта толькі сумная спадчыннасць, а панская сівізна і бурклівы характар - гэта ўжо адзнакі старасці, якую… хацеў бы я шанаваць.
У краму ўвайшоў першы пакупнік: кабеціна ў салопе і хустцы на галаве, якая пажадала медную плявальніцу… Пан Ігнацы пакланіўся ёй вельмі нізка і прапанаваў крэсла, а пан Лісецкі на хвіліну знік за шафамі і ўручыў пакупніцы поўным годнасці жэстам жаданую рэч. Потым ён напісаў кошт плявальніцы на квітку, падаў яго праз плячо Жэцкаму і пайшоў за прылавак з выглядам банкіра, які ахвяраваў на дабрачыннасць некалькі тысяч рублёў.
Спрэчка пра сівізну і лысіну была спынена.
Толькі каля дзявятае ўвайшоў, а дакладней, уварваўся ў краму пан Мрачэўскі, бялявы прыгажун дваццаці з нечым гадоў з вачыма, як зоркі, вуснамі, як каралі, вусікамі, як атручаныя штылеты. Ён убег, цягнучы за сабою ад парогу духмяную хвалю, і гучна загаманіў:
- Слова гонару, ужо, мусіць, палова на дзясятую. Я ветрагон, я абібок, ну, нягоднік я, але што рабіць, калі маці ў мяне захварэла, і мусіў я шукаць лекара. Быў у шасцярых…
- Ці не ў тых, якім носіш, пан, нэсэсэры? - запытаўся Лісецкі.
- Нэсэсэры?.. Не. Наш доктар не прыняў бы нават шпількі. Шляхетны чалавек… Праўда, пане Жэцкі, што ўжо палова на дзясятую? Спыніўся мой гадзіннік.
- Зараз будзе дзя-вя-та-я... - адказаў з асаблівым націскам пан Ігнацы.
- Толькі дзявятая?.. Ну хто б падумаў! А я ж планаваў, што прыйду сёння ў краму першы, раней за пана Клейна…
- Каб сысці яшчэ да васьмі, - заўважыў пан Лісецкі.
Мрачэўскі ўтаропіўся на яго сваімі блакітнымі вачыма, у якіх намалявалася невымоўнае здзіўленне.
- Адкуль пан ведае?.. - прамовіў ён. - Ну, слова гонару, гэты чалавек валодае прарочымі здольнасцямі! Якраз сёння, слова гонару… мушу быць у горадзе яшчэ да пачатку сёмае, хоць памры, хоць звальняйся…
- Няхай пан з гэтага і пачне, - выбухнуў Жэцкі, - і будзе пан вольны яшчэ да адзінаццатае, нават у гэтую ж хвіліну, пане Мрачэўскі. Пан павінны быць графам, а не крамнікам, і я дзіўлюся, чаму пан адразу не абраў сабе такую прафесію. Тады б заўсёды ставала часу, пане Мрачэўскі. Анягож!
- Ну, але ж і пан у ягоныя гады лётаў за спаднічкамі, - азваўся Лісецкі. - Нашто ўжо тут мараль чытаць.
- Ніколі не лётаў! - крыкнуў Жэцкі і грукнуў кулаком па канторцы.
- Хоць раз прагаварыўся, што ўсё жыццё быў недарэкам, - прамармытаў Лісецкі ў бок Клейна, які ўсміхнуўся, надта высока падымаючы бровы.
У краму ўвайшоў другі пакупнік і пажадаў галёшы. Да яго падскочыў Мрачэўскі.
- Галёшыкі жадае шаноўны пан? Які памер, можна запытацца? Ага, шаноўны пан, відаць, не памятае! Не ў кожнага стае часу думаць пра памер уласных галёшаў, гэта ўжо наш клопат. Шаноўны пан дазволіць памераць?.. Няхай шаноўны пан зробіць ласку прысесці на зэдлік. Павел! Прынясі ручнік, здымі пану галёшы і вытры абутак…
Убег Павел з анучаю і кінуўся пакупніку ў ногі.
- Але ж, пане, але ж перапрашаю!.. - апраўдваўся ачмурэлы пакупнік.
- Калі ласка, - сакатаў Мрачэўскі, - гэта наш абавязак. Здаецца, гэтыя будуць якраз, - казаў ён, падаючы пару счэпленых ніткаю галёшаў. - Дасканала. Выглядаюць цудоўна. У шаноўнага пана такая дасканалая нага, што з памерам ніяк не памылішся. Шаноўны пан жадае, пэўна, літаркі. Якія мусяць быць літаркі?..
- L. P., - буркнуў пакупнік, адчуваючы, што топіцца ў хуткай плыні красамоўства ветлівага крамніка.
- Пане Лісецкі, пане Клейн, прымацуйце, зрабіце ласку, літаркі. Шаноўны пан загадае спакаваць старыя галёшы? Павел! Паабцірай галёшы і закруці ў бібулу. А можа шаноўны пан не жадае цягаць за сабою непатрэбшчыну? Павел, кінь галёшы ў скрыню… Плаціць два рублі пяцьдзясят капеек [15] … Галёшы з літаркамі ніхто шаноўнаму пану не падменіць, бо прыкра было б знайсці замест новага тавару дзіравыя зноскі… Два рублі пяцьдзясят капеек у касу з гэтым квітком. Пане касір, пяцьдзясят капеек рэшты шаноўнаму пану.
Перш чым пакупнік ачомаўся, ён быў абуты ў галёшы, атрымаў рэшту і з нізкімі паклонамі выпраўлены за дзверы. Пакупнік пастаяў з хвіліну на вуліцы, няўцямна пазіраючы ў шыбу, з-за якое Мрачэўскі адорваў яго салодкімі ўсмешкамі ды гарачымі позіркамі. Нарэшце махнуў рукою і пайшоў далей, разважаючы, відаць, што ў іншай краме за галёшы без літарак заплаціў бы дзесяць злотых [16] .
Пан Ігнацы павярнуўся да Лісецкага і пахітаў галавою, паказваючы сваё здзіўленне і захапленне. Мрачэўскі, які краем вока заўважыў гэта, падбег да Лісецкага і гучна зашаптаў таму:
- Няхай пан зірне толькі, ці ж стары наш не падобны ў профіль да Напалеона ІІІ? [17] Нос... вус... гішпанка…
- Да Напалеона, калі той пакутаваў ад каменя ў нырках, - адказаў Лісецкі.
На гэты досціп пан Ігнацы закапыліў губу. Мрачэўскі ўвечары быў адпушчаны раней за сёмую, а назаўтра ў прыватным дзённіку Жэцкага з'явілася прысвечаная яму нататка: "Быў на « Гугенотах» [18] у восьмым радзе партэра з нейкаю Матыльдаю…???"
На суцяшэнне сабе той мог бы сказаць, што ў гэтым самым дзённіку маюць пра сябе нататкі і двое ягоных калегаў, апроч таго, інкасатар, пасыльныя і нават слуга Павел. Адкуль Жэцкі ведаў такія падрабязнасці жыцця сваіх працаўнікоў? Гэта была таямніца, якую ён нікому не адкрываў.
Апоўдні, а першай, здаўшы касу Лісецкаму, якому, нягледзячы на бясконцыя спрэчкі, ён найбольш давяраў, пан Ігнацы хаваўся ў сваім пакойчыку, каб з'есці абед, прынесены з рэстарацыі. У той самы час сыходзіў і Клейн, а вяртаўся ў краму а другой. Потым яны разам з Жэцкім заставаліся ў краме, а Лісецкі і Мрачэўскі ішлі на абед. А трэцяй ізноў усе былі на месцы.
А восьмай увечары краму зачынялі, крамнікі разыходзіліся і Жэцкі заставаўся адзін. Ён падбіваў рахункі за дзень, спраўджваў касу, занатоўваў, што трэба зрабіць заўтра, і прыгадваў: ці ўсё было зроблена з запланаванага на сёння. За кожную занядбаную справу ён плаціў доўгім бяссоннем і тужлівымі развагамі: пра банкруцтва крамы, пра канчатковы заняпад дынастыі Напалеонаў і пра тое, што ўсе надзеі, якія ён меў у жыцці, нічога не былі вартыя.
"Усё прапала! Гінем без ратунку," - уздыхаў ён і круціўся на цвёрдым ложку.
Калі дзень быў удалы, пан Ігнацы быў задаволены. Тады перад сном ён чытаў гісторыю консульства і імперыі [19] , газетныя выразкі з апісаннем італьянскае вайны 1859 года [20] або, што здаралася радзей, выцягваў з-пад ложка гітару ды граў на ёй " Марш Ракачы" [21] , падпяваючы сумнеўным тэнарам.
Потым сніў ён шырокія венгерскія раўніны, сінія і белыя лініі войска ў хмарах дыму… Назаўтра бываў ён змрочны і скардзіўся, што баліць галава.
Прыемным днём была для яго нядзеля, калі ён вырашаў, як будуць выглядаць на наступным тыдні вітрыны, і займаўся іх аздабленнем.
На ягоную думку, вокны служылі не толькі каб дэманстраваць тое, чым гандлюе крама, але яны мусілі яшчэ і прыцягваць увагу мінакоў: або моднымі рэчамі, або прыгожай іх выкладкай, або нейкімі фіглямі. Правая вітрына вабіла раскошаю; тут ставілася звычайна нейкая бронзавая статуэтка, парцалянавая ваза, будуарны столік з усёю сервіроўкаю, навакол - альбомы, падсвечнікі, партманеты, вееры разам з кійкамі, парасонамі і безліччу іншае элегантнае драбязы. А сярэдзіну левае вітрыны, дзе былі гальштукі, пальчаткі, галёшы ды парфума, займалі цацкі, часцей за ўсё - рухомыя.
Здаралася, што падчас гэтага самотнага занятку ў старым крамніку абуджалася дзіця. Тады ён даставаў і расстаўляў на стале ўсе механічныя цацкі. Быў там мядзведзь, які караскаўся на слуп, быў певень, які кукарэкаў, і спрытная мыш; цягнік рухаўся па рэйках, цыркавы блазан скакаў на кані, падымаючы над сабою другога блазна, і некалькі пар кружылася ў вальсе пад гукі невыразнае музыкі. Пан Ігнацы накручваў усе гэтыя фігуркі і адначасова пускаў іх рухацца. А калі певень пачынаў спяваць, лапочучы жалезнымі крыламі, нежывыя пары - кружыцца, штохвіліны спатыкаючыся і затрымліваючыся, калі алавяныя пасажыры цягніка, што ехаў без мэты, пачыналі здзіўлена пазіраць на яго, і ўвесь гэты лялечны свет у дрыготкім газавым асвятленні фантастычна ажываў, стары крамнік, успёршыся на локці, ціха пасмейваўся і мармытаў:
- Хе-хе-хе! Куды гэта вы едзеце, вандроўнікі?.. Нашто ты вярэдзіш сабе карак, акрабаце?.. Чаго вам абдымацца, танцоры?.. Скончыцца завод і пойдзеце вы ўсе назад у шафу. Бязглуздзіца, адна бязглуздзіца!.. А вам, каб вы ўмелі думаць, гэта здавалася б нечым важным!..
Пасля такога ці падобнага маналогу ён спехам збіраў цацкі і пачынаў неспакойна хадзіць па пустой краме, а за ім - ягоны брудны сабака.
"Бязглуздзіца гандаль… бязглуздзіца палітыка… бязглуздзіца выправа ў Турцыю… бязглуздзіца ўсё жыццё, пачатку якога мы не памятаем, а канца не ведаем… Дзе ж праўда?.."
А з-за таго, што падобныя меркаванні ён выказваў часам уголас і на людзях, яго лічылі дзіваком, а шаноўныя пані, якія мелі дачок на выданні, не аднойчы казалі:
- Вось што робіцца з мужчынам, калі ён застаецца старым кавалерам!
З дому пан Ігнацы выходзіў рэдка і ненадоўга ды звычайна абмяжоўваўся тымі вуліцамі, на якіх жылі ягоныя калегі або работнікі крамы. Тады ягоная цёмна-зялёная альгерка [22] або табачнага колеру сурдут, шэрыя нагавіцы з чорнымі лампасамі і выцвілы цыліндр, а перадусім ягоная нясмеласць прыцягвалі агульную ўвагу. Пан Ігнацы гэта ведаў і на шпацыры выходзіў з вялікаю неахвотаю. Ён лічыў за лепшае запаліць свечку, пакласціся на ложак і цэлымі гадзінамі глядзець у сваё закратаванае акно, за якім відаць была шэрая сцяна суседняга дома, упрыгожаная адзіным, таксама закратаваным, акенцам, а на ім, бывала, стаяў гарнушак з маслам або вісела заечая тушка.
Але чым менш ён выходзіў з дому, тым часцей марыў пра нейкае далёкае падарожжа - у вёску альбо за мяжу. Усё часцей ён сніў зялёныя палі і цёмныя лясы, па якіх блукаў, бы прыгадваючы маладосць. Паволі абудзілася ў ім глухая туга па тых краявідах, і ён пастанавіў: адразу пасля вяртання Вакульскага з'ехаць некуды на цэлае лета.
- Хоць раз перад смерцю, але на некалькі месяцаў, - казаў ён калегам, якія невядома чаго ўсміхаліся з гэтых праектаў.
Па ўласнай волі адасобіўшыся ад людзей і ад прыроды, занураны ў імклівы, але вузкі вір гандлёвых інтарэсаў, ён адчуваў моцную патрэбу пагутарыць з кімсьці. А з-за таго, што адным ён не давяраў, іншыя самі не хацелі яго слухаць, а Вакульскага не было, дык размаўляў ён сам з сабою і - у найвялікшым сакрэце - пісаў дзённік.
III. ДЗЁННІК СТАРОГА КРАМНІКА
…Са смуткам назіраю я ў апошнія гады, што на свеце менш і менш робіцца добрых крамнікаў ды разважных палітыкаў, бо ўсе стараюцца адпавядаць модзе. Сціплы крамнік кожны квартал апранае порткі новага фасону, капялюш у яго ўсё больш дзівачны, а каўнерык штораз выкладзены іначай. Гэтак і цяперашнія палітыкі: кожны квартал мяняюць яны свае перакананні: некалі верылі ў Бісмарка, учора - у Гамбэту, а сёння - у Бікансфільда [23] , які нядаўна яшчэ быў жыдком.
Ужо, відаць, забыліся, што ў краме трэба не прыбірацца ў модныя каўнерыкі, а прадаваць іх, бо іначай пакупнікам будзе не ставаць тавару, а краме - пакупнікоў. У палітыцы ж не варта разлічваць на шчасліўцаў, а толькі на вялікія дынастыі. Метэрніх [24] быў гэтакі ж славуты, як і Бісмарк, а Пальмерстон [25] яшчэ больш слаўны за Бікансфільда, і хто сёння пра іх памятае? Тым часам род Банапартаў трос Еўропу пры Напалеоне І, потым пры Напалеоне ІІІ, і сёння, хоць некаторыя называюць яго банкрутам, род гэты ўплывае на лёс Францыі праз сваіх верных слуг Мак-Магона і Дзюкро.
Пабачыце яшчэ, што зробіць Напалеонак ІV [26] , які паціху вучыцца вайсковаму майстэрству ў англічан! Але ж годзе! Бо ў сваёй пісаніне не пра Банапарта, а пра сябе я хачу расказаць, каб ведалі, як гадаваліся добрыя крамнікі ды, хоць і невучоныя, але разумныя палітыкі. Для гэтага не трэба акадэмій, дастаткова прыкладу - дома і ў краме.
Бацька мой быў у маладосці жаўнерам, а пад старасць - кур'ерам у Камісіі ўнутраных спраў [27] . Трымаўся ён заўсёды роўна, як жэрдка, меў невялікія бакенбарды і вус угору, шыю абкручваў чорнаю хусткаю і ў вуху насіў срэбную завушніцу.
Жылі мы ў Старым Горадзе разам з цёткаю, якая мыла і цыравала чыноўнікам бялізну. Было ў нас на пятым паверсе два пакойчыкі, дзе няшмат было дастатку, але шмат было радасці, прынамсі, для мяне. На нашай палове ганаровае месца займаў стол, пры якім бацька, вяртаючыся з канторы, клеіў канверты, на цётчынай жа - галоўнае месца належала балеі. Памятаю, што ў пагодныя дні я пускаў у двары летаўца, а ў слоту выдзьмухваў у хаце мыльныя бурбалкі.
Сцены ў цёткі скрозь былі завешаныя абразамі, але як бы шмат іх там ні было, зраўняцца па ліку з партрэтамі Напалеона, якімі бацька аздобіў свой пакой, яны не маглі. Быў там адзін Напалеон у Егіпце, другі - пад Ваграмам, трэці - пад Аўстэрліцам, чацверты - пад Масквою, пяты - у дзень каранацыі, шосты - у бляску славы. Калі ж цётка, абураная гэткай колькасцю свецкіх карцін, павесіла на сцяну меднае распяцце, дык бацька - як ён казаў - каб не абразіць Напалеона, купіў сабе ягоны бронзавы бюст і таксама ўсталяваў над ложкам.
- Пабачыш, недаверак, - лямантавала цётка, - за гэткія фіглі кіпець табе ў смале!
- Гэ!.. Не дасць мяне імператар у крыўду, - адказваў бацька.
Часта прыходзілі да нас старыя бацькавы прыяцелі: пан Даманьскі, таксама кур'ер, але ў Камісіі скарбу [28] , і пан Рачак, у якога на Дунаі [29] была ятка з гароднінай. Гэта былі людзі простыя (пан Даманьскі нават трохі любіў анісаўку), але разважныя палітыкі. Усе, не выключаючы цёткі, самым катэгарычным чынам сцвярджалі, што хоць Напалеон І памёр у няволі, але род Банапартаў яшчэ пакажа сябе. Пасля першага Напалеона з'явіцца другі, а каб нават і той пацярпеў паразу, прыйдзе наступны, пакуль адзін за адным не ўпарадкуюць яны свет.
- Трэба заўсёды быць гатовым на першы покліч! - казаў мой бацька.
- Бо не ведаеце ані дня, ані гадзіны, - дадаваў пан Даманьскі.
А пан Рачак з люлькаю ў зубах пацвярджаў сваю згоду пляўком ажно да цётчынага пакою.
- Наплюй мне, васан, у балею, дык я табе дам!.. - крычала цётка.
- Можа, вашамосць і дасі, але я не вазьму, - прамармытаў пан Рачак, цыркаючы слінаю ў бок каміна.
- У… што за хамы гэтыя грэнадзёры! - гневалася цётка.
- Вашамосці заўсёды ўланы былі даспадобы. Ведаю, ведаю…
Пазней пан Рачак ажаніўся з маёй цёткаю…
…Жадаючы, каб я цалкам быў гатовы, калі праб'е гадзіна справядлівасці, бацька сам займаўся маёй адукацыяй.
Ён навучыў мяне чытаць, пісаць, клеіць канверты, але на першым месцы была муштроўка. Муштраваў ён мяне з самага ранняга дзяцінства, калі ў мяне яшчэ ззаду кашуля вытыркалася. Я гэта добра памятаю, бо бацька, камандуючы: "Паўабароту направа!" альбо "Левае плячо наперад - руш!", цягнуў мяне ў адпаведным кірунку за хвост гэтае адзежыны.
Навука была па ўсіх правілах.
Не аднойчы ён будзіў мяне сярод ночы воклічам: "Да зброі!" і муштраваў, не зважаючы на цётчыны слёзы і лаянку, а на завяршэнне казаў:
- Ігнась! Заўсёды будзь гатовы, вісус, бо не ведаем мы ані дня, ані гадзіны… Памятай, што Банапартаў Бог паслаў, каб яны зрабілі на свеце парадак, і да таго часу не будзе ані парадку, ані справядлівасці, пакуль не споўніцца запавет імператара.
Не скажу, каб гэткая ж непахісная вера ў Банапартаў ды ў справядлівасць была і ў абодвух сяброў майго бацькі. Не раз пан Рачак, калі яму дапякаў боль у назе, паміж лаянкаю ды войканнем казаў:
- Гэх, стары! Ведаеш, нешта занадта доўга чакаем мы новага Напалеона. Я ўжо амаль ссівеў і здароўем падупаў, а яго як не было, гэтак і няма. Хутка зробімся мы дзядамі касцельнымі, а Напалеон ужо прыйдзе хіба паспяваць з намі на цвінтары.
- Знойдзе маладых.
- Што з тых маладых! Лепшыя яшчэ да нас сышлі ў магілу, а малодшыя - ні халеры ні вартыя. Ужо ёсць сярод іх такія, што пра Напалеона і чуць не чулі.
- Мой і чуў, і памятаць будзе, - адказваў бацька, падміргваючы мне.
Пан Даманьскі яшчэ больш падаў духам.
- Свет горшае, - казаў ён і ківаў галавою. - Харч даражэе, за кватэру ўвесь заробак садраць гатовы, нават што да анісаўкі - дык і там круцельства. Даўней вып'еш кілішак і ўжо вясёлы, а цяпер і пасля шклянкі цвярозы, нібы вады напіўся. Сам Напалеон не дачакаўся б справядлівасці.
На гэта бацька адказаў так:
- Будзе справядлівасць, нават каб і Напалеона не стала. Але і Напалеон знойдзецца.
- Не веру, - прамармытаў пан Рачак.
- А як знойдзецца, тады што? - спытаў бацька.
- Не дачакаемся мы гэтага.
- Я дачакаюся, - адказаў бацька. - А Ігнась дык пэўна што дачакаецца.
Ужо тады бацькавы словы глыбока запалі мне ў душу, а пазнейшыя падзеі надалі ім цудоўны, амаль прарочы сэнс.
Блізка 1840 году бацька занядужаў. Здаралася, што па некалькі дзён не хадзіў ён на працу і нарэшце зусім злёг.
Пан Рачак адведваў яго кожны дзень і аднаго разу, пазіраючы на ягоныя ссохлыя рукі і пажоўклы твар, ціха прамовіў:
- Гэй, стары, ужо не дачакаемся мы, хіба, Напалеона.
На што бацька спакойна адказаў:
- Я не памру, пакуль пра яго не пачую.
Пан Рачак пахітаў галавою, а цётка заплакала, мяркуючы, што бацька трызніць. Як тут было думаць што іншае, калі смерць ужо стукалася ў дзверы, а бацька яшчэ выглядаў Напалеона.
Было яму ўжо зусім блага, нават прыняў ён апошні сакрамэнт, калі праз пару дзён пан Рачак прыбег да нас нязвыкла ўзбуджаны і закрычаў на ўсю хату:
- А ведаеш, стары, знайшоўся Напалеон?! [30]
- Дзе? - выгукнула цётка.
- Ды ў Францыі ж.
Бацька падхапіўся быў, але зноў апаў на падушкі. Адно толькі працягнуў ён да мяне руку і з позіркам, якога мне век не забыць, прашаптаў:
- Помні!.. Усё помні…
І памёр.
Пазней у сваім жыцці я пераканаўся, якімі прарочымі былі бацькавы словы. Усе мы бачылі ўзыход другой напалеонаўскай зоркі, якая абудзіла Італію і Венгрыю [31] , і хоць закацілася яна пад Седанам [32] , я не веру, што згасла назаўсёды. Што мне той Бісмарк, Гамбэта ці Бікансфільд! Несправядлівасць да тае пары будзе ўладарыць на свеце, пакуль не выгадуецца новы Напалеон.
Праз пару месяцаў пасля смерці бацькі пан Рачак і пан Даманьскі разам з цёткаю Зузанаю сабраліся на нараду, што рабіць са мною. Пан Даманьскі хацеў забраць мяне ў сваю кантору і паволі вывесці ў чыноўнікі, цётка раіла рамяство, а пан Рачак - гандаль гароднінаю. Калі ж яны запыталіся ў мяне, куды б мне хацелася, дык я адказаў: "У краму".
- Хто ведае, ці не будзе гэта лепш за ўсё, - заўважыў пан Рачак. - А да якога купца ты б хацеў?
- Да таго на Падвалю [33] , у якога ў дзвярах- палаш, а ў акне - казак.
- Ведаю, - здагадалася цётка. - Ён хоча да Мінцля [34] .
- Можна паспрабаваць, - згадзіўся пан Даманьскі. - Мінцля, прынамсі, усе мы ведаем.
А пан Рачак на знак згоды цыркнуў слінаю аж да печы.
- Божа міласэрны, - заенчыла цётка, - цяпер гэты драб на мяне ўжо, хіба, пачне пляваць, як брата не стала… Вой, горкая я сірата!..
- Тае бяды! - сказаў пан Рачак. - Выходзь, вашамосць, замуж, дык і не будзеш сіратою.
- Дзе ж я знайду гэтакага дурня, каб мяне ўзяў?
- Гэ! Можа, я і сам ажаніўся б з еймосцю, бо няма каму бакі мне шмараваць, - прамармытаў пан Рачак, цяжка нахіляючыся да самае падлогі, каб выбіць попел з люлькі.
Цётка заплакала, і тады азваўся пан Даманьскі:
- Нашто тут доўгія цырымоніі. Еймосць засталася без апекі, у яго няма гаспадыні… Пабярыцеся і прыгарніце Ігнася, будзе ў вас нават дзіця. Ды і таннае дзіця, бо жыць і харчавацца будзе ў Мінцля, а з вас - толькі апратка.
- Га?.. - запытаў пан Рачак, пазіраючы на цётку.
- Ну... аддайце спачатку хлопца ў навуку, а тады… можа, і наважуся, - адказала цётка. - Я заўсёды адчувала, што марна скончу...
- Дык да Мінцля! - гукнуў пан Рачак, падымаючыся з зэдліка. - Але глядзі, вашамосць, каб не падманула мяне! - дадаў ён і паказаў цётцы кулак.
Яны з панам Даманьскім пайшлі і дзесьці гадзіны праз паўтары вярнуліся, абодва моцна зачырванелыя. Пан Рачак засопся, а пан Даманьскі ледзь трымаўся на нагах, відаць таму, што сходы ў нас былі вельмі стромкія.
- Ну што?.. - запыталася цётка.
- Новага Напалеона пасадзілі ў Прахоўню [35] , - адказаў пан Даманьскі.
- Не ў прахоўню, а ў крэпасць. А-у... А-у... - удакладніў пан Рачак і шпурнуў шапку на стол.
- Але ж з хлопцам як?
- Заўтра хай ідзе да Мінцля з адзеннем і бялізнаю, - адказаў пан Даманьскі. - Не ў тую крэпасць А-у... А-у... а ў… Гам-Гам… ці Хам… я нават не ведаю…
- Звар'яцелі, п'янюгі! - крыкнула цётка, хапаючы пана Рачка за плячо.
- Толькі без фамільярнасці! - абурыўся пан Рачэк. - Пасля шлюбу будзе і фамільярнасць, а цяпер… Мусіць заўтра прыйсці да Мінцля з вопраткай і бялізнаю… Няшчасны Напалеон!..
Цётка выпхнула за дзверы пана Рачка, потым - пана Даманьскага і выкінула следам шапку.
- Прэч пайшлі, п'яніцы!
- Віват, Напалеон! - загарлаў пан Рачак, а пан Даманьскі зацягнуў:
Вандроўнік, калі ў наш бок сваё звернеш вока,
Падыдзі і падумай пра надпіс глыбока…
Падыдзі і падумай пра надпіс глыбока…
Ягоны голас паступова цішэў на сходах, нібы ён спускаўся ў студню, потым замоўк, але зноўку даляцеў да нас ужо з вуліцы. Праз момант нарабілася там нейкага шуму, а калі я выглянуў у акно, дык убачыў, што паліцыянт вядзе пана Рачка ў ратушу [36] .
Гэткія вось падзеі папярэднічалі майму ўступленню ў купецкі стан.
Краму Мінцля я ведаў даўно, бо бацька пасылаў мяне туды па паперу, а цётка - па мыла. Я заўсёды бег з радаснай цікаўнасцю, каб паглядзець на цацкі, што віселі за шыбамі. Памятаю, што быў там у акне дужы казак, які скакаў і махаў рукамі, а пры дзвярах - барабан, палаш і скураны конь з сапраўдным хвастом.
У сярэдзіне крама нагадвала доўгі склеп, канца якога мне ніколі не ўдавалася разгледзець у цемры. Але я ведаў, што па перац, каву і лаўровы ліст трэба ісці налева - да прылаўка, за якім стаялі вялізныя, ад падлогі да столі, шафы з шуфлядамі. Папера, атрамант, талеркі і шклянкі прадаваліся справа, дзе за прылаўкам былі шафы з шыбамі, а па мыла і крухмал трэба кіравацца проста ў глыб крамы, дзе былі відаць дзежкі і скрыні.
Нават скляпенне было занятае. Віселі там доўгімі шэрагамі капшукі з гарчыцай ды фарбамі, вялізная лямпа з дашкам, якая зімою гарэла цэлы дзень, сетка з коркамі да пляшак, нарэшце чучала кракадзілка, даўжынёю, можа, з паўтара локця [37] .
Гаспадаром крамы быў Ян Мінцаль, ружовашчокі стары з сівым касмылём на падбароддзі. З раніцы да вечара ён сядзеў пры акне ў абабітым скураю фатэлі, апрануты ў блакітны мультановы каптан і такі самы каўпак ды белы хвартух. Перад ім на стале ляжала вялізная кніга, у якую ён запісваў прыбытак, а над галавою ў яго вісела вязка дысцыплін [38] , прызначаных, у асноўным, на продаж. Стары прымаў грошы, даваў гасцям рэшту, рабіў запісы ў кнігу, часам драмаў, але, нягледзячы на такую колькасць заняткаў, з вартаю зайздрасці ўвагаю ён пільнаваў увесь гандаль у краме. А яшчэ на забаву вулічным мінакам ён час ад часу тузаў за шнурок казака, каб той скакаў у акне, і, нарэшце, што мне падабалася менш за ўсё, караў нас за розныя правіны дысцыплінаю з тае вязкі.
Я кажу нас, бо кандыдатаў на цялеснае пакаранне было трох: я і двое пляменнікаў старога - Франц і Ян Мінцлі.
Гаспадарскую пільнасць і спрыт, з якою ён ужываў нагу сарны [39] , я спазнаў ужо на трэці дзень свайго бытавання ў краме.
Франц узважыў нейкай кабеціне на дзесяць грошаў разынак. Я ўбачыў, што адно каліва ўпала на прылавак (вочы ў старога якраз былі заплюшчаныя), ціхенька падняў яго і з'еў. І толькі пачаў быў выкорпваць костку, якая засела ў зубах, як адчуў на плячах нібы дотык гарачага жалеза.
- А, шэльма! - крыкнуў стары Мінцаль і, не паспеў я зразумець, што адбываецца, як ён яшчэ пару раз перацягнуў мяне дысцыплінаю з галавы да ног.
Ад болю я скруціўся ў клубок, але з таго часу ўжо ніколі не падымалася ў мяне рука ўзяць нешта ў краме і пакласці сабе ў рот. Міндаль, разынкі, нават рагалікі набылі для мяне смак перцу.
Управіўшыся са мною гэткім чынам, стары павесіў дысцыпліну назад у вязку, запісаў разынкі і з самаю спагадліваю мінаю пачаў торгаць за шнурок казака. Я глядзеў на ягоны лагодны твар з прыжмуранымі вачыма і не мог паверыць, што ў зычлівага старога настолькі цяжкая рука. І з таго часу я іначай пачаў глядзець на казака: з сярэдзіны крамы ён падаваўся не такім пацешным, як з вуліцы.
Крама наша была бакалейна-галантарэйна-мыльная. Бакалейныя тавары адпускаў гасцям Франц Мінцаль, дзяцюк гадоў трыццаці з рудою галавой і асалавелым тварам. Ён часцей за ўсіх атрымліваў ад дзядзькі дысцыплінаю, бо курыў люльку, позна станавіўся за прылавак, часцяком не начаваў дома, а горш за ўсё - нядбайна важыў тавар. І малодшы, Ян Мінцаль, які загадваў галантарэйным аддзелам ды быў, хоць і нязграбны, вельмі далікатным, таксама даставаў дысцыпліны, але ўжо за тое, што краў каляровую паперу і пісаў на ёй лісты паненкам.
Толькі Аўгусту Кацу, працоўнае месца якога было пры мыле, ніколі не патрабаваўся суровы напамін. Мізэрны гэты чалавечак вызначаўся надзвычайнай пунктуальнасцю. Ён раней за ўсіх прыходзіў на працу і, як аўтамат, кроіў мыла ды важыў крухмал, еў што дадуць у самым цёмным кутку крамы, нібы саромеючыся, што мае людскія патрэбы. Увечары а дзявятай ён некуды знікаў.
У гэтым атачэнні прайшлі восем гадоў майго жыцця, з якіх кожны дзень быў падобны да ўсіх іншых дзён, як кропля восеньскага дажджу - да іншых кропляў восеньскага дажджу. Уставаў я рана, а пятай, мыўся і падмятаў краму. А шостай адчыняў галоўныя дзверы, а таксама аканіцы. У гэты момант аднекуль з вуліцы з'яўляўся Аўгуст Кац. Ён здымаў сурдут, накладаў фартух і моўчкі станавіўся паміж бочкаю мыла шэрага і калонаю, выкладзенай з брускоў мыла жоўтага. Потым праз дзверы з падворка ўбягаў стары Мінцаль з мармытаннем: " Morgen!" Ён папраўляў каўпак, даставаў з шуфляды кнігу, уладкоўваўся ў фатэль і пару разоў шморгаў за шнурок казака. Толькі пасля яго прыходзіў Ян Мінцаль і, пацалаваўшы дзядзьку ў руку, станавіўся за свой прылавак, на якім улетку біў мух, а ўзімку круціў пальцам ці кулаком нейкія фігуры.
Франца ў краму звычайна даводзілася клікаць. Ён уваходзіў з заспанымі вачыма, пазяхаючы, абыякава цалаваў дзядзьку ў плячо і потым цэлы дзень чухаў патыліцу, што магло азначаць моцную санлівасць або вялікія клопаты. Амаль не было ранка, каб дзядзька не крывіўся, гледзячы на яго манеўры, і не пытаўся:
- Ну… дзе гэта ты, шэльма, лётаў?
Тым часам вуліца абуджалася, і за шыбамі крамы сноўдалася ўсё больш мінакоў. То служанка, то дрывасек, то еймосць у каптуры, то рассыльны ад шаўца, то ягамосць у канфедэратцы ішлі ў адзін і ў другі бок, як фігуры ў рухомай панараме. Пасярэдзіне вуліцы цягнуліся павозкі, бочкі, брычкі - туды і назад… Усё больш людзей, усё больш павозак, аж нарэшце ўтваралася суцэльная вулічная плынь, з якой кожную хвіліну нехта збочваў да нас па справунках.
- Перцу на тры грошы…
- Фунт [40] кавы, калі ласка…
- Папрашу ў пана рысу…
- Паўфунта мыла…
- На грош лаўровага лісту…
Паступова ў краме рабілася людна, у большасці ішла прыслуга ды бедна апранутыя гаспадыні. Тады Франц Мінцаль моршчыўся найболей. Ён адчыняў і зачыняў шуфляды, закручваў тавар у шэрую паперу, узбягаў па драбінцы, ізноў пакаваў - і ўсё гэта са скрушліваю мінай чалавека, якому не даюць прадыхнуць. Нарэшце збіралася такая колькасць пакупнікоў, што і Ян Мінцаль, і я мусілі дапамагаць Францу.
Стары рабіў запісы і даваў рэшту, раз-пораз прыстаўляючы палец да свайго белага каўпака, блакітны кутасік якога матляўся ў яго над вокам. Часам ён тузаў казака, а іншым разам з хуткасцю бліскавіцы хапаў дысцыпліну ды апярэзваў каго з пляменнікаў. Вельмі рэдка я мог зразумець, за што, а самі пляменнікі надта неахвотна тлумачылі мне выбухі ягонага гневу.
Блізу восьмае наплыў пакупнікоў змяншаўся. Тады з глыбіні крамы з'яўлялася тоўстая служанка з кошыкам булак і кубкамі (Франц паварочваўся да яе спінаю), а за ёю - маці нашага гаспадара, дробная бабуля ў жоўтай сукенцы, у вялізным каптуры на галаве і са збанком кавы ў руках. Яна ставіла на стол сваю пасудзіну, казала старэчым голасам: " Gut Morgen, meine Kinder! DerKaffe ist schon fertig…" [41] - і пачынала наліваць каву ў белыя фаянсавыя кубкі.
Да яе падыходзіў стары Мінцаль і цалаваў у руку са словамі: " Gut Morgen, meine Mutter!" [42]
Пасля гэтага ён атрымліваў кубак кавы і тры булкі.
Потым падыходзілі Франц Мінцаль, Ян Мінцаль, Аўгуст Кац і апошні - я. Кожны цалаваў старой сухую руку, пакрэсленую блакітнымі жылкамі, кожны казаў: " Gut Morgen, Grossmuter!" [43] - і атрымліваў свой кубак кавы ды тры булкі.
Калі мы спехам выпівалі каву, служанка забірала пусты кош і брудныя кубкі, а старая - свой збанок, і абедзве знікалі.
За акном па-ранейшаму цягнуліся павозкі і рухалася ў два бакі людская плынь, ад якой кожную хвіліну нехта адрываўся і заходзіў у нашую краму.
- Калі ласка, крухмалу…
- Папрашу міндалю на дзесяць грошаў…
- Лукрэцыі на грош…
- Шэрага мыла…
Бліжэй да поўдня запавольваўся рух ля бакалейнага прылаўка, затое ўсё часцей з'яўляліся пакупнікі на правым боку крамы, у Яна. Тут куплялі міскі, шклянкі, прасы, млынкі, лялькі, а часам вялікія парасоны, блакітныя або пунсовыя. Пакупнікі, кабеты і мужчыны, былі прыгожа апранутыя, яны рассаджваліся на крэслах, загадвалі паказваць ім шмат розных рэчаў, спрачаліся пра кошт і патрабавалі паказваць іншае.
Памятаю, што калі на левым боку крамы мне даводзілася папацець ад беганіны ды запакоўвання тавараў, дык на правым - найбольшым клопатам было даўмецца: чаго той ці іншы пакупнік сапраўды жадае і ці купіць ён гэта? Аднак і тут шмат прадавалася, дзённы даход ад галантарэі быў нават у некалькі разоў большы, чым ад бакалеі ды мыла.
Стары Мінцаль і ў нядзелю прыходзіў у краму. Раніцай ён маліўся, а апоўдні загадваў мне ісці да яго на своеасаблівы ўрок.
- Sag mir - скажы мне: was ist das? - што гэта ёсць? [44] Das ist Schublade - гэта ёсць шуфляда. Паглядзі, што ляжыць у шуфлядзе. Es ist Zimmt - гэта цынамон. Для чаго патрабуецца цынамон? Для супу, для дэсерту патрабуецца цынамон. Чым ёсць цынамон? Гэта такі кара з аднаго дрэва. Дзе жыве такі дрэва - цынамон? У Індыі жыве такі дрэва. Глядзі на глобус - тут знаходзяцца Індыі. Дай мне на дзесяць грошаў цынамону… O , du Spitzbub!.. Я дам табе дзесяць разоў дысцыпліна, дык будзеш ведаць, колькі прадаць на дзесяць грошай цынамон…
Гэткім чынам праходзілі мы кожную шуфляду ў краме і гісторыю кожнага тавару. А калі Мінцаль не надта стамляўся, дык ён яшчэ загадваў мне рашаць арыфметычныя задачкі, вучыў бухгалтэрыі або пісаць лісты па справах крамы.
Мінцаль быў надзвычай акуратны, ён не мог трываць пылу, і сам выціраў яго з кожнае дробнае рэчы. Адных толькі дысцыплін ніколі не трэба было выціраць, дзякуючы нашым нядзельным урокам бухгалтэрыі, геаграфіі ды таваразнаўства.
Паступова за некалькі гадоў мы так з ім зжыліся, што стары Мінцаль не мог ужо без мяне абысціся, а я нават ягоныя дысцыпліны стаў лічыць нечым належным да сямейных стасункаў. Памятаю, як я не знаходзіў сабе месца ад роспачы, калі аднойчы сапсаваў дарагі самавар, а стары Мінцаль, замест таго, каб схапіцца за дысцыпліну, прамовіў толькі:
- Што ты зрабіла, Ігнац?.. Што ты зрабіла!..
Лепш бы я атрымаў лупцоўкі ўсімі ягонымі дысцыплінамі, абы не чуць мне таго дрыготкага голасу і не бачыць спалоханага позірку гаспадара.
Абедалі мы звычайна ў краме, спачатку абодва маладыя Мінцлі і Аўгуст Кац, а пазней - я і гаспадар. На святы ўсе мы збіраліся наверсе і сядалі пры адным стале. На кожныя Каляды Мінцаль даваў нам падарункі, а яго маці ў вялікай таямніцы ўпрыгожвала для нас (і для свайго сына) ялінку. Нарэшце ў першы дзень кожнага месяца ўсе мы атрымлівалі заробак (мне належала 10 злотых). З гэтае нагоды кожны з нас - я, Кац, абодва пляменнікі і прыслуга - павінен быў пахваліцца, колькі каму ўдалося зэканоміць. Тое, што нехта не ашчаджае, то бок не адкладае кожны дзень хоць адзін-два грошы, было ў вачах Мінцля гэткім жа злачынствам, як і крадзеж. Я памятаю, як у нашай краме без затрымкі прамільгнула некалькі крамнікаў і некалькі вучняў, якіх гаспадар вытурыў толькі за тое, што яны не ашчаджалі грошай. Дзень, калі гэта высвятлялася, быў апошнім днём іх знаходжання ў краме. Не дапамаглі ані абяцанкі, ані просьбы, ані цалаванне рук з паданнем яму ў ногі. Стары нерухома сядзеў у фатэлі, не слухаў іхныя жальбы, а толькі паказваў пальцам на дзверы і паўтараў адно слова: fort! fort!.. [45] Прынцып гэты - ашчаджання грошай - ужо зрабіўся ў яго хваравітым дзівацтвам.
У гэтага добрага чалавека была адна загана і вось якая - ён ненавідзеў Напалеона. Сам яго ніколі не згадваў, але варта было яму пачуць прозвішча Банапарта, як ён рабіўся нібы шалёны - твар яго сінеў, ён пляваўся і крычаў: шэльма! szpitzbub! разбойнік!..
Калі я ўпершыню пачуў тую брыдкую лаянку, дык ледзь не самлеў. Хацеў ужо сказаць старому нейкую дзёрзкасць і ўцячы да пана Рачка, які ажаніўся з маёй цёткаю, ды раптам прыкмеціў, як Ян Мінцаль з-пад рукі шэпча штось Кацу і строіць яму міны. Я прыслухаўся і… вось што казаў Ян:
- Вярзе стары, вярзе! Напалеон быў хват, хоць бы таму, што гіцляў швабаў прагнаў. Ці не праўда, Кац?
Аўгуст Кац толькі прымружыў вочы і працягваў кроіць мыла.
Ад здзіўлення я аслупянеў, але з гэтае хвіліны моцна палюбіў Яна Мінцля і Аўгуста Каца. З часам я пераканаўся, што ў нашай малой краме існуюць ажно дзве вялікія групоўкі, з якіх адна, што складалася са старога Мінцля і ягонай маці, вельмі любіла немцаў, а другая - з маладых Мінцляў і Каца - ненавідзела іх. Наколькі памятаю, адзін я заставаўся нейтральны.
У 1846 годзе дайшлі да нас весткі пра тое, што Людовік Напалеон уцёк з вязніцы [46] . Гэта быў адметны для мяне год, бо я стаў крамнікам, а наш гаспадар, стары Ян Мінцаль, скончыў жыццё пры досыць дзіўных акалічнасцях.
У той год гандаль у нашай краме крыху аслаб, ці то з прычыны агульнага неспакою [47] , ці таму, што наш гаспадар занадта часта і занадта гучна лаяў Людовіка Напалеона, але людзі пачалі нас абмінаць, і нават нехта (можа, Кац?) аднойчы разбіў нам шыбу.
Але гэты выпадак, замест таго, каб зусім адвярнуць ад нас публіку, наадварот, прывабіў яе ў краму, і цэлы тыдзень абароты ў нас былі вялікія як ніколі, аж нам зайздросцілі суседзі. Праз тыдзень, аднак, штучнае ажыўленне спала, і крама зноў амаль апусцела.
Раз увечары, калі гаспадара не было ў краме, што ўжо само па сабе было фактам незвычайным, уляцеў нам праз шыбу другі камень. Спалоханыя Мінцлі пабеглі наверх шукаць дзядзьку, Кац выскачыў на вуліцу лавіць злачынцу, а потым з'явіліся два паліцыянты, якія цягнулі за сабою… Каго б вы думалі?.. Не каго іншага як нашага гаспадара, з абвінавачваннем, што гэта ён разбіў шыбу зараз, ды, напэўна, і раней…
Дарэмна стары адмаўляўся, бо бачылі, як ён замахваўся, ды і яшчэ адзін камень знайшлі ў яго… Пайшоў небарак у ратушу.
Справу пасля доўгага тлумачэння і апраўданняў, вядома, спынілі, але стары з таго часу надта затужыў і пачаў занепадаць. І аднаго дня ён сеў у свой фатэль пад вакном, каб ужо не падняцца з яго. Так ён і памёр з барадою на гандлёвай кнізе ды са шнурком у руцэ, якім прыводзіў у рух казака.
Некалькі гадоў пасля смерці дзядзькі пляменнікі разам гаспадарылі ў краме на Падвалю, і толькі дзесьці ў 1850 годзе яны падзяліліся: Франц застаўся на месцы з бакалейнымі таварамі, а Ян - з галантарэяй ды мылам - перабраўся на Кракаўскае прадмесце, сюды, дзе мы зараз. Праз колькі гадоў Ян ажаніўся з прыгожаю Малгажатаю Пфайфер, а яна (няхай спачывае ў спакоі), калі аўдавела, аддала сваю руку Стасю Вакульскаму, які атрымаў такім чынам у спадчыну ўсё напрацаванае двума пакаленнямі Мінцляў.
Маці нашага гаспадара жыла яшчэ доўга. Калі ў 1853 годзе я вярнуўся з-за мяжы і пабачыў яе, дык пачувалася яна досыць добра. Як і раней, спускалася яна раніцаю ў краму, як і раней, казала: " Gut Morgen, meine Kinder! Der Kaffe ist schon fertig…" Толькі голас яе з году на год рабіўся ўсё больш ціхі, пакуль нарэшце не сціх навек.
У мой час гаспадар быў бацька і настаўнік сваім практыкантам і дбайны слуга краме, яго маці або жонка былі гаспадынямі, а ўсе сямейнікі - працаўнікамі. Цяпер гаспадар адно толькі хоча атрымліваць прыбытак з гандлю, рэдка калі ім цікавіцца і найбольш клапоціцца пра тое, каб ягоныя дзеці не парабіліся купцамі. Я тут не кажу пра Стася Вакульскага, у яго шчырыя намеры, а толькі ўвогуле разважаю, што купец мусіць сядзець у краме і сам гадаваць сабе працаўнікоў, калі хоча мець прыстойных.
Ходзяць чуткі, што Андрашы [48] запатрабавалі шэсцьдзесят мільёнаў гульдэнаў на непрадбачаныя выдаткі. Дык і Аўстрыя ўзбройваецца, а Стась тым часам піша мне, што вайны не будзе. Але ж ён ніколі не быў фанфаронам, дык, відаць, надта заангажваны ў палітыку, вось і сядзіць у Балгарыі, а не з любові да гандлю…
Цікава мне ведаць, што ён зробіць! Цікава!..
IV. ВЯРТАННЕ
Нядзеля, паскудны сакавіцкі дзень. Хутка поўдзень, але вуліцы Варшавы амаль пустыя. Людзі не выходзяць з дому або туляцца ў брамах, або ўцякаюць, згорбленыя, бо сячэ касы дождж са снегам. Амаль не чутно туркатання брычак, бо і брычкі стаяць. Фурманы злазяць з козлаў і хаваюцца пад падняты верх сваіх павозак, а мокрыя ад дажджу і закіданыя снегам коні выглядаюць так, нібы прагнуць схавацца пад дышаль і накрыцца ўласнымі вушамі.
Непагадзь не шкодзіць, а можа, нават спрыяе, што ў сваім закратаваным пакоі пан Ігнацы сядзіць вельмі вясёлы. Справы ў краме ідуць цудоўна, вітрыны на наступны тыдзень ужо гатовыя, а галоўнае, днямі павінен вярнуцца Вакульскі. Нарэшце пан Ігнацы здасць некаму рахункі ды ўсе клопаты кіравання крамаю і не пазней як праз два месяцы паедзе на вакацыі. За дваццаць пяць гадоў працы - ды яшчэ якой! - заслужыў ён гэты адпачынак. Будзе тады разважаць толькі пра палітыку, будзе хадзіць, будзе бегаць і скакаць па палях і лясах, будзе свістаць і нават спяваць, як у маладосці. Калі б не гэты рэўматызм… зрэшты, у вёсцы боль сунімецца…
І хоць у закратаваныя вокны б'е дождж са снегам, хоць ад непагадзі ў пакоі сярод дня пануе змрок, у душы пана Ігнацы - вясна. Ён дастае з-пад ложка гітару, настройвае яе і, узяўшы некалькі акордаў, зацягвае гугнявым голасам вельмі рамантычную песню.
Вясна абуджаецца ў нашым краі,
Салоўкі ёй песнямі служаць;
У гаю зялёным, каля ручаю
Квітнеюць дзве пекныя ружы.
Гэтыя чароўныя гукі абуджаюць пудзеля, які спаў на канапе, і ён пачынае адным сваім вокам прыглядацца да гаспадара. Гукі гэтыя маюць яшчэ большую моц, бо яны выклікаюць нейкі вялізны цень на падворку, які паўстае ў закратаваным акне і стараецца зазірнуць у сярэдзіну пакоя, чым звяртае на сябе ўвагу пана Ігнацы.
"Так. Гэта, мусіць, Павел," - думае пан Ігнацы.
Але Ір мяркуе іначай, бо ён саскоквае з канапы і занепакоена прынюхваецца, нібы чуе за дзвярыма каго чужога.
Чуваць шоргат у сенцах. Нечыя рука намацвае клямку, нарэшце адчыняюцца дзверы і на парозе з'яўляецца нехта ў доўгім футры, зацярушаным снегам і мокрым ад дажджу.
- Хто ж гэта? - пытаецца пан Ігнацы, і твар яго моцна чырванее.
- Ці ты ўжо забыў мяне, стары?.. - ціха і павольна адказвае госць.
Пан Ігнацы бянтэжыцца яшчэ болей. Ён уладкоўвае на нос пенснэ, якое адразу спадае, потым выцягвае з-пад ложка падобны да труны футарал, спехам хавае туды гітару і кладзе на свой ложак.
Тым часам госць ужо зняў сваё доўгае футра і авечую шапку, а аднавокі Ір, абнюхаўшы яго, пачынае махаць хвастом, лашчыцца і з радасным скавытаннем церціся яму аб ногі.
Пан Ігнацы падыходзіць да госця ўзрушаны і згорблены больш, чым калі.
- Здаецца мне... - кажа ён, паціраючы рукі, - здаецца мне, што маю прыемнасць…
Потым вядзе госця да вакна, прыглядаецца міргаючы…
- Стась… Божа мілы!..
Б'е яго ў шырокія грудзі, паціскае яму і правую, і левую руку, і, нарэшце, паклаўшы на яго стрыжаную галаву далонь, ён выконвае такі рух, нібы хацеў бы ўцерці яму мазь у цемя.
- Ха-ха-ха! - смяецца пан Ігнацы. - Стась уласнаю персонаю… Стась з вайны!.. Што ж гэта, толькі зараз успомніў, што маеш краму і сяброў? - кажа ён і дае таму кухталя. - Хай мяне д'яблы забяруць, калі не падобны ты да жаўнера ці да марака, а зусім не да купца… Восем месяцаў не быў у краме!.. Якія грудзі… які лоб…
Госць таксама смяяўся. Ён абняў Ігнацы і некалькі разоў горача пацалаваў яго ў абедзве шчакі, якія стары крамнік па чарзе падстаўляў яму, сам, аднак, не адказваючы пацалункамі.
- Ну, што ў цябе чуваць, стары? - запытаўся госць. - Схуднеў, збляднеў…
- Наадварот, трохі раздабрэў.
- Пасівеў… Як жа ты?
- Цудоўна. І ў краме справы някепскія, трохі павялічыліся ў нас абароты. У студзені і лютым нагандлявалі мы на дваццаць пяць тысяч рублёў… Стась каханы!.. Восем месяцаў не было яго дома… Драбяза… Можа, сядзеш?
- Вядома, - адказаў госць, уладкоўваючыся на канапе, на якую адразу ж ускочыў Ір і паклаў галаву яму на калені.
Пан Ігнацы падсунуў сабе крэсла.
- Можа з'ясі чаго? У мяне ёсць шынка і трохі ікры.
- Хіба так.
- Можа, вып'еш? У мяне ёсць пляшка някепскага венгерскага, але толькі адзін цэлы кілішак.
- Буду піць са шклянкі, - адказаў госць.
Пан Ігнацы затупаў па пакоі, па чарзе адчыняючы шафу, куфэрак і шуфлядкі.
Дастаў віно і схаваў яго назад, потым паклаў на стол шынку і некалькі булак. Рукі і павекі ў яго дрыжалі, і мінула досыць часу, пакуль ён супакоіўся настолькі, каб сабраць разам папярэдне пералічаныя запасы. Толькі кілішак віна вярнуў яму душэўную раўнавагу, якая моцна было пахіснулася.
Вакульскі тым часам еў.
- Ну, што новага? - сказаў ужо спакайней пан Ігнацы, торгаючы госця ў калена.
- Як я разумею, ты пра палітыку? - перапытаў Вакульскі. - Будзе мір.
- А навошта ўзбройваецца Аўстрыя?
- Узбройваецца за шэсцьдзясят мільёнаў гульдэнаў?.. Хоча захапіць Боснію і Герцагавіну.
Ігнацы вырачыў вочы.
- Аўстрыя хоча захапіць?.. - паўтарыў ён. - Чаму?..
- Чаму? - усміхнуўся Вакульскі. - Таму што Турцыя не можа ёй гэтага забараніць.
- А што ж Англія?
- Англія таксама атрымае кампенсацыю.
- За кошт Турцыі?
- Вядома. Слабейшыя заўсёды расплочваюцца за канфлікты паміж моцнымі.
- А справядлівасць? - выбухнуў Ігнацы.
- Справядлівасць у тым, што моцныя яшчэ больш убіраюцца ў сілу і растуць, а слабыя гінуць. Іначай свет ператварыўся б у інвалідны дом, што, уласна, і было б несправядлівасцю.
Ігнацы пасунуўся разам з крэслам.
- І гэта кажаш ты, Стасю?.. Сур'ёзна, без жартаў?
Вакульскі спакойна паглядзеў на яго.
- Я кажу. Што ж у гэтым дзіўнага? Ці ж не тое самае права стасуецца да мяне, да цябе, да нас усіх?.. Занадта шмат плакаў я па сабе, каб расчульвацца па Турцыі.
Пан Ігнацы апусціў вочы і змоўк. Вакульскі еў.
- Ну, а як твае справы? - запытаў Жэцкі ўжо звычайным тонам.
У Вакульскага бліснулі вочы. Ён паклаў булку і абапёрся на парэнчу канапы.
- Памятаеш, - сказаў ён, - колькі я ўзяў грошай, калі з'язджаў адсюль?
- Трыццаць тысяч рублёў, усю гатоўку.
- А як мяркуеш: колькі я прывёз?
- Пяцьдзя… тысяч сорак… Адгадаў?.. - спытаў Жэцкі, няўпэўнена пазіраючы на яго.
Вакульскі наліў сабе шклянку віна і павольна выпіў.
- Дзвесце пяцьдзясят тысяч рублёў, пры гэтым вялікая частка ў золаце, - адказаў ён цвёрда. - І гэта не ўсё, бо я распарадзіўся купляць каштоўныя паперы, якія пасля заключэння міру прадам, дык буду мець яшчэ трыста тысяч рублёў…
Жэцкі нахіліўся да яго і хацеў было нешта сказаць.
- Не бойся, - працягваў Вакульскі. - Капейчыну гэту я зарабіў сумленна, нават цяжка і вельмі цяжка. Увесь сакрэт у тым, што меў я багатага кампаньёна і задавальняўся ў чатыры, у пяць разоў меншым зыскам, чым іншыя. Дык мой капітал пастаянна рос і быў у няспынным руху. Ну і, - дадаў ён праз хвіліну, - мне, да таго ж, шалёна шанцавала… Як гульцу, якому дзесяць раз запар выпадае той сам нумар у рулетцы. Гульня на вялікія грошы?.. Амаль кожны месяц я рызыкаваў усім, што меў, і кожны дзень - жыццём.
- І толькі дзеля гэтага ты ездзіў туды? - запытаўся Ігнацы.
Вакульскі зірнуў на яго іранічна.
- А ты хацеў, каб я стаў турэцкім Валенродам [49] ?..
- Рызыкаваць дзеля маёнтка, калі маеш забяспечаны кавалак хлеба!.. - прамармытаў пан Ігнацы, ківаючы галавою і падымаючы бровы.
Вакульскага перасмыкнула ад гневу, і ён сарваўся з канапы.
- Гэтым забяспечаным хлебам, - казаў ён, сціскаючы кулакі, - я душыўся шэсць гадоў!.. Ці ты ўжо не памятаеш, колькі разоў на дзень нагадвалі мне пра два пакаленні Мінцляў або пра анёльскую дабрыню маёй жонкі? Ці быў хто, апроч цябе, сярод больш ці менш знаёмых мне людзей, хто не абражаў бы мяне словам, рухам ці хоць бы позіркам? Колькі раз казалі пра мяне, і ледзьве не мне самому ў вочы, што я жыву з жончынай ласкі, што ўсё маю дзякуючы працы Мінцляў, і нічога - але ж нічога! - дзякуючы ўласнай энергіі, хоць гэта я адратаваў тую крамку, падвоіў яе даходы…
Мінцлі, адны Мінцлі!.. Сёння няхай параўнаюць мяне з Мінцлямі. Сам, адзін, за паўгода я зарабіў у дзесяць разоў больш, чым два пакаленні Мінцляў за паўстагоддзя. Каб здабыць тое, што я здабыў паміж куляю, нажом ды тыфам, тысяча Мінцляў мусіла пацець у сваіх крамках і каўпаках. Цяпер я ўжо ведаю, колькіх Мінцляў я варты, і Богам клянуся, дзеля такога выніку і другі раз згуляў бы ў гэтую гульню! Лепш буду рызыкаваць банкруцтвам і жыццём, чым рассыпацца ў падзяках перад тымі, хто купляе ў мяне парасоны, або кідацца ў ногі за тое, што нехта мае ласку набываць у маёй краме ватэрклазеты…
- Такі, як і быў заўсёды! - ціха прамовіў Ігнацы.
Вакульскі схамянуўся. Ён узяў Ігнацы за плячо і, зазіраючы яму ў вочы, лагодна спытаў:
- Не гневаешся, стары?
- За што? Хіба я не ведаю, што воўк не будзе пільнаваць авечак… Вядома…
- Што ж у вас чуваць? Апавядзі мне.
- Акурат тое, што я пісаў табе ў рапартах. Справы ідуць добра, тавараў стала больш і яшчэ больш замоўлена. Трэба яшчэ аднаго крамніка.
- Возьмем дваіх, краму пашырым, будзе цудоўная.
- Драбяза!
Вакульскі скасавурыўся на яго і ўсміхнуўся, бо ўбачыў, што да старога вярнуўся добры настрой.
- А што ў горадзе чуваць? У краме, пакуль ты на месцы, усё будзе добра.
- У горадзе...
- Нікога з даўніх пакупнікоў мы не страцілі? - перапыніў яго Вакульскі і хутчэй захадзіў па пакоі.
- Нікога! Новыя з'явіліся.
- А… а…
Вакульскі спыніўся, нібы вагаючыся. Наліў зноў шклянку віна і выпіў яе адным махам.
- А Ленцкі купляе ў нас?..
- Часцей бярэ ў крэдыт.
- Дык бярэ... - тут Вакульскі з палёгкаю ўздыхнуў. - Як у яго справы?
- Здаецца, ён скончаны банкрут, хіба, нарэшце, пойдзе з аўкцыёну сёлета яго камяніца.
Вакульскі схіліўся над канапаю і пачаў бавіцца з Ірам.
- Бач ты… А панна Ленцкая замуж не выйшла?
- Не.
- І не выходзіць?
- Моцна сумняюся. Хто зараз ажэніцца з паннаю, у якой гэткія вымаганні і ніякага пасагу? Састарэе, хоць і прыгожая. Вядома…
Вакульскі ўстаў і пацягнуўся. На ягоным суровым твары з'явіўся дзіўны выраз расчуленасці.
- Стары, мой ты каханы! - сказаў ён і ўзяў Ігнацы за руку, - мой добры стары дружа! Ты нават не здагадваешся, які я шчаслівы, што бачу цябе, ды яшчэ ў гэтым пакоі. Памятаеш, колькі я прабавіў тут вечароў і начэй… як ты карміў мяне… як аддаваў мне лепшае з свайго адзення… Памятаеш?
Жэцкі ўважліва паглядзеў на яго і падумаў, што віно, мусіць, было добрае, што аж так развязала язык Вакульскаму.
Вакульскі сеў на канапу і, абапёршыся галавою аб сцяну, гаварыў, нібы сам сабе:
- Ты не ўяўляеш, што я выцерпеў, здалёк ад усіх, няпэўны, ці ўбачу ўжо каго, так страшэнна самотны. Бо бачыш, найгоршая самотнасць не тая, што вакол чалавека, а пустка ў ім самім, калі не забраў ён з сабою з роднага краю ані цёплага позірку, ані сардэчнага слоўца, ані нават іскрынкі надзеі…
Пан Ігнацы паварушыўся на крэсле з намерам запратэставаць.
- Дазволь табе нагадаць, - сказаў ён, - што напачатку пісаў я лісты вельмі зычлівыя, сапраўды, можа, нават занадта сентыментальныя. Але твае кароткія адказы расчаравалі мяне.
- Ці ж я на цябе наракаю?
- Не можаш наракаць і на іншых працаўнікоў, бо яны не ведаюць цябе, як я.
Вакульскі спахапіўся.
- Але ж я да ніводнага з іх не маю прэтэнзій. Хіба, крыху, да цябе, што так мала пісаў мне пра… горад… У дадатак на пошце вельмі часта губляўся " Кур'ер" [50] , навіны даходзілі з вялікімі перапынкамі, і тады мучылі мяне найгоршыя прадчуванні.
- Чаму гэта? У нас жа вайны не было, - здзівіўся пан Ігнацы.
- Так!.. Вы нават добра бавіліся. Памятаю, у снежні былі ў вас тут цудоўныя жывыя карціны [51] . Хто гэта там выступаў?..
- Ну, я не хаджу глядзець на такія глупствы.
- Гэта праўда. А я ў той дзень не пашкадаваў бы, бадай, і дзесяці тысяч рублёў, каб іх убачыць. Яшчэ большае глупства!.. Ці не так?..
- Напэўна, хоць гэта хутчэй ад самотнасці, ад нуды…
- А можа, ад тугі, - перарваў Вакульскі. - Яна атручвала мне кожную хвіліну, вольную ад працы, кожную гадзіну адпачынку. Налі мне віна, Ігнацы.
Ён выпіў, ізноў захадзіў па пакоі і загаварыў прыцішаным голасам:
- Першы раз напала гэта на мяне падчас пераправы праз Дунай, якая зацягнулася з вечара да позняе ночы. Я плыў адзін з цыганом-перавозчыкам. Няможна было размаўляць, дык я аглядаў наваколле. Былі ў тых мясцінах такія ж, як у нас, пясчаныя бераг і дрэвы, падобныя да нашых вербаў, і ўзгоркі, парослыя ляшчынаю, і хвойнікі. На хвіліну мне здалося, што я на радзіме, і што яшчэ да ночы сустрэнуся з вамі. Ноч настала, зніклі і берагі. Я быў адзін сярод бясконцае стужкі вады, у якой адбіваліся ніклыя зоркі.
Тады раптам адчуў, як далёка я ад дому, што адны толькі гэтыя зоркі і звязваюць мяне з вамі, што ў гэты момант, можа, ніхто і не глядзіць на іх, ніхто пра мяне не памятае, ніхто!.. Адчуў я тады нейкую нібы адчужанасць і зразумеў, якая глыбокая рана ў мяне на душы.
- Гэта праўда, ніколі не цікавілі мяне зоркі, - ціха прамовіў пан Ігнацы.
- З таго дня пачалася ў мяне дзіўная хвароба, - казаў Вакульскі. - Пакуль я пісаў лісты, рабіў падлікі, прымаў тавары, рассылаў сваіх агентаў, пакуль ледзьве не на сабе выцягваў ды разгружаў паламаныя вазы або пільнаваў іх ад рабаўнікоў, меў адносны спакой. Але варта было спыніцца і на нейкую хвіліну адкласці пяро, як адчуваў боль, нібы мне - ці ты разумееш, Ігнацы? - нібы мне пясчынка трапіла ў сэрца. Бывала, хаджу, ем, размаўляю, разважаю цалкам разумна, аглядаю маляўнічы краявід, нават смяюся, і нават мне весела, а між тым адчуваю нейкае тупое паколванне, нейкае трымценне, нейкую няясную трывогу.
У гэтым хранічным стане, які мучыў мяне так, што і не перадаць, любая драбяза раздзімала буру. Дрэва знаёмага выгляду, нейкі лысы пагорак, колер воблака, палёт птушкі, нават павеў ветру без ніякае, зрэшты, прычыны абуджалі ўва мне такую шалёную роспач, што я ўцякаў ад людзей. Шукаў тады бязлюднага кутка, дзе б ніхто мяне не пачуў, дзе б мог я ўпасці на зямлю і выць ад болю, як сабака.
Бывала, што падчас гэтых уцёкаў ад самога сябе я не заўважаў, як надыходзіла ноч. Тады з-за кустоў, з-за паваленых дрэваў, з ямаў пачыналі лезці нейкія шэрыя цені і тужліва ківалі галовамі з выцвілымі вачыма. А шолах лістоты, далёкае тарахценне павозак, шум вады зліваліся ў адзін жаласны голас, які пытаўся: "Падарожны наш! Ах, што сталася з табою?.." [52]
Ах, што са мною сталася…
- Нічога не разумею, - спыніў яго Ігнацы. - Што ж гэта за насланнё?
- Што?.. Туга.
- Па чым?
Вакульскі здрыгануўся.
- Па чым? Ну… па ўсім… па радзіме…
- Чаму ж не вяртаўся?
- А навошта мне было вяртацца?.. Зрэшты, я не мог.
- Не мог? - паўтарыў Ігнацы.
- Не мог… і баста! Не было чаго мне вяртацца, - нецярпліва адказаў Вакульскі. - Памерці тут ці там, усё адно… дай мне віна, - раптам скончыў ён і працягнуў руку.
Жэцкі паглядзеў на ягоны ўзбуджаны твар і адсунуў пляшку.
- Хопіць, - сказаў ён, - ты і так занадта ўсхадзіўся…
- Таму я і хачу піць…
- Таму ты і не павінен піць, - спыніў яго Ігнацы. - Зашмат гаворыш… можа нават больш, чым хацеў бы, - дадаў ён са значэннем.
Вакульскі апусціў руку. Ён задумаўся і сказаў, ківаючы галавою:
- Памыляешся.
- Зараз я табе давяду, - адказаў Ігнацы прыглушаным голасам. - Ты ездзіў туды не толькі дзеля грошай…
- Сапраўды, - згадзіўся Вакульскі пасля паўзы.
- Бо навошта трыста тысяч рублёў табе, якому хапала тысячы на год?..
- Гэта праўда.
Жэцкі нахіліўся яму да вуха.
- Яшчэ я табе скажу, грошы гэтыя ты прывёз не дзеля сябе…
- Хто ведае, можа, ты і здагадаўся.
- Я здагадваюся больш, чым ты думаеш…
Вакульскі нечакана зарагатаў.
- Ага, гэтак мяркуеш? - выгукнуў ён. - Запэўніваю цябе, што нічога ты не ведаеш, стары рамантык.
- Палохае мяне твая цвярозасць, пад уплывам якое ты гаворыш як вар'ят. Разумееш мяне, Стасю?..
Вакульскі рагатаў.
- Твая праўда, не прызвычаіўся я піць, і віно дало мне ў галаву. Але я не з'ехаў з глузду. Скажу табе толькі, што ты моцна памыляешся. А зараз выратуй мяне, каб я зусім не ўпіўся, і выпі сам - за поспех у маіх намерах…
Ігнацы наліў кілішак і, моцна паціскаючы руку Вакульскаму, сказаў:
- За поспех у вялікіх намерах…
- Вялікіх для мяне, але насамрэч вельмі сціплых.
- Няхай і так, - згадзіўся Ігнацы. - Я ўжо такі стары, што мне лепей нічога не ведаць. Я ўжо нават такі стары, што прагну толькі аднаго - прыгожае смерці. Дай мне слова, што калі прыйдзе час, ты паведаміш мне…
- Так, калі прыйдзе час, будзеш маім сватам.
- Ужо быў і не пашчасціла... - сказаў Ігнацы.
- З удавою сем гадоў таму?
- Пятнаццаць гадоў таму [53] .
- Ізноў за сваё, - засмяяўся Вакульскі. - Такі, як заўсёды!
- І ты такі самы. За поспех у тваіх намерах… Якімі б яны ні былі, ведаю адно, што мусяць быць яны годнымі цябе. А цяпер - маўчу…
Сказаўшы гэта, Ігнацы выпіў віно, а кілішак кінуў аб зямлю. Шкло разбілася са звонам, які пабудзіў Іра.
- Пойдзем у краму, - прапанаваў Ігнацы. - Бываюць размовы, пасля якіх добра паразмаўляць пра справы.
Ён дастаў з шуфлядкі ключ, і яны выйшлі. На ганку дзьмухнула на іх мокрым снегам. Жэцкі адамкнуў дзверы крамы і запаліў некалькі лямпаў.
- Якія тавары! - выгукнуў Вакульскі. - Усё новае, хіба?
- Амаль. Хочаш паглядзець?.. Тут парцаляна. Звяртаю тваю ўвагу…
- Потым… Дай мне кнігу.
- Прыбыткаў?..
- Не, даўжнікоў.
Жэцкі адкрыў шуфляду, дастаў кнігу і падсунуў крэсла. Вакульскі сеў, хутка прабег вачыма спіс і знайшоў адно прозвішча.
- Сто сорак рублёў, - прачытаў ён. - Ну, гэта зусім не шмат.
- Хто ж гэта? - запытаўся Ігнацы. - А… Ленцкі…
- Панна Ленцкая таксама бярэ ў крэдыт… вельмі добра, - працягваў Вакульскі, апускаючы твар да кнігі, нібы там было невыразна напісана. - А… узяла раз партманетку… Тры рублі?.. Гэта, хіба, дорага…
- Зусім не, - запярэчыў Ігнацы. - Партманетка дасканалая, я сам абіраў.
- З якіх жа гэта? - запытаўся абыякава Вакульскі і закрыў кнігу.
- З гэтае вітрыны. Зірні, якія тут цудоўныя рэчы.
- Мусіла, аднак, доўга тут корпацца… Падобна, пераборлівая…
- Зусім не корпалася, нашто ёй корпацца? - адказаў Ігнацы. - Спачатку агледзела гэтую…
- Гэтую?..
- І хацела ўзяць…
- Ах, гэтую... - ціха прамовіў Вакульскі і ўзяў у рукі партманетку.
- Але я параіў ёй іншую, падобную…
- Ведаеш што, але гэта прыгожая рэч.
- Тая, што я абраў, была яшчэ лепшая.
- Мне вельмі гэтая падабаецца. Ведаеш... я яе вазьму, бо мая ўжо нікуды не вартая…
- Пачакай, я табе лепшую знайду, - прапанаваў Жэцкі.
- Не трэба. Пакажы іншыя тавары, можа мне яшчэ што прыдасца.
- Запінкі маеш?.. Гальштук, галёшы, парасон…
- Дай мне парасон, ну… і гальштук. Сам абяры. Буду сёння адзіным пакупніком ды яшчэ заплачу гатоўкаю.
- Вельмі добрая звычка, - пахваліў Жэцкі. Ён хутка выцягнуў з шуфляды гальштук, а з вітрыны дастаў парасон і з усмешкаю падаў Вакульскаму. - Пасля зніжкі, якая належыць гандляру, плаціш сем рублёў. Выдатны парасон… Драбяза…
- Дык вернемся ўжо да цябе, - сказаў Вакульскі.
- І не агледзіш крамы? - запытаўся Ігнацы.
- А што мяне гэта абы…
- Не абыходзіць цябе твая ўласная крама, такая прыгожая крама? - здзівіўся Ігнацы.
- Чаму не. Як ты можаш так думаць… Але я трохі стаміўся.
- Слушна, - адказаў Жэцкі. - Што праўда, то праўда. Дык пойдзем.
Ён закруціў лямпы і, прапусціўшы Вакульскага наперад, замкнуў краму. На ганку зноў спаткаў іх мокры снег і Павел, які нёс абед.
V. ДЭМАКРАТЫЗАЦЫЯ ПАНА І МАРЫ ВЕЛІКАСВЕЦКАЕ ПАНЕНКІ
Пан Тамаш Ленцкі з адзінаю дачкою Ізабэлай і кузінаю паннай Фларэнтынай не жыў ва ўласнай камяніцы, а здымаў кватэру з васьмі пакояў паблізу алеі Уяздоўскае [54] . Быў там салон на тры акны, яго асабісты кабінет, кабінет дачкі, спальня для яго, спальня для дачкі, пакой сталовы, пакой для панны Фларэнтыны і гардэробная, не ўлічваючы кухні і пакояў для прыслугі, якая складалася са старога камердынера Мікалая, яго жонкі, што была за кухарку, і пакаёўкі Анусі.
Памяшканне было вельмі добрае - сухое, цёплае, прасторнае, светлае, з мармуровымі сходамі, газам, электрычнымі званкамі і водаправодам. Кожны пакой, паводле неабходнасці, або спалучаўся з іншымі, або ствараў замкнёную прастору. Урэшце, была дастатковая колькасць мэблі - ані мала, ані многа, і ўся яна радавала вока выгодаю і прастатою, а не кідкімі аздобамі. Буфет абуджаў у таго, хто яго бачыў, пачуцце ўпэўненасці, што срэбра з яго не знікне, ложак выклікаў думкі пра бяспечны адпачынак для тых, хто яго заслужыў, на стол можна было шмат чаго паставіць, на крэсла сесці без боязі, што яно зломіцца, у фатэлі - марыць.
Кожны, хто сюды ўваходзіў, мог свабодна рухацца, можна было не баяцца зачапіць нешта або нешта пашкодзіць. Чакаць гаспадара не было нудна, бо вакол былі рэчы, вартыя, каб на іх глядзелі. Разам з тым, выгляд гэтых рэчаў, зробленых не ўчора і здольных служыць некалькім пакаленням, настройваў на нейкі ўрачысты лад.
У гэты паважны фон добра ўпісваліся жыхары.
Пану Тамашу Ленцкаму было за шэсцьдзясят, ён быў прысадзісты, паўнакроўны. Насіў невялікія сівыя вусы, а валасы такога самага колеру зачэсваў уверх. Ён меў шэрыя разумныя вочы, роўную паставу і энергічную хаду. На вуліцы яму саступалі дарогу, а простыя людзі казалі: вось, мусіць, пан з паноў.
Сапраўды, пан Ленцкі налічваў у сваім родзе цэлыя шэрагі сенатараў. Яго бацька меў яшчэ мільёны, і сам ён у маладосці - тысячы. Пазней, аднак, частку маёнтка паглынулі палітычныя падзеі [55] , рэшту - падарожжа па Еўропе і велікасвецкае жыццё. Бо пана Тамаша да 1870 года прымалі ў французскім двары, а пазней - у венскім ды італьянскім. Віктар Эмануіл [56] , зачараваны прыгажосцю ягонай дачкі, рабіў яму гонар сваім сяброўствам і нават хацеў надаць яму тытул графа. Дык нічога дзіўнага, што пасля смерці вялікага караля пан Тамаш два месяцы насіў на капелюшы жалобную стужку.
Апошнія некалькі гадоў пан Тамаш не выязджаў з Варшавы, бо грошай было ўжо занадта мала, каб ззяць пры дварах. Затое ягоны дом стаў цэнтрам прыцягнення для ўсяго вышэйшага свету, і гэтак было да моманту, пакуль не разышлася пагалоска, што пан Тамаш пражыў не толькі ўвесь свой маёнтак, але і пасаг панны Ізабэлы.
Першымі адкаснуліся кандыдаты ў жаніхі, за імі - дамы, у якіх былі брыдкія дочкі, а з рэштаю пан Тамаш разарваў стасункі сам і абмежаваўся выключна сваяцкімі сувязямі. Але, калі ён заўважыў, што і тут пачалі ставіцца да яго з прахалодаю, дык зусім адмовіўся ад таварыства, і нават, чым выклікаў абурэнне шмат каго з шаноўных асоб, як уласнік дома ў Варшаве запісаўся да Купецкае рэсурсы [57] . Хацелі яго там выбраць за старшыню, але ён не згадзіўся.
А ягоная дачка па-ранейшаму наведвала пачцівую графіню - удаву графа Караля - і некалькіх яе сябровак, што зноў спарадзіла пагалоску, быццам пан Тамаш яшчэ мае грошы, а разарваў ён сувязі з таварыствам часткова з-за свайго дзівацтва, а часткова, каб спраўдзіць сяброў і выбраць мужа для дачкі, які кахаў бы яе не за пасаг.
Дык ізноў вакол панны Ленцкае пачаў збірацца тлум кавалераў, а на століку ў яе салоне - стосы візітак. Гасцей, аднак, не прымалі, што, зрэшты, не выклікала сярод іх моцнага абурэння, бо разышлася трэцяя па чарзе пагалоска, нібыта камяніца Ленцкага выстаўленая на аўкцыён.
Гэтым разам у велікасвецкім таварыстве ўзнікла замяшанне. Адны сцвярджалі, што пан Тамаш - скончаны банкрут, іншыя гатовыя былі прысягнуць, што ён прыхаваў частку грошай, каб забяспечыць шчасце адзінай дачцэ. Кандыдаты ў жаніхі ды іхнія бацькі апынуліся ў пакутлівай няпэўнасці. Дык, каб нічым не рызыкаваць, але нічога і не страціць, яны ўшаноўвалі панну Ізабэлу без залішняга заангажавання і паціху пакідалі свае візіткі, молячы Бога, каб іх выпадкам не запрасілі, пакуль сітуацыя не высветліцца.
Візітаў у адказ пан Тамаш, безумоўна, не рабіў. Апраўдвалася гэта ягонай эксцэнтрычнасцю і смуткам па Віктару Эмануілу.
Удзень пан Тамаш шпацыраваў па Алеях, а вечарамі гуляў у віст у рэсурсе. Фізіяномія яго заўсёды была такая спакойная, а пастава гэткая ганарыстая, што кавалеры ягонай дачкі зусім ужо не ведалі, што і думаць. Разважныя - чакалі, але больш смелыя зноў пачалі адорваць яе пяшчотнымі позіркамі, ціха ўздыхаць або з трымценнем паціскаць ёй руку, на што панна адказвала з ледзяной, а часам і з пагардлівай абыякавасцю.
Панна Ізабэла была незвычайна прыгожаю кабетаю. Усё ў ёй было арыгінальна і дасканала. Рост - вышэй за сярэдні, вельмі зграбныя формы, пышныя светлыя валасы з попельным адценнем, носік прамы, вабныя вусны, зубы, як перлы, рукі і ногі ўзорнае прыгажосці. Асабліва ўражвалі яе вочы, часам цёмныя і летуценныя, часам з вясёлымі іскрынкамі, а часам блакітныя і халодныя, як лёд.
Дзівоснаю была яе міміка. Калі яна гаварыла, дык гаварылі яе вусны, бровы, ноздры, рукі, уся яе пастава, а больш за ўсё яе вочы, праз якія, здавалася, яна хоча пераліць сваю душу ў слухача. А калі сама слухала, здавалася, што яна хоча выпіць душу з апавядальніка. Яе вочы ўмелі галубіць, песціць, плакаць без слёз, маглі спапяляць і працінаць холадам. Часам здавалася, што яна, зачараваная, ужо абаўе некага рукамі і пакладзе яму галаву на плячо, але калі шчаслівец раставаў ад асалоды, яна раптам выконвала нейкі рух, які папярэджваў: схапіць яе немагчыма, бо яна або ўцячэ, або адапхне кавалера, або загадае лёкаю выставіць яго за дзверы…
Цікаваю з'яваю была душа панны Ізабэлы.
Каб у яе нехта шчыра запытаўся: што такое гэты свет і што такое яна сама? - дык яна несумненна адказала б, што свет - гэта зачараваны сад, поўны дзівосных замкаў, а яна сама - багіня або німфа, вымушаная жыць у цялеснай форме.
Панна Ізабэла з калыскі жыла ў свеце прыгожым, і не толькі звышчалавечым, але - звышнатуральным. Спала яна на пуховых пярынах, апраналася ў ядваб ды гафт, сядзела на мяккай разной мэблі з эбену або палісандру, піла з крышталю, ела са срэбра і парцаляны, каштоўнай, як золата.
Для яе не існавалі часіны году, толькі вечная вясна, поўная лагоднага святла, жывых кветак і водару. Не існавалі гадзіны дня, бо бывала так, што яна па некалькі месяцаў клалася спаць а восьмай раніцы, а абедала а другой ночы. Не існавалі геаграфічныя асаблівасці, бо ў Парыжы, Вене, Рыме, Берліне ці Лондане знаходзіліся тыя самыя людзі, былі тыя самыя звычаі, такая самая мэбля і нават тыя самыя стравы: суп з водарасцяў Ціхага акіяну, вустрыцы з Паўночнага мора, рыба з Атлантыкі або з Міжземнага мора, дзічына з розных краін, садавіна з усіх частак свету. Для яе не існавала нават сілы цяжару, бо крэсла ёй падсоўвалі, посуд падавалі, саму яе па вуліцы вазілі, на сходах падтрымлівалі, уверх узносілі.
Вуаль хавала яе ад ветру, карэта - ад дажджу, сабалінае футра - ад холаду, парасон і пальчаткі - ад сонца. І так жыла яна дзень за днём, месяц за месяцам, год за годам, не толькі над людзьмі, а нават над законамі прыроды. Два разы трапляла яна ў страшную буру, раз - у Альпах, другі - на Міжземным моры. Дранцвелі ад жаху самыя адважныя, але панна Ізабэла са смехам прыслухоўвалася да грукату скал, што крышыліся на друз, да таго, як трэсла іх карабель, нават не дапускаючы думкі пра небяспеку. Прырода проста наладзіла ёй прыгожае відовішча з перуноў, камянёў і марское бездані, як раней паказала месяц над Жэнеўскім возерам або сонца, што выбліснула з-за хмар над Рэйнскім вадаспадам. Тое ж самае, зрэшты, робяць механікі ў тэатрах, і нават нервовых дам гэтага не палохае.
Гэты свет вечнае вясны, дзе шамацеў ядваб, раслі толькі дрэвы, ўпрыгожаныя разьбою, а гліна была па-мастацку распісаная, гэты свет меў сваё адмысловае насельніцтва. Паўнавартаснымі ягонымі жыхарамі былі прынцэсы і прынцы, графіні і графы, вельмі радавітая і багатая шляхта абодвух палоў. Былі там яшчэ замужнія кабеты і жанатыя мужчыны ў ролях гаспадынь і гаспадароў дамоў, матроны, якія сачылі за дасканаласцю манер і захаваннем традыцый, старыя паны, якія займалі лепшыя месцы за сталом, сваталі і дабраслаўлялі моладзь ды гулялі ў карты. Былі таксама біскупы, заступнікі Бога на зямлі, высокія чыноўнікі, прысутнасць якіх ахоўвала свет ад грамадскіх непарадкаў і землятрусаў, і, нарэшце, дзеці, малыя херувімы, пасланыя з неба для таго, каб дарослыя маглі ладзіць кіндэрбалі.
Сярод сталага насельніцтва зачараванага свету з'яўляўся часам звычайны смяротны, які на крылах славы здолеў узбіцца ажно на вяршыню Алімпу. Звычайна быў гэта які-небудзь інжынер, які злучаў акіяны або свідраваў ці нават будаваў Альпы. Быў нейкі капітан, які ў вайне з дзікунамі страціў сваю каманду, а сам, увесь паранены, ацалеў дзякуючы каханню мурынскае прынцэсы. Быў падарожнік, які быццам бы адкрыў нейкую новую частку свету, карабель якога разбіўся каля бязлюднае выспы, і сам ён ці не пакаштаваў чалавечыны?
Бывалі там, нарэшце, славутыя мастакі і, галоўнае, натхнёныя паэты, якія пісалі ў альбомы князёўнам прыгожыя вершы, якім дазвалялася безнадзейна закахацца і ўвекавечыць вабноты сваіх жорсткіх багінь спачатку ў газетах, а потым у асобных томіках, надрукаваных на веленевай паперы.
Усё гэтае насельніцтва, сярод якога асцярожна рухаліся лёкаі ў ліўрэях, абшытых галунамі, кампаньёнкі, убогія кузінкі і кузіны, што прагнулі лепшых пасадаў, - усё гэтае насельніцтва святкавала вечнае свята.
У поўдзень пачынаўся абмен візітамі альбо наведванне крамаў. Бліжэй да вечара надыходзіў час для таго, каб бавіцца: перад абедам, падчас абеду і пасля абеду. Потым пара ўжо было ехаць на канцэрт або ў тэатр, каб там убачыць іншы штучны свет, дзе героі рэдка калі елі і працавалі, затое няспынна размаўлялі паміж сабою, дзе здрадлівасць кабет была прычынаю вялікіх катастроф і дзе каханак, забіты мужам у пятым акце, на другі дзень уваскрасае з мёртвых у першым акце, каб рабіць тыя самыя памылкі і размаўляць сам з сабою так, што асобы побач з ім яго не чуюць. Пасля тэатра зноў усе збіраліся ў салонах, дзе слугі разносілі халодныя і гарачыя напоі, нанятыя артысты спявалі, маладзіцы слухалі апавяданні зраненага капітана пра мурынскую прынцэсу, панны гутарылі з паэтамі пра роднасць душ, старэйшыя паны выкладалі інжынерам свае погляды на інжынерную справу, а дамы сярэдняга веку намёкамі і позіркамі змагаліся за падарожніка, які еў чалавечыну. Потым пачыналася вячэра; тады раты елі, страўнікі ператраўлялі, а чаравікі размаўлялі пра пачуццёвасць ледзяных сэрцаў і пра летуценнасць цвярозых галоў. А потым - раз'язджаліся, каб у сне сапраўдным набрацца сілы для сну жыцця.
Па-за гэтым чарадзейным светам быў яшчэ іншы свет - звычайны.
Пра яго існаванне ведала панна Ізабэла і нават любіла аглядаць яго з акна карэты, вагона або ўласнага пакоя. У такой рамцы і з такое адлегласці ён падаваўся маляўнічым і нават сімпатычным. Бачыла яна сялян, якія павольна аралі зямлю, вялікія вазы, якія цягнулі заезджаныя коні, хлопцаў, якія разносілі садавіну і гародніну, старога, які тоўк каменне на шашы, пасланцаў, што спяшаліся некуды, прыгожых і надакучлівых гандлярак кветкамі, сям'ю - з бацькі, таўстухі маці і чацвярых дзяцей, якія парамі трымаліся за рукі, фарсуна з ніжэйшае сферы, які ехаў, смешна разваліўшыся на брычцы, часам - пахаванне. І яна казала сабе, што той свет, хоць і ніжэйшы, - прыгожы. Ён нават больш прыгожы, чым на лубачных малюнках, бо рухаецца і змяняецца штохвілінна.
І яшчэ ведала панна Ізабэла, як у аранжарэях - кветкі, а на вінаградніках - вінаград, гэтак і ў тым, ніжэйшым свеце, растуць патрэбныя ёй рэчы. Адтуль паходзіць яе верны Мікалай і Ануся, там робяць мяккія фатэлі, парцаляну, крышталь і фіранкі, там нараджаюцца палацёры, абіўшчыкі, садоўнікі і паненкі, якія шыюць сукенкі. Аднойчы яна загадала, каб яе завялі ў кравецкую майстэрню пры краме, і ёй здалося вельмі цікавым тое, што яна там убачыла: дзясяткі майстрых кроілі, фастрыгавалі і ўкладалі на манекенах фалды ўбораў. Яна была ўпэўненая, што гэта спраўляе ім вялікую прыемнасць, бо тыя паненкі, якія здымалі з яе мерку альбо прымяралі сукенку, былі заўсёды такія ўсмешлівыя і надта стараліся, каб строй добра ёй пасаваў.
І яшчэ ведала панна Ізабэла, што на тым - звычайным - свеце трапляюцца людзі няшчасныя. Дык кожнаму жабраку, які б яе ні напаткаў, яна загадвала даваць па некалькі злотых, а спаткаўшы аднойчы знясіленую маці з белым, як воск, дзіцём пры грудзях, яна аддала ёй сваю бранзалетку. І брудных дзяцей, якія прасілі міласціну, яна адорвала цукеркамі і цалавала з пабожным пачуццем. Здавалася ёй, што ў кім-небудзь з тых бедачын, а можа і ў кожным з іх, прытаіўся Хрыстос, які стаў ёй на дарозе, каб даць магчымасць здзейсніць добры ўчынак.
Наогул, да людзей з ніжэйшага свету яна мела зычлівае сэрца. Ёй прыгадваліся словы Святога Пісання: "У поце чала свайго працаваць будзеш". Відавочна, яны моцна зграшылі, калі іх пакаралі працаю, але ж такія, як яна, анёлы не маглі не спачуваць іх лёсу. Такія, як яна, для якой найбольшаю працаю было націснуць на электрычны званок або аддаць загад.
Раз толькі ніжэйшы свет зрабіў на яе магутнае ўражанне.
Аднойчы, гэта было ў Францыі, яна наведвала металургічны завод. З'язджаючы з гары, дзе пад ясным сінім небам заставаліся лясы і лугавіны, яна ўбачыла ўнізе прорву, з якое падымаліся хмары чорнага дыму і клубы пары, і адкуль чуўся глухі грукат, скрыгатанне і сапенне машын. Потым яна ўбачыла печы, падобныя да вежаў сярэднявечных замкаў, якія дыхалі полымем, магутныя колы, што круціліся з хуткасцю бліскавіц, аграмадныя рыштаванні, якія самі рухаліся па рэйках, струмені распаленага дабяла жалеза і напаўголых работнікаў, падобных да бронзавых статуй з панурымі позіркамі. Над усім гэтым - крывавае зарыва, гул колаў, енкі мяхоў, грукат молатаў і нецярплівыя ўздыхі катлоў. А пад нагамі быццам ад страху дрыжэла зямля.
Тады ёй падалося, што з вышыняў шчаслівага Алімпа яна сышла ў безнадзейную прорву Вулкана, дзе цыклопы куюць перуны, якія могуць зруйнаваць сам Алімп. Ёй успомніліся легенды пра бунтоўных волатаў, пра канец гэтага прыгожага свету, у якім яна жыла, і першы раз яе, багіню, перад якой схілялі галовы маршалкі і сенатары, ахапіла трывога.
- Гэта страшныя людзі, тата, - ціха сказала яна бацьку.
Бацька маўчаў, толькі мацней прыціснуў яе локаць.
- Але кабетам яны нічога кепскага не зробяць?
- Так, нават яны, - адказаў пан Тамаш.
У тую ж хвіліну панне Ізабэле стала сорамна, што яна непакоіцца толькі за кабет, таму яна хуценька дадала:
- А калі нам, дык і вам не зробяць яны нічога кепскага…
Але пан Тамаш усміхнуўся і паківаў галавою. У той час шмат размоў было пра блізкі канец старога свету, і пан Тамаш сам глыбока адчуваў гэта, бо надзвычай цяжка стала атрымліваць грошы ад упаўнаважаных.
Наведванне фабрыкі стала важным момантам у жыцці панны Ізабэлы. З містычным пачуццём яна чытала вершы свайго далёкага кузіна Зыгмунта [58] , і ёй здавалася, што цяпер яна пабачыла ілюстрацыю да "Нябоскае камедыі". З тае пары ёй часта мроілася на змярканні, што на сонечнай гары, адкуль яе каляска з'язджала да фабрыкі, стаяць Акопы Святое Тройцы [59] , а ў той даліне, поўнай дыму і пары, лагер бунтаўнікоў-дэмакратаў, гатовых у любы момант кінуцца на штурм і разбурыць яе прыгожы свет.
Толькі цяпер яна зразумела, як горача любіць тую сваю духоўную айчыну, дзе крыштальныя жырандолі замяняюць сонца, дываны - зямлю, статуі і калоны - дрэвы. Тую другую айчыну, што аб'ядноўвае арыстакратыю ўсіх народаў, раскошу ўсіх эпох і самыя лепшыя дасягненні цывілізацыі.
І гэта ўсё павінна было абрынуцца, знікнуць, распасціся!.. Юныя рыцары, якія спяваюць з такім натхненнем, танцуюць з такой грацыяй, выходзяць на двубоі з усмешкаю і гатовы скакаць у ваду на сярэдзіне возера па згубленую кветку?.. Павінны знікнуць і мілыя сяброўкі, што адорвалі яе гэткай пяшчотаю, апавядалі ёй гэтулькі дробных таямніц, седзячы ля яе ног, або, калі былі далёка, пісалі ёй такія доўгія-доўгія лісты, у якіх экзальтацыі спадарожнічала надта сумнеўная арфаграфія?
А гэтыя добрыя слугі, якія са сваімі панамі абыходзяцца так, нібы прысягнулі ім у вернасці, паслушэнстве і любові ажно да скону? А гэтыя мадысткі, якія заўсёды вітаюць яе з усмешкаю, ніколі не забываюцца на самыя дробныя дэталі яе туалета і ведаюць усё пра яе трыумфы? А гэтыя прыгожыя коні, якія так ляцяць, што і ластаўка магла б пазайздросціць, а гэтыя сабакі, разумныя і адданыя, як людзі, а гэтыя сады, дзе чалавечая рука ўзнесла пагоркі, ажывіла струмені, прыгожа сфармавала кроны дрэваў?.. І гэта ўсё магло б некалі знікнуць?..
Ад гэтых роздумаў у панны Ізабэлы з'явіўся на твары новы выраз - лагоднага смутку, які рабіў яе яшчэ прыгажэйшай. Казалі, што яна ўжо цалкам расквітнела.
Разумеючы, што вялікі свет з'яўляецца вышэйшым светам, панна Ізабэла паступова даведалася, што на гэтыя вышыні можна ўзбіцца і ўпэўнена на іх трымацца толькі з дапамогаю двух крылаў: нараджэння і маёнтка. А нараджэнне і маёнтак прыналежаць пэўным абраным сем'ям так, як кветка і плод апельсіна - апельсінаваму дрэву. Таксама вельмі верагодна, што добры Бог, калі бачыць дзве душы з прыгожымі прозвішчамі, з'яднаныя таямніцаю сакраманту, памнажае іх даходы і пасылае ім на выхаванне анёлка, які працягвае славу роду сваёю цнотаю, добрым выхаваннем і прыгажосцю. З гэтага вынікае абавязак быць абачлівым пры заключэнні шлюбу, на чым добра знаюцца старыя пані і пачцівыя паны. Галоўнае - удалы падбор прозвішчаў і маёнткаў. Каханне ж, не тое апантанае, пра якое мараць паэты, але сапраўднае хрысціянскае, з'яўляецца толькі пасля сакраманту, і яго абсалютна дастаткова, каб жонка ўмела прыгожа прэзентавацца дома, а муж - з годнасцю суправаджаць яе ў свеце.
Так было даўней і было добра, паводле адназначнага меркавання ўсіх матрон. Сёння на гэта забыліся і стала кепска: звычайнай справаю стаў мезальянс, і занепадаюць вялікія роды.
"І няма шчасця ў шлюбе", - ціха дадавала панна Ізабэла, якой маладыя замужнія кабеты ўжо паведамілі не адзін сакрэт сямейнага жыцця.
З-за гэтых апавяданняў у яе нават з'явілася моцная агіда да замужжа і лёгкая пагарда да мужчын.
Муж у шлафроку, які пазяхае пры жонцы, цалуе яе, а сам пры гэтым працягвае курыць цыгару, ад якога часта можна пачуць: "Адчапіся ад мяне" альбо проста: "Дурніца!.." - гэты муж, які падымае дома крык з-за новага капелюша, а па-за домам траціць грошы на экіпажы для акторак, гэта ўвогуле нецікавае стварэнне. А горай за ўсё, што кожны з іх перад шлюбам быў палкім закаханым, марнеў, калі доўга не бачыў свае пані, заліваўся чырванню, калі яе сустракаў, і нават не адзін абяцаў застрэліцца ад кахання.
Дык у свае васямнаццаць гадоў панна Ізабэла тэрарызавала мужчын сваёй халоднасцю. Калі Віктар Эмануэль пацалаваў ёй аднойчы руку, яна ўпрасіла бацьку, каб у той самы дзень яны з'ехалі з Рыму. У Парыжы сватаўся адзін заможны французскі граф, дык адказала яму, што яна полька і за чужаземца не выйдзе. Падольскага магната яна адштурхнула фразаю, што аддасць сваю руку толькі таму, каго пакахае, і што на гэта яшчэ не падобна, а прапанову нейкага амерыканскага мільянера збыла смехам.
Такія паводзіны на колькі гадоў утварылі вакол панны пустку. Ёю захапляліся і кахалі, але здалёк, бо ніхто не хацеў рызыкаваць і быць з'едліва адрынутым.
Калі ўражанне агіды крыху мінула, панна Ізабэла зразумела, што шлюб трэба прыняць такім, якім ёсць. Яна была ўжо рашуча настроеная выйсці замуж, з умоваю, праўда, каб будучы спадарожнік жыцця падабаўся ёй, меў ладнае прозвішча і адпаведны маёнтак. Вядома, трапляліся ёй людзі прыгожыя, багатыя, з тытуламі, але, на няшчасце, аніводзін не адпавядаў усім тром умовам адразу, дык прамінула яшчэ некалькі гадоў.
Нечакана разышлася вестка пра кепскі маёмасны стан пана Тамаша і - з цэлага легіёна залётнікаў - засталося панне Ізабэле толькі двое сур'ёзных - адзін барон і адзін маршалак, багатыя, але старыя.
Тады панна Ізабэла заўважыла, што ў вялікім свеце абсоўваецца ў яе пад нагамі зямля, і вырашыла зменшыць патрабаванні. Але і барон, і маршалак, нягледзячы на сваю заможнасць, абуджалі ў ёй гэткую неадольную агіду, што яна адкладала рашэнне з дня на дзень. Тым часам пан Тамаш разарваў сувязі з вялікім светам. Маршалак, не дачакаўшыся адказу, паехаў у вёску, а засмучаны барон - за мяжу, і панна Ізабэла засталася ў поўнай самотнасці. Праўду кажучы, яна ведала, што кожны з іх вернецца на першы яе покліч, але - якога выбраць?.. Як пазбыцца моташнасці?.. А галоўнае, ці варта гэтак ахвяраваць сабою, маючы ўсё ж нейкую надзею, што грошы з'явяцца, і што тады яна зноў зможа выбіраць. Тады ўжо яна не памыліцца, ведаючы, як цяжка жыць па-за таварыствам салонаў…
Была адна рэч, якая надта спрыяла, каб ёй лёгка было выйсці замуж па разліку. А менавіта: панна Ізабэла ніколі не была закаханаю. Віною тут быў яе халодны тэмперамент, вера, што ў шлюбе можна абысціся без паэтычных дадаткаў і, нарэшце, ідэальнае каханне, самае дзіўнае, пра якое калі-небудзь чулі.
Убачыла яна некалі ў адной з мастацкіх галерэй скульптуру Апалона і была гэтак уражаная, што купіла сабе прыгожую копію ды паставіла ў кабінеце. Яна сузірала яго цэлымі гадзінамі, думала пра яго і… хто ведае, колькі пацалункаў сагрэла рукі і ногі мармуровага боства?.. І стаўся цуд: пешчаны закаханаю кабетаю, камень ажыў. Калі аднае ночы яна заснула ў слязах, несмяротны спусціўся са свайго п'едэсталу і прыйшоў да яе ў лаўровым вянку на галаве, яснеючы містычным бляскам.
Ён сеў на край ложка, доўга пазіраў на яе вачыма, з якіх праглядала вечнасць, а потым сціснуў яе ў моцных абдымках і пацалункамі белых вуснаў асушаў слёзы ды студзіў гарачку.
З гэтага часу адведзіны сталі частымі, і калі яна млела ў ягоных абдымках, ён, бог святла, шаптаў ёй таямніцы неба і зямлі, якіх да гэтае пары не выказаць было на мове смяротных. І з любові да яе ён справіў яшчэ большы цуд, бо ў ягоным боскім абліччы па чарзе сталі ўвасабляцца ідэалізаваныя рысы тых людзей, якія чым-небудзь яе ўразілі.
Раз ён быў падобны да памаладзелага гераічнага генерала, які выйграў бітву і, седзячы на кані, пазіраў на некалькі тысяч палеглых ваяроў. Другі раз нагадваў твар славутага тэнара, якому кабеты кідалі пад ногі кветкі, а мужчыны выпрагалі ягоных коней з каляскі. Іншы раз ён быў вясёлым і прыгожым прынцам аднаго з самых старажытных каралеўскіх дамоў; іншы раз - адважным пажарным, які за выратаванне трох асобаў з полымя на шостым паверсе атрымаў ордэн Ганаровай Легіі [60] , іншы раз быў знакамітым мастаком, які здзіўляў свет багаццем свае фантазіі, а іншы раз - гандальерам з Венецыі або цыркавым атлетам незвычайнае прыгажосці і сілы.
Кожны з гэтых людзей на нейкі час займаў таемныя думкі панны Ізабэлы, па кожным з іх яна паціху ўздыхала, добра разумеючы, што з той ці іншай прычыны кахаць яго не можа, але боства спраўляла так, што кожны з іх з'яўляўся ў ягоным абліччы ў яе напаўрэальных марах. І ад тых спатканняў вочы панны Ізабэлы набывалі новы выраз - нейкае незямное задуменнасці. Часам глядзелі яны некуды па-за людзьмі і па-за светам, а калі яшчэ яе попельныя валасы ўкладаліся на чале гэтак дзіўна, нібы іх развеяў нейкі таямнічы подых, дык тым, хто глядзеў на яе, здавалася, што яны бачаць перад сабою анёла або святую.
Год таму ў адзін з такіх момантаў убачыў панну Ізабэлу Вакульскі. З таго часу ягонае сэрца не ведала спакою.
Амаль у той самы час пан Тамаш разарваў велікасвецкія сувязі і на знак сваіх рэвалюцыйных паводзінаў запісаўся ў Купецкую рэсурсу. Там ён гуляў у віст з колісь пагарджанымі гарбарамі, шчотачнікамі і дыстылятарамі, направа і налева вяшчаючы, што арыстакратыя не павінна замуроўвацца ў сваёй выключнасці, а павінна быць авангардам адукаванага мяшчанства і праз яго - народа. Адказваючы на гэта ўзаемнасцю, гордыя цяпер гарбары, шчотачнікі і дыстылятары мелі ласку прызнаваць пана Тамаша за адзінага арыстакрата, які зразумеў свае абавязкі ў дачыненні да краіны і сумленна іх выконвае. Яны маглі б дадаць: выконвае іх штовечар ад дзявятае да поўначы.
І пакуль пан Тамаш гэтак цягнуў ярмо абавязкаў, панна Ізабэла марнавалася ў самоце і цішыні сваіх прыгожых пакояў. Не раз, бывала, Мікалай даўно ўжо драмаў у сваім фатэлі, панна Фларэнтына, заткнуўшы вушы ватаю, моцна спала, а ў пакой панны Ізабэлы сон не мог завітаць, бо яго не пускалі ўспаміны. Тады яна зрывалася з ложка і, апранутая ў лёгкі шлафрочак, цэлымі гадзінамі хадзіла па салоне, дзе дыван глушыў яе крокі, і святла было ўсяго з двух скупых вулічных ліхтароў.
Яна хадзіла, а ў вялікім пакоі таўкліся яе сумныя думкі, і бачыла яна асобаў, якія тут некалі бывалі. Вось дрэмле старая княгіня, а тут дзве графіні радзяцца з прэлатам, ці можна ахрысціць дзіця ружоваю вадою. Тут цэлы рой маладых людзей скіроўвае на яе свае тужлівыя позіркі або ўяўным холадам імкнецца абудзіць яе цікавасць, а там гірлянда паненак, што песцяць яе вачыма, захапляюцца ёю або зайздросцяць. Поўна святла, шолахаў, размоў, большасць з якіх, як матылі вакол кветак, кружыць вакол яе прыгажосці. Побач з ёю ўсё блякла: іншыя кабеты былі яе фонам, а мужчыны - нявольнікамі.
І ўсё мінула!.. Сёння ў гэтым салоне халодна, цёмна і пуста… Тут толькі яна і невідочны павук смутку, які заўсёды засноўвае шэраю сеткаю тыя мясціны, дзе былі мы шчаслівыя і адкуль шчасце ўцякло. Ужо ўцякло!.. Панна Ізабэла моцна сціскала рукі, каб стрымацца ад слёз, якіх яна саромелася нават на адзіноце і ўночы.
Усе яе пакінулі, за выключэннем графіні, а тая, маючы кепскі настрой, прыходзіла сюды і, рассеўшыся на канапе, уздыхала ды пачынала правіць:
- Так, дарагая Бэла, мусіш прызнаць, што нарабіла ты памылак, якіх няможна дараваць. Я не кажу пра Віктара Эмануіла, бо гэта быў мімалётны капрыз караля - крыху ліберальнага, які, зрэшты, меў даволі шмат даўгоў. Дзеля такіх адносін трэба мець больш… не скажу такту, але - досведу, - працягвала графіня, сціпла апускаючы вочы. - Але ўпусціць ці, калі хочаш, адштурхнуць графа Сент-Аўгуста, гэта ўжо - даруй!.. Чалавек малады, заможны… ужо нямала! ды яшчэ з такою кар'ерай!.. Цяпер ён якраз узначальвае адну з дэпутацый да Святога Айца і напэўна атрымае дабраславенне на ўсю сям'ю, ну а граф Шамбор [61] называе яго cher cousin… [62] Ах, Божа!
- Думаю, цётачка, што засмучацца гэтым ужо позна, - заўважыла панна Ізабэла.
- Хіба я хачу цябе засмучаць, беднае дзіця! І без таго чакаюць цябе ўдары, вытрываць якія дапаможа толькі глыбокая вера. Напэўна ж ты ведаеш, што бацька страціў усё, нават рэшту твайго пасагу?
- Ці ж я дам тут рады?
- А толькі ты, аднак, не толькі можаш даць рады, але павінна, - казала графіня з націскам. - Маршалак, праўда, не Адоніс, ну, але… Калі б нашыя абавязкі было так лёгка выконваць, дык не было б і заслугаў. Зрэшты, Божа мой, хто ж нам забараняе мець у глыбіні душы які-небудзь ідэал, думка пра які салодзіць самыя цяжкія хвіліны? Нарэшце магу цябе запэўніць, становішча прыгожае кабеты, якая мае старога мужа, не найгоршае. Усе ёю цікавяцца, гавораць, з пашанаю ставяцца да яе ахвярнасці, і, зноў жа, стары муж менш патрабавальны за мужа ў сярэднім веку…
- Ах, цётачка…
- Толькі без экзальтацыі, Бэла! Табе не шаснаццаць гадоў, і на жыццё ты мусіш глядзець сур'ёзна. Няможна, перадусім з-за нейкае антыпатыі, ахвяраваць дабрабытам бацькі ды той жа Флоры і вашых слуг. Урэшце, падумай, колькі ты, маючы такое шляхетнае сэрцайка, магла б зрабіць дабра, каб распараджалася значным маёнткам.
- Але ж, цётачка, маршалак гідкі. Яму патрэбна не жонка, а нянька, каб выцірала сліну.
- Я не настойваю на маршалку, дык барон…
- Барон яшчэ старэй, ён фарбуецца, румяніцца, і ў яго нейкія плямы на руках.
Графіня паднялася з канапы.
- Не хачу цябе пераконваць, мая дарагая, я не сваха. Гэтым займаецца пані Мэлітан. Я толькі нагадваю, што твайго бацьку чакае катастрофа.
- Але ж мы маем камяніцу.
- Якую прададуць найпазней пасля Яна ды так, што нават сума твайго пасагу прападзе.
- Чаму? Дом, які каштаваў сто тысяч, прададуць за шэсцьдзясят?..
- Ён не варты больш, бо бацька пераплаціў за яго. Я ведаю гэта ад будаўнічага, ён аглядаў яго па даручэнні Кшэшоўскае.
- Дык, зрэшты, маем сервіз… срэбра... - абурылася панна Ізабэла, сціскаючы рукі.
Графіня некалькі разоў пацалавала яе.
- Дарагое, каханае дзіця, - казала яна і ўсхліпвала, - чаму ж гэта ўласна мне трэба гэтак раніць тваё сэрца!.. Дык слухай… У бацькі ёсць яшчэ даўгі па вэксалях, нейкіх пару тысяч рублёў. Вось тыя даўгі… ты слухаеш?.. тыя даўгі нехта скупіў… некалькі дзён таму, у канцы сакавіка. Мы мяркуем, што гэта зрабіла Кшэшоўская…
- Што за нікчэмнасць! - прашаптала панна Ізабэла. - Але няма чаго гаварыць пра яе… Каб заплаціць некалькі тысяч рублёў, дастаткова майго сервіза і срэбра.
- Яны каштуюць значна больш, але хто сёння купіць такія дарагія рэчы?
- Усё ж я паспрабую, - узрушана казала панна Ізабэла. - Папрашу пані Мэлітан, яна мне дапаможа…
- Падумай, аднак, ці не шкада табе гэтых прыгожых памятак.
Панна Ізабэла засмяялася.
- Ах, цётачка… Мне вагацца паміж продажам сябе і сервізу?.. Забраць нашу мэблю я ні за што не дазволю… Ах, гэтая Кшэшоўская… гэты выкуп вэксаляў… якая брыдота!
- Ну, можа, яшчэ і не яна.
- Дык, хіба, знайшоўся нейкі новы непрыяцель, горшы за яе.
- Можа, гэта цётка Ганарата, - супакойвала яе графіня, - ці я ведаю? Можа, яна хоча дапамагчы Тамашу, але каб той адчуў пагрозу. Ну, заставайся здаровая, маё каханае дзіця, adieu…
На гэтым скончылася размова на польскай мове, густа перасыпаная французскаю, што рабіла яе падобнаю да твару ў рабацінні.
VI. ЯК НОВЫЯ ЛЮДЗІ З'ЯЎЛЯЮЦЦА НА СТАРЫМ ДАЛЯГЛЯДЗЕ
Пачатак красавіка - гэта тая пара года, што служыць пераходам ад зімы да вясны. Снег ужо растаў, але яшчэ не відно зеляніны. Дрэвы чорныя, траўнікі шэрыя і неба шэрае: яно падобнае да мармуру са срэбнымі і залацістымі прожылкамі.
Пятая гадзіна надвячорку. Панна Ізабэла сядзіць у сваім кабінеце і чытае новы раман Заля " Une page d'amour" [63] . Чытае яна няўважліва, штохвілінна падымае вочы, глядзіць у акно і думае нешта такое: галіны дрэваў чорныя, а неба шэрае. Зноў чытае, разглядае кабінет і зноў абыякава адзначае, што блакітная абіўка мэблі і яе блакітны шлафрочак маюць нейкае шэрае адценне, а фестоны белае фіранкі падобныя да вялікіх ледзяшоў. У тую ж хвіліну яна забывае, пра што думала, і пытае сама ў сябе: "Пра што гэта я думала? А, праўда, пра велікодную квесту... " [64] І раптам з'яўляецца жаданне праехацца ў карэце, але адразу ж ёй робіцца крыўдна, што неба гэткае шэрае, а залацістыя прожылкі на ім такія вузенькія... Мучыць яе нейкае трымценне, нейкае няяснае чаканне, але яна сама не разумее, чаго чакае: ці каб хмары разышліся, ці каб увайшоў лёкай і падаў ліст з запрашэннем на велікодную квесту. Ужо так мала часу засталося, а яе яшчэ не клікалі.
Яна зноў чытае раман, той раздзел, калі ў зорную ноч пан Рамбо рамантаваў паламаную ляльку малое Жанны. Элен залівалася слязьмі ад беспрычыннае тугі, а абат Жуў раіў ёй, каб выйшла замуж. Панна Ізабэла адчувае гэтую тугу і, хто ведае, каб у той момант на небе паказаліся зоркі замест хмар, ці не заплакала б яна гэтаксама, як Элен. Ужо так мала дзён засталося да квесты, а яе не клічуць. Тое, што паклічуць, яна ведае, але чаго яны марудзяць?..
"Бывае, што кабеты, якія, здаецца, так горача шукаюць Бога, - гэта няшчасныя істоты, сэрца якіх поўнае жарсці. Яны ідуць у касцёл, каб там абагаўляць мужчыну," - казаў абат Жуў.
"Пачцівы абат, як ён стараўся супакоіць гэтую няшчасную Элен!" - думае панна Ізабэла і раптам адкладае кніжку. Абат Жуў нагадаў ёй, што яна ўжо два месяцы гафтуе пас для касцельнага званка і яшчэ не скончыла. Яна падымаецца з фатэля і падсоўвае да акна столік з пяльцамі, скрыначкаю рознакаляровага ядвабу і ўзорам, потым развінае пас і пачынае рупліва вышываць на ім ружы і крыжы. Пад уплывам працы ў сэрцы абуджаецца надзея. Хто гэтак, як яна, служыць касцёлу, той не можа быць забыты падчас велікоднае квесты. Яна выбірае ядвабную нітку, зацягвае яе ў іголку і шые далей. Вока бегае ад узору да гафту, рука ходзіць угору-ўніз, а ў думках пачынае нараджацца пытанне пра касцюм на квесту і ўбор на Вялікдзень. Гэтае пытанне хутка забірае ўсю яе ўвагу, туманіць вочы і затрымлівае руку. Сукня, капялюш, накідка і парасон - усё павінна быць новае, а ўжо так мала часу засталося, і не толькі нічога не замоўлена, але нават не абрана!..
Тут яна прыгадвае, што яе сервіз і срэбра ўжо ў ювеліра, што нават знайшоўся нейкі пакупнік, і сёння або заўтра яго прададуць. Панна Ізабэла адчувае, як сціскаецца сэрца, бо ёй шкада сервізу і срэбра, але робіцца крыху лягчэй, калі яна згадвае пра квесту і новыя строі. Трэба, каб яны былі вельмі прыгожыя, але якія?..
Яна адсоўвае пяльцы і са століка, на якім ляжаць Шэкспір, Дантэ, альбом еўрапейскіх славутасцяў, а таксама некалькі часопісаў, бярэ " La Moniteur de la Mode" ды пачынае гартаць з найвялікшаю засяроджанасцю. Вось убор для абедаў, вось веснавыя ўборы паненкам, паннам, сталым кабетам, маладзіцам ды іх маткам, а вось сукні на візіты, прыёмы, шпацыры, вось шэсць новых капелюшоў рознае формы, з дзясятак тканін, мноства колераў… Што ж тут абраць? Божа!.. Не варта прымаць рашэнне без папярэдняе нарады з паннай Фларэнтынай і з мадысткаю…
Панна Ізабэла незадаволена адкладае модны часопіс і ўладкоўваецца ў шэзлонгу напаўлежачы. Рукі, складзеныя як на малітву, яна абапірае на парэнчы, галаву схіляе на рукі, і глядзіць на неба летуценнымі вачыма. Квеста на Вялікі Тыдзень, новыя ўборы, хмары на небе - усё мяшаецца ў яе галаве, але верх бярэ шкадаванне сервізу і лёгкі сорам за тое, што прадае яго.
"Ах, нічога!" - кажа яна сама сабе і зноў прагне, каб хмары разышліся хоць на хвіліну. Але хмары наплываюць яшчэ больш, а ў сэрцы ўзмацняюцца туга, сорам і непакой. Позірк яе падае на столік каля шэзлонга і на малітоўнік, апраўлены ў слановую косць. Панна Ізабэла бярэ ў рукі кнігу і паволі, старонка за старонкаю, пачынае шукаць малітву " Acte de résignation" [65] , знаходзіць яе і пачынае чытаць:
" Que votre nom soit béni à jamais, bien qui avez voulu m'éprover par cette peine" [66] . Пакуль яна чытае, неба святлее, а пры апошніх словах: " …et d'attendre en paix votre divin secours" [67] - хмары разыходзяцца, і паказваецца лапік яснае сінечы. Кабінет панны Ізабэлы напаўняецца святлом, а душа яе - спакоем. Цяпер яна ўжо не сумняваецца, што малітва пачутая, і ў яе будзе самы прыгожы ўбор ды самы лепшы касцёл для квесты.
У гэты момант дзверы кабінета ціха адчыняюцца. На парозе з'яўляецца панна Фларэнтына - высокая, апранутая ў чорнае, нясмелая - яна трымае двума пальцамі ліст і ціха кажа:
- Ад пані графіні.
- Ах, гэта з нагоды квесты, - адказвае панна Ізабэла з чароўнаю ўсмешкаю. - Ты цэлы дзень не заходзіла да мяне, Флора.
- Не хачу табе перашкаджаць.
- Нудзіцца?.. - пытае панна Ізабэла. - Хто ведае, ці не весялей было б нам нудзіцца ў адным пакоі.
- Ліст… - кажа нясмелая асоба ў чорнай сукенцы і працягвае яго панне Ізабэле.
- Я ведаю, пра што ён, - спыняе яе панна Ізабэла. - Пасядзі трохі ў мяне і, калі не справіць гэта табе клопату, прачытай мне гэты ліст.
Панна Фларэнтына нясмела сядае ў фатэль, далікатна бярэ са століка ножык і з вялікаю асцярожнасцю разразае канверт. Яна кладзе на столік ножык, потым - канверт, разгортвае паперу і ціхім меладычным голасам чытае ліст, напісаны па-французску:
"Дарагая Бэла! Прабач, што звяртаюся ў справе, вырашаць якую маеце права толькі ты і твой бацька. Я ведаю, дарагое дзіця, што ты пазбываешся сервізу і срэбра, бо сама, зрэшты, мне пра гэта казала. Ведаю я таксама і тое, што знайшоўся пакупнік, які прапануе вам пяць тысяч рублёў, а гэта, паводле майго меркавання, мала, хоць у цяперашні час цяжка спадзявацца на большае. Пасля размовы, аднак, наконт гэтага з Кшэшоўскаю, я пачынаю непакоіцца, каб цудоўныя фамільныя каштоўнасці не перайшлі ў нявартыя іх рукі.
Мне б хацелася гэта прадухіліць, дык я прапаную табе, калі згодзішся, тры тысячы рублёў пазыкі пад заклад памянёнага сервізу і срэбра. Мяркую, што цяпер лепш яму захоўвацца ў мяне, калі твой бацька мае такія клопаты. Забраць зможаш, калі захочаш, а ў выпадку маёй смерці нават не трэба будзе вяртаць пазыку.
Я не навязваюся, а толькі прапаную. Разваж, як табе лепш, але перадусім падумай пра наступствы.
Наколькі я цябе ведаю, табе балюча было б пачуць, што нашыя фамільныя каштоўнасці ўпрыгожваюць стол нейкага банкіра або сталі часткаю пасагу ягонае дачкі.
Дасылаю табе тысячу пацалункаў.
Яанна.
Р. S. Уяві сабе, якое шчасце напаткала мой прытулак. Учора, калі я была ў краме гэтага славутага Вакульскага, дык закінула слоўца пра невялікае ахвяраванне сіротам. Спадзявалася на якія рублёў дзесяць-дваццаць, а ён, ці паверыш? ахвяраваў мне тысячу, літаральна - тысячу рублёў, ды яшчэ сказаў, што не наважыўся б скласці меншае сумы ў мае рукі. Некалькі такіх Вакульскіх, і, адчуваю, што ў старасці я зрабілася б дэмакраткаю".
Панна Фларэнтына прачытала ліст і баялася падняць ад яго вочы. Нарэшце яна наважылася і паглядзела: панна Ізабэла сядзела ў шэзлонгу збялелая са сціснутымі рукамі.
- Што скажаш, Флора? - запыталася яна праз хвіліну.
- Я думаю, - ціха адказала тая, - што пані графіня ў пачатку ліста трапна вызначыла магчымасць свайго ўдзелу ў гэтай справе.
- Якая знявага! - прашаптала панна Ізабэла, нервова пастукваючы рукою па шэзлонгу.
- Знявага ў тым, каб прапанаваць тры тысячы рублёў пад заклад срэбра, і гэта ў той час, калі нехта чужы прапануе пяць тысяч… Іншай я не бачу.
- Як яна ставіцца да нас… Мы, хіба, сапраўды ўсё страцілі…
- Але ж, Бэла!.. - ажывілася панна Фларэнтына. - Якраз гэты прыкры ліст і даводзіць, што не страцілі ўсяго. Хоць цётка і паказвае нязносны характар, але яна ўмее ашчаджаць гора. Калі б вам пагражала галеча, вы б знайшлі ў ёй спагадлівую і далікатную суцяшальніцу.
- Дзякуй, абыдуся.
- І баяцца няма чаго. Заўтра мы атрымаем пяць тысяч рублёў, якіх хопіць на гаспадарчыя выдаткі на паўгода… ці хоць на квартал. Праз некалькі месяцаў…
- Прададуць з аўкцыёну нашу камяніцу…
- Звычайная фармальнасць, вось і ўсё. Нават на карысць вам, бо цяпер камяніца толькі абцяжарвае. Ну, і па цётцы Гартэнзіі ты атрымаеш у спадчыну каля ста тысяч рублёў. Зрэшты, - дадала пасля паўзы панна Фларэнтына, падымаючы бровы, - я таксама не ведаю, што і думаць, бо ў твайго бацькі магло застацца яшчэ шмат грошай. Усе так мяркуюць…
Панна Ізабэла прыўзнялася ў шэзлонгу і ўзяла панну Фларэнтыну за руку.
- Флора, - сказала яна ціха, - каму ты гэта кажаш?.. Дык ты і праўда лічыш мяне за паненку на выданні, якая нічога не бачыць і нічога не разумее?.. Думаеш, я не ведаю, - скончыла яна яшчэ цішэй, - што ўжо цэлы месяц грошы на ўтрыманне дому ты пазычаеш у Мікалая…
- Можа, бацька якраз і хоча гэтага…
- Можа, ён хоча таксама, каб ты кожную раніцу падкладала яму некалькі рублёў у партманетку?
Панна Фларэнтына зірнула ёй у вочы і паківала галавою.
- Ты шмат ведаеш, - адказала яна, - але не ўсё. Ужо два тыдні, можа, дзён з дзесяць, я бачу, што ў бацькі пачало з'яўляцца рублёў па пятнаццаць…
- Дык ён бярэ напавер…
- Не. Бацька ніколі не пазычае ў горадзе. Кожны крэдытор прыходзіць з грашыма сюды і ў яго кабінеце атрымлівае распіску пад працэнты. Табе гэта невядома было.
- Дык адкуль жа ў яго грошы?
- Я не ведаю. Бачу, што ёсць, і чую, што яны заўсёды ў яго былі.
- Чаму ж ён тады дазваляе прадаваць срэбра? - упарта дапытваецца панна Ізабэла.
- Можа, хоча пазлаваць радню.
- А хто выкупіў ягоныя вэксалі?
Панна Фларэнтына развяла рукі.
- Не Кшэшоўская выкупіла іх, - адказала яна, - гэта я ведаю дакладна. Дык, альбо цётка Гартэнзія, альбо…
- Альбо?
- Альбо сам бацька. Ты ж ведаеш, чаго ён толькі не зробіць, каб растрывожыць радню, а потым пасмяяцца…
- Навошта ж яму мяне, нас трывожыць?
- Ён думае, што ты спакойная. Дачка мусіць цалкам давяраць бацьку.
- Ах, так!.. - ціха прамовіла панна Ізабэла і задумалася.
Апранутая ў чорнае кузіна павольна паднялася з фатэля і ціхенька выйшла.
Панна Ізабэла ізноў пачала глядзець на свой пакой, які падаўся ёй выцвілым, на чорныя галіны, якія хісталіся за вакном, на пару вераб'ёў, якія шчабяталі, магчыма, пра пабудову гнязда, на неба, якое зрабілася аднастайна шэрым без адзінае яснае прожылкі. У яе памяці ізноў абудзіліся пытанні пра квесту і новыя ўборы, але яны здаліся ёй такімі дробнымі і такімі ледзьве не смешнымі, што, думаючы пра гэта, яна злёгку паціснула плячыма.
Непакоілі яе іншыя пытанні: можа, сапраўды, аддаць сервіз графіні, і - адкуль у бацькі грошы? Калі ён меў іх і раней, дык навошта дазволіў пазычаць у Мікалая?.. А калі не меў, дык якая крыніца цяперашніх ягоных прыбыткаў?.. Калі яна аддасць сервіз і срэбра цётцы, дык страціць магчымасць прадаць за добрыя грошы, а калі прадасць за пяць тысяч, дык фамільныя каштоўнасці, сапраўды, могуць трапіць у нявартыя рукі, як і пісала графіня.
Раптам гэтая плынь думак была перарваная: яе чуйнае вуха ўлавіла гукі з дальніх пакояў. Гэта былі мужчынскія крокі: размераныя, спакойныя. У салоне іх крыху прыглушаў дыван, у сталовым пакоі гук узмацніўся, а ў яе спальні - прыцішыўся, нібы нехта ступаў на пальцах.
- Прашу, тата, - азвалася панна Ізабэла, калі пачула стук у дзверы.
Увайшоў пан Тамаш. Яна прыўзнялася на шэзлонгу, але бацька не дазволіў ёй устаць. Ён абняў яе, пацалаваў у галаву і, перад тым як сесці каля яе, кінуў вокам у вялікае люстра на сцяне. Угледзеў там свой прыгожы твар, сівыя вусы, беззаганны цёмны жакет, адпрасаваныя штаны - быццам толькі што ад краўца - і ўпэўніўся, што ўсё добра.
- Я чуў, - сказаў ён дачцэ з усмешкаю, - што паненка атрымлівае карэспандэнцыю, якая псуе ёй настрой.
- Ах, тата, каб ты ведаў, якім тонам загаварыла цётка…
- Відавочна, тонам асобы, хворай на нервы. Ты за гэта не павінна на яе крыўдаваць.
- Каб толькі крыўда. Я баюся, што яна мае рацыю, і што наша срэбра сапраўды можа трапіць на стол нейкага банкіра.
Яна прытулілася галавою да бацькавага пляча. Пан Тамаш міжволі зіркнуў у невялікае люстэрка на століку і адзначыў, што яны разам у гэтую хвіліну ствараюць вельмі прыгожую кампазіцыю. Асабліва выразны быў кантраст паміж трывогаю на твары дачкі і ягоным уласным спакоем. Ён усміхнуўся.
- Сталы банкіраў!.. - паўтарыў ён. - Срэбра нашых продкаў бывала ўжо на сталах татараў, казакоў, бунтаўнікоў сялян, і гэта не толькі не зашкодзіла нашаму гонару, але нават прынесла славу. Хто змагаецца - той рызыкуе ўсё страціць.
- Трацілі з-за вайны і на вайне, - заўважыла панна Ізабэла.
- А цяпер няма вайны?.. Змянілася толькі зброя: замест касы або ятагана змагаюцца рублём. Яанна добра гэта разумела, калі прадавала не сервіз, а спадчынную сядзібу, або калі загадала разабраць на пабудову пуні руіны замку.
- Дык мы пераможаныя!.. - ціха прамовіла панна Ізабэла.
- Не, дзіця, - запярэчыў пан Тамаш і выпрастаўся. - Мы толькі цяпер пачынаем трыумфаваць і, бадай, ці не гэтага баіцца мая сястра і яе групоўка. Яны так моцна заснулі, што іх палохае кожная праява жыццёвае сілы, кожны мой адважны крок, - дадаў ён нібы сам сабе.
- Твой, тата?
- Так. Яны думалі, што я буду прасіць у іх дапамогі. Сама Яанна ахвотна зрабіла б мяне сваім павераным. А я падзякаваў ім за пенсію і зблізіўся з мяшчанствам. Тыя людзі сталі паважаць мяне, і гэта турбуе нашых. Яны спадзяваліся, што я сыду на другі план, а бачаць, што магу выйсці на першы.
- Ты, тата?
- Я. Маўчаў дагэтуль, бо не меў адпаведных выканаўцаў. А цяпер я знайшоў такога, што зразумеў мае ідэі, і пачынаю дзейнічаць.
- Хто ж гэта? - запыталася панна Ізабэла, здзіўлена пазіраючы на бацьку.
- Нейкі Вакульскі, купец, жалезны чалавек. З яго дапамогаю я збяру нашае мяшчанства, арганізую таварыства гандлю з Усходам і гэтак падыму прамысловасць…
- Ты, тата?
- І тады пабачым, хто выйдзе наперад, хоць бы падчас магчымых выбараў у гарадскую раду…
Панна Ізабэла слухала гэта з вялікімі вачыма.
- А ці той чалавек, - прамовіла яна ціха, - пра якога ты гаворыш, тата, не авантурыст, не аферыст які-небудзь?..
- Дык ты яго не ведаеш? - спытаў пан Тамаш. - Ён, між іншым, адзін з нашых купцоў.
- Краму я ведаю, вельмі багатая, - казала панна Ізабэла задуменна. - Ёсць там стары крамнік, які выглядае крыху дзівакавата, але ён надзвычай ветлівы… Ах, здаецца, некалькі дзён таму я пабачыла і гаспадара… Падобны да дзікуна…
- Вакульскі дзікун?.. - здзівіўся пан Тамаш. - Ён сапраўды трымаецца крыху нацягнута, але вельмі далікатны.
Панна Ізабэла страсянула галавою.
- Непрыемны чалавек, - адказала яна жвава. - Цяпер я прыгадала… Калі была ў аўторак у краме, дык спытала ў яго, колькі каштуе веер. Трэба было бачыць, як ён зірнуў на мяне! Нічога не адказаў, а толькі выцягнуў сваю вялізную чырвоную руку да крамніка (досыць элегантнага хлопца) і злосна прабурчаў: пане Мараўскі ці Мрачэўскі (я ўжо не памятаю), пані пытаецца пра кошт веера. А… нецікавага знайшоў тата супольніка!.. - засмяялася панна Ізабэла.
- Шалёнай энергіі чалавек, жалезны чалавек, - адказаў пан Тамаш. - Яны такія. Ты іх пабачыш, бо я збіраюся арганізаваць дома некалькі нарадаў. Усе арыгіналы, але гэты самы арыгінальны.
- Тата збіраецца прымаць гэтых паноў?..
- Мушу парадзіцца з некаторымі з іх. А што да нашых, - дадаў ён, гледзячы дачцэ ў вочы, - магу цябе запэўніць, калі яны даведаюцца, хто ў мяне бывае, дык ніхто не праміне ўжо нашага салону.
У гэты момант увайшла панна Фларэнтына і запрасіла на абед. Пан Тамаш падаў руку дачцэ, і яны ўтраіх перайшлі ў сталовы пакой, дзе ўжо стаяла супніца, а побач - Мікалай, апрануты ў фрак з шырокім белым гальштукам.
- Рассмяшыла мяне Бэла, - сказаў пан Тамаш, звяртаючыся да кузіны, якая налівала суп. - Уяві сабе, Флора, што Вакульскі зрабіў на яе ўражанне дзікуна. Ты ведаеш яго?
- Хто ж цяпер не ведае Вакульскага, - адказала панна Фларэнтына і падала Мікалаю талерку для пана. - Ну, ён не выглядае элегантна, але робіць уражанне…
- Пня з чырвонымі рукамі, - зарагатала панна Ізабэла.
- Ён мне нагадвае Тросці, памятаеш, Бэла, таго палкоўніка ў Парыжы, - сказаў пан Тамаш.
- А мне статую гладыятара ў момант трыумфу, - меладычна прамовіла панна Фларэнтына. - Памятаеш, Бэла, таго ў Фларэнцыі - з узнятым мячом? Твар суровы, нават дзікі, але прыгожы.
- А чырвоныя рукі?.. - спытала панна Ізабэла.
- Ён адмарозіў іх у Сібіры, - са значэннем сказала панна Фларэнтына.
- Што ж ён там рабіў?
- Пакутаваў за парывы маладосці, - адказаў пан Тамаш. - Гэта можна яму прабачыць.
- Ах, дык ён герой!..
- І мільянер, - дадала панна Фларэнтына.
- І мільянер? - перапытала панна Ізабэла. - Я пачынаю верыць, што тата зрабіў добры выбар, прымаючы яго супольнікам. Хоць…
- Хоць?.. - паўтарыў бацька.
- Што скажуць у свеце пра гэтую суполку?
- Хто мае сілу ў руках, у таго свет ля ног.
Мікалай якраз падаваў паляндвіцу, як з вітальні пачуўся званок. Стары слуга выйшаў і праз хвіліну вярнуўся з лістом на срэбным, а можа, і пасярэбраным падносе.
- Ад пані графіні, - паведаміў ён.
- Табе, Бэла, - сказаў пан Тамаш, які ўзяў ліст. - Дазволь мне пракаўтнуць гэтую новую пілюлю замест цябе.
Ён распячатаў ліст, пачаў яго чытаць і са смехам падаў яго панне Ізабэле.
- Вось, - выгукнуў ён, - уся Яанна ў гэтым лісце. Нервы, адны нервы!..
Панна Ізабэла адсунула ад сябе талерку і з непакоем прабегла ліст вачыма. Паступова яе твар праяснеў.
- Слухай, Флора, - сказала яна, - бо гэта цікава, што піша цётка:
"Дарагая Бэла! Забудзь, анёлак, пра мой папярэдні ліст. Зрэшты, мяне зусім не абыходзіць твой сервіз, а калі будзеш ісці замуж, знойдзем табе іншы. Але мне галоўнае, каб ты квеставала толькі са мною, і менавіта пра гэта я збіралася напісаць табе ў папярэднім лісце, а не пра сервіз. Бедныя мае нервы! Калі не хочаш іх дарэшты расстроіць, дык мусіш згадзіцца на маю просьбу.
Труна Гасподняя ў нашым касцёле будзе цудоўная. Мой пачцівы Вакульскі дае фантан, штучных птушак, катрынку, якая будзе граць адны класічныя рэчы і шмат дыванаў. Гозэр [68] дашле кветкі, аматары наладзяць канцэрт - арган, скрыпка, віяланчэль і спевы. Я ў захапленні, але калі б сярод усіх гэтых цудаў не было цябе, я б захварэла. Дык згода?.. Абдымаю і цалую цябе тысячу разоў, з любоўю, цётка Яанна.
Postscriptum. Заўтра едзем у краму замовіць табе веснавы касцюм. Памерла б, каб ты яго не прыняла".
Панна Ізабэла ззяла. Гэты ліст быў ажыццяўленнем усіх яе надзей.
- Вакульскі непараўнальны! - рагатаў пан Тамаш. - Штурмам здабыў Яанну, якая не толькі не будзе выгаворваць мне за супольніка, але гатовая нават змагацца за яго са мною.
Мікалай падаў куранят.
- Ён мусіць, аднак, быць геніяльным чалавекам, - заўважыла панна Фларэнтына.
- Вакульскі?.. Ну не, - запярэчыў пан Тамаш. - Гэта чалавек шалёнае энергіі, але што тычыцца таленту камбінавання, дык я не скажу, каб ён ім валодаў.
- Мне здаецца, ён даводзіць гэта.
- Усё даводзіць толькі яго энергію, - адказаў пан Тамаш. - Здольнасць да камбінавання, геніяльны розум пазнаецца па іншым, хоць бы… па картачнай гульні. Я з ім даволі часта гуляю ў пікету, дзе неабходна камбінаваць. У выніку я прайграў нешта ад васьмі да дзесяці рублёў, а выйграў каля сямідзесяці, хоць і не запісваюся ў геніі! - дадаў ён сціпла.
Панна Ізабэла выпусціла відэлец. Яна збялела і схапілася за галаву з ціхім стогнам: "А!.. А!.."
Бацька і панна Фларэнтына падхапіліся з крэслаў.
- Што з табою, Бэла?.. - устрывожана запытаўся пан Тамаш.
- Нічога, - адказала яна, падымаючыся з-за стала. - Мігрэнь. Ужо гадзіну я адчуваю, як яна пачынаецца… Гэта нічога, тата…
Яна пацалавала бацьку ў руку і пайшла ў свой пакой.
- Раптоўная мігрэнь мусіла б зараз жа і суняцца, - сказаў пан Тамаш. - Ідзі да яе, Флора. Я ненадоўга выйду ў горад, бо мушу пабачыцца з некалькімі асобамі, але вярнуся рана. А ты паклапаціся пра яе, каханая Флора, я прашу цябе пра гэта, - працягваў пан Тамаш са спакойнаю фізіяноміяй чалавека, без загаду або просьбы якога нічога добрага не можа дзеяцца на свеце.
- Зараз я пайду да яе, толькі ўпарадкую тут усё, - адказала панна Фларэнтына, якой лад у доме быў справаю больш важнаю, чым мігрэнь, чыя б яна не была.
Ужо змрок агарнуў зямлю… Панна Ізабэла зноў адна ў сваім кабінеце. Яна ўпала на шэзлонг і прыкрыла рукамі вочы. З-пад каскаду тканіны, якая сплывала аж да падлогі, вытыркнуўся яе вузкі пантофель ды край панчохі, але гэтага ніхто не бачыць, і яна сама гэтага не заўважае. У гэтую хвіліну яе душу зноў апаноўвае гнеў, крыўда і сорам. Цётка яе перапрасіла, яна будзе квеставаць у самым лепшым касцёле, і ў яе будзе самы прыгожы ўбор, але, нягледзячы на ўсё, яна няшчасная… Яе адчуванні падобныя да тых, калі б у салоне, поўным людзей, яна, увайшоўшы, раптам заўважыла на сваім новым уборы вялізную тлустую пляму брыдкага колеру, нібы сукня запэцкалася дзесьці на кухонных сходах. Ад гэтай агіднай думкі ёй робіцца моташна.
Якое жахлівае становішча!.. Ужо месяц яны пазычаюць ва ўласнага лёкая, і ўжо каля дзесяці дзён яе бацька на свае дробныя выдаткі выйграе грошы ў карты… Выйграваць можна, панове выйграюць тысячы, але - не на асноўныя патрэбы, і перадусім не ў купцоў. Ах, каб можна было, яна б кінулася бацьку ў ногі і маліла не гуляць з гэтымі людзьмі, прынамсі, цяпер, калі ў іх такое цяжкае матэрыяльнае становішча. Праз некалькі дзён, калі атрымае грошы за свой сервіз, яна сама ўручыць бацьку некалькі сотняў рублёў, і папросіць прайграць іх таму пану Вакульскаму, каб аддзячыў яму яшчэ больш шчодра, чым яна сама аддзячыць Мікалаю за іхнія даўгі.
Але ці можна ёй гэтак рабіць і нават казаць пра гэта бацьку?..
"Вакульскі?.. Вакульскі?.. - шэпча панна Ізабэла. - Хто ж такі гэты Вакульскі, што сёння так нечакана паказаўся ёй з розных бакоў, у розных постацях. Якія ў яго справы з цёткаю, з бацькам?.."
І тут яна прыгадвае, што ўжо некалькі тыдняў чуе пра гэтага чалавека. Нейкі купец нядаўна ахвяраваў пару тысяч рублёў на дабрачыннасць, але яна забылася: гандлюе той дамскімі строямі ці футрамі. Потым казалі, што таксама нейкі купец падчас балгарскае вайны зарабіў шмат грошай, толькі яна не звярнула ўвагі, ці зарабіў шавец, у якога яна замаўляе чаравікі, ці яе цырульнік? А цяпер ужо ёй робіцца ясна, што той купец, які даў грошы на дабрачыннасць, і той, які зарабіў цэлы капітал - гэта адна асоба, што гэта якраз той Вакульскі, які яе бацьку прайграе ў карты і якога цётка, вядомая сваёй ганарлівасцю графіня, называе: "Мой пачцівы Вакульскі!.."
Яна нават прыгадвае сабе твар гэтага чалавека, які ў краме не пажадаў размаўляць з ёю, а толькі панура глядзеў, схаваўшыся за вялізныя японскія вазоны. Як ён на яе глядзеў…
Аднойчы ў парыве свавольства яна разам з паннай Фларэнтынай зайшла ў цукерню на кубачак шакаладу. Яны селі пры століку ля вакна, за якім сабраліся малыя галадранцы. Дзеці глядзелі на яе, на шакалад і на пірожныя з засяроджанай прагнасцю галодных звяркоў, і гэты купец гэтак жа на яе глядзеў.
Дрыжыкі прабеглі па скуры панны Ізабэлы. І ён можа стаць супольнікам яе бацькі?.. Супольнікам у якой справе?.. Як яе бацьку прыйшло ў галаву ствараць нейкае гандлёвае таварыства, выдумляць нешта такое, пра што ён ніколі раней нават не марыў?.. Ён хоча з дапамогаю мяшчанства стаць наперадзе арыстакратыі, хоча, каб яго абралі ў гарадскую раду, якой не было і няма?..
Але ж гэты Вакульскі, сапраўды, нейкі ці аферыст, ці махляр, якому патрэбна гучнае прозвішча дзеля шыльды. Бывалі такія выпадкі. Колькі ж цудоўных прозвішчаў нямецкае ды венгерскае шляхты ўблыталася ў вір гандлёвых аперацый, яна нават не разумее якіх, ды і бацька, хіба, не больш за яе.
Ужо зусім сцямнела. На вуліцы запаліліся ліхтары, іх святло трапляла ў кабінет панны Ізабэлы, малюючы на столі раму вакна і складкі фіранкі. Гэта нагадвала крыж на ясным фоне, які паволі засланяе хмара.
"Дзе гэта я бачыла такі крыж, такую хмару і святло?.." - задумалася панна Ізабэла. Яна пастаралася прыгадаць краявіды, што давялося бачыць, і ёй пачало нешта мроіцца.
Ёй здавалася, што яна едзе каляскаю па нейкай знаёмай мясцовасці. Наваколле нагадвае вялізны пярсцёнак, які ствараюць лясы і зялёныя горы, а яе каляска знаходзіцца на беразе пярсцёнка і з'язджае ўніз. А ці з'язджае яна? Бо нікуды не набліжаецца і ні ад чаго не аддаляецца, нібы стаіць на месцы. Але ўсё ж з'язджае, бо пра гэта сведчыць сонечны водбліск на лакіраванай паверхні каляскі, які, торгаючыся, паволі ссоўваецца назад. Зрэшты, чуваць ляскатанне… Гэта ляскатанне брычкі на вуліцы?.. Не, гэта грукочуць машыны, якія працуюць дзесьці ў глыбіні гэтага пярсцёнка з гор і лясоў. Відно там, унізе, нават нібы возера чорнага дыму і белае пары, ахопленае рамаю зеляніны.
Цяпер панна Ізабэла заўважае бацьку, ён сядзіць каля яе і ўважліва разглядае свае пазногці, час ад часу кідаючы вокам на краявід. Каляска па-ранейшаму стаіць на беразе пярсцёнка нібы нерухома, толькі водбліск сонца на лакіраваных дзверцах паволі пасоўваецца назад. Гэты ўяўны спачын або, можа, таемны рух надта непакоіць панну Ізабэлу. "Мы едзем ці стаім?" - пытае яна ў бацькі. Але бацька нічога не адказвае, нібы не заўважае яе. Ён разглядае свае дагледжаныя пазногці і часам кідае позірк на наваколле…
Потым (каляска па-ранейшаму трасецца і чуваць ляскатанне колаў) з глыбіні возера, поўнага чорнага дыму і белае пары, вынырвае да поясу постаць нейкага чалавека. У яго коратка стрыжаныя валасы, смуглявы твар, які нагадвае Тросці, палкоўніка стральцоў (а можа, гладыятара з Фларэнцыі?), і вялізныя чырвоныя рукі. Апрануты ён у засмоленую кашулю з падкасанымі вышэй локця рукавамі. У левай руцэ, прыціснутай да грудзей, у яго карты, раскінутыя веерам, а ў правай, узнятай над галавою, ён трымае адну карту, відавочна, каб кінуць яе на сядзенне каляскі. Рэшта постаці губляецца сярод дыму.
"Што ён робіць, тата?" - пытае спалоханая панна Ізабэла.
"Гуляе са мною ў пікету", - адказвае бацька, які таксама трымае ў руках карты.
"Але ж гэта страшны чалавек, тата!"
"Нават такія не робяць нічога кепскага кабетам," - адказвае пан Тамаш.
Толькі цяпер панна Ізабэла заўважае, што чалавек у кашулі глядзіць на яе нейкім асаблівым позіркам, па-ранейшаму трымаючы карту над галавою. Клубы дыму і пары ў даліне момантамі закрываюць ягоную расшпіленую кашулю ды суровае аблічча, хаваюць яго, ужо няма яго. Толькі сярод дыму пабліскваюць ягоныя вочы, а па-над дымам -- аголеная да локця рука. І карта.
"Што значыць гэтая карта, тата?" - пытае яна бацьку.
Але бацька спакойна глядзіць ва ўласныя карты і нічога не адказвае, быццам не бачыць яе.
"Калі ж мы нарэшце выедзем адсюль?.."
Але, хоць каляска трасецца, а сонца, якое адбіваецца ў дзверках, пасоўваецца назад, па-ранейшаму пад нагамі возера дыму, занураны ў ім чалавек, ягоная рука над галавою і - карта.
Панну Ізабэлу ахоплівае нервовая ўзбуджанасць, яна ліхаманкава стараецца засяродзіць думкі, напружвае памяць, каб адгадаць, што значыць карта, якую трымае гэты чалавек.
Ці гэта грошы, якія той прайграў яе бацьку ў пікету? Хіба, не. Можа, гэта ахвяраванне таварыству дабрачыннасці? І гэта не тое. Можа, тая тысяча рублёў, якую ён даў на цётчын сіроцкі прытулак, ці, можа, гэта чэк на фантан, птушак і дываны для ўпрыгожання Труны Гасподняе?.. Таксама не, нішто з гэтага яе не трывожыла б.
Паступова панну Ізабэлу апаноўвае жах. Можа, гэта вэксалі яе бацькі, якія нядаўна нехта выкупіў?.. Тады, як толькі атрымае грошы за срэбра і сервіз, яна сплаціць гэты доўг у першую чаргу і будзе вольная ад такога крэдытора. Але чалавек, ахутаны дымам, працягвае глядзець ёй у вочы і карты не кідае. Дык, можа... Ах!..
Панна Ізабэла зрываецца з шэзлонга, чапляцца ў цемры за пуфік і дрыжачымі рукамі звоніць. Яна звоніць другі раз - нікога няма, дык выбягае ў вітальню і ў дзвярах спатыкае панну Фларэнтыну. Тая хапае яе за руку і са здзіўленнем пытаецца:
- Што з табою, Бэла?..
Святло ў вітальні крыху вяртае панну Ізабэлу да прытомнасці. Яна ўсміхаецца.
- Прынясі, Флора, лямпу ў мой пакой. Тата дома?
- Хвіліну таму выехаў.
- А Мікалай?
- Зараз вернецца, ён пайшоў аддаць ліст пасланцу. Табе галава баліць мацней? - пытаецца панна Фларэнтына.
- Не, - усміхаецца панна Ізабэла. - Я задрамала, і нешта мне прымроілася.
Панна Фларэнтына бярэ лямпу, і яны разам з кузінаю ідуць у яе кабінет. Панна Ізабэла сядае на шэзлонг, закрывае рукою вочы ад святла і кажа:
- Ведаеш, Флора, я вырашыла не прадаваць сваё срэбра чужым. Сапраўды, можа трапіць Бог ведае ў чые рукі. Прысядзь, будзь ласкавая, да майго стала ды напішы цётцы, што… я прымаю яе прапанову. Няхай яна пазычыць нам тры тысячы рублёў і няхай возьме сервіз і срэбра.
Панна Фларэнтына глядзіць на яе ўражаная і нарэшце адказвае:
- Гэта немагчыма, Бэла.
- Чаму?
- Чвэрць гадзіны таму я атрымала ліст ад пані Мэлітан, што срэбра і сервіз ужо купілі.
- Ужо? Хто іх купіў? - крычыць панна Ізабэла, хапаючы кузіну за руку.
Панна Фларэнтына збянтэжаная.
- Здаецца, нейкі купец з Расіі... - адказвае яна, але чуваць, што кажа няпраўду.
- Ты нешта ведаеш, Флора!.. Прашу цябе, скажы!.. - угаворвае яе панна Ізабэла. На вочы ёй набягаюць слёзы.
- Зрэшты, я табе скажу, толькі захавай гэта ў сакрэце ад бацькі, - просіць кузіна.
- Дык хто?.. Ну, хто ж купіў?..
- Вакульскі, - адказвае панна Фларэнтына.
У панны Ізабэлы вочы імгненна высыхаюць, набіраючы сталёвага бляску. Яна з гневам адпіхвае кузіну, перамервае крокамі свой кабінет, нарэшце сядае ў фатэль насупраць панны Фларэнтыны. Гэта ўжо не спалоханая і знерваваная красуня, а велікасвецкая дама, што збіраецца вынесці прысуд некаму са слуг або нават прагнаць прэч.
- Скажы мне, кузіна, - пытаецца яна прыгожым кантральта, - што за смешную змову задумалі вы супраць мяне?
- Я?.. Змова?.. - паўтарае панна Фларэнтына, прыціскаючы рукі да грудзей. - Не разумею цябе, Бэла…
- Так. Ты, пані Мэлітан і гэты… забаўны герой… Вакульскі…
- Я і Вакульскі?.. - паўтарае панна Фларэнтына. На гэты раз яе здзіўленне такое шчырае, што немагчыма не паверыць.
- Дапусцім, што ты не сярод змоўшчыкаў, - працягвае панна Ізабэла, - але нешта ведаеш…
- Пра Вакульскага я ведаю тое, што і ўсе. У яго ёсць крама, у якой мы купляем, ён зарабіў вялікія грошы на вайне…
- А пра тое, што ён уцягвае тату ў гандлёвую суполку, ты не чула?
Выразныя вочы панны Фларэнтыны робяцца яшчэ большыя.
- Бацьку твайго ўцягвае ў суполку?.. - перапытвае яна, паціскаючы плячыма. - У якую ж суполку можна яго ўцягнуць?..
І ў той жа момант яна спалохалася сваіх слоў…
Панна Ізабэла не можа больш сумнявацца ў яе невінаватасці. Яна зноў некалькі разоў прайшлася па кабінеце, рухаючыся, нібы львіца ў клетцы, і нечакана спытала:
- Скажы мне, прынамсі, што ты думаеш пра гэтага чалавека.
- Я - пра Вакульскага?.. Нічога я пра яго не думаю, апроч, хіба, што ён шукае папулярнасці і сувязяў.
- Дык дзеля папулярнасці ён ахвяраваў тысячу рублёў на сірот?
- Пэўна. Даў жа ён удвая больш на дабрачыннасць.
- А навошта ён купіў мой сервіз і срэбра?
- Напэўна, каб прадаць з прыбыткам, - адказала панна Фларэнтына. - У Англіі за такія рэчы добра плацяць.
- А навошта… выкупіў вэксалі таты?
- Адкуль ты ведаеш, што гэта ён? З гэтага ён не меў бы аніякае выгады.
- Нічога я не ведаю, - ліхаманкава перабіла яе панна Ізабэла, - але ўсё прадчуваю, усё разумею… Гэты чалавек хоча наблізіцца да нас…
- Ужо, прынамсі, пазнаёміўся з бацькам, - заўважыла панна Фларэнтына.
- Дык ён да мяне хоча наблізіцца!.. - выбухнула панна Ізабэла. - Я зразумела гэта па…
Сорамна ёй было дадаць: "Па ягоным позірку".
- Ці не ставішся ты да яго з прадузятасцю, Бэла?..
- Не. Тое, што я адчуваю цяпер, не прадузятасць, хутчэй, яснабачанне. Ты нават не ўяўляеш сабе, як даўно я ведаю гэтага чалавека, дакладней, як даўно ён мяне пераследуе. Цяпер я прыгадваю, што ўжо год таму не было паказу ў тэатры, не было канцэрта, лекцыі, на якой бы я не спаткала яго, і толькі сёння гэтая… недарэчная фігура здалася мне страшнаю…
Панна Фларэнтына ажно адсунулася разам з фатэлем і ціха прамовіла:
- Дык ты дапускаеш, што ён бы насмеліўся…
- Захапіцца мною?.. - са смехам не дала ёй дагаварыць панна Ізабэла. - Гэта я нават і не падумала б яму забараняць. Я не такая наіўная і не такая прытворна-сціплая, каб не бачыць, што падабаюся… Божа мой! нават слугам… Некалі мяне гэта злавала, як тыя жабракі на вуліцах, што не даюць нам праходу, або стукаюцца ў дзверы ці пішуць лісты з просьбамі дапамагчы. Але цяпер мне сталі зразумелыя словы Збаўцы: "Каму шмат дадзена, ад таго шмат жадаць будуць".
- Зрэшты, - дадала яна, паціскаючы плячыма, - мужчыны так бесцырымонна адорваюць нас сваім замілаваннем, што я не толькі не здзіўляюся, калі бачу іх заляцанні або дзёрзкія позіркі, але, наадварот, дзіўлюся, калі іх няма. Калі ў салоне нехта не гаворыць мне пра свае пачуцці і пакуты, або не маўчыць панура, паказваючы яшчэ большыя пачуцці і пакуты, або не дэманструе мне ледзяной абыякавасці - адзнаку самых моцных пачуццяў і пакутаў, тады я адчуваю, што мне нечага не стае, быццам я забылася веер або насоўку… О, я іх ведаю! Усіх гэтых донжуанаў, паэтаў, філосафаў, герояў, усе гэтыя чуллівыя, бескарыслівыя, зламаныя, рамантычныя або моцныя душы… Ведаю ўвесь гэты маскарад і запэўніваю цябе, што добра баўлюся. Ха-ха-ха!.. Якія яны смешныя…
- Я не разумею цябе, Бэла… - сказала панна Фларэнтына і развяла рукі.
- Не разумееш?.. Дык ты, хіба, не кабета.
Панна Фларэнтына выказала было рухам сваю нязгоду, але разам і сумнеў.
- Паслухай, - не дала ўставіць ёй слова панна Ізабэла. - Ужо год як мы страцілі сваё становішча ў свеце. Не пярэч, гэта так, мы гэта ведаем. Мы цяпер зруйнаваныя.
- Перабольшваеш…
- Ах, Флора, не суцяшай мяне і не падманвай!.. Хіба ты не чула падчас абеду, што нават тыя пару дзясяткаў рублёў мой бацька выйграе ў карты ў…
Панну Ізабэлу аж закалаціла, калі яна казала гэта. Яе вочы блішчалі, на твары з'явіліся чырвоныя плямы.
- І вось у такі момант з'яўляецца гэты... купец, набывае нашыя вэксалі, наш сервіз, аблытвае майго бацьку і цётку, інакш кажучы - на мяне з усіх бакоў расстаўляе сеткі, як паляўнічы на дзічыну. Гэта ўжо не маркотны кавалер, не залётнік, якога можна адпрэчыць, гэта... заваёўнік!.. Ён не ўздыхае, а ўціраецца ў ласку да цёткі, звязвае па руках і нагах бацьку, а мяне жадае захапіць сілаю альбо прымусіць, каб я сама здалася... Ты разумееш, якая гэта подласць?
Панна Фларэнтына спалохалася.
- У такім разе, ёсць вельмі простае выйсце. Раскажы...
- Каму і што?.. Цётцы, якая гатова падтрымаць гэтага пана, абы прымусіць мяне выйсці замуж за маршалка?.. Або, можа, апавесці пра гэта бацьку, каб напалохаць яго і паскорыць катастрофу? Я зраблю толькі адно: не дазволю бацьку ўступаць у нейкія там суполкі, хоць бы мне давялося ўпасці яму ў ногі, хоць бы давялося... забараніць яму ў імя нябожчыцы маці...
Панна Фларэнтына глядзіць на яе з захапленнем:
- Праўду кажучы, Бэла, - ты перабольшваеш. Пры тваёй энергіі ды геніяльнай прадбачлівасці...
- Ты не ведаеш гэтых людзей, а я бачыла іх падчас працы. У іхніх руках сталёвыя рэйкі гнуцца, як дубцы. Гэта страшныя людзі. Яны здольныя дзеля сваіх мэтаў прывесці ў рух усе зямныя сілы, пра якія мы нават не ведаем. Яны здольныя ламаць, завабліваць у пастку, поўзаць, рызыкаваць усім і нават - цярпліва чакаць...
- Ты кажаш гэтак, бо начыталася раманаў.
- Я кажу паводле сваіх адчуванняў, якія папярэджваюць… крычаць, што гэты чалавек дзеля таго ездзіў на вайну, каб дамагчыся мяне. І ледзьве ён вярнуўся, як асачыў мяне з усіх бакоў... Але няхай сцеражэцца! Ён жадае мяне купіць? Добра, няхай купляе!.. Ён пераканаецца, што я вельмі дорага каштую… Ён жадае злавіць мяне ў сіло?.. Хай расстаўляе яго… але я выслізну, нават у абдымкі маршалка... Божа мой! Я нават не здагадвалася, якая глыбокая прорва, у якую мы падаем, пакуль не ўбачыла гэткае дно. З салонаў Квірыналу [69] - у галантарэйную краму... Гэта нават не падзенне, гэта - ганьба.
Яна села ў шэзлонг, закрыла твар рукамі і заплакала.
VII. ГОЛУБ ВЫХОДЗІЦЬ НА СПАТКАННЕ З ВУЖОМ
Сервіз і срэбра сямейства Ленцкіх прадалі, і нават ювелір прынёс ужо пану Тамашу грошы, за вылічкай амаль ста пяцідзесяці рублёў камісійных і за пасярэдніцтва. Нягледзячы на гэта, графіня Яанна не перастала любіць панну Ізабэлу, наадварот, энергія і самаахвярнасць тае пры продажы каштоўнасцяў абудзілі ў сэрцы старое дамы новую хвалю сваяцкіх пачуццяў. Яна не толькі ўгаварыла панну Ізабэлу прыняць у падарунак прыгожы ўбор, не толькі штодня наведвала яе або запрашала да сабе, але нават (што было знакам нечуванае ласкі!) дала ёй свой экіпаж на ўсю Вялікую Сераду.
- Праедзься, анёлку, па горадзе, - казала графіня, цалуючы пляменніцу, - і купі, што табе трэба з дробязяў. Толькі глядзі, каб падчас квесты была прыгожаю... такою прыгожаю, як толькі адна ты можаш... прашу цябе.
Панна Ізабэла нічога не адказала, але яе позірк і тое, як яна паружавела, дазвалялі здагадацца, што яна ўсёю душою згодная выканаць жаданне цёткі.
У Вялікую Сераду роўна аб адзінаццатай гадзіне раніцы панна Ізабэла ўжо сядзела ў адкрытым экіпажы побач з неразлучнай сваёй спадарожніцай - паннай Фларэнтынай. У Алеях веяла веснавым ветрыкам, які разносіў той адмысловы свежы водар, што звястуе распусканне пупышак на дрэвах і з'яўленне пралесак. Бурыя траўнікі злёгку зазелянелі, а сонца так грэла, што пані раскрылі парасоны.
- Цудоўны дзень, - уздыхнула панна Ізабэла, гледзячы на неба з белымі сям-там аблачынкамі.
- Куды ясная паненка загадае ехаць? - спытаў лёкай, зачыняючы дзверкі каляскі.
- У краму Вакульскага, - з нервовай паспешлівасцю адказала панна Ізабэла.
Лёкай ускочыў на козлы, і сытыя гнядыя коні рушылі велічнай рыссю, пырхаючы і ўскідваючы галовамі.
- Чаму да Вакульскага, Бэла? - спытала крыху здзіўленая панна Фларэнтына.
- Хачу купіць сабе парыжскія пальчаткі, пару флаконаў парфумы...
- Гэта можна знайсці і ў іншым месцы.
- Хачу туды, - суха адказала ёй панна Ізабэла.
У апошнія дні яе мучыў дзіўны непакой, які аднойчы ўжо яна зазнала ў жыцці. Колісь за мяжою, у заалагічным садзе яна ўбачыла ў адной з клетак вялізнага тыгра, той спаў каля самых кратаў, і частка галавы ды адно вуха вытыркалася вонкі.
Убачыўшы гэта, панна Ізабэла адчула непераадольнае жаданне схапіць тыгра за вуха. Ад смуроду з клеткі ёй рабілася моташна, магутныя лапы звера выклікалі ў яе невымоўны жах, але яна адчувала, што павінна хоць дакрануцца да тыгрынага вуха.
Гэтая дзіўная спакуса ёй самой здалася небяспечнаю і нават недарэчнаю. Яна перамагла сябе і пайшла далей, аднак праз некалькі хвілін вярнулася. Ізноў адышла. Агледзела суседнія клеткі і пастаралася думаць пра нешта іншае. Дарэмна. Вярнулася назад. Хоць тыгр ужо не спаў ды вуркатаў, аблізваючы свае страшныя лапы, панна Ізабэла падбегла да клеткі, прасунула руку - а сама спалатнела, затрэслася - і дакранулася да яго вуха.
Праз момант яна засаромелася сваёй неразважлівасці, але разам з тым адчула і вострае задавальненне, знаёмае людзям, што ў важнай справе прыслухаюцца да голасу інстынкту.
Сёння ў ёй абудзілася падобнае жаданне.
Яна пагарджала Вакульскім, сэрца яе млела ад падазрэння, што гэты чалавек мог заплаціць за яе сервіз даражэй, чым той быў варты, але яна ўсё ж адчувала непераадольнае жаданне ўвайсці ў краму, зірнуць Вакульскаму ў вочы і заплаціць яму за нейкія дробныя рэчы менавіта тымі грашыма, якія яна атрымала ад яго. Страх ахопліваў яе ад думкі пра сустрэчу з ім, але невытлумачальнае прадчуванне штурхала наперад.
На Кракаўскім прадмесці яна яшчэ здалёк убачыла шыльду: "Я. Мінцаль і С. Вакульскі", а ў будынку побач - новую, яшчэ недафарбаваную краму на пяць вокнаў з люстранымі шыбамі [70] . Каля яе завіхаліся майстры і работнікі: адны знутры праціралі шыбы, іншыя фарбавалі і пакрывалі пазалотаю дзверы ды карнізы, астатнія прыладжвалі да вітрын вялікія медныя бар'еры.
- Што за крама тут будуецца? - спытала яна ў панны Фларэнтыны.
- Хіба, для Вакульскага. Я чула, што ён перабіраецца ў большае памяшканне.
"Для мяне гэтая крама!" - падумала панна Ізабэла і скамячыла ў руках пальчаткі.
Экіпаж спыніўся, лёкай саскочыў з козлаў і дапамог паням выйсці. Але, калі ён разнасцежыў дзверы ў краму Вакульскага, панна Ізабэла раптам адчула такую слабасць, што ў яе ногі падкасіліся. Было імгненне, калі яна нават хацела вярнуцца ў экіпаж ды ўцякаць адсюль, аднак авалодала сабою і з высока ўзнятай галавою ўвайшла.
Пан Жэцкі стаяў ужо пасярод крамы і, паціраючы рукі, нізка ёй кланяўся. У глыбіні пан Лісецкі, пагладжваючы сваю выпешчаную бародку, мяккімі і поўнымі годнасці рухамі паказваў бронзавыя кандэлябры нейкай даме, якая сядзела на крэсле, кволы Клейн выбіраў кіёк панічу, які пры з'яўленні панны Ізабэлы спрытна ўзброіўся ў пенснэ, а Мрачэўскі, выпраменьваючы пах геліятропу, спапяляў позіркамі і раніў штылетамі сваіх вусікаў двух чырванашчокіх паненак, якія суправаджалі даму і разглядалі аксесуары для туалетнага століка.
Справа ад дзвярэй, пры канторцы, схіліўшыся над рахункамі, сядзеў Вакульскі.
Калі панна Ізабэла ўвайшла, паніч, што выбіраў кіёк, паправіў на шыі каўнерык, паненкі пераглянуліся, пан Лісецкі на паўслове спыніў свой ветлівы аповед пра стылі кандэлябраў, не змяняючы, аднак, ветлівае паставы, а дама, што слухала яго лекцыю, цяжка павярнулася на крэсле. На момант у краме запанавала ціша, якую сваім пявучым кантральта парушыла панна Ізабэла.
- Ці знойдзем мы тут пана Мрачэўскага?..
- Пане Мрачэўскі!.. - паклікаў пан Ігнацы.
Мрачэўскі ўжо стаяў побач з паннай Ізабэлай, зачырванелы, як вішня, пахкі, як кадзіла, са схіленым чалом, як ніклая трысцінка.
- Мы прыехалі, каб купіць у пана пальчаткі.
- Нумарок пяць з паловаю, - абвясціў Мрачэўскі, ужо трымаючы скрыначку, якая злёгку дрыжэла ў яго руках пад уплывам позірку панны Ізабэлы.
- А вось і не… - засмяялася панна. - Пяць і тры чвэрці... Пан ужо забыўся!..
- Пані, ёсць рэчы, якія ніколі не забывацца. Аднак, калі пані загадае падаць пяць і тры чвэрці, - рады служыць - з надзеяй, што хутка пані зноў зробіць нам гонар сваім наведваннем. Бо пальчаткі пяць і тры чвэрці, - дадаў ён і ціха ўздыхнуў, падсоўваючы да яе іншыя скрыначкі, - безумоўна, спаўзуць з ручак…
- Геній! - шапнуў пан Ігнацы, падміргваючы Лісецкаму, які пагардліва паварушыў вуснамі.
Дама, што сядзела на крэсле, зноў павярнулася да кандэлябраў, дзве паненкі - да туалетнага століка з аліўкавага дрэва, паніч у пенснэ зноў пачаў выбіраць кіёк - і ў краме ўсё пайшло сваім парадкам. Толькі ўзрушаны Мрачэўскі лётаў угору ды ўніз па драбінцы, высоўваў шуфляды, выцягваў усё новыя і новыя скрыначкі і пераконваў панну Ізабэлу па-польску і па-французску, што ёй ніяк нельга насіць іншых пальчатак, апрача нумара пяць з паловаю, ані ўжываць іншае парфумы, апрача сапраўднага Аткінсана, ані ўпрыгожваць свой столік нейкімі іншымі дробязямі, апрача парыжскіх.
Вакульскі гэтак схіліўся над канторкаю, што на ілбу ў яго набрынялі жылы, і працягваў лічыць:
"29 ды 36 - гэта 65, ды 15 - будзе 80, ды 73 - будзе... будзе..."
Тут ён перапыніў падлікі і спадылба зірнуў у бок панны Ізабэлы, якая размаўляла з Мрачэўскім. Абое стаялі да яго бокам, і ён убачыў, што крамнік не зводзіць палымяных вачэй з панны Ізабэлы, на што яна адказвае непрыхаванаю ўсмешкаю і позіркам ласкавага заахвочвання.
"29 ды 36 - гэта 65, ды 15..." - лічыў Вакульскі, але раптам пяро ў яго пальцах з трэскам зламалася. Не падымаючы галавы, ён дастаў з шуфляды новае, і ў гэты ж момант невядома якім чынам з падлікаў вынікла пытанне: "І мне яе кахаць? Недарэчасць! Цэлы год я пакутаваў на нейкую хваробу мазгоў, а здавалася мне, што закахаўся... 29 ды 36... 29 ды 36... Ніколі б не падумаў, што яна можа быць мне аж так нецікавая... Як яна глядзіць на гэтага асла… Ну несумненна, калі гэтая асоба какетнічае нават з крамнікамі, дык ці не робіць яна таго ж з лёкаямі ды фурманамі!.. Упершыню я адчуваю спакой... О, Божа! А я ж так прагнуў яго..."
У краму ўвайшло яшчэ некалькі пакупнікоў, да якіх неахвотна звярнуўся Мрачэўскі, павольна завязваючы пакункі.
Панна Ізабэла наблізілася да Вакульскага і, паказваючы ў яго бок парасонам, выразна прамовіла:
- Флора, заплаці, будзь ласкавая, гэтаму пану. Мы вяртаемся дадому.
- Каса тут, - паспяшаўся Жэцкі, падбягаючы да панны Фларэнтыны.
Ён узяў у яе грошы, і абое адышлі ў глыб крамы.
Панна Ізабэла павольна падсунулася да самае канторкі, за якою сядзеў Вакульскі. Твар яе быў без крывінкі. Здавалася, выгляд гэтага чалавека дзейнічае на яе гіпнатычна.
- Ці з панам Вакульскім я размаўляю?
Вакульскі прыўзняўся і абыякава адказаў:
- Гатовы служыць пані.
- Гэта ж пан купіў наш сервіз і срэбра? - запыталася яна глухім голасам.
- Я, пані.
Тут панна Ізабэла завагалася. Праз момант, аднак, яе твар ізноў паружавеў. Яна працягвала:
- Напэўна, пан прадасць гэтыя рэчы?
- Дзеля гэтага я іх і купіў.
Панна Ізабэла пачырванела мацней.
- Пакупнік з Варшавы? - распытвала яна.
- Я прадам гэтыя рэчы не тут, а за мяжою. Там... мне заплацяць больш, - дадаў ён, бо заўважыў у яе вачах сумнеў.
- Пан спадзяецца на добры прыбытак?
- Я і купіў іх, каб атрымаць прыбытак.
- Таму і бацька мой не ведае, што гэтае срэбра апынулася ў пана? - спытала яна іранічна.
У Вакульскага здрыгануліся вусны.
- Я купіў срэбра і сервіз у ювеліра. Таямніцы з гэтага я не раблю. Трэціх асоб у справу не ўмешваю, бо гэтак не робіцца ў камерцыі.
Нягледзячы на рэзкасць яго адказаў, панна Ізабэла ўздыхнула з палёгкаю. Нават вочы яе крыху пацямнелі і страцілі злы бляск.
- А калі б мой бацька перадумаў і пажадаў выкупіць гэтыя рэчы, за які кошт пан бы іх прадаў?
- За той, за які купіў... Зразумела, з налічэннем адсоткаў - прыкладна... ад шасці да васьмі гадавых...
- І пан адмовіўся б ад спадзяванага прыбытку?.. Чаму ж гэта?.. - не дала яна дагаварыць.
- Бо гандаль, пані, засноўваецца не на спадзяваных прыбытках, а на няспынным абароце наяўнага капіталу.
- Да пабачэння і... дзякуй пану за тлумачэнні, - сказала панна Ізабэла, бо заўважыла, што яе спадарожніца ўжо заплаціла.
Вакульскі пакланіўся і зноў сеў за сваю кнігу.
Калі лёкай забраў пакункі і пані селі ў экіпаж, панна Фларэнтына з папрокам прамовіла:
- Ты размаўляла з гэтым чалавекам, Бэла?..
- Так, і не шкадую. Ён хлусіў, але...
- Што значыць гэтае "але"? - з трывогай спытала панна Фларэнтына.
- Не пытайся ў мяне... нічога не кажы мне, калі не хочаш, каб я заплакала на вуліцы...
Пасля кароткае паўзы яна дадала па-французску:
- Зрэшты, можа, я і нядобра зрабіла, што прыехала сюды, але... мне ўсё адно!..
- Я мяркую, Бэла, - сказала яе спадарожніца, з гонарам падціскаючы вусны, - што табе трэба пагутарыць з бацькам або з цёткаю.
- Ты хочаш сказаць, - перапыніла яе панна Ізабэла, - што я павінна пагутарыць з маршалкам альбо з баронам? На гэта заўсёды будзе час, а цяпер мне яшчэ не стае адвагі.
Размова абарвалася. Яны ў маўчанні вярнуліся дадому. Панне Ізабэле цэлы дзень немагчыма было дагадзіць.
Пасля таго, як панна Ізабэла пайшла з крамы, Вакульскі зноў узяўся за рахункі і беспамылкова склаў два доўгія слупкі лічбаў. А палове на трэцюю ён спыніўся ды зноў падзівіўся, як спакойна стала ў яго на душы. Адкуль раптам гэтая абыякавасць пасля цэлага году ліхаманкавай разгубленасці і нуды ўперамешку з выбухамі шаленства? Каб нейкага чалавека нечакана з бальнае залы перанесці ў лес або з задушлівай вязніцы - на шырокі зялёны поплаў, дык не зазнаў бы ён іншых адчуванняў і не было б большым ягонае здзіўленне.
"Відавочна, цэлы год я пакутаваў на нейкае частковае замарачэнне розуму, - думаў Вакульскі. - Не было небяспекі, не было ахвяры, на якую б я не пайшоў дзеля гэтае асобы, але варта было мне яе ўбачыць - і ўсё прайшло...
А як яна размаўляла са мною! Колькі было пагарды да нікчэмнага купца... "Заплаці гэтаму пану!.." Дзіўныя гэтыя свецкія дамы: любы лайдак, шулер, нават злодзей, абы меў высакароднае прозвішча - пасуе ім у кампанію, нават каб тварам ён быў падобны не да роднага бацькі, а да матчынага лёкая. Але купец - гэта парый… Зрэшты, што мне да таго! Хай сабе гніюць у спакоі!"
Ён падлічыў яшчэ адзін слупок, не зважаючы на тое, што робіцца ў краме.
"Адкуль яна ведае, - думаў ён далей, - што я купіў срэбра і сервіз?.. А як яна дапытвалася, ці не заплаціў я больш, чым яны вартыя! З задавальненнем ахвяраваў бы я ім гэтыя фамільныя дробязі. Я мушу быць удзячны ёй да смерці. Каб не гэтая апантанасць, дык не нажыў бы я маёнтку і спарахнеў бы за канторкаю. А цяпер, можа, і маркотна мне будзе без гэтага жалю, без роспачы і надзеі... Недарэчнае жыццё!.. Ганяемся за зданню, якую кожны носіць ва ўласным сэрцы, і толькі калі яна адтуль знікне, бачым, што было гэта вар'яцтвам... Ну ніколі б не падумаў, што існуюць такія цудоўныя лекі. Гадзіну таму я быў атручаны, а цяпер - такі спакойны і ў той жа час нібы спустошанасць, нібы ўцякла мая душа і пуста стала ўсярэдзіне, засталіся толькі скура ды вопратка. Што я зараз буду рабіць? Чым буду жыць?.. Хіба, паеду на выставу ў Парыж [71] , а потым у Альпы..."
У гэты момант да яго крадком падышоў Жэцкі і ціха сказаў:
- А Мрачэўскі зух! Хіба, не? Як ён умее размаўляць з кабетамі!
- Як распешчаны кліентамі цырульнік, - адказаў Вакульскі, не адрываючы позірк ад кнігі.
- Нашы кліенткі зрабілі яго такім, - адказаў стары крамнік.
Але ён заўважыў, што перашкаджае гаспадару, і адышоў. Вакульскі зноў задумаўся. Незнарок ён зірнуў на Мрачэўскага і раптам заўважыў, што маладзён мае нешта асаблівае ў твары.
"Так, - думаў ён, - пустальга. Мо таму і падабаецца кабетам".
Яму смешнымі здаваліся і позіркі панны Ізабэлы, якімі яна адорвала маладога прыгажуна, і ўласныя мары, якія сёння так нечакана развеяліся.
Раптам ён здрыгануўся, бо пачуў імя панны Ізабэлы і заўважыў, што ў краме няма ніводнага пакупніка.
- Ну, але сёння ўжо пан не таіўся са сваімі амурамі, - з маркотнаю ўсмешкаю казаў Клейн Мрачэўскаму.
- Бо як жа яна на мяне глядзела, проста - ах!.. - уздыхнуў Мрачэўскі, прыціскаючы адну руку да грудзей, а другою падкручваючы вусікі. - Не сумняюся, - працягваў ён, - што праз некалькі дзён атрымаю ад яе духмяную цыдулку. Потым - першае спатканне, потым: "Дзеля пана я грэбую прынцыпамі свайго выхавання", а потым: "Ці не пагарджаеш ты мною?" Нейкі момант яна вельмі прывабная, затое потым чалавек нажывае вялікія клопаты...
- Навошта, пан, хлусіш! - спыніў яго Лісецкі. - Ведаем мы залётніц пана: завуцца Мацільдамі, якіх пан прываблівае порцыяй смажаніны ды куфлем піва.
- Мацільды - на кожны дзень, а дамы - на святы. Але Іза будзе самым вялікім святам. Даю слова гонару, не сустракаў я кабеты, якая б так пякельна дзейнічала на мяне... Ну, але ж і яна да мяне горнецца!
Грукнулі дзверы, і ў краму ўвайшоў немалады ягамосць з сівою галавою. Ён пажадаў бірульку да гадзінніка, але крычаў і стукаў кіем так, нібы збіраўся скупіць усе японскія вазы.
Вакульскі не варухнуўся, слухаючы, як выхваляецца Мрачэўскі. У яго з'явілася адчуванне, нібы на галаву і на грудзі яму апускаўся нейкі цяжар.
- Урэшце, мяне гэта не датычыць, - шапнуў ён сам сабе.
Пасля сівога ягамосця ў краму ўвайшла дама, якая жадала парасон, а за ёю - пан сярэдняга веку, які хацеў купіць капялюш, потым - паніч, якому патрэбны быў партсігар, нарэшце тры панны, з якіх адна патрабавала пальчаткі Шольца [72] , менавіта Шольца, таму што іншых яна не носіць.
Вакульскі закрыў кнігу, павольна падняўся з крэсла і ўзяў з канторкі капялюш, накіроўваючыся да выхаду. Яму было цяжка дыхаць, і чэрап нібы расколваўся.
Пан Ігнацы заступіў яму дарогу.
- Сыходзіш? Можа, зазірнеш у новую краму? - запытаўся ён.
- Нікуды я не зазірну, стаміўся, - адказаў Вакульскі, не гледзячы таму ў вочы.
Калі ён выйшаў, Лісецкі крануў Жэцкага за плячо.
- Чаго гэта стары, нібы чорная хмара? - ціха спытаў ён.
- Ну, - адказаў пан Ігнацы, - зрушыць з месца такую справу, як маскоўская, гэта не жартачкі. Дзіва што.
- А нашто ён за яе браўся?
- На тое, каб было з чаго плаціць нам болей, - сувора адказаў пан Ігнацы.
- Дык няхай пачынае хоць сотню новых спраў, нават у Іркуцку, абы штогод павялічваў заробак, - сказаў Лісецкі. - Я не супраць. Але, на маю думку, ён да сябе не падобны, асабліва сёння. Жыды, панове, жыды, - дадаў ён, - як пранюхаюць пра ягоныя праекты, дык дадуць яму жыцця!
- Якія жыды...
- Жыды, кажу я, жыды!.. Яны ўсё трымаюць у сваіх руках і не дапусцяць, каб ім упоперак дарогі стаў нейкі Вакульскі, не жыд і нават не мэхэс [73] .
- Вакульскі будзе мець справы са шляхтаю, - адказаў Ігнацы, - і там ёсць капіталы.
- Хто ведае, што горш: жыд або шляхціц, - кінуў мімаходзь Клейн і ўзняў бровы з вельмі гаротным выглядам.
VIII. ДУМЫ
Вакульскі выйшаў на вуліцу і спыніўся на ходніку, нібы разважаючы, куды ісці. Не цягнула яго ні ў адзін бок. Толькі выпадкова зірнуўшы направа, на сваю новую краму, перад якою ўжо прыпыняліся мінакі, ён з агідаю адвярнуўся і пайшоў налева.
"Дзіўна, як мала ўсё гэта мяне кранае", - сказаў ён сам сабе. Потым ён думаў пра тых людзей, якім ён цяпер дае працу, і пра тыя некалькі дзясяткаў, якія з першага мая павінны былі пачаць працаваць у яго, і пра тыя сотні, дзеля якіх ён цягам года збіраўся стварыць новыя месцы працы, і пра тыя тысячы, якія дзякуючы яго танным таварам маглі б крыху палепшыць сваё ўбогае існаванне, - і адчуваў, што ўсе гэтыя людзі разам з іх сем'ямі абсалютна яго не цікавяць у гэты момант.
"Краму каму-небудзь саступлю, суполку закладаць не буду і з'еду за мяжу", - думаў ён.
"А расчараванне, якое справіш людзям, што спадзяюцца на цябе?"
"Расчараванне?.. Хіба ж мяне самога не спаткала расчараванне?"
Ідучы, Вакульскі адчуў нейкую нязручнасць і толькі засяродзіўшыся, што б гэта магло быць, ён вырашыў: яму надакучыла ўвесь час саступаць дарогу, дык ён перайшоў на іншы бок вуліцы, дзе рух быў меншы.
"А гэты Мрачэўскі, аднак, інфаміс! [74] - думаў ён. - Як можна казаць такое ў краме? «Праз некалькі дзён атрымаю цыдулку, а пасля - спатканне...» Ну, яна сама вінаватая: не трэба какетнічаць з блазнамі... Зрэшты, мне ўсё адно!"
Ён адчуваў у душы дзіўную пустэчу, а на самым дне яе - нібы кроплю пякучае горычы. Ніякае сілы, ніякіх жаданняў, нічога - толькі гэтую кроплю, такую дробную, што і не ўбачыць, але такую горкую, што, здаецца, увесь свет можна ёю атруціць.
"Часовая апатыя, стомленасць, адсутнасць уражанняў... Занадта шмат займаюся справамі", - казаў ён сам сабе.
Ён спыніўся і глядзеў. Перадсвяточны дзень і добрае надвор'е выцягнулі на гарадскі брук мноства людзей. Шнур павозак і стракаты рухомы натоўп паміж помнікам Каперніка і калонай Жыгімонта [75] быў падобны да птушынай чарады, што ў гэтую хвіліну якраз пралятала над горадам, кіруючыся на поўнач.
"Цікава, - казаў ён сам сабе, - кожная птушка ў вышыні і кожны чалавек на зямлі ўяўляюць сабе, што накіроўваюцца туды, куды яны хочуць, і толькі той, хто стаіць збоку, бачыць, што ўсіх разам цягне за сабою наперад нейкая фатальная плынь, мацнейшая за жаданні і намеры кожнага. Можа, нават тая самая, што падхоплівае снапы іскраў, якія вылятаюць уначы з трубы паравоза? На імгненне бліснуць яны і загаснуць навекі - і гэта завецца жыццём.
Мінаюць людзі, пакаленні,
Як хвалі ад марскіх вятроў;
Не помніш святаў ты дзядоў,
Па іх не плачаш ты знікненні [76] .
Дзе я чытаў гэта?.. Усё адно".
Няспынны грукат і шум падаліся Вакульскаму нязноснымі, а пустэча ў сярэдзіне - жахліваю. Ён пачаў думаць, чым бы заняцца, і прыгадаў, што адзін з замежных капіталістаў пытаў яго меркаванне пра бульвары ўздоўж Віслы. Меркаванне ў яго ўжо склалася: Варшава ўсёю сваёю масаю імкнецца і ссоўваецца да Віслы. Каб умацаваць берагі бульварамі, дык там паўстала б самая прыгожая частка горада: дамы, крамы, прысады...
"Трэба зірнуць, што там можна зрабіць", - ціха сказаў сабе Вакульскі і павярнуў на вуліцу Карову [77] .
Пры браме [78] , што вяла туды, ён убачыў босага грузчыка, апавітага вяроўкамі; той піў ваду проста з фантана і запырскаўся з галавы да ног, але твар у яго быў вельмі задаволены, а вочы вясёлыя.
"Вось ён і здаволіў сваю смагу. А я, ледзь наблізіўся да крыніцы, як бачу, што не толькі яна высахла, але нават і прага мая знікае. Але мне зайздросцяць, а гэтага бедака трэба шкадаваць. Якая жахлівая недарэчнасць!"
На вуліцы Карова яго крыху адпусціла. Ён здаваўся сабе пустым коласам, вымалачаным сталічным жыццём, які павольна сплывае кудысьці па гэтай канаве, заціснутай паміж адвечнымі мурамі.
"Што ж з бульварамі? - думаў ён. - Пастаяць нейкі час, а потым, занядбаныя, пачнуць зарастаць хмызняком, і чакае іх лёс гэтых вось парэпаных сцен. Людзі, якія цяжка працавалі, каб іх пабудаваць, таксама імкнуліся да спакою, да здароўя, да багацця, а можа быць, да забаў і асалоды. І дзе яны?.. Пасля іх засталіся патрэсканыя муры, як ракавіны слімакоў са старажытнае эпохі. А ўсяе карысці ад гэтае груды цэглы і тысячы іншых груд будзе толькі тое, што нейкі геолаг у будучыні назаве іх рыфамі, створанымі людзьмі, як мы цяпер называем стварэннем малюскаў каралавыя рыфы або крэйдавыя паклады.
Пасля жыцця цяжкой работы,
Што застаецца чалавеку?
Знікае хутка, натуральна
Праз мімалётнасць свайго веку
Дзе ж я чытаў гэта, дзе?.. Якая розніца".
Ён спыніўся сярод дарогі і глядзеў на квартал паміж Новым З'яздам і Тамкаю, які раскінуўся ўнізе. Яго ўразіла падабенства з драбінаю, адну бакавіну якое ўтварае вуліца Добра, другую - лінія ад Гарбарскае да Тапелі, а больш за тузін папярочных вулічак служаць нібы перакладзінамі.
"Нікуды мы не падымемся па гэтай драбіне, што ляжыць тут, - думаў ён. - Гіблы кут, глухі кут".
І ён разважаў, поўны горычы, што на гэтай паласе прыбярэжнае зямлі, закіданай смеццем з усяго горада, не вырасце нічога лепшага за аднапавярховыя і двухпавярховыя дамкі карычневага і жоўтага, цёмна-зялёнага і рудога колераў. Нічога, акрамя белых і чорных парканаў вакол пустак, на якіх зрэдку тырчыць высокі каменны дом, нібы хвоя, ацалелая ў высечаным лесе, спалоханая ўласнаю адзінотаю.
"Нічога, нічога..." - паўтараў ён, блукаючы па вулічках, дзе стаялі халупы, што паўрасталі ў зямлю, з замшэлымі дахамі, з аканіцамі, зачыненымі і ўдзень і ўночы, з дзвярыма, забітымі цвікамі, скрыўленымі сценамі, а вокнамі, залатанымі папераю або пазатыканымі рыззём.
Ён ішоў, зазіраў скрозь брудныя шыбы ў сярэдзіну і спатольваў позірк выглядам шафаў без дзверцаў, кульгавых крэслаў, абадраных канап, гадзіннікаў з адною стрэлкаю і пабітым цыферблатам. Ён ішоў і цішком рагатаў з падзёншчыкаў, якія вечна чакалі працы, рамеснікаў, якія жылі толькі з таго, што бясконца цыравалі старызну, гандлярак, уся маёмасць якіх складалася з каша скамянелых пернікаў, калі бачыў абадранцаў мужчын, чэзлых дзяцей і неверагодна брудных кабет.
"Вось яна, краіна ў мініяцюры, - думаў ён, - дзе ўсё ідзе да поўнае разбэшчанасці і выраджэння. Адны гінуць ад галечы, іншыя - ад распусты. Той, хто працуе, - галадае, каб карміць дармаедаў. Міласэрнасць гадуе нахабных лайдакоў, а ўбоства, якое не ў стане абзавесціся хоць нейкім майном, плодзіць вечна галодных дзяцей, адзіная станоўчая якасць якіх - ранняя смерць.
Тут не дасць рады нехта адзін з ініцыятываю, бо ўсё тут у змове, каб яго аблытаць па руках і нагах, знясіліць пустою і бессэнсоўнаю барацьбою".
Потым прыгадалася яму ў агульных рысах ягоная ўласная гісторыя. Калі ў дзяцінстве ён прагнуў ведаў, аддалі яго ў краму з рэстарацыяй. Калі ён, працуючы крамнікам, да знямогі вучыўся па начох, усё здзекаваліся з яго - пачынаючы ад кухціка і да інтэлігентаў нападпітку ў рэстарацыі. Калі нарэшце трапіў ва ўніверсітэт, цвялілі яго тымі стравамі, што нядаўна падаваў ён гасцям у рэстарацыі.
Уздыхнуў з палёгкаю ён толькі ў Сібіры. Там мог працаваць, там у яго завязалася сяброўства з Чэрскімі, Чэканоўскімі, Дыбоўскімі [79] , якія яго паважалі. Ён вярнуўся на радзіму амаль навукоўцам, але варта было яму пачаць шукаць адпаведнага занятку, як высмеялі яго і адаслалі назад у гандаль...
"Гэта такі пэўны кавалак хлеба ў такія цяжкія часы!"
Што ж, ён і вярнуўся ў гандаль, а тады ўзняўся лямант, што ён прадаўся і жыве з жончынае ласкі, пражывае назапашанае Мінцлямі дабро.
Здарылася так, што праз некалькі гадоў жонка памерла і пакінула яму даволі значны маёнтак. Пахаваўшы яе, Вакульскі крыху адышоў ад крамы ды зноў засеў за кнігі. І, можа, галантарэйны купец канчаткова стаў бы ўжо навукоўцам-прыроднікам, каб не трапіў аднойчы ў тэатр і не ўбачыў там панну Ізабэлу.
Яна сядзела ў ложы з бацькам і паннай Фларэнтынай, апранутая ў белую сукенку. Глядзела яна не на сцэну, якая прыцягвала ўвагу ўсёй залы, а кудысьці далёка, невядома куды і на што. Можа, думала пра Апалона?..
Вакульскі не адрываючыся глядзеў на яе.
Яна зрабіла на яго асаблівае ўражанне. Яму здавалася, што ён ужо калісьці яе бачыў і добра яе ведае. Ён уважліва прыгледзеўся да яе летуценных вачэй, і, невядома чаму, раптам прыгадаў бязмежны спакой сібірскіх раўнін, дзе бывае часам так ціха, што, здаецца, чуваць шолах духаў, якія вяртаюцца на захад. Пазней прыйшло яму да галавы, што ён ніколі і нідзе яе не бачыў, але - нешта такое - нібы даўно яе чакаў.
"Гэта ты або не ты?" - пытаўся ён у думках, не ў сілах адарваць ад яе вачэй.
З таго часу ён закінуў і краму, і свае кнігі, а толькі шукаў выпадку ўбачыць панну Ізабэлу - у тэатры, на канцэртах або на публічных лекцыях. Ён не назваў бы сваіх пачуццяў каханнем, ды і наогул сумняваўся, ці існуе ў чалавечай мове адпаведнае слова для іх азначэння. Ён адчуваў толькі, што яна стала нейкім містычным цэнтрам, у якім сыходзяцца ўсе ягоныя ўспаміны, жаданні і надзеі, тым светачам, без якога жыццё не мела б гармоніі і нават сэнсу. Бакалейная крама, універсітэт, Сібір, жаніцьба з удавой Мінцля і нарэшце выпадковае наведванне тэатра, куды ісці зусім не хацелася, - усё гэта былі сцежкі і этапы, па якіх лёс вёў яго, каб ён убачыў панну Ізабэлу.
З тае пары час дзяліўся для яго на дзве фазы. Калі ён глядзеў на панну Ізабэлу, адчуваў сябе абсалютна спакойным і нейкім большым, а калі не бачыў - думаў пра яе і маркоціўся. Іншы раз яму здавалася, што ў ягоных пачуццях хаваецца нейкая памылка, і што панна Ізабэла ніякі не цэнтр яго душы, а звычайная і, магчыма, нават вельмі пасрэдная панна на выданні. І тады ў галаву яму прыходзіў дзіўны план:
"Пазнаёмлюся з ёю і спытаю наўпрост: ці ты ёсць тым, чаго я ўсё жыццё чакаў? Калі ты гэтым не ёсць, я адыду без крыўды і расчаравання".
А праз момант ён разумеў, што гэты план выкрывае яго разумовае адхіленне. Дык пытанне, чым яна ёсць, а чым не ёсць, ён вырашыў не высвятляць, але пастанавіў - няхай будзе, што будзе - пазнаёміцца з паннай Ізабэлай.
І тады ён пераканаўся, што сярод ягоных знаёмых няма чалавека, які мог бы ўвесці яго ў дом Ленцкіх. Горш за тое - пан і панна Ленцкія былі кліентамі яго крамы, а такія ўзаемадачыненні не толькі не рабілі больш лёгкім, а наадварот, нават ускладнялі знаёмства.
Паступова ён сфармуляваў сабе ўмовы, неабходныя для знаёмства з паннай Ізабэлай. Каб можна было ўсяго толькі шчыра з ёю паразмаўляць і не больш, належала:
Не быць купцом альбо быць вельмі багатым купцом.
Быць перадусім шляхціцам і мець сувязі ў арыстакратычным асяроддзі.
А галоўнае - мець шмат грошай.
Давесці шляхецкае паходжанне было няцяжка.
Летась у маі Вакульскі ўзяўся за гэту справу, якую ад'езд у Балгарыю прыспешыў настолькі, што ўжо ў снежні ён атрымаў дыплом. З маёнткам было значна цяжэй, але тут паспрыяў яму лёс.
Напачатку расійска-турэцкае вайны праз Варшаву праязджаў багаты маскоўскі купец Сузін, яго прыяцель яшчэ з Сібіры. Ён прыйшоў да Вакульскага і гвалтам цягнуў яго узяць удзел у вайсковых пастаўках.
- Збяры грошы, Станіслаў Пятровіч, колькі зможаш, - казаў ён, - і, даю слова, заробіш кругленькі мільён!..
І потым паўшэптам ён выклаў яму свае планы.
Вакульскі выслухаў усе праекты. Удзельнічаць у адных адмовіўся, іншыя прыняў, але вагаўся. Шкада яму было пакідаць горад, дзе ён, прынамсі, мог бачыць панну Ізабэлу. Але калі ў чэрвені яна паехала да цёткі, а Сузін стаў прыспешваць тэлеграмамі, Вакульскі наважыўся і забраў усю гатоўку, што пакінула яму ў спадчыну жонка, - тыя недатыкальныя трыццаць тысяч срэбраных рублёў, якія нябожчыца трымала ў банку.
За некалькі дзён да ад'езду ён завітаў да знаёмага доктара Шумана, з якім, нягледзячы на ўзаемную прыхільнасць, бачыўся даволі рэдка. Доктар - жыд, стары кавалер, жоўты, малы, з чорнаю барадою - меў рэпутацыю дзівака. У яго ставала грошай, дык лячыў ён задарма і не больш, чым яму было патрэбна для этнаграфічных даследаванняў, а сябрам сваім ён раз і назаўжды даў адну параду:
"Ужывай усе сродкі - ад мінімальнае дозы алею да максімальнае дозы стрыхніну, і нешта з гэтага табе дапаможа, нават ад сапы [80] ".
Калі Вакульскі пазваніў у дзверы кватэры, дзе жыў доктар, той якраз быў заняты сартаваннем валасоў прадстаўнікоў розных расаў - славянскае, германскае ды семіцкае - і з дапамогаю мікраскопа вымяраў розніцу ў дыяметры іх папярочных разрэзаў.
- А, прыйшоў?.. - сказаў ён, павярнуўшы галаву да Вакульскага. - Наладуй, калі хочаш, сабе люльку, ды кладзіся на канапу, як змесцішся.
Госць закурыў і лёг, як яму было загадана, а доктар працягваў займацца сваёю справай. Нейкі час абодва маўчалі, нарэшце азваўся Вакульскі:
- Скажы мне: ці вядомы медыцыне такі стан розуму, калі чалавеку здаецца, быццам яго перш разрозненыя веды і... пачуцці зліліся нібы ў адно цэлае?
- Так. Пры сталай разумовай працы і добрым харчаванні ў мозгу могуць утварыцца новыя клеткі або злучыцца паміж сабою старыя. Ну і тады з розных аддзелаў мозгу і з асобных галін ведаў ствараецца адзінае цэлае.
- А што азначае такі стан розуму, пры якім чалавек робіцца абыякавым да смерці, затое пачынае згадваць легенды пра вечнае жыццё?..
- Абыякавасць да смерці, - адказаў доктар, - характэрная рыса сталага розуму, а цяга да вечнага жыцця - гэта прадвеснік старасці.
Яны ізноў замаўчалі. Госць курыў, гаспадар завіхаўся ля мікраскопа.
- Як ты думаеш, - спытаў Вакульскі, - ці можна... кахаць жанчыну ідэальна, не жадаючы яе?
- Вядома. Гэта адна з масак, якою нярэдка прыкрываецца інстынкт працягу роду.
- Інстынкт, род, інстынкт працягу чагосьці і працяг роду!.. - паўтарыў Вакульскі. - Тры азначэнні і чатыры глупствы.
- Зрабі шостае, - адказаў доктар, не адрываючы вока ад акуляра, - і ажаніся.
- Шостае... - паўтарыў Вакульскі, прыўздымаючыся на канапе. - А дзе ж пятае?
- Пятае ты ўжо зрабіў: закахаўся.
- Я?.. У мае гады?..
- Сорак пяць гадоў - час апошняга кахання, самага небяспечнага, - адказаў доктар.
- Знаўцы кажуць, што першае каханне самае небяспечнае, - ціха прамовіў Вакульскі.
- Няпраўда. Пасля першага нас чакае сто іншых, а пасля сто першага - ужо нічога. Ажаніся - гэта паратунак ад твае хваробы.
- Чаму ж ты не ажаніўся?
- Бо мая нявеста памерла, - сказаў доктар і адкінуўся на спінку фатэля, гледзячы ў столь. - Дык я зрабіў, што мог: атруціўся хлараформам. Гэта было ў правінцыі. Але Бог паслаў добрага калегу, які зламаў дзверы і выратаваў мяне. Самы паганы від міласэрнасці!.. Я заплаціў за рамонт дзвярэй, а калега перавабіў да сабе маіх пацыентаў, бо абвясціў мяне вар'ятам…
Ён ізноў заняўся мікраскопам і валасамі.
- А якая ж з гэтага мараль адносна апошняга кахання? - спытаў Вакульскі.
- Тая, што самазабойцам не трэба перашкаджаць, - адказаў доктар.
Вакульскі паляжаў яшчэ з чвэрць гадзіны, потым устаў, паставіў люльку ў кут і, нахіліўшыся да доктара, пацалаваў яго.
- Будзь здаровы, Міхале.
Доктар ускочыў.
- Што?..
- Я з'язджаю ў Балгарыю.
- Навошта?
- Займуся вайсковымі пастаўкамі. Мушу зарабіць вялікія грошы!.. - адказаў Вакульскі.
- Альбо?..
- Альбо… не вярнуся.
Доктар паглядзеў яму ў вочы і моцна паціснуў руку.
- Sit tibi terra levis [81] , - спакойна прамовіў ён, правёў госця да дзвярэй і зноў узяўся за сваю працу.
Вакульскі ўжо быў на сходах, як раптам доктар выскачыў следам за ім і закрычаў, перахіляючыся праз парэнчы:
- Калі б ты, аднак, вярнуўся, дык не забудзься прывезці мне валасоў: балгарскіх, турэцкіх і гэтак далей, абодвух полаў. Толькі помні: у асобных пакуначках, з надпісамі. Ведаеш, зрэшты, як гэта робіцца...
...Вакульскі апрытомнеў, гэта былі даўнія ўспаміны.
Няма ані доктара, ані ягонай кватэры, ён нават не бачыў яго ўжо дзесяць месяцаў. Перад ім гразкая вуліца Радна, далей - Браварна. Угары за голымі дрэвамі відаць жоўтыя гмахі ўніверсітэта, а ўнізе - малыя хаціны, пусткі ды парканы, а яшчэ ніжэй - Вісла.
Каля яго спыніўся нейкі чалавек, зарослы рудаватым шчаціннем і ў палінялай капоце. Ён зняў шапку і пацалаваў Вакульскаму ў руку. Той уважліва прыгледзеўся.
- Высоцкі?.. - спытаў ён. - Што ты тут робіш?
- Мы жывем тут, вяльможны пане, вунь у той хаце, - адказаў чалавек, паказваючы на нізкую халупу.
- Чаму ты не прыязджаеш па грузы? - спытаў Вакульскі.
- На чым я прыеду, пане, калі яшчэ пад Новы год конь у мяне здох?
- Што ж ты робіш?
- А так вось, нічога ўвогуле. Перазімавалі мы ў брата, які служыць абходчыкам чыгункі, на Венскай ветцы. Але і яму цяжка, бо са Скернявіц яго перавялі пад Чэнстахову. У Скернявіцах у яго тры моргі зямлі, ён там багатыром жыў, а зараз і сам бядуе, і зямля без дагляду марнее.
- Ну а вы цяпер як?
- Кабета нібы трохі бялізну мые, але такім, што і самі ледзь перабіваюцца, а я - так вось... Зусім занепадаем мы, пане... не першыя і не апошнія. Яшчэ пакуль вялікі пост - мацуешся, думаеш: сёння пашчуся за нябожчыкаў, заўтра - каб памятаць, што Бог наш Езус Хрыстус таксама нічога не еў, паслязаўтра - дзеля таго, каб Бог зло перамог. А ўжо пасля паста і не прыдумаеш нават, як дзеткам растлумачыць, у імя чаго ім есці не даюць... Але нешта і вяльможны пан маркотны… Відаць такі ўжо час настаў, што ўсім гінуць, - уздыхнуў бядак.
Вакульскі задумаўся.
- За жытло ў вас заплачана? - спытаў ён.
- Няма чаго, пане, плаціць, бо і так нас выганяюць.
- Чаму ж ты не прыйшоў у краму, да пана Жэцкага? - спытаў Вакульскі.
- Не насмеліўся я. Каня няма, калёсы ў жыда, куртка на мне, як на старцы. Чаго ж прыходзіць? Толькі галаву людзям дурыць...
Вакульскі дастаў партманет.
- На вось, - сказаў ён, - дзесяць рублёў на свята. Заўтра апоўдні прыйдзеш у краму, атрымаеш цыдулку на Прагу. Там у перакупшчыка выберы сабе каня, а пасля святаў выязджай на працу. Будзеш зарабляць у мяне рублі тры за дзень, дык лёгка сплаціш даўгі і станеш на ногі.
Бядак, дакрануўшыся да грошай, задрыжэў. Ён уважліва слухаў Вакульскага, а слёзы цяклі па яго змарнелым твары.
- Можа, пану сказаў хто, - запытаўся ён праз хвіліну, - што з намі... так вось?.. Бо нехта ўжо нам, - дадаў ён ціха, - прыслаў з месяц таму сястру міласэрнасці. Папікнула яна мяне гультайствам і дала квіток, каб атрымаць пуд вугалю на вуліцы Жэлязнай. Ці, можа, пан гэта сам?..
- Ідзі дадому, а заўтра прыходзь у краму, - адказаў яму Вакульскі.
- Іду, пане, - з паклонам да зямлі адказаў чалавек.
Ён пайшоў, але спыняўся, разважаючы, відаць, аб нечаканым шчасці.
У гэты момант у Вакульскага варухнулася нейкае прадчуванне.
- Высоцкі!.. - крыкнуў ён. - А як завуць твайго брата?
- Каспар, - подбегам вярнуўся, каб адказаць, бядак.
- Пры якой станцыі ён жыве?
- У Чэнстахове, пане.
- Ідзі дадому. Можа, Каспара перавядуць у Скернявіцы.
Але той не пайшоў, а наадварот, наблізіўся.
- Перапрашаю, вяльможны пане, - сказаў ён нясмела, - а як хто прычэпіцца: адкуль, маўляў, у цябе гэтулькі грошай?
- Скажы, што ўзяў у мяне на рахунак.
- Разумею, пане... Бог... хай Бог...
Але Вакульскі ўжо не слухаў яго. Ён ішоў да Віслы і разважаў.
"Якія ж яны шчаслівыя, усе тыя, у каго толькі голад выклікае апатыю і толькі холад прымушае пакутаваць! Як лёгка іх ашчаслівіць!.. Нават маіх сціплых сродках хапіла б, каб выратаваць ад галечы некалькі тысяч сем'яў. Неверагодна, але гэта так".
Вакульскі выйшаў на бераг Віслы і жахнуўся. Займаючы прастору ў некалькі моргаў, узвышаўся тут агідны пагорак смуроднага смецця, якое нібы варушылася пад праменямі сонца, а за сотню крокаў ад яго знаходзілася вадасховішча, з якога піла ўся Варшава.
"Вось тут, - думаў ён, - тут і знаходзіцца крыніца ўсялякае заразы. Што чалавек сёння з дому выкіне, заўтра ён тое будзе піць, потым перабіраецца на Павонзкі [82] і ўжо з другога боку будзе труціць жывых яшчэ сваіх бліжніх.
Бульвар сюды, каналы і крынічную ваду з высокага месца - і можна было б ратаваць штогод тысячы людзей ад смерці, а дзясяткі тысяч - ад хвароб... Працы няшмат, а карысць незлічоная - прырода ўмее адплаціць дабром".
На адхонах і ў пячорах гнюснага пагорка ён заўважыў нібы чалавечыя фігуры. Драмалі тут на сонцы некалькі п'янюг або злодзеяў, дзве анучніцы і пара, якая правіла любошчы, - жанчына з праказаю і сухотны мужчына без носа. Здавалася, што гэта былі не людзі, а здані тых хваробаў, якія тут прытаіліся, апранутыя ў тут жа знойдзеныя лахманы. Усе гэтыя індывіды носам пачулі чужога, і нават тыя, што спалі, паднялі галовы ды з відам здзічэлых сабак прыглядаліся да госця.
Вакульскі ўсміхнуўся.
"Каб я прыйшоў сюды ўначы, яны б, напэўна, вылечылі мяне ад меланхоліі. Заўтра ўжо спачываў бы пад гэтым смеццем, якое, зрэшты, такая ж зручная магіла, які і любая іншая. Наверсе б падняўся шум, пачалі б пераследаваць і клясці гэтых добрых людзей, а яны, можа, зрабілі б мне вялікую ласку.
Хто спіць у смерці, той не знае
Жыцця праблемы і турботы,
Душа не помніць больш крывоты,
Жаданняў дух ужо не мае.
Ці я сапраўды раблюся сентыментальным?.. Відаць, нервы мае зусім нікуды не вартыя. Бульвар, аднак, не вынішчыў бы гэтакіх магікан; перабраліся б яны на Прагу альбо за Прагу і працягвалі сваё рамяство, кахаліся б, як гэтая парачка, і нават размнажаліся б! Якіх цудоўных, айчына, будзеш мець ты нашчадкаў, народжаных і выгадаваных на гэтым сметніку, ад пакрытае струпамі маці ды бязносага бацькі!..
Мае дзеці былі б іншымі, бо ад яе ўзялі б яны прыгажосць, ад мяне - сілу... Ну, але іх не будзе. У гэтай краіне толькі хвароба, галеча і злачынства знаходзяць сабе шлюбнае ложа і нават прытулак для нашчадкаў.
Страшна падумаць, што тут будзе праз некалькі пакаленняў... Але ж ёсць простыя лекі: абавязковая праца, за якую справядліва плацяць. Толькі яна можа ўмацаваць лепшых і без шуму вынішчыць нягодных, і... было б у нас здаровае насельніцтва, а цяпер маем замардаванае хваробамі або голадам".
А потым, невядома чаму, ён раптам падумаў: "Ну, і што, калі яна крыху какетнічае?.. Какецтва для жанчын тое самае, што колер і водар для кветкі. Такая ўжо ў іх натура, усім яны хочуць падабацца, нават Мрачэўскім…
Для ўсіх - какецтва, а для мяне: «Заплаці гэтаму пану!..» Можа, яна думае, што я ашукаў іх, купляючы срэбра? Добрая справа!"
Каля самае вады на беразе Віслы ляжала бярвенне. Вакульскі адчуў стомленасць, сеў і пачаў глядзець на раку. На спакойнай паверхні вады адбівалася ўжо зазелянелая Саская Кэмпа [83] і пражскія дамкі з чырвонымі дахамі, а пасярод ракі нерухома стаяла бярлінка [84] . Не большым за яе здаваўся і той карабель, які Вакульскі бачыў мінулым летам на Чорным моры. Машына зламалася, і ён стаяў гэтак жа нерухома.
"Ляцеў, як птушка, і раптам замёр, не хапіла моцы матору. Я падумаў тады: «А можа, і я вось гэтак спынюся некалі на поўным хаду?» - ну, і спыніўся. На якіх жа прымітыўных спружынах трымаецца рух у свеце: трохі вугалю - і ажывае карабель, трохі сардэчнасці - і ажывае чалавек..."
У гэты момант ранні жоўты матыль праляцеў над ягонай галавою ў бок горада.
"Цікава, адкуль ён узяўся? - падумаў Вакульскі. - У прыродзе бываюць капрызы і, - дадаў ён, - аналогіі. Матылі ёсць і сярод людскога роду: прыгожа расфарбаваныя, яны пырхаюць над паверхняю жыцця, сілкуюцца ласункамі, без якіх гінуць, - вось іх занятак. А ты, чарвяк, свідруй зямлю, перапрацоўвай яе ў глебу, прыдатную на сяўбу. Яны бавяцца, ты працуй. Ім - вольная прастора і святло, а ты цешся адзіным прывілеем - здольнасцю зрастацца, калі цябе незнарок нехта растопча.
Ці ж табе ўздыхаць пра матыля, дурань?.. І дзівіцца, што ён гідзіцца табою?.. Што ж агульнага можа быць паміж мной і ёю?
Ну, вусень таксама падобны да чарвяка, пакуль не ператворыцца ў матыля. Ах, дык ты збіраешся стаць матылём, купчык галантарэйны?.. А чаму не? Няспыннае ўдасканаленне - гэта ўсеагульны закон, і колькі ж купецкіх родаў у Англіі набыло тытулы лордаў!
У Англіі!.. Там грамадства яшчэ перажывае стваральную эпоху; там усё ўдасканальваецца і падымаецца з прыступкі на прыступку. Так, там нават арыстакратыя ўзбагачаецца новымі сіламі. А ў нас вышэйшы клас скамянеў, як вада на марозе, і ператварыўся ў адасобленую касту, нічым не злучанаю з рэштаю грамадства, якога мала што цураецца, дык у дадатак яшчэ ўласнаю змярцвеласцю скоўвае ўсялякі рух знізу. Няма чаго тут падманваць сябе: яна і я - сапраўды істоты двух розных відаў, як матыль і чарвяк. Дык дзеля яе крылцаў я мушу пакінуць сваю нару, пакінуць такіх, як сам, чарвякоў?.. Мае - гэта якраз тыя, што качаюцца там, на сметніку, а можа, яны таму і жабракі, а наперадзе ў іх яшчэ горшае жабрацтва, што мне заманулася марнаваць па трыццаць тысяч у год, каб пабавіцца ў матыля. Дурны гандляр, нягодны чалавек!..
Трыццаць тысяч рублёў - гэта шэсцьдзясят дробных майстэрняў або крамак, з якіх жывуць цэлыя сем'і. І я мушу ахвяраваць іх дабрабытам, вынішчыць іх жывую душу і выгнаць на гэты сметнік?..
Добра, але калі б не яна, ці меў бы я сёння маёнтак?.. Хто ведае, што станецца са мною і з гэтымі грашыма без яе? Можа, якраз дзякуючы ёй яны набудуць стваральную сілу, можа, хоць з дзясятак сям'яў будзе мець карысць?.."
Вакульскі павярнуўся і раптам убачыў на зямлі свой цень. І яму падумалася, што гэты цень ходзіць перад ім, за ім або побач з ім - заўсёды і паўсюдна, як думка пра гэтую кабету хадзіла за ім паўсюдна і заўсёды, наяве і ў сне, ублытваючыся ва ўсе ягоныя мэты, планы і дзеянні.
"Не магу я адмовіцца ад яе!" - прашаптаў ён і развёў рукі, нібы апраўдваючыся перад кімсьці.
Ён падняўся з бярвення і вярнуўся ў горад.
Праходзячы вуліцай Абознай, ён прыгадаў фурмана Высоцкага, у якога здох конь, і перад вачыма ў яго паўстаў доўгі шэраг вазоў з дохлымі коньмі наперадзе кожнага і доўгі шэраг фурманаў, што бядуюць над імі, а побач з кожным - грамадка кволых дзяцей і жонка, якой даводзіцца мыць бялізну тым, каму няма чым плаціць.
"Конь?.." - ціха прамовіў Вакульскі, і сэрца ў яго чамусьці сціснулася.
Аднойчы ў сакавіку, ідучы Алеяй Ерусалімскай, ён убачыў натоўп, чорны воз вугальшчыка, што стаяў упоперак дарогі, а за некалькі крокаў ад яго - выпражанага каня.
- Што здарылася?
- Конь зламаў нагу, - весела адказаў нейкі прахожы з ліловым шалікам на шыі і рукамі, закладзенымі ў кішэні.
Вакульскі мімаходзь зірнуў на вінаватага ў замяшанні. Сухарэбры аблезлы конік стаяў, прывязаны да маладзенькага дрэўца, трымаючы паднятаю заднюю нагу. Стаяў ён ціха, зіркаў на Вакульскага скошаным вокам і ад болю грыз заінелую галінку.
"Чаму менавіта сёння прыгадаўся мне гэты конь? - думаў Вакульскі. - Адкуль такая скруха ў душы?"
Ён задуменна ішоў Абознай вуліцай уверх, адчуваючы, што за тыя некалькі гадзін, якія ён прабавіў каля ракі, у ім нешта змянілася. Даўней - дзесяць гадоў таму, летась, нават яшчэ ўчора, - ідучы вуліцамі, ён не заўважаў на іх нічога асаблівага. Сноўдаліся людзі, ездзілі брычкі, крамы ветліва раскрывалі свае абдымкі мінакам. Але цяпер у яго нібы з'явілася новая здольнасць. Кожны абадранец здаваўся яму істотай, што крыкам крычыць пра ратунак, але - што ўзмацняе гэты крык - без адзінага гуку, а толькі трывожна зіркаючы, як той конь са зламанаю нагою. Кожная бедная кабета здавалася яму прачкаю, што працаю сваіх раз'едзеных мылам рук стараецца ўтрымаць сям'ю на самай мяжы галечы і краху. Кожнае кволае дзіця здавалася яму асуджаным на раннюю смерць або на тое, каб корпацца дзень і ноч у сметніку пры вуліцы Добрай.
І не толькі людзі яго хвалявалі. Ён адчуваў знясіленасць коней, запрэжаных у цяжкія вазы, як баляць ім каркі, да крыві намуленыя хамутамі. Чуў роспач у брэху сабакі, які згубіў на вуліцы свайго гаспадара, і адчай лядашчае сучкі з абвіслымі смочкамі, якая ад канавы да канавы марна шукала спажывы для сябе і сабачанят. І яшчэ, у дадатак да ўсіх пакутаў, балелі яму дрэвы з аблузанаю карою, брук, нібы з выбітымі зубамі, цвіль на сценах, паламаная мэбля і падраная вопратка.
Яму здавалася, што кожная такая рэч - хворая або параненая, і яна скардзіцца: "Глядзі, як я пакутую...", а ён адзін чуе і разумее гэтыя скаргі. І гэта незвычайная здольнасць адчуваць чужы боль нарадзілася ў ім толькі сёння, гадзіну таму.
Дзіўна! За ім ужо трывала ўсталявалася рэпутацыя шчодрага філантропа. Сябры дабрачынных таварыстваў у фраках дзякавалі яму за ахвяраванні дзеля іх вечна прагных да грошай арганізацый, графіня, удава графа Караля, ва ўсіх салонах апавядала пра тыя грошы, якія ён даў на яе сіроцкі прытулак, слугі і крамнікі праслаўлялі яго за добрыя заробкі, што ён ім плаціў. Але ніякага задавальнення ў Вакульскага гэта не выклікала, бо ён не надаваў гэтаму ніякага значэння. Шпурляў тысячы рублёў у касы афіцыйных дабрачынцаў, каб купіць розгалас, і нават не цікавіўся, куды гэтыя грошы пойдуць.
І толькі сёння, калі ён дзесяццю рублямі выратаваў з бяды чалавека, калі ніхто не мог раструбіць на ўвесь свет пра яго высакароднасць, толькі сёння ён даведаўся, што такое ахвяра. Толькі сёння перад ягоным здзіўленым позіркам паўстала новая, невядомая яму раней частка свету - галеча, якой неабходна дапамога.
"Добра, а няўжо я раней не бачыў галечы?.." - падумаў Вакульскі.
І ён прыгадаў цэлыя шэрагі зняможаных людзей у лахманах, якія шукалі працу, заезджаных коней, згаладалых сабак, дрэвы з абадранаю карою і паламанымі галінамі. Нішто яго раней не ўражвала. І толькі калі моцны асабісты боль пераараў і пераскародзіў ягоную душу, у ёй, палітай уласнай крывёю і нябачнымі свету слязьмі, вырасла небывалая расліна - усёабдымная спагада да людзей, да жывёл, нават да прадметаў, якія называюць нежывымі.
"Доктар сказаў бы, што ў мяне ўтварылася новая клетка ў мазгах або злучыліся некалькі старых", - падумаў ён.
"Так, а што ж далей?.."
Бо дагэтуль у яго была толькі адна мэта: наблізіцца да панны Ізабэлы. Сёння з'явілася другая: выратаваць ад галечы Высоцкага.
"Гэта проста!.."
"Перавесці ягонага брата ў Скернявіцы",- дадаў нейкі голас.
"Дробязь".
Але за гэтымі двума людзьмі адразу паўстала некалькі іншых, за імі - яшчэ некалькі, потым - велізарны натоўп, што змагаецца з нядоляю, і нарэшце ў яго перад вачыма разлілося цэлае мора пакутаў, якое неабходна было памяншаць, колькі хопіць сілы, ці, прынамсі, стрымліваць, каб яно не разлівалася далей.
"Здані... абстракцыі... знерваванасць", - прамармытаў Вакульскі.
Гэта быў адзін шлях. Бо ў канцы іншага ён бачыў мэту рэальную і ясна акрэсленую: панну Ізабэлу.
"Я не Хрыстос, каб ахвяраваць сабою дзеля ўсяго чалавецтва".
"Дык спачатку забудзься пра Высоцкіх", - запярэчыў унутраны голас.
"Абы-што! Які я ні ўзрушаны сёння, але людзей не варта смяшыць, - думаў Вакульскі. - Дапамагу, каму змагу і чым змагу, але ад свайго шчасця я не адмоўлюся. Дарэмна гэта..."
Ён ужо стаяў перад дзвярыма сваёй крамы і ўвайшоў туды.
У краме была толькі адна пакупніца. Гэта была высокая дама неакрэсленага веку ў чорным уборы. Перад ёю ляжала гара нэсэсэраў: драўляных, скураных, плюшавых і металічных, простых і аздобленых, найдаражэйшых і самых танных, а ўсе крамнікі рупіліся ёй дагадзіць. Клейн падаваў усё новыя і новыя нэсэсэры, Мрачэўскі расхвальваў тавар, а Лісецкі акампанаваў яму рукамі і бародкаю. Адзін пан Ігнацы кінуўся насустрач гаспадару.
- Прыйшоў груз з Парыжа, - паведаміў ён Вакульскаму. -Думаю, заўтра трэба забраць.
- Як хочаш.
- З Масквы - замовы на дзесяць тысяч рублёў на пачатак мая.
- Я чакаў іх.
- З Радома - на дзвесце рублёў, але фурман просіць, каб заўтра…
Вакульскі паціснуў плячыма.
- Трэба скончыць з гэтым дробны гандлем, - заўважыў ён у наступны момант. - Прыбытку на грош, а прэтэнзіі надмерныя.
- Скончыць справы з нашымі купцамі?.. - здзівіўся Жэцкі.
- Скончыць справы з жыдамі, - напаўголаса ўставіў Лісецкі. - Вельмі добра гаспадар зробіць, калі адмовіцца ад гэтых пархатых кантрактаў. Іншы раз проста сорамна даваць рэшту, гэтак смярдзяць грошы цыбуляю.
Вакульскі нічога не адказаў. Ён сеў за сваю кнігу і ўдаваў, быццам заняты рахункамі, а сам нічога не рабіў, не меў сілы. Прыгадаў свае нядаўнія мары пра тое, як ашчаслівіць чалавецтва, і вырашыў, што ён, відаць, моцна засмучаны.
"Даў волю сентыментальнасці і фантазіі, - думаў ён. - Кепска. Гэтак можна і зняславіцца, збанкрутаваць..."
І міжволі ён прыглядаўся да незвычайнае дамы, што выбірала нэсэсэр. Яна была сціпла апранутая, валасы гладка зачасаныя. На яе бляклым і пажоўклым твары адбіваўся глыбокі смутак, вусны яна зласліва падціскала, і, хоць апускала вочы, з іх бліскаў то гнеў, то нейкая прыніжанасць.
Гаварыла яна ціха і лагодна, а таргавалася, як сотня скнараў. Адно было занадта дарагое, іншае - залішне таннае, тут плюш выліняў, там скура хутка аблезе, а дзесьці на акоўцы з'явілася іржа... Раззлаваны Лісецкі ўжо адышоў ад яе, Клейн вырашыў адпачыць, і толькі Мрачэўскі размаўляў з ёю, як са знаёмаю.
У гэты момант дзверы крамы расчыніліся, і на парозе з'явіўся яшчэ больш арыгінальны ягамосць. Лісецкі потым параўноўваў яго з сухотнікам, у якога ўжо ў дамавіне адраслі вусы і бакенбарды. Вакульскі заўважыў, што пакупнік нейкі разяваты, а за цёмнымі шкельцамі пенснэ ён носіць вялікія вочы, з якіх праглядае яшчэ большая безуважнасць.
Пакупнік увайшоў, заканчваючы гутарку з кімсьці на вуліцы, але раптам выскачыў, каб развітацца са сваім спадарожнікам, потым зноў увайшоў і зноў выйшаў, задзіраючы галаву, каб прачытаць шыльду. Нарэшце ён увайшоў канчаткова, але дзвярэй за сабою не зачыніў. Выпадкова ён зірнуў на даму - і цёмнае пенснэ зляцела ў яго з носу.
- А-а-а... - вырвалася ў яго.
Але дама рэзка адвярнулася да нэсэсэраў і хутка села на крэсла.
Да госця падбег Мрачэўскі і з нейкай асабліваю ўсмешкаю запытаў:
- Што пан барон загадае?..
- Запінкі, ведае пан, звычайныя запінкі, залатыя або сталёвыя... Толькі, ведае пан, мусяць яны быць у форме жакейскае кепкі і... з пугаю.
Мрачэўскі адчыніў вітрыну з запінкамі.
- Вады... - азвалася дама слабым голасам.
Жэцкі наліў вады з графіна і падаў ёй са спагадаю на твары.
- Пані дабрадзейцы нядобра?.. Можа лекара?..
- Мне ўжо лепш, - адказала яна.
Барон разглядаў запінкі, дэманстратыўна адварочваючыся ад дамы.
- А можа, як пан мяркуе, лепш запінкі ў форме падковаў? - пытаўся ён у Мрачэўскага.
- Думаю, што пану барону патрэбныя і тыя, і другія. Спартоўцы носяць толькі са спартовымі адзнакамі, але любяць разнастайнасць.
- Скажа мне пан, - раптам звярнулася дама да Клейна, - навошта падковы людзям, у якіх няма за што трымаць коней?..
- Ну, дык, - працягваў барон, - я папрашу пана дабраць мне яшчэ пару дробязяў у форме падковы...
- Можа, попельніцу? - падказаў Мрачэўскі.
- Добра, попельніцу, - згадзіўся барон.
- Можа, шыкоўную чарніліцу з сядлом, жакейскаю кепкаю і шпіцрутэнам?
- Калі ласка, шыкоўную чарніліцу з сядлом і жакейскаю кепкаю…
- Скажа мне пан, - гучней звярнулася дама да Клейна, - ці не сорамна вам завозіць такія дарагія цацкі, калі край зруйнаваны? Ці не сорамна купляць скакавых коней...
- Шаноўны пане, - гэтак жа гучна звярнуўся барон да Мрачэўскага, - запакуй усё гэта - запінкі, попельніцу і чарніліцу - ды адпраў мне дадому. У вас цудоўны выбар тавараў... Дзякую сардэчна... Adieu!
І ён выбег з крамы, аднак яшчэ пару раз вяртаўся, разглядаючы шыльду над дзвярыма.
Пасля таго, як арыгінальны барон выйшаў, у краме запанавала ціша. Жэцкі глядзеў на дзверы, Клейн - на Жэцкага, а Лісецкі - на Мрачэўскага, які за спіной у дамы строіў двухсэнсоўныя міны.
Дама павольна паднялася з крэсла і падышла да канторкі Вакульскага.
- Ці магу я запытаць, - прамовіла яна дрыготкім голасам, - колькі пану вінен той пан, які толькі што выйшаў?
- Рахункі паміж тым панам і мною, шаноўная пані, калі б яны існавалі, датычаць толькі нас дваіх, - адказаў Вакульскі з паклонам.
- Пане, - раздражнёна працягвала дама, - я Кшэшоўская, а той пан - мой муж. Яго даўгі для мяне важныя, бо ён завалодаў маімі грашыма, за якія цяпер паміж намі судовы працэс...
- Няхай пані даруе, - перапыніў яе Вакульскі, - але стасункі паміж мужам і жонкаю мяне не датычаць.
- Ах, вось як... Вядома, купцам гэтак выгадней. Adieu!
І яна выйшла, грукнуўшы дзвярыма.
Праз некалькі хвілін пасля яе выхаду ў краму ўбег барон. Ён вызірнуў яшчэ раз-другі на вуліцу, а потым падышоў да Вакульскага:
- Шчыра перапрашаю, - сказаў ён, стараючыся ўтрымаць пенснэ на носе, - але, як сталы кліент пана, дазволю сабе канфідэнцыяльнае пытанне: што казала тая дама, якая толькі што выйшла?.. Моцна перапрашаю, што насмеліўся, але па сакрэце...
- Яна не сказала нічога, што можна было б паўтарыць, - адказаў Вакульскі.
- Бо, ведае пан, гэта… на жаль!.. мая жонка... Пан ведае, хто я?.. Барон Кшэшоўскі... Вельмі шаноўная кабета, вельмі асвечаная, але пасля смерці нашае дачкі нервы яе крыху папсаваліся і часам... Пан разумее... Дык нічога?..
- Нічога.
Барон пакланіўся і ўжо ў дзвярах сустрэўся позіркам з Мрачэўскім, які яму падміргнуў.
- Вось як?.. - прамовіў барон, пранізліва зіркнуў на Вакульскага, і выскачыў на вуліцу.
Мрачэўскі знерухомеў і заліўся чырванню аж да валасоў. Вакульскі злёгку збляднеў, аднак, спакойна прыняўся за рахункі.
- Што ж гэта за арыгінальныя д'яблы, пане Мрачэўскі? - спытаў Лісецкі.
- А!.. Гэта цэлая гісторыя! - адказаў Мрачэўскі, скоса пазіраючы на Вакульскага. - Гэта барон Кшэшоўскі, вялікі дзівак, і ягоная жонка, трохі неўраўнаважаная. Яны мне нават нейкай раднёй даводзіцца, але што ж!.. - уздыхнуў ён і зірнуў у люстэрка. - У мяне грошай няма, дык мушу быць у гандлі, а ў іх яшчэ трохі засталося, дык могуць быць маімі пакупнікамі...
- Маюць не працуючы, - заўважыў Клейн. - Добры парадак на свеце, га?
- Ну, ну... Мяне пан няхай да сваіх парадкаў не намаўляе, - адказаў Мрачэўскі. - Вось ужо год як пан барон і пані баранеса ваююць між сабою. Ён хоча разводу, на што яна не згаджаецца, а яна жадае адхіліць яго ад распараджэння яе грашыма, на што ён не згаджаецца. Яна не дае трымаць яму коней, дакладней, аднаго скакуна, а ён не дае купіць ёй камяніцу Ленцкіх, у якой пані Кшэшоўская жыве і дзе памерла яе дачка. Арыгіналы!.. Смешаць людзей сваімі сваркамі…
Ён апавядаў усё гэта бесклапотным тонам і круціўся па краме з выглядам паніча, які зазірнуў сюды на хвілінку і зараз выйдзе. Вакульскі, седзячы пры канторцы, змяніўся з твару, ён не мог больш чуць голасу Мрачэўскага.
"Радня Кшэшоўскім... - думаў ён. - Атрымае любоўную цыдулку ад панны Ізабэлы... Ах, нягоднік..."
Неяк авалодаўшы сабою, ён ізноў узяўся за сваю кнігу. У краму зноў пачалі заходзіць пакупнікі, абіраць тавары, таргавацца, плаціць. Але Вакульскі бачыў іх, нібы цені, ён цалкам занурыўся ў працу. І па меры таго, як раслі слупкі лічбаў, чым большыя ў выніку атрымліваліся сумы, тым вастрэй ён адчуваў, як у сэрцы закіпае нейкі невытлумачальны гнеў. За што?.. На каго?.. Няважна. Галоўнае, нехта за гэта заплаціць, першы, хто трапіць пад руку.
Каля сёмае гадзіны крама канчаткова апусцела. Крамнікі размаўлялі паміж сабою, Вакульскі працягваў лічыць. Раптам ён зноў пачуў нязносны голас Мрачэўскага, які нахабным тонам казаў:
- Навошта мне пан, пане Клейн, будзе дурыць галаву!.. Усе сацыялісты - злодзеі, бо хочуць падзяліць чужое дабро, і прайдзісветы, бо самі маюць адну пару чаравікаў на дваіх, а насовак зусім не прызнаюць.
- Не казаў бы так пан, - маркотна запярэчыў Клейн, - калі б прачытаў хоць пару брашурак, хоць невялікіх.
- Глупства… - заявіў Мрачэўскі, засоўваючы рукі ў кішэні. - Буду я чытаць брашуры, у якіх хочуць знішчыць сям'ю, рэлігію і ўласнасць!.. Такіх дурняў пан не знойдзе ў Варшаве.
Вакульскі закрыў кнігу і схаваў яе ў стол. У гэты момант у краму ўвайшлі тры пані і запатрабавалі пальчаткі.
Гандаль працягваўся з чвэрць гадзіны, Вакульскі сядзеў у крэсле і глядзеў у вакно, а калі пані выйшлі, ён звярнуўся вельмі спакойным голасам:
- Пане Мрачэўскі.
- Што пан загадае?.. - спытаў прыгожы маладзён, танцавальным крокам падбягаючы да канторкі.
- Няхай заўтра пан шукае сабе іншае месца, - каротка сказаў Вакульскі.
Мрачэўскі аслупянеў.
- Чаму, пане шэфе... Чаму?..
- Таму што ў мяне для пана ўжо няма месца.
- Якая ж прычына?.. Я ж, здаецца, не зрабіў нічога кепскага?.. Куды ж я пайду, калі пан так нечакана пазбавіць мяне пасады?..
- Рэкамендацыю пан атрымае добрую, - адказаў Вакульскі. - Пан Жэцкі выплаціць пану заробак за наступны квартал... Урэшце, за пяць месяцаў... А прычына такая, што мы з панам не сышліся... Зусім не сышліся. Мой Ігнацы, разлічыся з панам Мрачэўскім да першага кастрычніка.
Пасля гэтых слоў Вакульскі ўстаў з крэсла і выйшаў на вуліцу.
Звальненне Мрачэўскага гэтак уразіла крамнікаў, што ім адняло мову, а Жэцкі загадаў зачыніць краму, хоць не было яшчэ васьмі. Ён адразу кінуўся дадому да Вакульскага, але не заспеў яго. Прыйшоў другі раз аб адзінаццатай вечара, але ў вокнах было цёмна, і пан Ігнацы вярнуўся да сябе прыгнечаны.
На наступны дзень, у Вялікі Чацвер, Мрачэўскі ўжо не паказаўся ў краме. Яго калегі былі смутныя і часам паціху радзіліся між сабою.
А першай гадзіне прыйшоў Вакульскі. Але не паспеў ён сесці пры канторцы, як дзверы расчыніліся і сваёй звычайнай няўпэўненай хадою ўвайшоў пан Кшэшоўскі, прыкладаючы вялікія намаганні, каб начапіць на нос пенснэ.
- Пане Вакульскі! - ледзь не з парога пачаў разяваты пакупнік. - Толькі што я даведаўся... Я - Кшэшоўскі... Я даведаўся, што гэты небарака Мрачэўскі па маёй віне атрымаў разлік. Але ж, пане Вакульскі, я ўчора зусім не меў аніякіх прэтэнзій да пана... Я шаную ўменне захоўваць таямніцу, якое праявіў пан у дачыненні да мяне і маёй жонкі... Я ведаю, што пан адказаў ёй, як і належыць джэнтльмену…
- Пане барон, - адказаў Вакульскі, - я не прасіў у пана рэкамендацыі пра сваю сумленнасць. Апроч гэтага - што пан загадае?..
- Я прыйшоў прасіць прабачыць Мрачэўскаму, небарака нават...
- Да пана Мрачэўскага ў мяне няма ніводнае прэтэнзіі, нават той, каб ён вяртаўся да мяне.
Барон прыкусіў губу. З хвіліну ён памаўчаў, нібыта абураны рэзкаю адмоваю, нарэшце пакланіўся і з ціхім "перапрашаю...", выйшаў з крамы.
Пан Клейн і пан Лісецкі схаваліся за шафамі і пасля кароткае там нарады вярнуліся, час ад часу абменьваючыся смутнымі, але красамоўнымі позіркамі.
А трэцяй з'явілася пані Кшэшоўская. Здавалася, што яна яшчэ больш збляднела і зжаўцела ды апранулася ў яшчэ чарнейшае, чым учора. Яна палахліва азірнулася і, заўважыўшы Вакульскага, падышла да канторкі.
- Пане, - ціха прамовіла яна, - я сёння даведалася, што адзін малады чалавек, Мрачэўскі, па маёй віне страціў месца ў пана. Яго бедная маці...
- Пана Мрачэўскага ўжо няма ў мяне і не будзе, - адказаў Вакульскі з паклонам. - Дык чым магу служыць пані?
Пані Кшэшоўская, відавочна, падрыхтавала даволі доўгую прамову. На сваю бяду, яна зірнула Вакульскаму ў вочы і... з адным словам "перапрашаю" выйшла з крамы.
Панове Клейн і Лісецкі пераглянуліся яшчэ больш красамоўна, чым раней, але задаволіліся толькі тым, што ў згодзе паціснулі плячыма.
Ужо а пятай наблізіўся да Вакульскага Жэцкі. Ён абапёрся рукамі на канторку і сказаў напаўголаса:
- Маці Мрачэўскага, Сташак, вельмі бедная кабета...
- Заплаці яму да канца года, - адказаў Вакульскі.
- Я думаю... Сташак, я думаю, што нельга аж так караць чалавека за тое, што ён мае іншыя палітычныя перакананні, чым мы...
- Палітычныя?.. - перапытаў Вакульскі такім тонам, што ў пана Ігнацы мароз па скуры прабег.
- Зрэшты, скажу я табе, - працягваў далей пан Ігнацы, - шкада такога крамніка. Хлопец відны, кабеты трацяць розум...
- Відны? - паўтарыў Вакульскі. - Дык няхай ідзе на ўтрыманне, раз ён гэтакі прыгажун.
Пан Ігнацы адхіснуўся. Панове Лісецкі і Клейн ужо нават не пераглядваліся.
Праз гадзіну ў краму прыйшоў нейкі пан Зэмба, якога Вакульскі прадставіў як новага крамніка.
Пану Зэмбу было гадоў пад трыццаць, выглядаў ён, мабыць, не горш за Мрачэўскага, але быў непараўнальна больш паважны і трымаўся тактоўна. Яшчэ да закрыцця крамы ён пазнаёміўся з усімі і нават ужо завязаў прыязныя адносіны са сваімі калегамі. Пан Жэцкі знайшоў у ім гарачага банапартыста, пан Лісецкі мусіў прызнаць, што ў параўнанні з Зэмбам сам ён - вельмі ўмераны антысеміт, а пан Клейн прыйшоў да высновы, што Зэмба мусіць быць, сама мала, біскупам сацыялізму.
Словам, усе былі задаволеныя, а пан Зэмба - пэўны сабе.
IX. КЛАДКІ, НА ЯКІХ СУСТРАКАЮЦЦА ЛЮДЗІ РОЗНЫХ СФЕРАЎ
Раніцай у Вялікую Пятніцу Вакульскі прыгадаў, што сёння і заўтра графіня з паннаю Ізабэлаю квястуюць у касцёле.
"Трэба пайсці ды нешта даць, - падумаў ён і дастаў з касы пяць залатых паўімперыялаў. - Зрэшты, - засумняваўся ён, - даслаў жа я ім дываны, механічных птушак, катрынку і нават фантан... Гэтага, хіба, досыць дзеля выратавання аднае душы. Не пайду".
Удзень, аднак, ён ужо ўпікаў сябе: можа, графіня чакае яго, дык нядобра будзе не з'явіцца або даць усяго пяць паўімперыялаў. Ён дастаў з касы яшчэ пяць, склаў усе разам і загарнуў у бібулу.
"Але ж там, - нагадаў ён сабе, - будзе панна Ізабэла, а ёй нельга ахвяраваць дзесяць паўімперыялаў".
Ён разгарнуў свой скрутак, даклаў яшчэ дзесяць залатых манет і зноў задумаўся: "Ісці або не ісці?.."
"Не, - сказаў ён, - не буду я ўдзельнічаць у гэтай кірмашовай дабрачыннасці".
Ён кінуў скрутак з манетамі ў касу і ў пятніцу не пайшоў у касцёл.
Але ў Вялікую Суботу справа ўбачылася яму ўжо зусім іначай.
"Ашалеў! - дакараў ён сябе. - Калі не пайду ў касцёл, дык дзе ж я яе яшчэ ўбачу?.. Калі не грашыма, дык чым змагу прыцягнуць яе ўвагу? Вар'яцею..."
Але ён усё яшчэ вагаўся, і толькі а другой па абедзе, калі Жэцкі загадаў ужо зачыняць краму, бо быў перадсвяточны дзень, Вакульскі ўзяў з касы дваццаць пяць паўімперыялаў ды рушыў у бок касцёла [85] .
Аднак адразу ён не ўвайшоў туды, яго нібы нешта стрымлівала. Ён і хацеў убачыць панну Ізабэлу, і ў той жа час баяўся гэтага, і саромеўся сваіх паўімперыялаў.
"Шпурнуць груду золата!.. Як эфектна ў цяперашні папяровы час і - як гэта выдае нуварыша... Ну, але што рабіць, калі яны менавіта грошай чакаюць?.. Можа, нават мала гэтага..."
Ён хадзіў вуліцаю насупраць касцёла туды і назад і не мог адарваць ад яго вачэй.
"Ужо іду. Зараз... яшчэ хвілінку... Што ж такое са мною!.." - думаў ён, бо адчуваў, што яго разадраная душа няздольная нават на такую простую рэч без ваганняў.
Цяпер ён успомніў, як даўно ўжо не быў у касцёле.
"Калі ж гэта?.. На шлюбе - раз... на пахаванні жонкі - два..."
Але і ў адным, і ў другім выпадку ён не ўсведамляў добра, што дзеецца вакол яго, дык цяпер глядзеў на касцёл як на нешта цалкам для сябе новае.
"Навошта гэты велізарны гмах з вежамі замест комінаў, дзе ніхто не жыве, а толькі спачывае прах даўно памерлых?.. Навошта змарнавана гэтулькі месца і каменю? Дзеля каго ўдзень і ўночы паляць тут святло, дзеля чаго збіраецца тут людскі натоўп?..
На рынак ідуць па харч, у краму - па тавары, у тэатр - дзеля забавы, але навошта сюды?.."
Ён міжволі параўноўваў дробныя фігуркі вернікаў, што стаялі ля касцёла, з вялізнымі памерамі самое святыні, і яму прыйшла да галавы нечаканая думка. Падобна, як працавалі некалі на зямлі магутныя сілы, уздымаючы з роўнядзі мацерыкоў горныя ланцугі, гэтак валодала чалавецтва і іншай невымернаю сілаю, якая ўзнесла падобнага кшталту будынкі. Гледзячы на гэткія гмахі, можна было меркаваць, што ў нетрах нашае планеты жылі волаты, а выдзіраючыся наверх, узбурвалі яны зямную кару, і сляды таго руху захаваліся ў выглядзе вялізных пячораў.
"Куды яны рваліся? У іншы, падобна, вышэйшы свет. Калі марскія прылівы даводзяць, што месяц - гэта не ілюзорны бляск, а рэальная рэчаіснасць, дык чаму б гэтым дзіўным будынкам не пацвердзіць рэальнасці іншага свету?.. Няўжо яны з меншаю сілаю прыцягваюць да сабе людскія душы, чым месяц - марскія хвалі?"
Ён зайшоў у касцёл, і адразу яго ўразіла новае відовішча. Некалькі жабракоў і жабрачак прасілі міласціну, за якую Пан Бог узнагародзіць літасцівых у будучым жыцці. Адны вернікі цалавалі ногі ўкрыжаванага рымлянамі Хрыста, іншыя, упаўшы на калені, уздымалі ўгору рукі і вочы, нібы сузіралі незямныя явы. У прыцемку касцёла гарэла некалькі дзясяткаў свечак у срэбраных кандэлябрах. Тут і там на падлозе святыні відаць былі невыразныя людскія цені, распасцёртыя ніцма альбо нізка схіленыя да зямлі, нібы каб схаваць ад старонніх вачэй сваю пакорлівую веру. Гэтыя нерухомыя целы наводзілі таго, хто іх бачыў, на думку, што на момант іх пакінулі душы - уцяклі ў нейкі лепшы свет.
"Я разумею цяпер, - падумаў Вакульскі, - чаму наведванне касцёлаў умацоўвае веру. Тут усё так арганізавана, каб нагадваць пра вечнасць".
Ад засяроджаных на малітве вернікаў яго позірк скіраваўся да святла. І ён убачыў расстаўленыя па святыні сталы, накрытыя дыванамі, на іх - падносы, поўныя банкнотаў, срэбра і золата, а вакол іх у зручных крэслах сядзелі дамы ў шаўках, аксаміце і пер'ях у атачэнні разняволеных маладых людзей. Самыя набожныя, пастукваючы, запрашалі рабіць ахвяраванні, і ўсе гаманілі ды бавіліся, як на раўце.
Вакульскаму здавалася, што ён у гэты момант бачыць перад сабою тры светы. Адзін (даўно зніклы з твару зямлі), той, што маліўся і ў гонар Усявышняга ўзводзіў велічныя будынкі. Другі, пакорлівы і ўбогі, таксама ўмеў маліцца, але будаваў ужо толькі халупы. І трэці, які сабе мураваў палацы, але ўжо забыўся на малітву, а божыя дамы ператварыў у месцы спатканняў, падобна як бесклапотныя птушкі ўюць гнёзды і спяваюць песні на магілах герояў.
"А хто ж я, чужы ім усім?.."
"Можа, ты - тое вочка ў жалезным рэшаце, праз якое я прапушчу іх усіх, каб аддзяліць зярняты ад мякіны..." - адказаў яму нейкі голас.
Вакульскі агледзеўся. "Галюцынацыі хворай свядомасці". Адначасова пры чацвёртым стале ў глыбіні касцёла ён убачыў графіню і панну Ізабэлу. Абедзве таксама сядзелі каля падноса з грашыма і трымалі ў руках кніжкі, пэўна, малітоўнікі. За крэслам графіні стаяў лёкай у чорнай ліўрэі.
Вакульскі пайшоў да іх, турбуючы ўкленчаных ды абмінаючы іншыя сталы, дзе адчайна стукалі, каб прыцягнуць яго ўвагу. Ён наблізіўся да падноса, пакланіўся графіні і паклаў свой скрутак імперыялаў.
"Божа, - падумаў ён, - як недарэчна я мушу выглядаць з гэтымі грашыма".
Графіня адклала кнігу.
- Вітаю цябе, пане Вакульскі, - сказала яна. - Ведаеш, я ўжо думала, што ты не прыйдзеш, і, прызнаюся, было мне нават трохі прыкра.
- Я казала, цётачка, што ён прыйдзе ды яшчэ з мяшком золата, - па-англійску азвалася панна Ізабэла.
Графіня пачырванела, на ілбе ў яе паказаліся кроплі поту. Словы пляменніцы яе спалохалі, бо яна падумала, што Вакульскі можа разумець па-англійску.
- Прашу, пане Вакульскі, - хутка прамовіла яна, - прысядзь тут на хвіліну, бо наш дэлегат [86] адлучыўся некуды... Дазволь, я пакладу твае імперыялы наверсе, каб прысароміць тых паноў, што лічаць за лепшае марнаваць грошы на шампанскае...
- Але няхай бы цётачка не хвалявалася, - ізноў па-англійску заўважыла панна Ізабэла. - Ён дакладна не разумее...
Гэтым разам і Вакульскі пачырванеў.
- Бэла, - урачыста звярнулася да яе графіня, - пан Вакульскі... які так шчодра адорвае нашых сірот...
- Я чула, - адказала панна Ізабэла па-польску, апускаючы павекі на знак прывітання.
- Пані графіня, - з крыху камічнай інтанацыяй сказаў Вакульскі, - жадае пазбавіць мяне ўзнагароды на тым свеце, калі хваліць мае ўчынкі, якія, зрэшты, я мог здзейсніць і дзеля выгады.
- Я здагадвалася пра гэта, - ціха прамовіла панна Ізабэла па-англійску.
Графіня ледзь не самлела, адчуваючы, што Вакульскі мог адгадаць сэнс слоў яе пляменніцы, нават не ведаючы аніводнае мовы.
- Можаш, пане Вакульскі, - з ліхаманкавай паспешлівасцю сказала яна, - можаш лёгка заслужыць узнагароду на тым свеце, хоць бы... прабачаючы крыўды...
- Я заўсёды іх прабачаю, - адказаў ён трохі здзіўлена.
- Дазволь, пане, заўважыць, што не заўсёды, - працягвала графіня. - Я старая кабета і твая прыяцелька, пане Вакульскі, - дадала яна з націскам, - дык зрабі мне пэўную саступку...
- Чакаю загаду пані.
- Нядаўна пан звольніў аднаго з вашых… служачых, нейкага Мрачэўскага...
- За што ж гэта? - запыталася раптам панна Ізабэла.
- Не ведаю, - адказала графіня. - Здаецца, з-за разыходжання ў палітычных перакананнях або за нешта падобнае...
- Дык у таго маладога чалавека ёсць перакананні?.. - гучна прамовіла панна Ізабэла. - Як цікава!
Яна сказала гэта так насмешліва, што Вакульскі адчуў, як у яго сэрцы знікае антыпатыя да Мрачэўскага.
- Справа не ў перакананнях, пані графіня, - адказаў ён, - а ў нетактоўных заўвагах наконт асобаў, якія наведваюць нашу краму.
- Можа, гэтыя асобы самі паводзяцца нетактоўна, - заўважыла панна Ізабэла.
- Ім можна, яны плацяць за гэта, - спакойна адказаў Вакульскі. - Нам - не.
Твар панны Ізабэлы запунсавеў. Яна ўзяла малітоўнік і пачала чытаць.
- Але, як бы там ні было, дазволь пераканаць цябе, пане Вакульскі, - працягвала графіня. - Я ведаю маці гэтага хлопца, і, павер мне, прыкра бачыць яе роспач...
Вакульскі задумаўся.
- Добра, - сказаў ён. - Я дам яму пасаду, але ў Маскве.
- А ягоная бедная маці?.. - нагадала графіня з просьбаю ў голасе.
- Дык павялічу яму заробак... на дзвесце... на трыста рублёў, - адказаў ён.
Тут да стала падышлі дзеці, якім графіня пачала раздаваць абразкі. Вакульскі ўстаў і, каб не перашкаджаць графіні ў яе набожным занятку, падышоў да панны Ізабэлы.
Панна Ізабэла падняла вочы ад кніжкі і, гледзячы на Вакульскага неяк асабліва, запыталася:
- Пан ніколі не мяняе сваіх рашэнняў?
- Не, - адказаў ён, але адразу апусціў вочы.
- А каб я папрасіла за гэтага маладога чалавека?..
Вакульскі зірнуў на яе здзіўлена.
- У такім разе, я адказаў бы, што пан Мрачэўскі страціў пасаду, бо неналежным чынам выказваўся пра асобаў, якія зрабілі яму гонар, размаўляючы з ім крыху ласкавей... Калі ж, аднак, пані загадвае...
Цяпер панна Ізабэла апусціла вочы, моцна збянтэжаная.
- А!.. Зрэшты, мне ўсё адно, дзе будзе жыць гэты малады чалавек. Хай сабе і ў Маскву едзе.
- Туды і паедзе, - сказаў Вакульскі. - Маё шанаванне паням, - дадаў ён, кланяючыся.
Графіня падала яму руку.
- Дзякуй, пане Вакульскі, што не забыў пра нас, і прашу да мяне на свянцонае. Вельмі цябе прашу, пане Вакульскі, - дадала яна са значэннем.
Раптам, заўважаючы нейкі рух у сярэдзіне касцёла, яна звярнулася да лёкая:
- Ідзі ж, мой Ксавэры, да пані старшынёвай і прасі пазычыць нам каляску. Скажы, што ў мяне конь закульгаў.
- На які час яснавяльможная пані загадае?
- Так... гадзінкі праз паўтары... Праўда, Бэла, мы даўжэй не выседзім?
Лёкай накіраваўся да стала пры ўваходзе.
- Дык да заўтра, пане Вакульскі, - сказала графіня. -Сустрэнеш у мяне шмат знаёмых. Будзе некалькі паноў з дабрачыннага таварыства...
"Ага!" - падумаў Вакульскі, развітваючыся з графіняй. Ён адчуваў у гэты момант да яе такую ўдзячнасць, што гатовы быў ахвяраваць на прытулак, якім яна апекавалася, палову свайго капіталу.
Панна Ізабэла злёгку кіўнула яму і зноў паглядзела нейкім, як яму здалося, асаблівым позіркам. А калі Вакульскі знік у прыцемку касцёла, яна звярнулася да графіні:
- Цётачка какетнічае з гэтым панам. Аёй!.. Цётачка, гэта робіцца падазроным...
- Твой бацька мае рацыю, - адказала графіня, - гэты чалавек можа быць карысным. Зрэшты, за мяжою такія знаёмствы паўсюдна прынятыя ў свеце.
- А калі б ад гэтага знаёмства ў яго закружылася галава? - спытала панна Ізабэла.
- Гэтым ён давёў бы, што мае слабую галаву, - адрэзала графіня і ўзялася за малітоўнік.
Вакульскі не выйшаў з касцёла, а збочыў у неф недалёка ад дзвярэй. Каля самае Труны Гасподняе стаяла ў куце пустая спавядальня, якраз насупраць стала графіні. Вакульскі ўвайшоў туды, прычыніў дзверцы і, сам нябачны, пачаў глядзець на панну Ізабэлу.
Яна трымала ў руках малітоўнік, час ад часу пазіраючы на касцельныя дзверы. На яе твары была стомленасць і нуда. Зрэдчас да століка падыходзілі дзеці па абразкі, некаторым панна Ізабэла сама падавала іх такім рухам, нібы хацела сказаць: "Ах, калі ж гэта скончыцца!.."
"І ўсё гэта робіцца не з набожнасці і не з любові да дзяцей, а дзеля розгаласу і дзеля таго, каб выйсці замуж, - падумаў Вакульскі. - Ну і я, - дадаў ён, - нямала раблю дзеля розгаласу і дзеля жаніцьбы. Добры гэты свет! Замест таго, каб проста запытацца: «Кахаеш мяне ці не кахаеш?» альбо: «Хочаш мяне ці не хочаш?» - я выкідаю сотні рублёў, а яна гадзінамі нудзіцца, манернічае і ўдае верніцу.
А каб яна адказала, што не кахае мяне? Ва ўсіх гэтых цырымоніях ёсць і добры бок: яны даюць людзям час і магчымасць пазнаць адно аднаго.
Аднак дрэнна, калі не разумееш ані слова па-англійску... Сёння я ведаў бы, што яна пра мяне думае, бо я ўпэўнены: яна пра мяне казала цётцы. Трэба навучыцца...
Або ўзяць такую цацку, як каляска... Каб у мяне была каляска, я мог бы адвезці яе з цёткаю дадому, і вось яшчэ адзін вузельчык паміж намі... Так, каляска мне ў любым выпадку спатрэбіцца. Гэта лішняя тысяча выдаткаў у год, але што рабіць… Я мушу быць гатовы да ўсяго.
Каляска... англійская мова... больш за дзвесце рублёў на адну квесту!.. І гэта раблю я, нягледзячы на сваю пагарду... А ўласна, на што ж тады мне траціць грошы, як не на тое, каб дамагацца шчасця? Што мне да нейкіх тэорый пра эканомію, калі баліць мне сэрца?.."
Плынь яго думак перапыніла маркотная механічная мелодыя. Гэта грала музычная скрынка. Потым зашчабяталі штучныя птушкі, а калі яны змаўкалі, чулася ціхае цурчанне фантана, шэпты малітваў і ўздыханні вернікаў.
У нефе, пры спавядальні, пры капліцы з Труною Гасподняю відаць былі ўкленчаныя постаці. Некаторыя на каленцах падпаўзалі да распяцця і, пацалаваўшы яго, клалі на паднос медзякі, выцягнутыя з завязанае насоўкі.
У глыбіні капліцы, у струмені святла, ляжаў сярод кветак белы Хрыстос. Вакульскаму здавалася, што ў мігатлівым ззянні свечак твар яго ажывае, выраз яго мяняецца, робіцца то суровым, то літасцівым і ласкавым.
Калі катрынка грала " Лючыю з Ламермура" або калі з сярэдзіны касцёла чуўся звон манет і воклічы па-французску, аблічча Хрыста цямнела. А калі да распяцця набліжаўся нейкі бедачына і жаліўся Укрыжаванаму, Хрыстос размыкаў мёртвыя вусны і ў суправаджэнні плюскату фантана пасылаў яму сваё дабраславенне ды суцяшэнне...
"Дабраславёныя рахманыя... Дабраславёныя жабракі духам..."
Да падноса падышла дзяўчына з моцна нарумяненым тварам. Яна паклала срэбраную дваццацікапеечную манету, але не насмельвалася дакрануцца да крыжа. Тыя, што кленчылі побач, з непрыяззю пазіралі на яе аксамітны каптанік і яркі капялюш. Але калі Хрыстос прашаптаў: "Хто з вас без граху, той няхай першы кіне ў яе камень", - яна ўпала на падлогу і пацалавала яму ногі, як некалі Марыя Магдалена.
"Дабраславёныя тыя, што прагнуць праўды... Дабраславёныя, што плачуць..."
З глыбокім хваляваннем узіраўся Вакульскі ў натоўп, пагружаны ў касцельную цемру, які з такой цярпліваю вераю ўжо васямнаццаць стагоддзяў чакае здзяйснення божых запаветаў.
"Калі ж гэта будзе!.." - падумаў ён.
"Пашле Сын Чалавечы анёлаў сваіх, і яны збяруць усе злыбеды і тых, хто чыніць беззаконне, як збіраюць пустазелле і паляць яго ў агні".
Ён міжволі зірнуў на сярэдзіну касцёла. Насупраць пры стале драмала графіня, а панна Ізабэла пазяхала, пры іншым стале тры незнаёмыя яму дамы рагаталі, слухаючы балбатню нейкага франта.
"Іншы свет!.. Іншы свет!.. - думаў Вакульскі. - Што за фатальнасць пхае мяне ў той бок?"
Тут побач са спавядальняю спынілася, а потым апусцілася на калені маладая жанчына. Яна была густоўна апранутая, з ёю была малая дзяўчынка.
Вакульскі прыгледзеўся і ўбачыў, што яна незвычайна прыгожая. Асабліва ўразіў выраз яе твару, нібыта яна прыйшла да Труны Гасподняе не з малітваю, а пра нешта запытацца або паскардзіцца.
Яна перажагналася, але заўважыла паднос і дастала мяшэчак з грашыма.
- Ідзі, Гэленка, - ціха звярнулася яна да дзяўчынкі, - пакладзі гэта на паднос і пацалуй Пана Езуса.
- Няхай мама скажа, куды пацалаваць.
- У ручку і ў ножку…
- І ў тварык?
- У тварык нельга.
- А, чаго там...
Дзяўчынка падбегла да падноса і схілілася над крыжам.
- А вось, мама, - выгукнула яна, вяртаючыся, - я пацалавала, і Езус нічога не сказаў.
- Гэленка, мусіш паводзіць сябе прыстойна, - сказала маці. - Лепш укленчы і адмаўляй пацеры.
- Якія малітвы адмаўляць?
- Тры разы "Ойча наш" і тры разы "Багародзіцу"...
- Так шмат?.. А я такая маленькая...
- Тады адну "Багародзіцу"... Толькі ўкленчы... Глядзі вось туды...
- Ужо гляджу. "Багародзіца панна, цешся..." Мама, гэта птушачкі спяваюць?
- Штучныя птушачкі. Гавары малітву.
- Як гэта штучныя?
- Спачатку скончы малітву.
- Калі я не памятаю, дзе спынілася...
- Дык паўтарай за мною: "Багародзіца панна, цешся..."
- "... у час смерці нашай. Аман", - скончыла дзяўчынка. - А з чаго робяць штучных птушачак?
- Гэленка, цішэй, бо я цябе не пацалую больш, - ціха сказала засмучаная маці. - Вазьмі кніжку і разглядай малюнкі, як мучылі Госпада нашага Хрыста.
Дзяўчынка ўселася з кніжкаю на прыступках спавядальні і сцішылася.
"Якое мілае дзіця! - думаў Вакульскі. - Каб было маё, дык да мяне, здаецца, зноў вярнулася б душэўная раўнавага, якую я трачу з дня на дзень. І маці - цудоўная кабета. Якія валасы, профіль, вочы... Моліць Бога, каб уваскрэсла шчасце... Прыгожая і няшчасная, відаць, удава.
Вось каб сустрэць мне яе год таму.
Ці ёсць які парадак на гэтым свеце?.. За крок адзін ад аднаго знаходзяцца двое няшчасных: адзін шукае кахання і сям'і, а другая, падобна, змагаецца з нэндзаю і пакутуе без апекі. Кожны з іх мог бы знайсці ў іншым тое, чаго шукае, але ім не наканавана сустрэцца... Адна прыходзіць маліць Бога аб літасці, іншы выкідае грошы дзеля свецкіх сувязяў. Хто ведае, ці некалькі сотняў рублёў не былі б цэлым шчасцем гэтай кабеце? Але ёй не атрымаць гэтых грошай, у наш час Бог не слухае малітвы прыгнечаных.
А каб, аднак, даведацца, хто яна?.. Можа, удалося б ёй неяк дапамагчы. Чаму б не спраўдзіцца ўзнёслым запаветам Хрыста няхай і праз пасярэдніцтва гэтакага недавярка, як я, раз набожныя занятыя іншым?"
Раптам Вакульскаму стала горача... Да століка графіні падышоў элегантны малады чалавек і паклаў нешта на паднос. Пры яго з'яўленні панна Ізабэла паружавела, і вочы яе набылі той асаблівы выраз, які заўсёды так уражваў Вакульскага.
Па запрашэнні графіні малады чалавек сеў у той самы фатэль, на якім толькі што сядзеў Вакульскі, і пачалася жвавая гамонка. Вакульскі не чуў яе зместу, але яму здавалася, што ў ягонай свядомасці нібы агнём нехта выпальвае гэтае аблічча. Каштоўны дыван, срэбраны паднос, завалены грашыма з імперыяламі наверсе, два падсвечнікі, дзесяць запаленых свечак, графіня ў глыбокай жалобе, малады чалавек, што не адводзіць вачэй ад панны Ізабэлы, і яна - вясёлая і шчаслівая. Аніводная дробязь не засталася незаўважанай, нават тое, што водбліскі ад полымя свечак у графіні былі на шчоках, у маладога чалавека - на кончыку носа, а ў панны Ізабэлы - у вачах.
"Ці кахаюць яны адзін аднаго? - думаў ён. - Дык чаму ж ім не пабрацца?.. Можа, у яго няма сродкаў?.. Але, у такім разе, чаму яна так на яго глядзіць?.. Падобныя позіркі яна кідала сёння на мяне. Праўда, панна перад шлюбам павінна мець некалькі альбо і цэлы дзясятак кавалераў ды вабіць іх усіх, каб... прадацца таму, хто дасць больш!"
Вярнуўся дэлегат. Графіня паднялася з фатэля, тое самае зрабілі панна Ізабэла ды прыгожы малады чалавек, і яны ўтраіх з моцным шамаценнем рушылі да дзвярэй, спыняючыся каля іншых столікаў. Маладзёны, што былі там за асістэнтаў, горача віталі панну Ізабэлу, а яна кожнага адорвала тым самым - абсалютна тым самым! - ад якога траціў розум Вакульскі - позіркам. Нарэшце стала ціха: графіня з паннай Ізабэлай пакінулі касцёл.
Вакульскі апрытомнеў і азірнуўся. Прыгожай пані з дзіцём ужо не было.
"Як шкада!.." - ціха прамовіў ён і адчуў, як сэрца злёгку сціснулася.
На доле ля крыжа ўсё яшчэ кленчыла маладая дзяўчына ў аксамітным каптаніку і яркім капелюшы. Калі яна падняла вочы на асветленую Труну, на яе нарумяненых шчоках таксама нешта заблішчала. Яна яшчэ раз пацалавала ногі Хрысту, цяжка паднялася і выйшла.
"«Дабраславёныя, якія плачуць...» Няхай жа хоць табе, прынамсі, памерлы Хрыстос спраўдзіць свой запавет", - падумаў Вакульскі і выйшаў следам за ёю.
На дзядзінцы ён убачыў, яе дзяўчына раздае міласціну старцам. І яму люта забалела ад думкі, што з дзвюх кабет, з якіх адна жадае прадаць сябе за вялікія грошы, а другая ўжо прадалася за кавалак хлеба, - тую другую, зганьбаваную, нейкі вышэйшы трыбунал можа прызнаць лепшаю і больш чыстаю.
На вуліцы ён дагнаў яе і спытаў:
- Куды ты ідзеш?
На твары ў яе відаць былі сляды слёз. Яна падняла на Вакульскага млявы позірк і адказала:
- Магу пайсці з панам.
- Гэтак ты кажаш?.. Дык хадзем.
Яшчэ не было і пятае гадзіны, быў белы дзень, некалькі мінакоў азірнулася на іх.
"Трэба быць апошнім дурнем, каб рабіць нешта падобнае, - думаў Вакульскі ды ішоў у бок крамы. - Скандалу я не баюся, але д'ябал ведае, што лезе мне ў галаву? Апостальства? Верх ідыятызму! Зрэшты, мне ўсё адно: я толькі выканаўца чужое волі".
Ён увайшоў у браму дома, дзе знаходзілася крама, і павярнуў да кватэры Жэцкага. Дзяўчына ішла за ім. Пан Ігнацы быў дома і, убачыўшы неверагодную пару, ад здзіўлення замахаў рукамі.
- Ці можаш ты выйсці на пару хвілін? - спытаў яго Вакульскі.
Пан Ігнацы нічога не адказаў. Ён узяў ключ ад тыльных дзвярэй крамы і выйшаў з пакоя.
- Удваіх? - ціха спытала дзяўчына, вымаючы шпількі з капелюша.
- Прашу прабачэння, - перапыніў яе Вакульскі. - Толькі што, мая пані, ты была ў касцёле, праўда?
- Пан мяне бачыў?
- Ты малілася і плакала. Скажаш мне, чым былі выкліканыя твае слёзы?
Дзяўчына здзівілася, але паціснула плячыма і адказала:
- Хіба пан - ксёндз, каб гэта пытацца?
Яна ўважліва паглядзела на Вакульскага і дадала:
- Гэх! Абы галаву дурыць... Жартаўнік!
І памкнулася было выйсці, але Вакульскі затрымаў яе.
- Пачакай. Ёсць нехта, хто хацеў бы дапамагчы табе, дык не спяшайся і адказвай шчыра.
Яна зноў прыгледзелася да яго. Раптам вочы яе заблішчэлі, а твар пачырванеў.
- Ведаю, - выгукнула яна. - Мусіць, пан ад таго старога пана!.. Ён колькі разоў ужо абяцаў узяць мяне да сабе... Ён вельмі багаты? Дзіва што... У калясцы раз'язджае і ў тэатры сядзіць у першым шэрагу.
- Паслухай, - спыніў яе Вакульскі, - адкажы мне, чаго ты плакала ў касцёле?
- А бо, бачыць пан... - пачала дзяўчына і стала распавядаць такую цынічную гісторыю пра нейкія сваркі з гаспадыняй, што, слухаючы яе, Вакульскі змяніўся з твару.
- Вось жывёліна! - ціха прамовіў ён.
- Я пайшла да Труны Гасподняе, - працягвала дзяўчына, - думала крыху развеяцца. Дзе там! Як успомніла пра старую, дык у мяне аж слёзы ад злосці пацяклі. Стала я прасіць Бога, каб або старую хвароба якая задушыла, або мне вырвацца неяк ад яе. І, відаць, пачуў мяне Бог, калі гэты пан хоча мяне забраць.
Вакульскі сядзеў нерухома. Нарэшце ён спытаў:
- Колькі табе гадоў?
- Усім кажу, што шаснаццаць, а так - дзевятнаццаць.
- Хочаш сысці адтуль?
- Хоць у пекла! Так яны мне абрыдзелі... Ды толькі...
- Што?
- Пэўна, нічога не атрымаецца... Сёння я сыду, а пасля святаў вернуць ды яшчэ так паквітаюцца, што зноў тыдзень буду качацца хворая, як пасля Калядаў.
- Не вернуць.
- Акурат! У мяне ж доўг...
- Вялікі?
- Ого!.. Рублёў з пяцьдзясят. Не ведаю нават, адкуль такі ўзяўся, бо за ўсё ўдвая плаціць даводзіцца... Але ёсць… У нас так заўсёды... А яшчэ як пачуюць, што той пан мае грошы, дык скажуць, што я іх абакрала, ды налічаць колькі захочуць.
Вакульскі адчуваў, што адвага пакідае яго.
- Скажы мне: ці згодная ты працаваць?
- А што трэба рабіць?
- Навучышся шыць.
- Не, гэта марная справа. Я ж была ўжо ў швейнай майстэрні. Але на восем рублёў у месяц не пражывеш. Зрэшты, я вартая яшчэ, каб і не абшываць нікога.
Вакульскі падняў галаву.
- Дык ты не хочаш адтуль сыходзіць!
- Хачу!
- Тады вырашай зараз жа. Альбо возьмешся за працу, бо задарма ніхто хлеба не есць...
- Няпраўда, - перапыніла яна. - Той жа стары пан нічога не робіць, а грошы мае. Ён мне сам не раз казаў, што ўжо і я ніякага клопату ведаць не буду...
- Ні да якога старога ты не пойдзеш, а пойдзеш да сясцёр святое Магдалены. Альбо вяртайся туды, адкуль прыйшла.
- Манашкі мяне не прымуць. Трэба доўг заплаціць і мець паруку.
- Усё будзе ўладжана, калі пойдзеш.
- Як жа я да іх пайду?
- Я дам табе ліст, ты яго адразу ж занясеш і сама застанешся там. Хочаш ці не?
- Гэх! Няхай пан дасць ліст... Пабачу, як там будзе.
Яна села і пачала разглядаць пакой.
Вакульскі напісаў ліст, растлумачыў, куды ісці, а ў канцы сказаў:
- Што пасееш, тое і пажнеш. Будзеш сумленная і працавітая, будзе табе добра, а калі не выкарыстаеш гэты шанец, рабі, што хочаш. Можаш ісці.
Дзяўчына засмяялася.
- Гэта ж старая ашалее ад злосці... Так ёй і трэба... Ха-ха! Але... можа, пан мяне надурыў?
- Ідзі, - паказаў ёй Вакульскі на дзверы.
Яна яшчэ раз пільна паглядзела на яго, паціснула плячыма і выйшла.
Амаль адразу, як яна пайшла, з'явіўся пан Ігнацы.
- Што гэта за знаёмства такое? - спытаў ён незадаволена.
- Сапраўды, - задуменна адказаў Вакульскі. - Не сустракаў яшчэ я гэткае жывёліны, хоць ведаю розных жывёл.
- У адной Варшаве іх тысячы, - сказаў Жэцкі.
- Я ведаю. Змаганне з імі нічога не дае, бо ўвесь час з'яўляюцца новыя. Адгэтуль выснова: рана ці позна грамадства павінна перабудавацца ад падмурка да самага верху. Альбо згніе.
- Ага!.. - прамармытаў Жэцкі. - Я пра гэта здагадваўся.
Вакульскі развітаўся з ім. Ён адчуваў сябе як хворы ў гарачцы, якога аблілі ледзяною вадою.
"Аднак, пакуль грамадства перабудуецца, - думаў ён, - я бачу, што абшар маёй філантропіі моцна зменшыцца. Цэлага маёнтка не хапіла б мне, каб цывілізаваць нялюдскія інстынкты. Мне лепш квестаркі, што пазяхаюць, чым пачвары, якія моляцца ды плачуць у касцёле".
Вобраз панны Ізабэлы паўстаў перад ім яшчэ ў большым, чым раней, бляску. Кроў біла яму ў скроні, і ён дакараў сябе ў душы, што мог параўноўваць яе з падобнаю істотаю.
"Не, лепш выкідаць грошы на каляскі ды коней, чым на падобныя... няшчасці!"
У Велікодную нядзелю Вакульскі ў нанятай брычцы пад'ехаў да дому графіні. Убачыў ён тут доўгі шэраг экіпажаў, надта разнастайных паводле рангу. Былі там фарсістыя кабрыялеты, у якіх раз'язджала залатая моладзь, і звычайныя брычкі, якія наймалі на некалькі гадзін адстаўныя чыноўнікі, старыя карэты са старымі коньмі ў старой збруі ды з лёкаямі ў зашмальцаваных ліўрэях, і новыя, наўпрост з Вены каляскі, пры якіх былі лёкаі з кветкамі ў бутаньерках, а фурманы трымалі пры боку пугу на манер маршалкоўскае булавы. Не было недахопу і ў фантастычных казачках, апранутых у шаравары гэткае шырыні, нібы якраз там змясцілі сваю пыху іх гаспадары.
Вакульскі адзначыў таксама, што ў гэтай кампаніі фурманы вялікіх паноў трымаліся з надзвычайнаю годнасцю, фурманы банкіраў рваліся наперад, за што на іх лаяліся, а рамізнікі былі самыя кемлівыя. Фурманы найманых калясак трымаліся асобна, пагарджаючы рэштаю, якая і сама грэбавала імі.
Калі Вакульскі ўвайшоў у вестыбюль, сівы швейцар з чырвонаю стужкаю нізка пакланіўся яму і адчыніў дзверы ў гардэроб, дзе джэнтльмен у чорным фраку зняў з яго паліто. У гэты момант перад ім з'явіўся Юзаф, лёкай графіні, які добра ведаў Вакульскага, бо насіў нядаўна з яго крамы ў касцёл катрынку і механічных птушак.
- Ясна пані чакае, - прамовіў Юзаф.
Вакульскі дастаў з кішэні пяць рублёў і сунуў яму, адчуваючы, што паводзіць сябе, як парвеню.
"Ах, які я дурны, - падумаў ён. - Не, я не дурны. Я толькі нуварыш, які тут павінен плаціць кожнаму і на кожным кроку. Ну, але выратаванне блудніц абыходзіцца даражэй".
Ён падымаўся мармуровымі сходамі, аздобленымі кветкамі, а перад ім - Юзаф. На першым паверсе Вакульскі не здымаў капялюш, на другім - зняў яго, не ведаючы, слушна ён робіць ці не.
"Зрэшты, да кожнага з іх я мог бы ўвайсці ў капелюшы на галаве", - сказаў ён сам сабе.
Юзаф, нягледзячы на свой узрост, узбег па прыступках, як лань, і дзесьці знік, а Вакульскі застаўся адзін, не ведаючы, куды ісці і да каго азвацца. Гэта доўжылася нейкую хвіліну, але Вакульскі паспеў закіпець ад гневу.
"Якімі ж бар'ерамі ўмоўнасцяў яны абгарадзіліся, а? - падумаў ён. - А... каб мог я ўсё гэта скрышыць!.."
І на момант яму здалося, што паміж ім і гэтым высокашаноўным светам вытанчаных манер адбудзецца непазбежная сутычка, у якой альбо свет гэты рухне, альбо сам ён загіне.
"Добра, хай я загіну... Але пакіну па сабе памяць!.."
"Пакінеш прабачэнне і літасць", - шапнуў яму нейкі голас.
"Няўжо я аж такі нікчэмны?"
"Не, ты аж такі шляхетны".
Ён схамянуўся, перад ім стаяў пан Тамаш Ленцкі.
- Вітаю, пане Станіслаў, - сказаў той з уласцівай яму велічнасцю. - Вітаю яшчэ больш горача таму, што тваё наведванне супала з вельмі прыемнаю сямейнаю падзеяй...
"Ці не заручыны панны Ізабэлы?" - падумаў Вакульскі, і ў яго пацямнела ў вачах.
- Уяві сабе, пане, што з выпадку твайго наведвання... Чуеш, пане Станіслаў?.. З выпадку твайго візіту я памірыўся з пані Яаннай, маёй сястрой... Але пан збляднеў!.. Сустрэнеш тут шмат знаёмых… Не думай, што арыстакратыя такая страшная...
Вакульскі страпянуўся.
- Пане Ленцкі, - холадна адказаў ён, - мой намёт пад Плеўнаю наведвалі і большыя паны. І яны былі са мною гэткія ветлівыя, што зараз мне не так проста ўзрушыцца ад прысутнасці нават тых значных асобаў, якіх… я не сустрэну ў Варшаве.
- А!.. - выціснуў з сябе пан Тамаш і пакланіўся яму. Вакульскі здзівіўся.
"Які ліслівец! - мільганула яму ў галаве. - І я... я!.. меў бы цырымоніцца з гэткімі людзьмі?.."
Пан Ленцкі ўзяў яго пад локаць і вельмі ўрачыста ўвёў у першы салон, дзе знаходзіліся адны мужчыны.
- Бачыш, пане, вось граф... - пачаў пан Тамаш.
- Я ведаю, - адказаў Вакульскі і дадаў у думках: "Вінен мне рублёў трыста..."
- Банкір... - тлумачыў быў далей пан Тамаш, але не паспеў ён вымавіць прозвішча, як банкір сам паспяшаўся да іх.
Пасля прывітання з Вакульскім ён сказаў:
- Пабойся Бога, пане, з Парыжу страшна прыспешваюць нас з гэтымі бульварамі. Ці пан адказаў ім?
- Я хацеў спачатку паразмаўляць з панам, - прамовіў Вакульскі.
- Дык сустрэнемся дзе-небудзь. Калі пан бывае дома?
- Цяжка сказаць загадзя, я лічу найлепшым сам зайсці да пана.
- Дык прыходзь, пане, да мяне ў сераду, разам паснедаем і дамовімся нарэшце.
Яны развіталіся. Пан Тамаш яшчэ больш далікатна прыціснуў локаць Вакульскага.
- Генерал... - пачаў ён ізноў.
Генерал, які ўбачыў ужо Вакульскага, працягнуў яму руку, і яны прывіталіся, як старыя знаёмыя.
Пан Тамаш рабіўся ўсё больш і больш сардэчны да Вакульскага, са здзіўленнем заўважаючы, што галантарэйны купец знаёмы з самымі вядомымі ў горадзе асобамі, і не знаёмы ён толькі з тымі, хто, маючы тытул або багацце, не абцяжарваў сябе якой-небудзь дзейнасцю.
На ўваходзе ў другі салон, дзе было некалькі дам, іх сустрэла графіня. Паблізу круціўся лёкай Юзаф.
"Расставілі пікеты, каб нуварыш не скампраметаваўся, - падумаў Вакульскі. - Вельмі міла з іх боку, але..."
- Як жа я рада, пане Вакульскі, - сказала графіня, забіраючы яго ў пана Тамаша. - Як я рада, што пан выканаў маю просьбу... Тут якраз знаходзіцца асоба, якая прагне пазнаёміцца з панам.
У першым салоне з'яўленне Вакульскага выклікала сенсацыю.
- Генерал, - звярнуўся да яго граф, - графіня пачынае прымаць у сябе галантарэйных купцоў. Гэты Вакульскі...
- Ён такі самы купец, як я і як пан, - адказаў генерал.
- Скажы, князь, - казаў іншы граф, - як сюды трапіў гэты Вакульскі?
- Яго запрасіла гаспадыня, - адказаў князь.
- Я не маю прадузятасці да купцоў, - працягваў граф, - але гэты Вакульскі падчас вайны займаўся пастаўкамі і нажыў на гэтым капітал...
- Так, так... - не даў яму скончыць князь. - Звычайна падобнага кшталту капіталы падазроныя, але за Вакульскага я паручуся. Графіня размаўляла са мною, а я запытаўся ў афіцэраў, што былі на вайне, у тым ліку і ў свайго пляменніка. Дык вось пра Вакульскага ўсе ў адзін голас кажуць, што пастаўкі, у якіх ён браў удзел, заўсёды былі добрасумленныя. Нават салдаты, атрымліваючы добры хлеб, казалі, што, мусіць, яго пяклі з мукі Вакульскага. Скажу графу больш, - працягваў князь, - Вакульскі, які сваёй сумленнасцю звярнуў увагу самых высокіх асобаў, неаднаразова атрымліваў вельмі панадлівыя прапановы. Сёлета ў студзені прапаноўвалі яму дзвесце тысяч рублёў толькі за шыльду дзеля пэўнага прадпрыемства, і ён адмовіўся...
Граф усміхнуўся і сказаў:
- Меў бы больш на дзвесце тысяч рублёў...
- Меў бы, але не быў бы тут сёння, - адказаў князь, кіўнуў графу і адышоў.
- Стары вар'ят, - пагардліва прамармытаў граф услед князю.
У трэцім салоне, куды ўвайшоў з графіняю Вакульскі, быў буфет з мноствам розных па велічыні столікаў, пры якіх сядзелі запрошаныя - па два, па тры, а дзе і па чатыры. Некалькі лёкаяў разносілі стравы і віно, а кіравала імі панна Ізабэла, якая, відавочна, падмяняла гаспадыню дома. На ёй была светла-блакітная сукенка і буйны жэмчуг на шыі. Яна была такая прыгожая, і такімі велічнымі былі яе рухі, што варта Вакульскаму было зірнуць на яе, як ён скамянеў.
"Нават марыць пра яе не магу..." - у роспачы падумаў ён.
У гэтую хвіліну ён заўважыў у аконнай нішы маладога чалавека, які ўчора быў у касцёле, а цяпер самотна сядзеў пры маленькім століку і не зводзіў вачэй з панны Ізабэлы.
"Вядома, ён кахае яе!" - падумаў Вакульскі, і яму здалося, што на яго нібы падзьмула магільным холадам.
"Я загінуў!"
Гэта доўжылася некалькі секунд.
- Бачыць пан тую старую кабету, што сядзіць паміж біскупам і генералам? - спытала графіня. - Гэта старшынёва [87] Заслаўская, лепшая мая сяброўка, яна жадае абавязкова пазнаёміцца з панам. Пан яе вельмі зацікавіў, - працягвала графіня з усмешкай. - Дзяцей у яе няма, толькі дзве прыгажуні ўнучкі. Няхай пан зробіць добры выбар!.. А пакуль прыгледзься да яе, і, калі тыя паны адыдуць, я пана прадстаўлю. А… князь!..
- Вітаю пана, - звярнуўся князь да Вакульскага. - Кузіна дазволіць?..
- Калі ласка, - адказала графіня. - Вось тут, панове, вольны столік... Я вас на хвіліну пакіну...
Яна адышла.
- Прысядзем, пане Вакульскі, - прапанаваў князь. - Выдатная нагода, бо ў мяне да пана важнае справа. Уяві сабе, пан, што панскія праекты выклікалі вялікі пярэпалах сярод нашых фабрыкантаў мануфактуры... Здаецца, я слушна сказаў: мануфактуры?.. Яны сцвярджаюць, што пан хоча загубіць нашу прамысловасць... Няўжо канкурэнцыя, якую пан стварае, такая ім небяспечная?..
- Я карыстаюся значным крэдытам у маскоўскіх фабрыкантаў, прыблізна да трох, нават да чатырох мільёнаў рублёў, - адказаў Вакульскі. - Але я не ведаю яшчэ, як у нас пойдуць іх тавары...
- Страшная... страшная лічба! - ціха прамовіў князь. - Ці не здаецца пану, што яна ўяўляе сапраўдную небяспеку нашым фабрыкам?
- Не, пане. Я бачу, што яна толькі крыху зменшыць іх каласальныя прыбыткі, што мяне, зрэшты, не турбуе. Мая справа клапаціцца пра ўласныя прыбыткі і пра танныя тавары дзеля пакупнікоў, а мае якраз і будуць танней.
- Але ці думаў пан пра гэта з пункту гледжання свайго грамадзянскага абавязку?.. - спытаў князь, сціскаючы яго руку. - Нам ужо так мала засталося чаго губляць...
- Мне здаецца, што наш грамадзянскі абавязак якраз і ў тым, каб даць пакупнікам больш танны тавар ды ліквідаваць манаполію фабрыкантаў, звязаных з намі толькі тым, што яны нажываюцца на нашых спажыўцах і працаўніках.
- Пан так лічыць?.. Я не падумаў пра гэта. Зрэшты, мяне не цікавяць фабрыканты, але край, наш край, няшчасны край...
- Што я магу вам прапанаваць, панове? - нечакана звярнулася да іх панна Ізабэла.
Князь і Вакульскі падняліся.
- Якая ты прыгожая сёння, кузіна! - сказаў князь і ўзяў яе за руку. - Мне, шчыра кажучы, шкада, што я не мой уласны сын... Хоць, можа, гэтак і лепш! Бо калі б ты мне адмовіла, а гэта вельмі верагодна, я быў бы вельмі няшчасны... Ах, прашу прабачэння, - спахапіўся ён. - Дазволь, кузіна, прадставіць табе пана Вакульскага. Актыўны чалавек і актыўны грамадзянін... табе гэтага даволі, праўда?..
- Я ўжо мела прыемнасць... - ціха прамовіла панна Ізабэла, адказваючы на паклон.
Вакульскі зазірнуў ёй у вочы і ўбачыў там гэтакі спалох, гэтакі сум, што душу яго зноў ахапіў адчай.
"Навошта я прыйшоў сюды?" - падумаў ён.
Ён зірнуў у бок акна і ўбачыў маладога чалавека, які ўсё яшчэ самотна сядзеў над некранутаю страваю з прыкрытымі рукою вачыма.
"Ах, навошта мне, няшчаснаму, было прыходзіць сюды..." - думаў Вакульскі, адчуваючы такі боль, нібы з яго абцугамі выдзіралі сэрца.
- Можа, пан хоць віна дазволіць падаць? - спытала панна Ізабэла, здзіўлена гледзячы на яго.
- Што пані загадае, - машынальна адказаў ён.
- Мы павінны бліжэй пазнаёміцца, пане Вакульскі, - казаў князь. - Пану варта зблізіцца з нашым асяроддзем, у якім, павер, ёсць разумныя галовы і высакародныя сэрцы, але... бракуе ініцыятывы...
- Я нуварыш, у мяне няма тытула... - адказаў Вакульскі, каб хоць што-небудзь сказаць.
- Наадварот, пане. Маеш... адзін тытул - праца, другі - сумленнасць, трэці - здольнасці, чацвёрты - энергія... Менавіта гэтыя тытулы неабходныя нам дзеля адраджэння нашага краю. Дай нам іх, і мы прымем пана як… брата.
Да іх падышла графіня.
- Дазволіць князь?.. - прамовіла яна. - Пане Вакульскі...
Яна падала яму руку, і яны накіраваліся да старшынёвай.
- Гэта пан Станіслаў Вакульскі, пані, - звярнулася графіня да старой, апранутай у цёмную сукенку з дарагімі карункамі.
- Сядай, калі ласка, - паказала старшынёва на крэсла побач з сабою. - Станіславам цябе клічуць, так? А з якіх жа ты Вакульскіх?..
- З тых... нікому не знаных, - адказаў ён, - а менш за ўсё, мусіць, пані.
- А ці не служыў твой бацька ў войску?
- Бацька не, а дзядзька служыў.
- А дзе ж ён служыў, не памятаеш?.. І ці не Станіславам яго звалі?
- Так, Станіславам. Ён быў паручнікам, а потым капітанам у сёмым лінейным палку...
- У першай брыгадзе другое дывізіі, - дадала старшынёва. - Бачыш, дзіця, не такі ты мне і нязнаны... Ці жыве ж ён яшчэ?
- Не, памёр пяць гадоў таму.
У старшынёвай задрыжалі рукі. Яна адкрыла маленькі флакончык і панюхала.
- Памёр, кажаш?.. Вечны яму спакой!.. Памёр... А ці не засталася табе пасля яго якая-небудзь памятка?
- Залаты крыжык...
- Так, залаты крыж... І больш нічога?
- Яшчэ мініяцюра, яго партрэт, пісаны на слановай косці ў 1828 годзе.
Старшынёва ўсё часцей падносіла да носу флакончык, і рукі ў яе трэсліся ўсё мацней.
- Мініяцюра... - паўтарыла яна. - А ці ведаеш ты, хто яе маляваў?.. І больш нічога не засталося?
- Быў нейкі пачак папераў і яшчэ адна мініяцюра...
- Што ж з імі цяпер? - дапытвалася старшынёва з усё большым хваляваннем.
- Гэтыя рэчы дзядзька за некалькі дзён да смерці ўласнаручна апячатаў і загадаў пакласці разам з ім у дамавіну.
- Ох... ох!.. - застагнала старая і горка заплакала.
У зале замітусіліся. Падбегла ўстрывожаная панна Ізабэла, за ёю - графіня, яны ўзялі старшынёву пад рукі і асцярожна павялі ў дальнія пакоі. Усе позіркі скіраваліся на Вакульскага, госці пачалі шаптацца.
Калі Вакульскі заўважыў, што ўсе глядзяць на яго і пра яго гавораць, ён збянтэжыўся. Аднак, каб паказаць прысутным, што гэта своеасаблівая папулярнасць яго не абыходзіць, ён выпіў адзін за адным два кілішкі віна, якія стаялі перад ім, і толькі потым спахапіўся, што адзін з іх належаў генералу, а другі - біскупу.
"Але ж добра ўладзіў! - думаў ён. - Яшчэ скажуць, што я знарок пакрыўдзіў старую, каб выпіць віно яе суседзяў..."
Ён падняўся з намерам сысці, і яму стала горача пры думцы, што давядзецца прадэфіляваць праз два салоны, у якіх чакаюць яго бізуны позіркаў і шэпты. Але князь заступіў яму дарогу са словамі:
- Відаць, пан гутарыў са старшынёвай пра даўно мінулыя дні, калі аж да слёз дайшло. Я адгадаў, праўда?.. Але вернемся да нашае размовы, якую нам перапынілі: ці не думае пан, што варта было б заснаваць у краі польскую фабрыку танных тканін?..
Вакульскі адмоўна пакруціў галавою.
- Я сумняюся, што гэта атрымаецца, - сказаў ён. - Што думаць пра вялікія фабрыкі тым, каму бракуе адвагі на дробныя нават удасканаленні на тых фабрыках, якія ўжо ёсць…
- А менавіта?..
- Я кажу пра млыны, - працягваў Вакульскі. - Праз некалькі гадоў нам давядзецца везці сюды ўжо і муку, бо нашы млынары не хочуць замяніць жорны валамі.
- Першы раз чую!.. Сядзем тут, - пацягнуў яго князь у вялікую нішу. - Раскажы, пане, у чым тут справа.
У салонах у гэты час вялося ажыўленае абмеркаванне.
- Нейкая загадкавая фігура гэты пан, - казала па-французску дама ў дыяментах даме са страусавым пер'ем. - Я ўпершыню бачыла старшынёву ў слязах.
- Вядома, амурная гісторыя, - адказвала дама з пер'ем. - У кожным разе, хтосьці злосна пажартаваў з графіні і са старшынёвае, запрашаючы гэтага ягамосця.
- Пані дапускае, што...
- Я ў гэтым упэўненая, - адказала дама, паціскаючы плячыма. - Няхай пані, зрэшты, сама зірне. Манеры нікуды не вартыя, але які твар, які гонар!.. Шляхетнае крыві не схаваеш нават пад лахманамі...
- Неверагодна, - казала дама ў дыяментах. - Бо і гэты яго маёнтак, нібыта зароблены ў Балгарыі...
- Вядома. Гэта таксама тлумачыць, чаму старшынёва, пры яе заможнасці, гэтак мала траціць на сябе.
- І князь вельмі з ім ласкавы...
- Даруй, але ці не замала?.. Варта толькі зірнуць на іх абодвух...
- Мне здаецца, што падабенства ані следу...
- Так і ёсць, але... гэты гонар, упэўненасць... Якая нязмушаная гутарка...
За іншым столікам радзілася трое паноў.
- Ну, графіня здзейсніла дзяржаўны пераварот, - казаў брунет з чупрынаю.
- І ўдала. Гэты Вакульскі крыху нязграбны, але ў ім нешта ёсць, - адказаў сівы пан.
- І ўсё ж купец...
- Чым жа купец горшы за банкіра?
- Галантарэйны купец, гандлюе партманетамі, - упарціўся брунет.
- А нам здараецца гандляваць гербамі... - заўважыў трэці, дробны дзядок з сівымі бакенбардамі.
- Ён яшчэ захоча знайсці сабе жонку ў нашым коле...
- Тым лепш для паненак.
- Я і сам аддаў бы дачку за яго. Чалавек ён, кажуць, прыстойны, заможны, пасаг не прагуляе...
Каля іх шпарка прайшла графіня.
- Пане Вакульскі, - паклікала яна, скіроўваючы веер у кірунку нішы.
Вакульскі паспяшаўся да яе. Яна падала яму руку, і яны разам выйшлі з салона. Пакінутага князя адразу атачылі мужчыны, некаторы прасілі, каб ён пазнаёміў іх з Вакульскім.
- Варта, варта, - казаў задаволены князь. - Такога чалавека яшчэ не было ў нашым асяроддзі. Калі б мы раней пазналіся з такімі людзьмі, доля нашага няшчаснага краю была б іншаю.
Гэта пачула панна Ізабэла, якая ў гэты момант праходзіла праз салон, і збляднела. Да яе падышоў малады чалавек з учарашняе квесты.
- Стамілася, пані? - спытаў ён.
- Крыху, - адказала яна з сумнаю ўсмешкаю. - Мне прыйшло да галавы дзіўнае пытанне, - дадала яна пасля кароткае паўзы, - ці я таксама здолела б змагацца?..
- З сэрцам? - спытаў ён. - Не варта...
Панна Ізабэла паціснула плячыма.
- О, якое сэрца! Я думаю пра сапраўдную барацьбу з моцным супернікам.
Яна паціснула яму руку і выйшла з салону.
Вакульскі ішоў следам за графіняю праз доўгі шэраг пакояў. У адным з іх, далёка ад гасцей, гучаў раяль і чуліся спевы. Калі яны ўвайшлі туды, Вакульскага ўразіла цікавае відовішча. Нейкі маладзён граў на раялі, поруч стаялі дзве вельмі прыгожыя дамы, адна з іх удавала, што грае на скрыпцы, а другая - на кларнеце, і пад гэтую музыку танцавала некалькі пар, дзе быў усяго адзін кавалер.
- Ой, дурасліўцы! - паўшчувала іх графіня.
Яны адказалі выбухам смеху, не спыняючы свае забавы.
За гэтым пакоем была лесвіца, па якой яны пачалі падымацца.
- Вось бачыш, пане, якая наша арыстакратыя, - казала графіня. - Замест таго, каб сядзець у салоне, схаваліся сюды і сваволяць.
"І добра зрабілі!" - падумаў Вакульскі.
Яму здалося, што гэтыя людзі жывуць прасцей і весялей, чым надзьмутае мяшчанства ці шляхта, якая ўдае з сябе арыстакратаў.
Наверсе, у крыху зацемненым пакоі, дзе не чуваць было шуму, сядзела ў фатэлі старшынёва.
- Я пакіну вас, - сказала графіня. - Пагаманіце тут, а я мушу вяртацца.
- Дзякуй табе, Яанна, - адказала старшынёва. - Сядай жа, прашу, - звярнулася яна да Вакульскага.
І калі яны засталіся ўдваіх, яна працягвала:
- Нават не здагадваешся, колькі ты абудзіў успамінаў.
Раптам Вакульскі сцяміў, што гэтую даму звязвала нешта з ягоным дзядзькам. Яго апанавала трывожнае здзіўленне.
"Дзякуй Богу, - падумаў ён, - што я законны сын сваіх бацькоў".
- Кажаш, дзядзька твой памёр... - пачала старая. - Дзе ж яго, небараку, пахавалі?
- У Заслаўлі, дзе ён і жыў, калі вярнуўся з эміграцыі [88] .
Старшынёва зноў паднесла насоўку да вачэй.
- Праўда?.. Ах я няўдзячная!.. Ты ж бываў у яго?.. Ён табе нічога не распавядаў… нікуды цябе не вадзіў?.. Бо там, на гары, разваліны замка, праўда? Стаяць жа яны яшчэ?
- Якраз туды дзядзька штодня хадзіў на шпацыр, і мы з ім гадзінамі праседжвалі на вялікім камені...
- Няўжо?.. Я ведаю гэты камень; мы, бывала, усё сядзелі там удваіх і глядзелі то на раку, то на хмаркі, што праплывалі міма ды знікалі, нібы вучылі нас, што гэтак жа беззваротна мінае шчасце... Цяпер я гэта зразумела. А студня ў замку засталася? І яна гэткая ж глыбокая?
- Вельмі глыбокая. Толькі дабрацца да яе цяжка, бо ўваход завалены друзам. Але дзядзька паказаў мне яе.
- Ведай жа, - працягвала старшынёва, - што мы, развітваючыся з ім у апошні раз, падумалі: ці не лепш нам кінуцца ў тую студню? Ніхто б нас там не знайшоў, і засталіся б мы навек разам. Вядома, шалёная маладосць...
Яна выцерла вочы і казала:
- Вельмі... вельмі я кахала яго, ды і ён, думаю, мяне крыху... калі так пра ўсё памятаў. Толькі ён быў бедным афіцэрам, а я, на бяду, была багатая, а ў дадатак яшчэ ў блізкім сваяцтве з двума генераламі. Вось нас і разлучылі... А можа, мы былі залішне цнатлівымі... Але ціха, ціха! - дадала яна праз смех і слёзы. - Такое можна казаць кабеце толькі на сёмым дзясятку.
Спазмы перашкодзілі ёй гаварыць. Яна панюхала свой флакончык і пачала зноў пасля кароткае паўзы:
- Бываюць страшныя злачынствы на свеце, але, можа, самае страшнае - забіць каханне. Колькі гадоў прайшло, ледзь не паўстагоддзя. Усё ў мінулым: багацце, тытулы, маладосць, шчасце... Адзін толькі жаль у сэрцы не знік і застаўся назаўжды, і, кажу табе, ён гэтакі ж свежы, нібы адбылося ўсё толькі ўчора. Ах, каб не вера ў іншы свет, дзе, падобна, узнагародзяць нас за ўсе крыўды, хто ведае, ці не праклялі б мы жыццё, ці не занядбалі б усе ўмоўнасці... Але ты не зразумееш мяне, у вас, цяперашніх, галовы больш моцныя, а сэрцы халадней за нашыя.
Вакульскі сядзеў і глядзеў у падлогу. Нешта душыла яго, грудзі рваліся на часткі. Ён упіўся пазногцямі ў далоні і толькі чакаў, каб хутчэй сысці адгэтуль, каб не чуць жальбаў, што вярэдзілі яго самыя балесныя раны.
- А ці ёсць у небаракі які-небудзь помнік на магіле? - спытала старшынёва праз хвіліну.
Вакульскі пачырванеў. Яму ніколі не прыходзіла да галавы, што мёртвым, акрамя магільнага пагорка, трэба яшчэ нешта.
- Няма, - сказала старшынёва, бо заўважыла ягоную збянтэжанасць. - Не тое мяне дзівіць, дзіця маё, што ты не парупіўся пра надмагільную пліту, а сабе прабачыць не магу, што забыла я пра чалавека.
Яна задумалася і раптам паклала яму на плячо сваю сухую і дрыготкую руку ды прамовіла прыцішаным голасам:
- Маю да цябе просьбу... Абяцай, што выканаеш...
- Абавязкова, - адказаў Вакульскі.
- Дазволь мне паставіць яму помнік. Толькі сама я паехаць туды не магу, дык ты мне дапаможаш. Вазьмі з сабой каменячоса, хай расколе камень, ведаеш, той, на якім мы сядзелі на гары побач з замкам, і няхай адну палову паставіць на яго магілу. Заплаці колькі трэба, а я табе аддам грошы разам з вечнаю маёй падзякаю. Ці зробіш?
- Зраблю.
- Добра, дзякуй табе... Думаю, яму больш прыемна будзе спачываць пад каменем, што быў сведкам нашых размоў і нашых слёз. Ох, цяжка ўспамінаць... А надпіс ведаеш які зрабі? Калі мы расставаліся, ён напісаў мне некалькі радкоў з Міцкевіча. Ты, пэўна, чытаў іх:
Вось цень - калі ён падае здалёку,
То болей долы чарнатою пляміць.
Так воблік мой: чым далей з відавоку,
Тым болей ён тваю туманіць памяць [89] .
Ох, як праўдзіва гэта!.. І тую студню, што магла нас злучыць, хацела б я ўвекавечыць нейкім чынам...
Вакульскі здрыгануўся, узіраючыся кудысьці, вочы яго пашырыліся.
- Што з табою? - запыталася старшынёва.
- Нічога, - адказаў ён і ўсміхнуўся. - Смерць зазірнула мне ў вочы.
- Не дзіва, яна кружляе вакол мяне, старое, дык і тыя, хто побач, могуць бачыць яе. Ці зробіш, што я прашу?
- Так.
- Прыходзь жа да мяне пасля святаў і... наведвай мяне. Можа, і пасумаваць крыху давядзецца, але, можа, і я, нямоглая, яшчэ буду карысная табе. А зараз ідзі ўжо, ідзі...
Вакульскі пацалаваў ёй у руку, яна некалькі раз пацалавала яго ў галаву. Потым націснула кнопку званка. З'явіўся лёкай.
- Правядзі пана ў салон, - сказала яна.
Вакульскі быў адурманены. Не бачыў дарогі перад сабою, не думаў пра размову са старшынёвай. Ён адчуваў, нібы трапіў у нейкі лабірынт прасторных пакояў, старадаўніх партрэтаў, ціхіх крокаў і няўлоўнага водару. Вакол была каштоўная мэбля, людзі надзвычайнае далікатнасці, якая яму і не снілася, і над усім гэтым, як паэма, усплывалі ўспаміны старое арыстакраткі, прасякнутыя ўздыханнямі ды слязьмі.
"Што ж гэта за свет? Што за свет?.."
Аднак яму нечага бракавала. Ён хацеў яшчэ хоць раз зірнуць на панну Ізабэлу.
"Ну, у салоне я ўбачу яе..."
Лёкай адчыніў дзверы ў салон. Ізноў усе галовы павярнуліся ў ягоны бок, размовы спыніліся, нібы адляцела птушыная чарада. Настала хвіліна цішы, усе глядзелі на Вакульскага, а ён нікога не бачыў і толькі ліхаманкава шукаў вачыма светла-блакітную сукенку.
"Тут яе няма", - падумаў ён.
- Вы толькі гляньце, як ён не робіць ласкі нават заўважаць вас, - ціха пасмейваючыся, прамовіў дзядок з сівымі бакенбардамі.
"Яна павінна быць у іншым салоне", - казаў сабе Вакульскі.
Ён убачыў графіню і падышоў да яе.
- Што ж, скончылі вашу канферэнцыю? - спытала графіня. - Якая мілая асоба пані старшынёва, праўда?.. Яна вялікая прыяцелька пана, аднак не большая, чым я. Зараз я пана прадстаўлю... Пан Вакульскі, - сказала яна, спыняючыся каля дамы ў дыяментах.
- А я адразу да справы, - прамовіла дама, пазіраючы на яго фанабэрыста. - Нашым сіроткам патрэбна некалькі штук палатна...
Графіня злёгку пачырванела.
- Усяго некалькі?.. - перапытаў Вакульскі і зірнуў на дыяменты фанабэрыстае дамы, вартыя некалькіх сотняў штук самага тонкага палатна. - Пасля святаў, - дадаў ён, - я буду мець гонар даслаць палатно графіні...
Ён пакланіўся, збіраючыся адыйсці.
- Пан хоча пакінуць нас? - спытала ўжо крыху стомленая графіня.
- Але ж гэта дзікун! - казала тым часам дама ў дыяментах сваёй прыяцельцы са страусавым пер'ем.
- Я развітаюся, пані графіня, і дзякую за гонар, які пані мела ласку мне аказаць... - сказаў Вакульскі, цалуючы руку гаспадыні.
- Толькі да пабачэння, пане Вакульскі, праўда?.. У нас будзе шмат агульных спраў.
І ў другім салоне не было панны Ізабэлы. Вакульскі занепакоіўся: "Мне ж неабходна ўбачыць яе... Хто ведае, калі яшчэ давядзецца сустрэцца..."
- А, пан! - загукаў князь. - Я ўжо ведаю, у якую змову ўступілі вы з панам Ленцкім. Таварыства гандлю з Усходам. Выдатная ідэя! Мусіце і мяне прыняць... Нам трэба бліжэй пазнаёміцца... - а з-за таго, што Вакульскі маўчаў, ён дадаў: - Я нудны, пане Вакульскі, так? Але пан не можа адмовіцца, вы мусіце зблізіцца з намі, пан і падобныя да пана людзі. І разам пойдзем. Вашы фірмы - тыя ж гербы, нашы гербы - тыя ж фірмы, якія гарантуюць добрасумленнасць у справах...
Яны паціснулі адзін аднаму рукі, і Вакульскі нешта адказаў, але што? Ён не памятаў. Яго неспакой узмацніўся, дарэмна ён шукаў панну Ізабэлу.
"Яна, хіба, далей", - падумаў ён і з трывогаю накіраваўся ў апошні салон.
Па дарозе яго перахапіў пан Ленцкі, дэманструючы надзвычайную сардэчнасць.
- Пан ужо сыходзіць? Дык да сустрэчы, дарагі пане Вакульскі! Пасля святаў у мяне першае паседжанне, і пачнём з Богам.
"Няма яе!" - думаў Вакульскі, развітваючыся з панам Тамашам.
- А ведае пан, - ціха працягваў Ленцкі, - што пан зрабіў фурор. Графіня ад радасці месца не знаходзіць, князь толькі пра пана і гаворыць... А яшчэ гэты выпадак са старшынёвай... Ну... проста выдатна! І марыць нельга было пра лепшы дэбют...
Вакульскі ўжо стаяў на парозе. Ён яшчэ раз шклянымі вачыма агледзеў салон і выйшаў з адчаем у сэрцы.
"Можа, варта было б вярнуцца і развітацца з ёю?.. Бо яна ж замяняла гаспадыню дома..." - вагаўся ён, павольна спускаючыся па сходах.
Раптам ён здрыгануўся, бо пачуў, як у галерэі зашалясцела сукенка.
"Яна..."
Ён павярнуў галаву і ўбачыў даму ў дыяментах.
Хтосьці падаў яму паліто. Вакульскі выйшаў на вуліцу, пахіснуўшыся, як п'яны.
"Што мне да бліскучага поспеху, калі яе няма?"
- Коні пана Вакульскага! - закрычаў з ганку швейцар, з глыбокаю пашанаю заціскаючы ў кулаку трохрублёўку. Слёзы ў вачах і хрыплаваты голас сведчылі, што гэты грамадзянін нават на сваім адказным пасту аддаў належную пашану першаму дню Вялікадня.
- Коні пана Вакульскага!.. Коні Вакульскага!.. Вакульскі, пад'язджай! - пераказвалі адзін аднаму фурманы.
Сярэдзінаю Алей [90] павольна рухаліся дзвюма калонамі каляскі і брычкі: да Бельведэра [91] і ад Бельведэра. Нехта пазнаў Вакульскага і пакланіўся яму з каляскі.
- Калега! - прашаптаў Вакульскі і пачырванеў.
Нарэшце падалі ягоную павозку; спачатку ён хацеў сесці, але перадумаў.
- Вяртайся, браце, дадому, - сказаў ён фурману і даў яму на піва.
Брычка рушыла да цэнтра горада, а Вакульскі змяшаўся з натоўпам і накіраваўся ў бок пляца Уяздоўскага. Ён ішоў павольна, разглядаючы тых, што ехалі. Шмат каго ён ведаў асабіста. Вось рымар, які пастаўляе яму скураныя вырабы, ён едзе на прагулку са сваёй тоўстаю, як бочка цукру, жонкаю і даволі прыгожанькаю дачкою, якую яму хацелі сватаць. Вось сын мясніка, які ў колішнюю краму Гопфера дастаўляў вяндліну. Вось багаты цясляр са шматлікім сямействам. Удава вінароба, у якой таксама нямала грошай і якая таксама не супраць аддаць сваю руку Вакульскаму. Вось гарбар, там два крамнікі з мануфактурнае крамы, а там кравец мужчынскага адзення, муляр, ювелір, пекар, а вось і ягоны канкурэнт, - галантарэйны купец у звычайнай брычцы.
Большасць з іх не заўважала Вакульскага, сёй-той кланяўся, а былі такія, што рабілі выгляд, быццам не бачаць яго і толькі з'едліва пасміхаліся. З усяе гэтае грамады купцоў, прадпрымальнікаў і рамеснікаў, якія былі яму роўняю, а некаторыя з іх былі нават багацейшыя за яго і больш вядомыя ў Варшаве, толькі ён быў сёння на свянцоным у графіні. Ніхто з іх, толькі ён!..
"Мне неверагодна шанцуе, - думаў ён. - За паўгода я нажыў ладны маёнтак, праз некалькі гадоў магу мець мільён... Нават раней... Сёння ўжо я атрымаў доступ у арыстакратычныя салоны, а праз год?.. Многім з тых, з кім я толькі што сустрэўся ў графіні як роўны, сямнаццаць гадоў таму мне давялося б слугаваць у краме, і я не слугаваў ім толькі таму, хіба, што ніхто з іх туды не заходзіў. З каморкі пры краме - у будуар графіні. Гэтак скочыць!.. Ці не занадта хутка я рухаюся?" - адчуў ён няясную трывогу ў сэрцы.
Ён выйшаў на прасторны пляц Уяздоўскіх. У паўднёвай яго частцы ладзілі забавы для простага люду. Бразгатанне катрынак, гучанне труб і гоман шматтысячнага натоўпу накрылі Вакульскага, нібы хвалі паводкі. Перад сабою, як на далоні, ён бачыў доўгі шэраг арэляў, якія лёталі туды і назад, нібы маятнікі з гіганцкім размахам. Потым другі шэраг - каруселі з рознакаляровымі паласатымі дашкамі. Потым трэці - зялёныя, жоўтыя і чырвоныя буданы з жахліва размаляванымі шыльдамі ля ўваходаў, адкуль то высоўваліся, то знікалі пярэстыя блазны і велізарныя лялькі. У цэнтры пляца стаялі два высокія слупы, на якія якраз караскаліся ахвочыя займець танны гарнітур і гадзіннік за пару рублёў.
Сярод гэтых, спехам зробленых брудных пабудоў, варушыўся вясёлы людскі натоўп.
Вакульскаму прыгадаліся дзіцячыя гады. Якою смачнаю здавалася яму, вечна галоднаму хлапчуку, булка з сардэлькаю! Як ён уяўляў сябе вялікім ваяром, варта было сесці на карусельнага коніка! Якую шалёную радасць зазнаваў ён, узлятаючы на гушкалцы пад самае неба! Якою салодкаю была думка, што і сёння ён вольны, і заўтра таксама - упершыню за цэлы год. А з чым можна параўнаць упэўненасць, што сёння ён ляжа спаць а дзясятай і заўтра ўстане, калі захоча, можа, таксама а дзясятай. Дванаццаць гадзін запар у ложку!
"І гэта я быў? Я?.. - дзівіўся ён. - Няўжо мяне так цешылі рэчы, якія выклікаюць зараз агіду?.. Столькі шчаслівых гарапашнікаў бавіцца навакол, а я, багатыр, што я маю?.. Трывогу і нуду, нуду і трывогу... Цяпер, калі я мог бы мець усё, пра што марыў калісьці, у мяне няма нічога, бо ранейшыя жаданні згаслі. А я так верыў у сваё незвычайнае шчасце!.."
У гэтае імгненне тлум выбухнуў шматгалосым крыкам. Вакульскі апрытомнеў і ўбачыў на версе слупа чалавечую постаць.
"Ага, пераможца!" - сказаў ён сам сабе, ледзь утрымліваючыся на нагах пад націскам натоўпу, які пёр наперад, пляскаў у ладкі, крычаў "віват", паказваў на героя пальцам, пытаўся, як яго завуць. Здавалася, што ўладальніка гарнітура зараз на руках панясуць па вуліцах, і раптам - запал астыў. Людзі запавольваліся, пачалі нават спыняцца, воклічы сталі заціхаць, нарэшце змоўклі зусім. Герой аднаго імгнення саслізнуў зверху і праз некалькі хвілін быў забыты.
"Перасцярога мне!" - падумаў Вакульскі, выціраючы пот з ілба.
Пляц і вясёлы тлум зусім ужо абрыдзелі яму. Ён павярнуў назад.
Па Алеі ўсё яшчэ цягнуліся брычкі і карэты. У адной з іх Вакульскі ўгледзеў светла-блакітную сукенку.
"Панна Ізабэла?.."
У яго закалацілася сэрца.
"Не, не яна".
Далёка наперадзе заўважыў ён прыгожы жаночы твар і зграбную фігуру.
"Яна?.. Не. Навошта ёй тут быць?"
Так мінуў ён Алею, Аляксандраўскі пляц, Новы Свят, увесь час віжуючы кагосьці і ўвесь час падманваючыся.
"Дык вось яно, маё шчасце? - думаў ён. - Што даступна, таго я не жадаю, а рвуся да таго, што не даецца ў рукі. Няўжо гэта і ёсць шчасцем?.. Хто ведае, ці смерць аж такое зло, як уяўляюць сабе людзі".
І ўпершыню засумаваў ён па моцным беспрабудным сне, якога не патрывожаць ані жаданні, ані надзеі.
У гэты самы час панна Ізабэла, вярнуўшыся ад цёткі дадому, ледзь не з парога гучна паведаміла панне Фларэнтыне:
- Ведаеш, ён быў на прыёме!
- Хто?
- Ну, гэты... Вакульскі...
- Чаму ж яму не быць, калі яго запрасілі? - здзівілася панна Фларэнтына.
- Але ж гэта нахабства. Гэта нечувана! І яшчэ, уяві сабе, цётка зачараваная ім, князь ледзь не вешаецца яму на шыю, і ўсе разам лічаць яго знакамітасцю... Чаму ты маўчыш?..
Панна Фларэнтына сумна ўсміхнулася.
- Мне гэта вядома. Герой сезона... Зімою быў у гэтай ролі пан Казімір, а гадоў з пятнаццаць таму... нават я, - ціха дадала яна.
- Але ж не забывай, хто ён! Купец. Купец!..
- Дарагая Бэла, - адказала панна Фларэнтына, - я памятаю сезоны, калі мы захапляліся нават цыркачамі. Мінецца і гэта.
- Баюся я гэтага чалавека, - прашаптала панна Ізабэла.
X. ДЗЁННІК СТАРОГА КРАМНІКА
…Маем мы, такім чынам, новую краму: пяць вокнаў на вуліцу, два склады, сем крамнікаў і швейцар у дзвярах. Маем яшчэ каляску, блішчастую, як толькі што наваксаваныя боты, пару гнядых коней, фурмана і лёкая ў ліўрэі. І ўсё гэта звалілася на нас на пачатку мая, калі Англія, Аўстрыя і нават разбітая ўшчэнт Турцыя ўзбройваліся на скрут галавы [92] .
- Каханы Стасю, - казаў я Вакульскаму, - усе купцы з нас смяюцца, што мы гэтак шмат выдаткоўваем у няпэўны час.
- Каханы Ігнасю, - адказаў мне Вакульскі, - а мы будзем смяяцца з усіх купцоў, калі надыдзе больш пэўны час. Цяпер якраз самая пара на інтарэсы.
- Але ж еўрапейская вайна, - кажу я, - на валаску ліпіць. У такім выпадку пэўна чакае нас банкруцтва.
- Смеху варта, - адказвае Стась. - Увесь гэты шум сціхне праз пару месяцаў, а мы тым часам далёка ззаду пакінем усіх нашых канкурэнтаў.
Ну - і няма вайны. У нашай краме рух, як падчас фэсту, на нашы склады тавары вязуць, як на млын, а грошы плывуць у касу не горш за мякіну. Нехта, не ведаючы Стася, сказаў бы, што гэта геніяльны купец, але ж я яго ведаю, дык усё часцей пытаю сябе: навошта ўсё гэта?.. Warum hast du denn das getan?.. [93]
Праўда, і ў мяне гэтак пыталіся. Але хіба гэткі я ўжо стары, як нябожчыца Grossmutter, каб не разумець ані духу часу, ані памкненняў людзей, маладзейшых за сябе?.. Гэ! Усё не аж так кепска…
Памятаю, калі Людвік Напалеон (пазнейшы імператар Напалеон ІІІ) уцёк з вязніцы ў 1846 годзе, дык ускалыхнулася ўся Еўропа. Ніхто не ведаў, што будзе. Але ўсе разважлівыя людзі да нечага рыхтаваліся, а дзядзька Рачак (пан Рачак ажаніўся з маёю цёткаю) увесь час паўтараў:
- Я казаў, што Банапарт вынырне і дасць ім прыкурыць! Адна бяда - занядужаў я нешта на ногі.
Год 1846 і 1847 прайшлі ў вялікай сумятні. Раз-пораз з'яўляліся нейкія лісты і знікалі людзі. Часта я думаў: ці не пара ўжо і мне вытыркнуць нос на шырэйшы свет? А калі сумневы і трывога моцна даймалі, пасля закрыцця крамы ішоў я да дзядзькі Рачка, расказваў яму пра набалелае і прасіў, каб ён даў мне бацькоўскую параду.
- Ведаеш што, - казаў дзядзька і біў кулаком па хворым калене, - дам я табе бацькоўскую параду. Хочаш, кажу я табе… дык ідзі, а не хочаш, кажу я табе… дык застанься…
Толькі ў лютым 1848 года, калі Людвік Напалеон быў ужо ў Парыжы, прысніўся мне аднае ночы сам нябожчык бацька, такі, якім я запомніў яго ў труне. Сурдут зашпілены пад самую шыю, завушніца ў вуху, вус падчэрнены (гэта пан Даманьскі пастараўся, каб бацька абы-як з'явіўся на Божым Судзе). Стаў ён у дзвярах маёй каморкі і сказаў толькі такія словы:
- Памятай, вісус, чаму я цябе вучыў!..
"Куды ноч - туды і сон", - думаў я некалькі дзён. Але крама ўжо мне абрыдла. Нават да святое памяці Малгосі Пфайфер страціў я цікавасць, і так цесна зрабілася мне на Падвалю, што не мог я больш вытрываць. Ізноў пайшоў я да дзядзькі Рачка па параду.
Памятаю, ён ляжаў у ложку, накрыты цётчынаю пярынаю, і піў узвар з зёлак, каб прапацець. А калі я распавёў яму пра свае турботы, ён сказаў:
- Ведаеш што, дам я табе бацькоўскую параду. Хочаш - ідзі, не хочаш - застанься. Але я, каб не калечаныя мае ногі, даўно б ужо быў за мяжою. Бо і цётка твая, кажу я табе, - тут ён сцішыў голас, - так жахліва менціць языком, што лепш, кажу я табе, слухаць батарэю аўстрыйскіх гармат, чым гэтую пустую малатарню. Колькі помачы ад яе шмаравання, гэтулькі і шкоды ад звягі… А маеш грошы? - запытаўся ён праз момант.
- Знойдзецца колькі сотняў злотых.
Дзядзька Рачак загадаў мне замкнуць дзверы (цёткі дома не было), засунуў руку пад падушку і выцягнуў адтуль ключ.
- На вось, - сказаў ён, - адамкні той куфар, абабіты скураю. Там з правага боку будзе скрыначка, а ў ёй - гаманец. Падай мне яго…
Я дастаў гаманец, тоўсты і цяжкі. Дзядзька Рачак узяў яго ў рукі і, уздыхаючы, адлічыў пятнаццаць паўімперыялаў.
- Вазьмі гэтыя грошы на дарогу, - сказаў ён, - і як едзеш, дык едзь… Даў бы я табе больш, але і мне не два вякі векаваць… Трэба ж пакінуць нешта бабе, каб у выпадку чаго знайшла сабе іншага мужа…
Развіталіся мы плачучы. Дзядзька трохі прыўзняўся на ложку і, павярнуўшы мяне тварам да свечкі, ціха праказаў:
- Дай яшчэ раз я на цябе пагляджу… Бо, кажу я табе, з таго балю не кожны вяртаецца… Урэшце, я і сам ужо не жылец на гэтым свеце, а паганы настрой, кажу я табе, забівае не горш за кулю…
Вярнуўшыся ў краму, я, нягледзячы на позні час, пагаварыў з Янам Мінцлем і падзякаваў яму за апеку ды пасаду. Мне здавалася, што мой намер будзе яму даспадобы, бо ўжо каля году мы абмяркоўвалі гэта, і ён заўсёды заахвочваў мяне ісці біць немцаў. Але Мінцаль неяк спахмурнеў. На другі дзень ён заплаціў мне заробленыя ў яго грошы, даў нават і дадатковую ўзнагароду, абяцаў паклапаціцца пра пасцель і куфар на той выпадак, калі давялося б мне вярнуцца. Але звычайная ваяўнічасць пакінула яго, і ані разу не паўтарыў ён сваёй любімае прымаўкі:
- Эгэ!.. Паказаў бы я швабам, каб не крама…
Калі, аднак, увечары блізу дзясятае я, апрануты ў паўкажушок і цяжкія боты, абняў яго на развітанне ды ўзяўся ўжо за клямку, каб пакінуць дом, дзе столькі гадоў пражылі мы разам, нешта дзіўнае сталася з Янам. Нечакана сарваўся ён з крэсла і, раскінуўшы крыжам рукі, закрычаў:
- Свіння!.. Куды ж ты ідзеш?..
А потым ён кінуўся на мой ложак, хліпаючы, як дзіця.
Я ўцёк. У сенцах, слаба асветленых каганцом, нехта заступіў мне дарогу. Я ажно здрыгануўся. Гэта быў Аўгуст Кац, апрануты як належыць на сакавіцкае надвор'е.
- Што ты тут робіш, Аўгусце? - запытаўся я.
- Цябе чакаю.
Я думаў, што ён хоча мяне правесці, дык пайшлі мы на пляц Гжыбоўскі [94] моўчкі, бо Кац быў негаваркі. Жыдоўская фура, на якой я мусіў ехаць, была ўжо гатовая. Я пацалаваў Каца, ён мяне таксама. Я сеў на воз… ён за мною…
- Едзем разам, - сказаў ён.
А потым, калі мы былі ўжо за Мілоснаю [95] , ён дадаў:
- Мулка і трасе, не заснеш.
Супольнае падарожжа зацягнулася неспадзявана доўга, ажно да кастрычніка 1849 года [96] , памятаеш, Кац, незабыўны сябра? Памятаеш тыя доўгія маршы ў спякоту, калі не раз даводзілася нам піць ваду з калюжыны, або той пераход праз багну, калі замок увесь наш порах, або як начавалі ў лесе ды ў полі, і, уладкоўваючыся галовамі на адным ранцы, спіхвалі мы адзін аднаго, або паціху сцягвалі на сябе плашч, што служыў нам агульнаю коўдраю?.. А памятаеш тую бабку з салам, якую згатавалі мы ўчатырох употай ад усяго аддзела? Колькі раз еў я пасля гэтага бульбу, але ніколі не смакавала яна мне так, як тая. Нават сёння чую я пах гарачае пары, што падымаецца з кацялка, і бачу цябе, Кац, як ты, каб не марнаваць часу, і адмаўляеш пацеры, і ясі бульбу, і распальваеш люльку ад вогнішча.
Гэй! Кац, калі няма на небе венгерскае пяхоты і таркаванае бульбы, дык дарэмна ты туды паспяшаўся.
А памятаеш генеральную бітву, якую заўсёды згадвалі мы, уздыхаючы, на адпачынках пасля партызанскай страляніны? Я да магілы яе не забуду, а калі запытаецца ў свой час Пан Бог, дзеля чаго я жыў на гэтым свеце… дзеля таго, - адкажу я, - каб быў у мяне адзін такі дзень. Толькі ты разумееш мяне, Кац, бо ўсё адбывалася на нашых вачах. А тады здавалася, што нібыта нічога асаблівага…
За суткі з паловаю да гэтага сабраная была ўся наша брыгада паблізу нейкай венгерскай вёскі, назвы якой я не памятаю. Частавалі нас, аж міла ўспомніць. У віне, не найлепшым, праўда, можна было мыцца, а свежына з папрыкаю ўжо так нам абрыдлі, што і ў рот бы не ўзяў гэтага паскудства, каб, вядома, было што іншае. А якая музыка, а якія дзявухі!.. Цыганы дасканала граюць, а кожная венгерка - сапраўдны порах. Круцілася іх, шэльмаў, усіх разам дзясяткі з два, але зрабілася так горача, што нашы зарэзалі і засеклі трох сялян, а сяляне каламі забілі нашага гусара.
І Бог ведае, чым бы скончылася гэтая так добра пачатая гулянка, каб у самы вэрхал не прымчаў у штаб шляхціц на чацвёрцы ўзмыленых коней. Праз некалькі хвілін па войску разышлася чутка, што паблізу знаходзяцца вялікія масы аўстрыйцаў. Затрубілі збор, вэрхал суняўся, венгеркі зніклі, а ў шэрагах разышлася пагалоска пра генеральную бітву.
- Нарэшце!.. - сказаў ты мне.
У тую ж ноч пасунуліся мы на мілю наперад, цягам наступнага дня - ізноў на мілю. Праз кожныя некалькі гадзін, а пазней нават ужо праз гадзіну, праляталі эстафеты. Гэта было доказам, што паблізу знаходзіцца штаб нашага корпуса і што рыхтуецца нешта сур'ёзнае.
У тую ноч спалі мы ў голым полі, не ставячы нават зброю ў козлы. Як толькі развіднела, рушылі мы наперад: эскадрон кавалерыі з дзвюма лёгкімі гарматамі, потым наш батальён, а потым - уся брыгада з артылерыяй і фургонамі, маючы ўзмоцнены патруль па баках. Эстафеты праляталі ўжо праз паўгадзіны.
Калі ўзышло сонца, мы ўбачылі пры гасцінцы першыя сляды непрыяцеля: параскіданую салому, згаслыя вогнішчы, рэшткі будынін, разабраных на дровы. Потым штораз часцей пачалі мы сустракаць уцекачоў: шляхту цэлымі сем'ямі, святароў розных канфесій, а потым - сялян і цыганоў. На кожным твары была трывога, амаль кожны нешта крычаў нам па-венгерску, махаючы рукамі назад.
Было ўжо амаль сёмая, калі на паўднёва-заходнім баку прагучаў гарматны стрэл. Па шэрагах прабегла:
- Ого! Пачынаецца…
- Не, гэта сігнал…
Грымнулі зноў два стрэлы і зноў два. Эскадрон, які ехаў перад намі, затрымаўся, дзве гарматы і дзве двухколкі са скрынямі амуніцыі галопам паімчалі наперад, некалькі вершнікаў паскакала рыссю на бліжэйшыя пагоркі. Мы спыніліся, і на хвіліну запанавала такая цішыня, што чуваць было тупат шэрае кабылы, на якой імчаў да нас ад'ютант. Яна праляцела паўз нас да гусараў, бакі яе хадзілі, а брухам ледзь не слалася па зямлі.
Тым часам азвалася бліжэй і далей з дзясятак гармат, кожны стрэл можна было адрозніць.
- Намацваюць дыстанцыю! - сказаў стары наш маёр.
- Гармат з пятнаццаць, - прамармытаў Кац, які ў падобныя хвіліны рабіўся больш гаваркі. - А як і мы яшчэ цягнем дванаццаць, дык будзе баль!..
Маёр павярнуўся на кані да нас і ўсміхнуўся ў сівы вус. Я зразумеў, што гэта значыць, калі пачуў цэлую гаму стрэлаў, нібы нехта зайграў на аргане.
- Больш за дваццаць, - сказаў я Кацу.
- Аслы!.. - засмяяўся капітан і прышпорыў каня.
Спыніліся мы на высокім месцы, адкуль было відаць брыгаду, што ішла за намі. Пазначала яе хмара рудога пылу, ён курыўся ўздоўж гасцінца на дзве або нават на тры вярсты.
- Страшная маса войска! - ціха сказаў я. - Дзе ўсё гэта змесціцца!..
Азваліся трубы, і наш батальён падзяліўся на чатыры кампаніі, якія пашыхтаваліся калонамі адна за адной. Першыя плутоны выступілі наперад, мы засталіся ў тыле. Я павярнуў галаву і ўбачыў, што ад галоўнага корпуса аддзяліліся яшчэ два батальёны, якія сышлі з гасцінца і хутка беглі праз поле, адзін справа ад нас, другі злева. За нейкія чвэрць гадзіны яны зраўняліся з намі, яшчэ чвэрць гадзіны адпачывалі і - рушылі мы трыма батальёнамі наперад, нага ў нагу.
Тым часам кананада ўзмацнілася так, што чулася ўжо і па два, і па тры стрэлы адначасова. Горш за тое, разлягалася нейкае глухое рэха, быццам няспынна грымела.
- Колькі гармат, камрадзе? - запытаўся я па-нямецку ў падафіцэра, што ішоў за мною.
- Хіба, сотня будзе, - адказаў ён, ківаючы галавою. - Бач ты, - дадаў ён, калі яны яны грымнулі ўсе разам, - не жартуюць.
Сапхнулі нас з гасцінца, якім праз некалькі хвілін праскакалі рыссю два эскадроны гусараў і праехалі чатыры гарматы з прыналежнымі да іх скрынямі. Тыя, што ішлі ў адным са мною шэрагу, пачалі жагнацца: "У імя Айца і Сына…". То адзін, то другі прыкладаўся да манеркі.
Злева ад нас грукат узмацняўся: адзіночных стрэлаў няможна было ўжо адрозніць. Раптам у першых шэрагах закрычалі:
- Пяхота!.. Пяхота!..
Несвядома я схапіў карабін "напагатоў", мяркуючы, што паказаліся аўстрыйцы. Але перад намі, апроч узгорка і рэдкіх кустоў, нічога не было. Тым часам на фоне гарматнага грукату, на які мы амаль перасталі зважаць, я пачуў нейкі трэск, быццам пайшоў спорны дождж, толькі гук быў нашмат мацнейшы.
- Бітва!.. - працяжна зароў нехта наперадзе.
Я адчуў, як на імгненне замерла ў мяне сэрца, не ад страху, але нібы ў адказ на гэты вокліч, які з дзяцінства рабіў на мяне асаблівае ўражанне.
У шэрагах, якія няспынна маршыравалі, заварушыліся. Частаваліся віном, аглядалі зброю, казалі, што не пазней як праз паўгадзіны трапім у бой, а перадусім бессаромна жартавалі з аўстрыйцаў, якім тады не шанцавала. Нехта пачаў пасвістваць, іншы ціха напяваць нешта сабе пад нос, нават халодная важнасць афіцэраў растала і замянілася на сяброўскую даверлівасць. Ажно спатрэбілася каманда "Зважай!", каб нас супакоіць.
Мы змоўклі і выраўнялі крыху пагнутыя шэрагі. Неба было чыстае, толькі дзе-нідзе нерухома бялелі аблачынкі, на кустах, якія мы міналі, не варушыўся аніводзін лісток, над полем, парослым маладою травою, не звінеў спалоханы жаўрук. Чуваць было толькі цяжкі крок батальёну, частае дыханне людзей, часам стук карабінаў адзін аб адзін або гучны голас маёра, які, едучы наперадзе, падаваў каманды афіцэрам. А там, злева, бушавала зграя гарматаў і ліў дождж карабінавых стрэлаў. Хто такой буры пры ясным небе не чуў, браце Кац, той нічога не разумее ў музыцы!.. Памятаеш, якое дзіўнае адчуванне ў душы мелі мы тады?.. Не страх, а нешта накшталт смутку і цікаўнасці…
Батальёны, якія былі на флангах, усё больш аддаляліся ад нас, нарэшце правы знік за ўзгоркам, а левы схаваўся ў шырокай лагчыне за нейкую сотню сажняў ад нас, і толькі раз-пораз паблісквала там хваля багнетаў. Некуды падзеліся гусары, гарматы і рэзерв, які цягнуўся ззаду, і застаўся адзін наш батальён, які спускаўся з аднаго пагорка, каб падняцца на другі, яшчэ больш высокі. Толькі час ад часу спераду, ззаду або збоку прылятаў вершнік з лістом або з загадам на словах ад маёра. Дзіва дзіўнае, як гэтулькі загадаў не затлуміла яму галавы!
Нарэшце ўжо была амаль дзявятая, падняліся мы на апошнюю вышыню, парослую хмызняком. Новая каманда - і плутоны, што ішлі следам адзін за адным, пачалі шыхтавацца ў адну лінію. Калі ж дабраліся мы да вяршыні ўзгорка, загадана было нам прыгнуцца і нахіліць зброю, а потым укленчыць.
Тады (памятаеш, Кац?) Кратахвіль, які кленчыў перад намі, вытыркнуў галаву між дзвюх маладых хвоек і прашаптаў:
- Зірніце, га!..
Ад падножжа ўзгорка на поўдзень, ажно некуды за край далягляду, цягнулася раўніна, а на ёй - нібы рака белага дыму, шырокая, на некалькі сотняў крокаў, і доўгая - ці я ведаю? - можа, на мілю.
- Стралковыя ланцугі!.. - ціха сказаў стары падафіцэр.
З абодвух бакоў тае дзіўнае ракі відаць было некалькі чорных і сотні белых хмар, што клубіліся пры самай зямлі.
- Гэта батарэі, а там гараць вёскі… - растлумачыў падафіцэр.
А калі паўзірацца лепей, дык можна было ўбачыць дзе-нідзе, таксама з абодвух бакоў доўгае стужкі дыму, прастакутныя плямы: цёмныя - з левага, белыя - з правага боку. Падобныя яны былі да вялізных вожыкаў з бліскучымі іголкамі.
- Гэта нашыя палкі, а там - аўстрыйскія… - паказаў падафіцэр. - Ну, ну!.. - дадаў ён. - І сам штаб лепей не бачыць…
З тае доўгае ракі дыму далятаў да нас няспынны трэск карабінавых стрэлаў, а ў тых белых хмарах шалела бура гарматаў.
- Гэ!.. - азваўся тады ты, Кац, - і гэта бітва?.. Было тут чаго баяцца…
- Пачакай, - прамармытаў падафіцэр.
- Рыхтуй зброю!.. - разлеглася па шэрагах.
Укленчаныя, пачалі мы даставаць і адкусваць патроны [97] . Зашчоўкалі сталёвыя шомпалы і куркі, якія ўжо пачалі ўзводзіць… Насыпалі мы пораху на панеўкі - і зноў цішыня.
Насупраць нас, можа, за вярсту, былі два пагоркі, а між імі гасцінец. Я заўважыў, што на ягоным жоўтым тле з'яўляюцца нейкія белыя кропкі, якія хутка ўтварылі белую лінію, а потым - белую пляму. Адначасова з лагчыны за некалькі сотняў крокаў ад нас выйшлі сінія жаўнеры, якія хутка сфармавалі сінюю калону. У тую ж хвіліну справа грымнуў гарматны стрэл, і над белым аўстрыйскім аддзелам з'явілася сівая хмарка дыму. Пару хвілін паўзы - і зноў стрэл, і зноў над аўстрыйцамі - хмарка. Паўхвіліны - зноў стрэл і зноў хмарка…
- Herr Gott! - закрычаў стары падафіцэр. - Як нашы б'юць! Бэм [98] камандуе ці сам д'ябал…
З тае хвіліны стралялі з нашага боку няспынна, аж зямля дрыжала, але белая пляма там, на гасцінцы, расла. У той жа час на супрацьлеглым узгорку бліснуў дым і ў бок нашае батарэі паляцела з шыпеннем граната. Другі дым… трэці дым… чацвёрты…
- Разумныя д'яблы! - прамармытаў падафіцэр.
- Батальён!.. Наперад марш!.. - з усяе моцы крыкнуў наш маёр.
- Кампанія!.. Наперад марш!.. Плутон!.. Наперад марш!.. - паўтарылі рознымі галасамі афіцэры.
Ізноў нас перастроілі. Чатыры сярэднія плутоны засталіся на месцы, чатыры пайшлі наперад, направа і налева. Падцягнулі мы ранцы і ўзялі зброю, як каму зручней.
- Кацілася торба з высокага горба!.. - крыкнуў тады ты, Кац.
І ў тую ж хвіліну высока над намі праляцела граната і гучна выбухнула дзесьці ў тыле.
Тады бліснула мне ў галаве дзіўная думка. Ці не з'яўляюцца бітвы шумнымі камедыямі, якія войскі ладзяць для народаў, без вялікае сабе, зрэшты, шкоды?.. Бо тое, што я бачыў, выглядала велічна, але не так, каб страшна.
Мы спусціліся на раўніну. З нашае батарэі прыляцеў гусар з данясеннем, што адна з гарматаў пашкоджаная. Адначасова злева ад нас упала граната, зарылася ў зямлю, але не разарвалася.
- Пачынаюць нас лізаць, - сказаў стары падафіцэр.
Другая граната выбухнула над нашымі галовамі, і адзін з аскепкаў упаў Кратахвілю пад ногі. Ён збялеў, але зарагатаў.
- Охо-хо! - пачулася ў шэрагах.
У плутонах, якія ішлі перад намі злева за нейкую сотню крокаў, зрабілася замяшанне; калі ж калона рушыла далей, мы ўбачылі двух чалавек - адзін ляжаў тварам да зямлі, выструніўшыся, а другі сядзеў, прыціскаючы рукамі жывот. Я адчуў пах парахавога дыму, Кац нешта сказаў мне, але я не пачуў, затое зашумела мне ў правым вуху, нібы туды трапіла кропля вады.
Падафіцэр рушыў направа, мы - за ім. Нашая калона расцягнулася ў дзве доўгія лініі. За якую сотню крокаў перад намі закурэў дым. Нешта трубілі, але я не зразумеў сігналу, тым часам чуў рэзкі посвіст над галавою і каля левага вуха. За пару крокаў перада мною нешта стукнула ў зямлю, сыпануўшы мне пяском у твар і на грудзі. Мой сусед стрэліў, двое, што стаялі за мною, ледзь не на мае плечы ўсперлі свае карабіны і выпалілі адзін за адным. Зусім аглушаны, пальнуў і я… Набіў і зноў стрэліў. Наперадзе звалілася нечыя каска і карабін, але атачылі нас такія хмары дыму, што нічога больш я не мог разгледзець. Бачыў толькі, што Кац, які страляў раз за разам, падобны быў на шаленца, і ў кутках вуснаў у яго выступіла пена. Шум у вушах гэтак узмацніўся, што я нічога ўжо не чуў - ані карабінаў, ані гармат.
Нарэшце дым стаў такі густы і даўкі, што больш за ўсё на свеце я хацеў з яго вырвацца. Я пачаў адступаць, спачатку павольна, потым пабег, са здзіўленнем убачыўшы, што і іншыя робяць тое ж самае. Замест двух выцягнутых шэрагаў я ўбачыў кучку ўцекачоў. "Куды іх нясе нячыстая сіла?" - думаў я, прыспешваючы крок. І ўжо не подбегам, а конскім галопам. Спыніліся мы на сярэдзіне ўзгорка і адсюль убачылі, што нашае месца на пляцы заняў нейкі іншы батальён, а з вяршыні ўзгорка б'юць гарматы.
- Рэзерв на лінію агню!.. Наперад, паганцы!.. Свіней вам пасвіць, шчанюкі! - крычалі чорныя ад дыму раз'юшаныя афіцэры, шыхтуючы нас ізноў у шэрагі, ды пляжылі шабляю кожнага, хто трапляў ім пад руку.
Маёра паміж імі не было.
Паступова жаўнеры, змяшаныя ў кучу падчас уцёкаў, пазаймалі свае месцы ў плутонах, прыспешылі марудаў, і батальён зноў быў у парадку. Не хапала, аднак, блізу чатырох дзясяткаў чалавек.
- Куды яны паразбягаліся? - спытаў я ў падафіцэра.
- Ага, паразбягаліся! - адказаў ён панура.
Я баяўся нават падумаць, што яны загінулі.
З вяршыні ўзгорка спусціліся два фурманы, кожны вёў каня, абвешанага пакункамі. Да іх падбеглі нашыя падафіцэры і хутка вярнуліся з пакетамі набояў. Я ўзяў восем, бо гэтулькі бракавала мне ў падсумку, і здзівіўся, калі гэта я мог іх пагубіць.
- Ці ведаеш ты, - сказаў мне Кац, - што ўжо мінула адзінаццатая?..
- А ці ведаеш ты, што я нічога не чую? - адказаў я.
- Дурыла. Ты ж пачуў, што я кажу...
- Так, але гармат я не чую… Зрэшты, чую, - дадаў я, калі прыслухаўся.
Гром гармат і трэск карабінаў зліліся ў адзін магутны гул, які ўжо не аглушаў, а проста атупляў. Мяне ахапіла апатыя.
Перад намі, можа, за паўвярсты, круцілася шырокая паласа дыму, якую раз-пораз разрываў вецер, які тым часам узняўся.Тады на хвіліну паказваўся доўгі шэраг ног або касак з багнетамі, што паблісквалі побач з імі. Над тою калонаю і над нашаю разрываліся гранаты, якімі абменьваліся між сабою венгерская батарэя, што страляла з-за нашае спіны, і аўстрыйская - з супрацьлеглых узгоркаў.
Рака дыму, якая цягнулася праз раўніну на поўдзень, клубілася яшчэ мацней і была вельмі пакручастая. Дзе аўстрыйцы бралі верх, там яна выгіналася налева, дзе венгры - направа. Наогул, стужка дыму выгіналася больш направа, нібыта нашы ўжо адапхнулі аўстрыйцаў. Па ўсёй раўніне слаўся лёгкі блакітны туман.
Дзіўная рэч! Гром, хоць быў цяпер і мацней, чым напачатку, ужо не рабіў на мяне ўражання; каб чуць яго, я мусіў прыслухоўвацца. Тым часам вельмі выразна я чуў, як набіваюць карабіны або ўзводзяць куркі.
Прыляцеў ад'ютант. Затрубілі. Афіцэры пачалі прамаўляць.
- Хлопцы! - гарлаў наш паручнік, які нядаўна ўцёк з семінарыі. - Мы адступілі, бо швабаў было больш, але цяпер нападзём збоку вунь на тую калону, бачыце?.. Зараз падтрымае нас трэці батальён і рэзерв… Няхай жыве Венгрыя!..
- І я хацеў бы пажыць… - прамармытаў Кратахвіль.
- Паўабарота направа, марш!..
Ішлі мы гэтак некалькі хвілін, потым - паўабарота налева - і пачалі спускацца на раўніну, стараючыся падабрацца з правага боку да калоны, якая білася перад намі. Абшар быў няроўны, як і раней, спераду праз туман праглядала поле, парослае бадыллем, за ім - лясок.
Нечакана сярод таго бадылля я заўважыў некалькі, а потым і з дзясятак дымкоў, нібыта ў розных месцах закурылі люлькі, у той жа момант пачалі над намі свістаць кулі. Я падумаў, што гэтак апеты паэтамі свіст куляў не такі ўжо і паэтычны, а, хутчэй, ардынарны. Чуваць шал нежывога прадмета.
Ад нашае калоны адарваўся ланцуг стралкоў і пабег да бадылля. Мы памаршыравалі далей, нібы кулі, што ляцелі наўскос, не нам былі адрасаваныя.
У гэтую хвіліну стары падафіцэр, што ішоў на правым крыле, насвістваючы марш Ракочы, выпусціў карабін, расставіў рукі і захістаўся, як п'яны. На імгненне я ўбачыў ягоны твар і тое, што каска з левага боку была прабітая, а на лбе была чырвоная плямка. Мы працягвалі ісці, і на правым крыле з'явіўся новы падафіцэр - белабрысы маладзён.
Мы ўжо параўняліся з калонаю, якая вяла бой, і бачылі пустую прастору паміж дымам нашае і аўстрыйскае пяхоты, калі з-за яе вынырнуў доўгі шэраг белых мундзіраў. Шэраг уздымаўся і знікаў кожнае імгненне, а ногі мігцелі як на парадзе.
Ён спыніўся. Над ім бліснула стужка сталі, нахілілася, і я ўбачыў з сотню нацэленых на нас карабінаў, што блішчалі, як іголкі, паўтыканыя ў паперчыну. Потым задымілася, грымнула, як ланцугом па жалезнай завале, а над намі і каля нас праляцела віхура куляў.
- Стой!.. Плі!..
Я стрэліў як хутчэй, стараючыся засланіцца хоць дымам. Апроч гуку я пачуў ззаду - нібы стукнулі палкаю па чалавеку. Нехта за маёй спінаю ўпаў, чапляючыся за мой ранец. Мяне апанаваў гнеў і адчай, я разумеў, што загіну, калі не заб'ю нябачнага ворага. Я набіваў карабін і страляў без памяці, браў трохі ніжэй і спадзяваўся з дзікаю асалодаю, што мае кулі не праляцяць міма. Баяўся я зірнуць у бок ці пад ногі, каб не ўбачыць на зямлі чалавека.
Потым здарылася нечаканае. Паблізу ад нас забілі барабаны і пранізліва зайгралі пішчалкі. Гэтак жа і за намі. Нехта закрычаў: "Наперад!", і я не ведаю, з колькіх грудзей выбухнуў крык, падобны на енк або на выццё. Калона рушыла з месца павольна… хутчэй… бягом… Стрэлы амаль сціхлі і чуліся ўжо толькі адзінкавыя. З сілаю наляцеў я на нешта грудзямі, мяне пхалі з усіх бакоў, пхаўся і я…
- Бі шваба!.. - крычаў нялюдскім голасам Кац і рваўся наперад. З-за немагчымасці вырвацца з тлуму ён падняў карабін ды з усяе сілы малаціў прыкладам у ранцы калегаў, што былі наперадзе.
Нарэшце стала так цесна, што здушыла мне грудзі, і адчуў я, што не хапае паветра. Падняло мяне наверх, апусціла, і я зразумеў, што стаю не на зямлі, а на чалавеку, які яшчэ і за нагу маю ўхапіўся. Тут натоўп з крыкам пасунуўся наперад, а я ўпаў. Левая рука слізганула па крыві.
Побач са мною ляжаў на баку аўстрыйскі афіцэр, чалавек малады, з вельмі шляхетнымі рысамі твару. Ён паглядзеў на мяне цёмнымі вачыма і з невымоўным смуткам хрыпла прашаптаў:
- Не трэба таптаць… Немцы таксама людзі…
Ён падсунуў сабе руку пад бок і жаласна енчыў.
Я пабег за калонаю. Нашы былі ўжо на ўзгорках, дзе стаялі аўстрыйскія батарэі. Узбіўшыся туды следам за іншымі, я ўбачыў адну гармату перавернутую, а другую і акружаную нашымі.
Заспеў я адметную сцэну. Нехта з нашых чапляўся за колы гарматы, нехта сцягваў фурмана з сядла, Кац парнуў багнетам каня з першае пары, а аўстрыйскі кананір замахнуўся на яго шомпалам. Я схапіў кананіра за каршэнь і раптоўным рухам зваліў на зямлю. Кац і яго хацеў запароць.
- Што ты робіш, вар'ят?! - закрычаў я, адбіваючы ўбок яго карабін.
Раз'юшаны, ён тады кінуўся на мяне, але афіцэр, што аказаўся побач, палашам адбіў яго багнет.
- Чаго лезеш? - крыкнуў быў Кац на афіцэра і - апрытомнеў.
Дзве гарматы былі захопленыя, за астатнімі пагналіся гусары. Далёка наперадзе стаялі нашы па адным і групамі, страляючы па аўстрыйцах, якія адступалі. Калі-нікалі заблукалая непрыяцельская куля прасвіствала над намі або зарывалася ў зямлю, уздымаючы хмарку пылу. Трубачы склікалі ў шэрагі.
Дзесьці а чацвёртай гадзіне дня наш полк быў сабраны. Бітва скончылася. Толькі на захадзе чуліся яшчэ адзінкавыя стрэлы лёгкай артылерыі, як водгулле мінулае ўжо буры.
Праз гадзіну на шырокім полі бітвы ў розных месцах зайгралі палкавыя аркестры. Прыляцеў да нас ад'ютант з віншаваннем. Трубачы і барабаншчыкі далі сігнал да малітвы. Паздымалі мы каскі, харунжыя паднялі штандары, і ўсё войска са зброяй ля нагі дзякавала венгерскаму Богу за перамогу.
Паступова дым разышоўся. Дакуль сягала вока, бачылі мы ў розных месцах нібы кавалкі белай і сіняй паперы, бязладна параскіданыя па вытаптанай траве. Па полі сноўдалася з дзясятак фурманак, і нейкія людзі складалі на іх некаторыя з тых кавалкаў. Рэшта засталася.
- І чаго на свет было нараджацца!.. - уздыхнуў, абапіраючыся на карабін, Кац, якога зноў апанавала меланхолія.
Была гэта ці не апошняя нашая перамога. З таго часу штандары з трыма рэкамі [99] часцей хадзілі перад непрыяцелем, чым за непрыяцелям, пакуль нарэшце пад Вілагас [100] не паападалі з дзідаў, як восеньскае лісце.
Калі даведаўся пра гэта Кац, дык шпурнуў на зямлю шпагу (былі мы з ім ужо афіцэрамі) і сказаў, што засталося толькі стрэліць сабе ў лоб. Я, аднак, памятаючы, што ў Францыі ўжо сядзіць Напалеон, падбадзёрыў яго, і пракраліся мы да Каморна [101] .
Прагледзелі мы вочы, чакаючы цэлы месяц дапамогі: з Венгрыі, з Францыі, нават з неба. Нарэшце крэпасць капітулявала.
Памятаю, у той дзень Кац круціўся нешта каля парахавога складу і меў гэткі ж твар, як тады, калі хацеў забіць ляжачага кананіра. Гвалтам падхапілі мы яго пад рукі і вывелі з фартэцыі следам за нашымі.
- Што ж гэта ты, - ціха сказаў яму адзін з калегаў, - замест ісці з намі на чужыну, хацеў на неба ўцячы?.. Гэй! Кац, венгерскую пяхоту не спалохаеш, і трымае яна слова, якое дала нават… швабам…
Упяцёх аддзяліліся мы ад рэшты войска, паламалі шпагі, пераапрануліся як сяляне і, схаваўшы пад адзеннем пісталеты, павандравалі ў бок Турцыі. Па нашых слядах ішла зграя Гайнава!.. [102]
Наша вандроўка па лясах і бездарожжы доўжылася каля трох тыдняў. Пад нагамі гразь, галаву палівае восеньскі дождж, ззаду патрулі, а перад намі вечнае выгнанне - вось такія былі нашы спадарожнікі. Але, нягледзячы на гэта, не гублялі мы добрага гумору.
Шапары безупынку малоў языком пра тое, што Кошут [103] яшчэ нешта прыдумае, Штэйн быў упэўнены, што заступіцца за нас Турцыя, Ліптак марыў пра начлег ды гарачую страву, а я казаў, што ўжо хто-хто, а Напалеон нас не пакіне. Ад дажджу наша вопратка набрыняла, валакліся мы ў гразі па калена, падэшвы паадставалі, у ботах плюхала, мясцовыя баяліся прадаць нам збанок малака, а сяляне ў адной вёсцы пагналіся за намі з віламі ды косамі. Але настрою нам гэта не сапсавала, і Ліптак, што бег поруч са мною, аж гразь пырскала ва ўсе бакі, казаў засопшыся:
- Eljen Magyar!.. [104] Але ж добра спаць будзем… Каб яшчэ кілішак слівовіцы ў ложак!..
У гэтым вясёлым таварыстве абадранцаў, якіх нават вароны баяліся, толькі Кац быў пахмурны. Ён часцей за іншых адпачываў і неяк хутчэй за ўсіх марнеў: вусны ў яго спякліся, а вочы блішчалі.
- Баюся, каб не пачалася ў яго гнілая гарачка, - сказаў мне аднаго разу Шапары.
Непадалёк ад ракі Савы, не ведаю ўжо на які дзень нашае вандроўкі, натрапілі мы ў бязлюднай мясцовасці на некалькі хат, дзе нас вельмі гасцінна прынялі. Ужо сцямнела, былі мы страшэнна стомленыя, але пры печы ды з бутэлькаю слівовіцы ўсе павесялелі.
- Прысягаю, - крычаў Шапары, - што не пазней, чым у сакавіку Кошут пакліча нас у шэрагі. Бязглуздзіцаю было ламаць нам шпагі…
- Можа, яшчэ ў снежні турэцкае войска рушыць, - дадаў Штэйн. - Хоць бы акрыяць да таго часу…
- Мае вы каханыя!.. - енчыў Ліптак, які зашыўся ў гарохавінне, - кладзіцеся, ліха вас вазьмі, спаць, бо іначай ані Кошут, ані турак нас не дабудзіцца.
- Пэўна, не дабудзіцца! - прамармытаў Кац.
Ён сядзеў на лаве насупраць печы і маркотна глядзеў на агонь.
- Ты, Кац, хутка і ў справядлівасць Божую перастанеш верыць, - азваўся спахмурнелы Шапары.
- Няма справядлівасці для тых, хто не здолеў загінуць са зброяй у руках! - крыкнуў Кац. - Дурні вы і я разам з вамі… Турак ці француз падставіць за вас свой карак?.. Чаму ж вы самі не здолелі яго падставіць?..
- У яго гарачка, - прашаптаў Штэйн. - Наробіць нам клопату ў дарозе…
- Венгрыя!.. Няма ўжо Венгрыі! - мармытаў Кац. - Роўнасць… ніколі не было роўнасці!.. Справядлівасць… ніколі яе не будзе… Свіння гразі знойдзе, а тут чалавек!.. Не, пане Мінцаль, не буду я ўжо ў цябе кроіць мыла…
Я вырашыў, што Кац цяжка хворы. Падышоў да яго і, цягнучы на гарохавінне, угаворваў:
- Хадзі, Аўгусце, хадзі…
- Куды ж мне ісці?.. - адказаў ён і на хвіліну нібы апрытомнеў.
А потым дадаў:
- З Венгрыі мяне выгналі, а да швабаў не зацягнеш…
Але ён паклаўся ў наш бярлог. Агонь у печы згасаў. Мы дапілі гарэлку і палеглі ўсе ў шэраг з пісталетамі ў руках. У шчылінах хаты енчыў вецер, нібы ўся Венгрыя плакала, а нас змарыў сон. Сніў я сябе малым хлапчуком, і што надышлі Каляды… На стале стаіць ялінка з запаленымі свечкамі, убраная гэтак жа ўбога, якімі мы самі былі ўбогімі, а побач - мой бацька, цётка, пан Рачак і пан Даманьскі, усе спяваюць фальшывымі галасамі калядкі.
Бог нараджаецца, зло адступае…
Прачнуўся я са слязьмі аб сваім дзяцінстве. Нехта торгаў мяне за плячо.
Быў гэта селянін, гаспадар хаты. Ён цягнуў мяне з гарохавіння, паказваў на Каца ды спалохана казаў:
- Зірніце, а? Пане ваяк… Нешта з ім кепскае здарылася…
Я схапіў з прыпечка лучыну і пасвяціў. Зірнуў. Кац ляжаў у нашым берлагу скурчаны, з выстраленым пісталетам у руцэ. Замігацела ў мяне перад вачыма, і, відаць, я самлеў.
Апрытомнеў я на возе, якім якраз пад'язджалі мы да Савы. Ужо днела, неба выпагадзілася, ад ракі цягнула вільгаццю. Я працёр вочы, палічыў… Было нас на возе чацвёра і пяты фурман. Але ж мусіла быць пяцёра. Не! Мусіла быць шасцёра!.. Шукаў я Каца і не бачыў яго. Не пытаўся нічога, роспач так сціснула мне горла, што думаў, задушыць. Ліптак драмаў, Штэйн выціраў вочы, а Шапары глядзеў у бок і насвістваў Ракочы, хоць амаль і не трапляў у лад.
Гэй, браце Кац, што ж ты нарабіў?.. Часам мне здаецца, што знайшоў ты там, на небе, і венгерскую пяхоту, і свой выбіты плутон… Бывае, што чую я бой барабанаў, хуткі рытм маршу і каманду: "Зброю на плячо!.." І думаю я тады, што гэта ты, Кац, ідзеш на змену варты перад Божым тронам… Бо кепскім быў бы той Пан Бог венгерскі, каб не зразумеў ён цябе!
…Але ж і разбалбатаўся я, даруй Божа!.. Думаў пра Вакульскага, а пішу пра сябе ды пра Каца. Дык вяртаюся да тэмы.
Праз некалькі дзён пасля смерці Каца дабраліся мы да Турцыі, а два наступныя гады я ўжо адзін туляўся па Еўропе. Быў у Італіі, Францыі, Нямеччыне, нават у Англіі і паўсюль прыгнятала мяне нэндза і зводзіла са свету туга па радзіме. Не раз здавалася мне, што звар'яцею, слухаючы чужую мову і бачачы не нашы твары, не нашы ўборы, не нашу зямлю. Не раз здавалася - аддаў бы я жыццё, каб хоць зірнуць на хвойны лес і на хаты пад саламянымі стрэхамі. Не раз крычаў у сне, як дзіця: я хачу ў сваю старонку!.. А калі прачынаўся, плачучы, дык апранаўся і хутчэй бег на вуліцу, бо здавалася мне, што гэта вуліца абавязкова выведзе да Старога Мяста або Падваля.
Можа б, я і забіў сябе з адчаю, каб не рэгулярныя навіны пра Людвіка Напалеона, які ўжо стаў прэзідэнтам, а мерыўся стаць імператарам. Было мне лягчэй вытрываць галечу і апаноўваць выбухі роспачы, калі я слухаў пра трыумфы чалавека, што мусіў выканаць запавет Напалеона І ды ўпарадкаваць свет.
Не ўдалося яму, праўда, але ж ён пакінуў па сабе сына. Не адразу Кракаў пабудавалі!..
Нарэшце я не мог больш трываць, і ў снежні 1851 года праехаў уздоўж усю Галіцыю ды з'явіўся на мытні ў Тамашове [105] . Адна толькі думка не давала мне пакою: "А калі і адсюль выганяць?.."
Ніколі не забуду я тае радасці, якую адчуў, калі сказалі мне, што магу ехаць у Замосце. Праўду сказаць, нават не надта я і ехаў, а больш ішоў, але які быў усцешаны!
У Замосці прабавіўся я трохі больш за год [106] . А з тае прычыны, што добра сек дровы, кожны дзень выходзіў на свежае паветра. Напісаў я адтуль ліст да Мінцля і, здаецца, атрымаў ад яго адказ, нават грошы, але, за выключэннем квітанцыі пра атрыманне, ніякіх падрабязнасцяў не памятаю.
Падобна, аднак, Ясь Мінцаль зрабіў іншую рэч, хоць да самае смерці ён не згадваў пра гэта і нават не любіў размоў на гэту тэму. Дык вось, хадзіў ён да тых генералаў, якія ўдзельнічалі ў венгерскай кампаніі, і пераконваў іх, што мусяць яны ратаваць калегу з бяды. Ну і выратавалі мяне, так што ўжо ў лютым 1853 года я мог ехаць у Варшаву. Вярнулі мне нават афіцэрскі дыплом, адзіную памятку, якую я вынес з Венгрыі, не лічыўшы двух ранаў: у грудзі і ў нагу. Лепш за тое, афіцэры зладзілі ў мой гонар абед, на якім мы добра выпілі за здароўе венгерскае пяхоты. З тае пары я і кажу, што самыя моцныя сувязі завязваюцца на полі бою.
Як толькі пакінуў я свае апартаменты, голы, як біч, дык пераняў мяне на дарозе невядомы жыдок і аддаў грошы ды ліст. Я адкрыў яго і прачытаў:
"Мой каханы Ігнацы! Пасылаю табе дзвесце злотых на дарогу, пазней разлічымся. Едзь проста ў маю краму на Кракаўскім Прадмесці, а не на Падвалю, барані Божа! Бо там жыве гэты злодзей Франц, нібыта мой брат, якому нават прыстойны сабака не павінен падаваць руку. Цалую цябе, Ян Мінцаль. Варшава, 16 лютага 1853 г.
Але, але!.. Стары Рачак, што ажаніўся з тваёй цёткаю, дык, ведаеш, памёр ён, і яна таксама, але раней. Пакінулі яны табе нейкія свае транты і пару тысяч злотых. Усё гэта ў мяне захавана, толькі салопу цётчыну трохі моль пабіла, бо шэльма Каська забылася пакласці тытуню. Франц загадаў цябе пацалаваць. Варшава, 18 лютага 1853 г."
Той самы жыдок забраў мяне да сябе дадому, дзе ўручыў клуначак з бялізнаю, адзеннем і абуткам. Ён накарміў мяне булёнам з гусі, потым гусяцінай варанай, потым -- печанай, якую я да Любліна не мог ператравіць. Нарэшце даў ён мне пляшку цудоўнага мёду, завёў да гатовае ўжо фурманкі, але нават слухаць не хацеў пра плату.
- Сорамна мне браць у такой асобы, што з эміграцыі вяртаецца, - адказваў ён на ўсе мае ўгаворы.
Толькі як хацеў я ўжо садзіцца на воз, ён адвёў мяне ўбок і, агледзеўшыся, ці не падслухоўвае хто, ціха сказаў:
- Калі пан дабрадзей мае венгерскія дукаты, дык я куплю. Я добра заплачу, бо мне трэба для дачкі, яна пасля панскага Новага году выходзіць замуж…
- Няма ў мяне дукатаў, - адказаў я.
- Пан дабрадзей быў на венгерскай вайне і пан не мае дукатаў?.. - здзівіўся ён.
Ужо паставіў я нагу на падножку фуры, як той самы жыдок пацягнуў мяне другі раз убок.
- Можа пан дабрадзей мае якія каштоўнасці?.. Пярсцёнкі, гадзіннікі, бранзалеткі?.. Здароўем клянуся, я добра заплачу, бо гэта для маёй дачкі…
- Не маю, браце, даю табе слова…
- Не мае пан? - паўтарыў ён і вытрашчыў вочы. - Дык навошта пан хадзіў у Венгрыю?..
Мы рушылі, а ён яшчэ стаяў, трымаючыся рукою за бараду, і са скрухаю хітаў галавою.
Фура была нанятая толькі для мяне. Аднак ужо ў наступнай вулачцы фурман спаткаў свайго брата, які меў надта пільную справу ў Красным Ставе.
- Няхай вяльможны пан дазволіць яго ўзяць, - прасіў ён, зняўшы шапку. - Дзе дарога будзе горшая, ён пешкі пойдзе.
Пасажыр сеў. Не паспелі даехаць мы да гарадское брамы, як стала перад намі на дарозе нейкая жыдоўка з клункам ды ўсчала лямант з фурманам. Аказалася, што гэта ягоная цётка, у якой у Файславіцах хворае дзіця.
- Можа вяльможны пан дазволіць ёй падсесці… Гэта вельмі лёгкая асоба… - прасіў фурман.
Нарэшце ў розных месцах за брамаю знайшлося яшчэ трое кузінаў майго фурмана, якіх ён забраў, кажучы, што мне ў дарозе будзе весялей. Паволі сапхнулі яны мяне на самы тыл возу, таўкліся мне па нагах, курылі паскудны тытунь, а, горш за ўсё, лямантавалі, як шалёныя. Нягледзячы на гэта, не памяняў бы я свой цесны куточак на самае выгоднае месца ў французскіх дыліжансах або англійскіх вагонах. Быў я ўжо ў краі.
Цягам чатырох дзён здавалася мне, што сяджу я ў нейкай пераноснай бажніцы. На кожным папасе на аднаго пасажыра менела, а яго месца займаў іншы. Пад Люблінам ссунулася мне на плечы цяжкая скрыня, і цудам не развітаўся я з жыццём. Пад Куравам прастаялі мы некалькі гадзін на тракце, бо згубіўся нейкі куфар, і фурман конна папёрся па яго да карчмы. Усю дарогу, нарэшце, адчуваў я, што пярына, якою накрытыя былі мае ногі, заселена больш шчыльна, чым Бельгія.
На пяты дзень перад узыходам сонца былі мы на Празе. Але фураў было шмат, а пантонны мост быў вузкі, дык толькі ледзьве а дзясятай заехалі мы ў Варшаву. Мушу дадаць, што ўсе мае пасажыры выпарыліся на Беднарскай вуліцы, як эфір, пакінуўшы па сабе моцны пах. Калі ж я пачаў разлічвацца з фурманам і нагадаў пра іх, дык ён вытрашчыў вочы.
- Якія пасажыры?.. - закрычаў ён здзіўлена. - Вяльможны пан - пасажыр, а тыя - пархі, дый годзе. Як мы спыніліся на рагатцы, дык нават стражнік два такія галганы палічыў па злотаму на адзін пашпарт. А вяльможны пан думае, што яны былі пасажырамі!..
- Дык не было нікога?.. - спытаў я. - Адкуль жа, ліха на іх, тыя блохі, якіх я набраўся?
- Можа ад вільгаці. Ці я ведаю?! - адказаў фурман.
Пераканаўшыся гэткім чынам, што на возе не было нікога, апроч мяне, я, вядома, адзін і разлічыўся цалкам за ўсю дарогу, чым так расчуліў фурмана, што той, распытаўшы, дзе я буду жыць, абяцаў мне прывозіць кожныя два тыдні кантрабандны тытунь.
- Яно і цяпер, - сказаў ён ціха, - маю на фуры з пяцьдзясят кіло. Можа, прынесці вяльможнаму пану якіх пару фунтаў?..
- Каб цябе д'яблы насілі! - прабубніў я, хапаючы свой клунак. - Не хапала яшчэ, каб арыштавалі мяне за кантрабанду.
Шпарка ідучы вуліцаю, разглядаў я горад, які пасля Парыжа здаваўся мне брудным і цесным, а людзі пахмурнымі. Краму Я. Мінцля на Кракаўскі прадмесці я знайшоў лёгка, але, калі ўгледзеў знаёмыя мясціны і шыльды, дык мусіў перачакаць, гэтак закалацілася ў мяне сэрца.
Я паглядзеў на краму, была яна амаль такая ж, як на Падвалю: на дзвярах - бляшаны палаш і барабан (можа, той самы, які я бачыў у дзяцінстве), у вітрыне - талеркі, конь і казак скача… Нехта адчыніў дзверы, і ў глыбіні я разгледзеў падвешаныя пад столь фарбы ў капшуках, коркі ў сетцы, нават чучала кракадзіла.
За прылаўкам пры акне сядзеў у старым фатэлі Ян Мінцаль ды шморгаў за шнурок казака…
Я ўвайшоў - а сам дрыжаў, як кісель - і стаў насупраць Яся. Убачыўшы мяне (ужо пачаў таўсцець дзяцюк), ён цяжка падняўся з фатэля і прыжмурыўся. Раптам ён крыкнуў аднаму з крамных хлопцаў:
- Віцек!.. Бягом да панны Малгажаты і скажы ёй, што вяселле адразу пасля Вялікадня…
Потым ён працягнуў мне над прылаўкам абедзве рукі, і мы моўчкі абняліся.
- Але ж і біў ты швабаў! Ведаю, ведаю, - прашаптаў ён мне на вуха. - Сядай, - дадаў ён, паказваючы на крэсла, - Казік! Мігам да Grossmutter… Пан Жэцкі прыехаў!..
Я сеў, і зноў мы маўчалі. Ён маркотна ківаў галавою, я апусціў вочы. Абодва мы думалі пра беднага Каца і пра нашыя падманутыя надзеі. Нарэшце Мінцаль гучна высмаркаўся і, павярнуўшыся да акна, прамармытаў:
- Ну, чаго ўжо там…
Засопшыся, прыбег Віцек. Я заўважыў, што сурдут гэтага маладзёна аж блішчыць ад тлустых плямаў.
- Быў? - запытаўся ў яго Мінцаль.
- Быў. Панна Малгажата сказала, што добра.
- Жэнішся? - запытаўся я ў Яся.
- Э!.. Што ж тут зробіш! - адказаў ён.
- А як Grossmutter пачуваецца?
- Як заўсёды. Хварэе, калі паб'ецца яе збанок на каву.
- А Франц?
- Не ўспамінай мне пра таго нягодніка, - аж падскочыў Ян Мінцаль. - Учора я пакляўся, што нагі маёй у яго не будзе…
- Што ж ён табе зрабіў? - спытаў я.
- Гэты нягодны швабіска няспынна кпіць з Напалеона!.. Кажа, што той парушыў прысягу рэспубліцы, што ён - певень, якому прыручаны арол плюнуў у капялюш… Не, - казаў Ян Мінцаль, - з гэтым чалавекам я жыць не магу…
Пакуль мы гутарылі, двое хлопцаў і крамнік займаліся пакупнікамі, на якіх я нават не звярнуў увагі. Потым рыпнулі тыльныя дзверы і з-за шафаў паказалася старая ў жоўтай сукенцы са збаночкам у руцэ.
- Gut Morgen, meine Kinder!.. Der Kaffee ist schon…
Я падбег і пацалаваў ёй сухія рукі моўчкі, бо мне аж мову заняло.
- Ignaz!.. Herr Jesäs… Ignaz! - гукала яна, абдымаючы мяне. - Wo bist du so lange gewesen, lieber Ignaz?.. [107]
- Ну, але ж Grossmutter ведае, што ён быў на вайне. Чаго ўжо тут пытацца, дзе быў? - не вытрываў Ян.
- Herr Jesäs!.. Aber du hast noch keinen Kaffee getrunken? [108]
- Вядома, не піў, - адказаў за мяне Ян.
- Du lieber Gott! Es ist ja schon zehn Uhr… [109]
Яна наліла мне кубак кавы, уручыла тры свежыя булкі і знікла, як звычайна. Тут моцна бразнулі парадныя дзверы, і ўбег Франц Мінцаль, яшчэ больш тоўсты і чырвоны, чым брат.
- Як маешся, Ігнацы!.. - закрычаў ён, хапаючы мяне ў абдымкі.
- Не цалуйся з гэтым ёлупам, які ганьбіць род Мінцляў!.. - загадаў мне Ян.
- Вой, вой! Што мне за род!.. - рагатаў Франц. - Наш бацька прыехаў на сабачай запрэжцы…
- Я не размаўляю з панам! - зароў Ян.
- І я не пану гэта кажу, а Ігнацыю, - адказаў Франц. - А наш дзядзька, - працягваў ён, - быў аж такім зацятым швабіскам, што з магілы вылез па свой начны каўпак, які яму забыліся пакласці.
- Абражаеш мяне, пан, ва ўласным доме! - выбухнуў Ян.
- Я прыйшоў не дадому да пана, а ў краму сёе-тое купіць… Віцек! - звярнуўся Франц да хлопца, - дай мне корак за грош. Толькі ў добрую паперу загарні… Да пабачэння, каханы Ігнацы, зазірні да мяне сёння ўвечары, дык пагаворым за чаркаю. А можа, і гэты пан з табою прыйдзе, - дадаў ён ужо з вуліцы, паказваючы рукою на пасінелага ад злосці Яна.
- Нагі маёй не будзе ў нягоднага шваба! - закрычаў Ян.
Гэта, аднак, не перашкодзіла нам разам пайсці ўвечары да Франца.
Дарэчы будзе прыгадаць, што не было і тыдня, каб браты Мінцлі не пасварыліся ды не памірыліся, прынамсі, раз ці два. Але, што цікава, прычыны сварак ніколі не тычыліся матэрыяльных спраў. Наадварот, нягледзячы на самыя вялікія непаразуменні, браты заўсёды былі адзін у аднаго паручыцелямі, пазычалі адзін аднаму грошы і плацілі адзін за аднаго даўгі. Прычыны палягалі ў іх характарах.
Ян Мінцаль быў рамантык і энтузіяст, а Франц - спакойны і бурклівы, Ян быў гарачы банапартыст, а Франц - рэспубліканец ды вораг Напалеона ІІІ. Нарэшце Франц Мінцаль прызнаваўся да нямецкага паходжання, у той час як Ян урачыста сцвярджаў, што Мінцлі паходзяць са старажытнага польскага роду Мянтусаў, які, можа, за Ягелонамі, а можа, за выбарнымі каралямі асеў паміж немцамі.
Досыць было келіха віна, каб Ян Мінцаль пачынаў грукаць кулаком па стале або і ў плечы сваіх суседзяў ды крычаць:
- Я адчуваю ў сабе старажытную польскую кроў!.. Мяне не магла нарадзіць немка!.. Маю, зрэшты, дакументы…
І асобам, якім ён найбольш давяраў, паказваў два старыя дыпломы, з якіх адзін меў дачыненне да нейкага Мадзялеўскага, варшаўскага купца за шведскім часам, а другі - да Мілера, касцюшкаўскага паручніка. Якая сувязь была паміж гэтымі асобамі і сям'ёю Мінцляў, я не ведаю да сённяшняга дня, хоць і не раз чуў тлумачэнні.
Нават з нагоды вяселля Яна паміж братамі ўсчалася сварка, бо Ян на гэтую ўрачыстасць падрыхтаваў кунтуш малінавага колеру, жоўтыя боты і шаблю, а Франц заявіў, што не дазволіць гэткага маскараду на шлюбе, нават каб давялося звярнуцца са скаргаю ў паліцыю. Пачуўшы гэта, Ян прысягнуў, што заб'е даносчыка, калі яго ўбачыць, ды прыбраўся ў строі сваіх продкаў Мянтусаў на вясельную вячэру. А Франц быў і на шлюбе, і на вяселлі, але хоць і не размаўляў з братам, але да знямогі скакаў з яго жонкаю, і да зморы напіваўся яго віном.
Нават смерць Франца, які ў 1856 годзе памёр ад карбункула, не абышлася без скандалу. За апошнія тры дні браты па два разы праклялі адзін аднаго і вельмі ўрачыста пазбавілі адзін аднаго спадчыны. Нягледзячы на гэта, Франц увесь свой маёнтак адпісаў Яну, а Ян некалькі тыдняў хварэў з гора і палову атрыманых у спадчыну грошай (каля дваццаці тысяч злотых) пераказаў нейкім тром сіроткам, якімі надта ж апекаваўся да канца жыцця.
Дзіўная была гэта сям'я!
Вось ізноў адхіліўся я ад тэмы: меўся пісаць пра Вакульскага, а пішу пра Мінцляў. Каб не адчуваў я сябе гэтак бадзёра, як пачуваюся зараз, дык падумаў бы, што такая балбатлівасць - сведчанне блізкае старасці.
Я хацеў сказаць, што ў паводзінах Стася Вакульскага шмат чаго не разумею, і кожны раз мне хочацца запытацца: навошта ўсё гэта?..
Дык вось, калі я вярнуўся ў краму, амаль кожны вечар збіраліся мы наверсе ў Grosmutter: Ян і Франц Мінцлі, а часам і Малгося Пфайфер. Малгося з Янам садзіліся ля вакна і, трымаючыся за рукі, пазіралі на неба, Франц піў піва з вялікага куфля (з цынкавым вечкам), старая вязала панчохі, а я апавядаў дзеі тых гадоў, праведзеных за мяжою.
Часцей за ўсё, вядома, згадвалася туга выгнання, цяжкасці жаўнерскага жыцця альбо бітвы. У такія хвіліны Франц выпіваў падвойныя порцыі піва, Малгося тулілася да Яна (да мяне ніхто так не туліўся), а Grosmutter губляла ў сваім вязанні вочка. Калі ж я заканчваў свой аповед, Франц уздыхаў, шырока рассеўшыся на канапе, Малгося цалавала Яна, Ян - Малгосю, а старая, хітаючы галавою, казала:
- Jeasäs! Jeasäs!.. wie ist das schrecklich… Aber sag mir, lieber Ignaz, wozu also bist du denn nach Ungarn geganden? [110]
- Ну, хіба ж Grosmutter не разумее, што ён хадзіў у Венгрыю на вайну, - перабіваў яе, трацячы цярплівасць, Ян.
Але старая працягвала хітаць галавою і здзіўлена мармытала сабе пад нос:
- Der Kaffee war ja immer gut und zu Mittag hat er sich doch immer vollgegessen… Warum hat er denn das getan? [111]
- О! Бо ў Grosmutter толькі кава ды абед у галаве, - абураўся Ян.
Нават калі я расказаў пра апошнія хвіліны жыцця і страшную смерць Каца, і старая горка заплакала першы раз за ўвесь час, колькі я яе ведаў, яна, выцершы вочы і ўзяўшыся зноў за сваё вязанне, шаптала:
- Merkwürdig! [112] Der Kaffee war ja immer gut und zu Mittag hat er sich doch immer vollgegessen… Warum hat er denn das getan?
Тое самае цяпер ледзь не штодня я кажу пра Стася Вакульскага. Пасля смерці жонкі ён меў спакойны кавалак хлеба, дык навошта было ехаць у Балгарыю? Зарабіў ён там столькі грошай, што мог пазбавіцца крамы, дык навошта пашырыў яе? Новая крама дае добры прыбытак, дык навошта ён стварае яшчэ нейкую суполку?..
Навошта ён зняў сабе вялізную кватэру? Навошта купіў каляску і коней? Навошта пнецца ў арыстакратыю і ўнікае купцоў, якія не могуць яму гэтага дараваць?..
А навошта яму клапаціцца пра фурмана Высоцкага або ягонага брата, пуцявога абходчыка? Навошта некалькім бедным чаляднікам заклаў ён майстэрні? Навошта ўзяў пад апеку нават распусніцу, якая хоць і жыве ў магдаленак, але моцна псуе яму рэпутацыю?..
А які спрытны… Даведаўся я на біржы пра замах Гёдля, вяртаюся ў краму і, гледзячы яму ў вочы, кажу:
- Ведаеш, Стасю, нейкі Гёдаль [113] стрэліў у імператара Вільгельма…
А ён, нібы нічога ніякага, адказвае:
- Вар'ят.
- Але гэтаму вар'яту, - кажу я, - адсякуць галаву.
- І добра, - адказвае ён, - не будзе памнажаць род вар'яцкі.
І каб у яго хоць жылка на твары здрыганулася, дык не. Заняло мне мову ад яго абыякавасці.
Каханы Стасю, спрытнюга ты, але і ў мяне клёпкі ў галаве на месцы: я ведаю больш, чым тым ты думаеш, і засмучае мяне толькі тое, што не маеш ты да мяне даверу. Бо парада сябра і старога жаўнера магла б абараніць цябе шмат ад якіх глупстваў, калі не ад ганьбы…
Але што я тут буду выказваць уласныя меркаванні, няхай гавораць за мяне факты.
Напачатку мая перабраліся мы ў новую краму, у якой пяць прасторных залаў. У першым пакоі, злева, размяшчаюцца адны расійскія тканіны: паркаль, крэтон, ядваб і аксаміт. Другі пакой заняты напалову тымі ж тканінамі, а напалову - моднымі дадаткамі да ўбораў: капелюшамі, каўнерыкамі, гальштукамі, парасонамі. У цэнтральнай зале - элегантная галантарэя: бронза, маёліка, крышталь, слановая костка. У наступным пакоі, справа, знаходзяцца цацкі, таксама тут - драўляныя і металічныя вырабы, а ў апошнім пакоі - тавары з гумы і скуры.
Гэтак я ўсё ўпарадкаваў, не ведаю, ці добра, але Бог мне сведка, хацеў як лепей. Зрэшты, я пытаўся ў Стася Вакульскага, што ён мяркуе на гэты конт, але замест таго, каб нешта параіць, ён толькі паціснуў плячыма і ўсміхнуўся, нібыта кажучы: "Што мне да гэтага…"
Дзіўны чалавек! Прыйдзе яму ў галаву геніяльны план, ён выканае яго ў агульных рысах, але зусім не дбае пра дэталі. Ён загадаў перанесці краму, ён зрабіў яе цэнтрам гандлю расійскімі тканінамі і замежнаю галантарэяй, ён арганізаваў усё кіраванне. Але пасля гэтага не ўмешваецца ў справы крамы, а робіць візіты вялікім панам або ездзіць на сваёй калясцы ў Лазенкі [114] , або недзе знікае без следу, а ў краме паказваецца на нейкіх пару гадзін у дзень. Пры гэтым ён няўважлівы, знерваваны, нібыта чакае чаго або непакоіцца.
Але якое гэта залатое сэрца!
З сорамам прызнаюся, што мне крыху непрыемна было перабірацца ў новае памяшканне. З крамаю не бяда, бо мне нават больш падабаецца служыць у вялікім магазіне на ўзор парыжскіх, чым у такой крамцы, якою была наша папярэдняя. Шкада мне, аднак, было майго пакойчыка, у якім пражыў я дваццаць пяць гадоў. Кантракт меў я да ліпеня, дык да паловы мая сядзеў я ў сваім пакойчыку ды глядзеў на сцены, на краты, якія нагадвалі мне наймілейшыя хвіліны ў Замосці, на старыя рэчы.
"Як гэта ўсё зрушыць з месца, як мне з усім гэтым перабрацца, Божа мілы!.." - думаў я.
Аж аднаго дня, дзесьці ў сярэдзіне мая мая (з'яўлялася тады ўсё больш навінаў пра мір), Стась перад самым закрыццём крамы прыходзіць да мяне і кажа:
- Што ж, стары, самы час перабрацца ў новае памяшканне [115] .
Я адчуў, нібы ў мяне кроў застыла ў жылах. А ён правіць сваё:
- Пайшлі, пакажу табе новую кватэру, якую я зняў для цябе ў гэтым жа доме.
- Як гэта зняў? - пытаюся я. - Мне ж трэба яшчэ дамовіцца пра кошт з гаспадаром.
- Ужо заплачана! - адказвае ён.
Узяў мяне пад руку і вядзе праз тыльныя дзверы крамы ў сенцы.
- Але ж, - кажу я, - тут памяшканне занятае…
Замест адказу ён адчыніў дзверы з другога боку сенцаў… Уваходжу… Слова гонару - салон!.. Мэбля абцягнутая аксамітам, на сталах альбомы, на акне маёлікі… Пры сцяне бібліятэка…
- Маеш тут, - кажа Стась, паказваючы кніжкі ў прыгожых вокладках, - тры гісторыі Напалеона І, жыццё Гарыбальдзі і Кошыца, гісторыю Венгрыі…
Кніжкі мне вельмі спадабаліся, але гэты салон, мушу прызнацца, зрабіў на мяне прыкрае ўражанне. Стась заўважыў гэта і, усміхнуўшыся, адчыніў раптам іншыя дзверы.
Божа міласэрны! Але ж той другі пакой - гэта ж мой пакой, у якім пражыў я дваццаць пяць гадоў. Закратаваныя вокны, зялёная фіранка, мой чорны стол… А каля сцяны насупраць - мой жалезны ложак, дубальтоўка і футарал з гітараю…
- Што гэта, - пытаюся я, - дык мяне ўжо перасялілі?..
- Так, - адказвае Стась, - перанеслі ўсё да апошняга цвічка, нават падсцілку для Іра.
Можа, некаму гэта падаецца і смешным, але мне слёзы навярнуліся на вочы… Бачыў я ягоны суровы твар, смутныя вочы і не да канца ўяўляў сабе, які гэты чалавек здагадлівы і які далікатны. Бо каб жа я калі хоць заікнуўся пра гэта… Ён сам здагадаўся, што будзе мне тужліва без маёй сядзібы, і сам паклапаціўся, каб перанеслі ўсе мае транты.
Шчаслівая была б тая кабета, з якой бы ён ажаніўся (я нават маю яму партыю…), але ён хіба не жэніцца. Нейкія дзікія думкі блукаюць у ягонай галаве, але не пра жаніцьбу, на жаль!.. Колькі ўжо шаноўных асобаў прыходзіла ў нашу краму нібыта купіць нешта, але, насамрэч, у сваты да Стася - і ўсё марна.
Гэткая пані Шперлінгова, мае яна каля ста тысяч рублёў гатоўкаю і бровар. Чаго яна толькі не накупляла ў нас, і ўсё, каб спытаць мяне:
- Што ж, не жэніцца пан Вакульскі?
- Не, пані дабрадзейка…
- Шкада! - кажа пані Шперлінгова ўздыхаючы. - Ладная крама, вялікі маёнтак, але ўсё змарнуецца… без гаспадыні. А каб пан Вакульскі абраў сабе якую-небудзь паважную і заможную кабету, гэта паспрыяла б нават ягонаму крэдыту.
- Залатыя словы, пані дабрадзейка… - адказваю я.
- Adieu! Пане Жэцкі, - кажа яна (пакідаючы ў касе дваццаць, а то і пяцьдзясят рублёў). - Але каб жа пан не прыгадаў выпадкам у размове з панам Вакульскім, што я казала пра жаніцьбу. Бо яшчэ падумае, што старая баба палюе на яго… Adieu, пане Жэцкі…
"Акурат! Якраз і не забудуся расказаць яму пра гэта…"
А сам думаю, што на месцы Вакульскага я б не марудзячы ажаніўся з гэтаю заможнаю ўдавіцаю. Якія формы, Herr Jesäs!..
Альбо такі Шметэрлінг, рымар. Кожны раз, калі з ім разлічваемся, ён кажа:
- Чаму б гэта, пане, пану Вакульскаму, гэта, не ажаніцца?.. Дзяцюк, пане, гарачы, карак, як у быка… Няхай, гэта, пярун, пане, заб'е мяне, я і сам, гэта, аддаў бы за яго дачку, а ў пасаг даў бы ім, пане, на тысяч дзесяць рублёў, гэта, тавару ў год… Ну?
Або такі радца Уроньскі. Небагаты, ціхмяны, але купляе ў нас хоць пару пальчатак кожны тыдзень і кожны раз кажа:
- І як тут Польшчы не гінуць, мой ты Божа, калі такія, як Вакульскі, не жэняцца. Бо гэта ж нават, мой ты Божа! не патрабуе чалавек пасагу, дык мог бы знайсці паненку, якая, мой ты Божа! і на фартэп'яне, і дом дагледзіць, і мовы ведае…
Такія сваты дзясяткамі круцяцца ў нашай краме. Некаторыя маткі, цёткі або бацькі проста прыводзяць да нас паннаў на выданні. Матка, цётка або бацька купляе нешта за рубель, а панна тым часам расхаджвае па краме: то прысядзе, то рукі ў бокі возьмецца, каб звярнуць увагу на сваю фігуру, то выставіць правую ножку, то левую ножку, потым ручкі… Усё для таго, каб злавіць Стася, а яго або няма ў краме, або, калі ёсць, дык нават не глядзіць на тавар, нібы хоча сказаць: "Ацэнкаю займаецца пан Жэцкі…"
За выключэннем бацькоў дарослых дачок, а таксама ўдоваў і паненак на выданні -- больш адважных, падобна, за венгерскую пяхоту -- бедны мой Стах не цешыцца прыхільнасцю іншых. Нічога дзіўнага, настроіў ён супраць сябе ўсіх баваўняных і ядвабных фабрыкантаў, а таксама купцоў, што гандлююць іх таварам.
Аднаго разу ў нядзеляю (рэдка са мною гэта здараецца), зайшоў я ў карчму паснедаць. Кілішак анісаўкі і кавалак селядца ў буфеце, а на стол - порцыя флякаў і куфаль портэру - сапраўдны баль! Заплаціў я амаль рубель, а што ўжо наглытаўся дыму, а што ўжо наслухаўся!.. На гады таго хопіць.
У задушлівым і цёмным, як вяндлярня, пакоі, дзе мне падалі флякі, сядзела пры адным стале шасцёра ягамосцяў. Былі гэта людзі гладкія і добра апранутыя, напэўна, мясцовыя купцы, а, можа, і фабрыканты. Кожны, мяркуючы па выглядзе, меў гэтак ад трох да пяці тысяч рублёў гадавога прыбытку.
Я гэтых паноў не ведаў. Пэўна, і яны мяне таксама, дык падазраваць іх у наўмысным пляткарстве я не магу. Але вось жа! Які збег акалічнасцяў, хто б падумаў! Яшчэ да майго прыходу яны пачалі размаўляць пра Вакульскага. Хто гаварыў, я не бачыў, бо было дымна, зрэшты, я баяўся вочы падняць ад талеркі.
- Кар'еру зрабіў! - казаў нехта басам. - У маладосці прыслужваў такім, як мы, а пад старасць захацеў выслужыцца перад вялікімі панамі.
- Гэтыя цяперашнія паны, - уставіў ягамосць з дыхавіцаю, - гэтулькі ж вартыя, колькі і ён сам. Гэта каб даўней у графскім доме прымалі купчыка, які праз жаніцьбу займеў маёнтак… Смех дый годзе!..
- Жаніцьба - дробязь, - адказаў басавіты голас і крыху папярхнуўся. - Жаніцьба з багатай не ганьбіць. Але гэтыя мільёны, заробленыя на дастаўках падчас вайны, здалёк смярдзяць крыміналам.
- Падобна, што ён не краў, - напаўголаса азваўся нехта трэці.
- У такім выпадку няма мільёнаў, - буркнуў бас. - А ў такім выпадку навошта нос задзіраць!.. Чаго ён пнецца ў арыстакратыю?
- Кажуць, - заўважыў іншы голас, - ён хоча закласці суполку з адных толькі шляхціцаў…
- Ага!.. І паабскубаць іх, а потым даць драпака, - уставіў той, што з дыхавіцаю.
- Не, - казаў бас, - яму ад тых даставак і гаспадарчым мылам не адмыцца. Галантарэйны купец робіць дастаўкі! Варшавяк едзе ў Балгарыю!..
- Пана брат, інжынер, ездзіў на заробкі яшчэ далей, - азваўся ціхі голас.
- Дзіва што! - выбухнуў бас. - Можа, ён і паркалікі вазіў сюды з Масквы? Тут іншае, ён нашу прамысловасць нішчыць!..
- Эге-ге! - зарагатаў нехта, хто дагэтуль маўчаў. - А гэта ўжо купца не тычыцца. Справа купца прывозіць танны тавар з прыбыткам сабе. Хіба не?.. Анягож!..
- Так ці гэтак, але і тры грошы не даў бы я за яго патрыятызм, - адказаў бас.
- Падобна, аднак, - заўважыў ціхі голас, - гэты Вакульскі давёў свой патрыятызм не толькі языком…
- Тым горш, - перапыніў яго бас. - Давёў, калі быў голы, і астыў, калі адчуў рубель у кішэні.
- О! Ці мы заўсёды мусім падазраваць кожнага, што ён альбо здраднік, альбо злодзей! Нядобра!.. - абураўся ціхі голас.
- Чаго гэта пан аж так яго бароніць?.. - спытаў бас і пасунуўся разам з крэслам.
- Бараню, бо я крыху чуў пра яго, - адказаў ціхі голас. -Фурманам у мяне нехта Высоцкі, дык паміраў ён з голаду, пакуль Вакульскі не паставіў яго на ногі…
- За грошы з балгарскіх даставак!.. Дабрачынца!..
- Іншыя, пане, забагацелі на нацыянальных фондах [116] і - нічога. Эге!..
- У кожным разе цёмны гэта чалавек, - зрабіў выснову ягамосць, цяжка дыхаючы. - Кідаецца і направа, і налева, крамаю не займаецца, паркаль завозіць, шляхту нібы хоча абдурыць…
Тут кельнер прынёс ім новыя бутэлькі, а я паціху вышмыгнуў за дзверы. Я не ўмяшаўся ў гэтую гаману, бо, ведаючы Стаха з дзяцінства, мог сказаць ім толькі два словы: "Нягоднікі вы…"
І пра ўсё гэта яны мелюць языкамі ў той час, калі мяне дрыжыкі праймаюць ад страху за ягоную будучыню, калі, устаючы з ложка і кладучыся спаць, пытаю я сам сябе: "Што ён робіць? Навошта ён гэта робіць? І што з гэтага атрымаецца?.." І ўсё гэта яны сёння плявузгаюць пра яго пры мне, які ўчора сам бачыў, як чыгуначнік Высоцкі ўпаў яму ў ногі, дзякуючы за перавод у Скернявіцы і за дапамогу…
Просты чалавек, а якая сумленнасць! Ён прывёз з сабою дзесяцігадовага сына і, паказваючы на Вакульскага, казаў:
- Паглядзі, Пётрак, на пана, бо гэта наш сапраўдны дабрадзей… Калі б ён пажадаў, каб ты сабе руку адсек дзеля яго, адсячы! І гэтага мала, каб яму аддзячыць.
Альбо тая дзяўчына, што пісала яму ад магдаленак: "Прыгадала я адну малітву з дзяцінства, каб маліцца за пана…"
Вось людзі простыя, вось распусныя дзяўчыны, ці ж іх пачуцці не больш высакародныя, чым нашыя - паноў у сурдутах, якія па ўсім горадзе выхваляюцца сваёй прыстойнасцю, і ў якую, зрэшты, аніводзін з нас не верыць. Мае Стась рацыю, што заняўся лёсам гэтых гаротнікаў, хоць… мог бы займацца імі трохі спакайней…
Ах, трывожаць мяне ягоныя новыя знаёмствы…
Памятаю, напачатку мая ўваходзіць у краму нейкі вельмі сумнеўны ягамосць (рудыя бакенбарды, непрыемны позірк), кладзе на прылавак сваю візітную картку і кажа на ламанай мове:
- Прашу паведаміць пан Вакульскі, я буду сёння сёмая…
І ўсё. Паглядзеў я на візітоўку, чытаю: "Вільям Колінс, настаўнік англійскае мовы". Што за фарс?.. Вакульскі ж, хіба, не будзе вучаць англійскую мову?..
Усё, аднак, стала мне зразумела, калі на другі дзень прыйшлі тэлеграмы пра… замах Гёдля…
Альбо іншае знаёмства, нейкая пані Мэлітан, якая робіць нам гонар сваімі візітамі пасля вяртання Стася з Балгарыі. Сухарэбрая, малая ростам, языком меле, як млын, але адчуваецца, што кажа баба не больш, чым хоча сказаць. Заскочыла яна аднойчы ў канцы мая:
- Ці ёсць пан Вакульскі? Пэўна, няма, так я і думала… Дык я размаўляю з панам Жэцкім? Адразу здагадалася… Які прыгожы нэсэсэр!.. Аліўкавае дрэва, я ў гэтым добра абазнаная. Няхай пан скажа пану Вакульскаму, каб ён прыслаў мне гэта, адрас мой ён ведае, і - каб заўтра а першай гадзіне быў у Лазенках…
- У якіх, перапрашаю? - запытаўся я, абураны яе нахабствам.
- Пан блазнуе… У каралеўскіх! - адказвае мне гэтая дама.
Ну і што?.. Вакульскі паслаў ёй нэсэсэр, а сам паехаў у Лазенкі. А калі вярнуўся адтуль, дык сказаў мне, што… у Берліне збярэцца кангрэс для заканчэння ўсходняе вайны. І маем кангрэс!..
Гэтая самая еймосць заскочыла да нас другі раз, здаецца мне, першага чэрвеня.
- Ах! - крычыць, - які прыгожы вазон!.. Несумненна, французская маёліка, я ў гэтым добра абазнаная… Скажы, пан, пану Вакульскаму, каб ён прыслаў мне яго і… (далей яна пачала шаптаць) скажы яму яшчэ, пан, што паслязаўтра каля першае…
Калі яна выйшла, я сказаў Лісецкаму:
- Іду ў заклад з панам, што паслязаўтра пачуем мы важную палітычную навіну.
- Нібы трэцяга чэрвеня?.. - адказаў той і зарагатаў.
Прашу, аднак, уявіць сабе нашы твары, калі прыйшла тэлеграма, у якой паведамлялася… пра замах Нобілінга [117] ў Берліне!.. Я думаў - утрупянею. Лісецкі з таго часу перастаў з мяне бессаромна кпіць і, горш за тое, ён цяпер выпытвае ў мяне палітычныя навіны…
Анягож! Страшным няшчасцем ёсць слава. Бо з таго часу, як Лісецкі пачаў звяртацца да мяне як да "паінфармаванага", я страціў сон і рэшту апетыту… А што ж тады мусіць дзеяцца з маім бедным Стасем, які падтрымлівае пастаянныя стасункі з гэтым панам Колінсам і з гэтаю пані Мэлітан…
Божа міласэрны, барані нас!..
Калі ўжо я гэтак разбалбатаўся (далібог, ператвараюся ў пляткара), дык мушу дадаць, што ў нашай краме пануе нейкае нездаровае браджэнне. Апроч мяне маем мы яшчэ семярых крамнікаў (ці марыў пра нешта падобнае стары Мінцаль!), але не маем адзінства. Клейн і Лісецкі, як больш даўнія, трымаюцца адасоблена, а да рэшты калегаў ставяцца, не скажу пагардліва, але крыху фанабэрыста. Трое ж новых крамнікаў: галантарэйны, металічны і гумовы - таксама трымаюцца сваім хаўрусам, надзьмутыя і пахмурныя. Праўда, пачцівы Зэмба, жадаючы іх зблізіць, бегае ад старых да новых і ўвесь час іх угаворвае, але ў небаракі такая нешчаслівая рука, што пасля кожнае спробы пагадзіць іх між сабою антаганісты зіркаюць адзін на аднаго яшчэ больш коса.
Можа, каб наш магазін (а гэта дакладна магазін, ды яшчэ першакласны магазін!), дык вось, каб ён развіваўся паступова, каб мы кожны год бралі па адным крамніку, дык старыя прымалі б у сваё кола новага, і была б гармонія. Але як адразу прыбыло пяцёра новых, як адзін у аднаго блытаецца пад нагамі (бо за такі кароткі час немагчыма ані тавар раскласці належным чынам, ані акрэсліць кожнаму сферу яго абавязкаў), натуральна, здараюцца звады. Ну, але навошта мне крытыкаваць дзеянні гаспадара ды яшчэ такога чалавека, які мае больш розуму, чым усе мы разам…
У адным толькі салідарныя старыя ды новыя панове і нават дапамагае ім Зэмба, а менавіта ў тым, каб дапякаць сёмаму нашаму крамніку - Шлянгбаўму. Гэты Шлянгбаўм (я даўно яго ведаю) майсеевай веры, але чалавек прыстойны. Малы, чорны, згорблены, зарослы шчаціннем, словам, ні гроша не варты, калі сядзіць за прылаўкам. А ледзь пакажацца пакупнік (Шлянгбаўм працуе ў аддзеле рускіх тканін), Chrysteelejson!.. [118] Круціцца ён як круцёлка - толькі што быў на верхняй паліцы справа, а ўжо пры ніжняй пасярэдзіне і праз момант зноў недзе пад столлю злева. Як пачне кідаць рулоны, здаецца, гэта не чалавек, а паравая машына, як пачне раскручваць іх ды мераць, мне думаецца, што шэльма мае тры пары рук. Пры гэтым рахункавод ён ад Бога, а як пачне расхвальваць тавар, падказваць розныя ідэі, дагаджаць густу, усё гэта нязменна паважным тонам, дык, слова гонару, Мрачэўскі - у кут!.. Шкада толькі, што ён такі малы і брыдкі, мусім якога-небудзь прыгожага дурня даць яму ў дапамогу дзеля дам. Хоць каля прыгожага крамніка дамы і затрымліваюцца даўжэй, але менш тады капрызяць і не так гандлююцца.
(Да слова кажучы, няхай нас Бог мілуе ад дамскае кліентуры. Я, можа, таму і не наважваюся ажаніцца, што няспынна назіраю за дамамі ў краме. Пан Бог, ствараючы цуд прыроды, які завецца кабетаю, пэўна, не падумаў, якую прыкрасць ён робіць купцам.)
Дык вось, Шлянгбаўм, сапраўды, добры абывацель, а, нягледзячы на гэта, яго не любяць, бо ён мае няшчасце быць старазаконным…
Наогул, можа, з год ужо я заўважаю, што да старазаконных расце непрыязь [119] , нават тыя, хто некалькі гадоў таму называлі іх палякамі майсеевай веры, цяпер называюць іх жыдамі. А тыя, хто нядаўна захапляўся іх працавітасцю, упартасцю і здольнасцямі, цяпер бачаць толькі эксплуатацыю ды круцельства.
Слухаючы гэта, я часам думаю, што на чалавецтва апускаецца нейкі духоўны змрок, падобны да ночы. Удзень усё было прыгожае, вясёлае і добрае, уночы ўсё бруднае і небяспечнае. Так я сабе думаю, але маўчу, бо што значыць меркаванне старога крамніка супраць голасу знакамітых публіцыстаў, якія даводзяць, што жыды хрысціянскую кроў ужываюць на мацу [120] , і што яны павінны быць абмежаваныя ў правах. Нам кулі над галавою іншыя высвіствалі лозунгі, памятаеш, Кац?..
Гэткі стан рэчаў асаблівым чынам уплывае на Шлянгбаўма. Яшчэ летась гэты чалавек зваўся Шлянгоўскім, святкаваў Вялікдзень і Божае нараджэнне, і, пэўна, самы шчыры католік не з'еў столькі каўбасы, колькі ён. Памятаю, аднойчы ў цукерні ў яго запыталіся:
- Не любіш марозіва, пане Шлянгоўскі?
Ён адказаў:
- Я люблю толькі каўбасу, але без часныку. Часныку не выношу на дух.
Вярнуўся ён з Сібіры разам са Стасем і доктарам Шуманам ды адразу пайшоў працаваць у хрысціянскую краму, хоць жыды прапаноўвалі яму лепшыя варункі. З тае пары ён увесь час працаваў у хрысціян і толькі сёлета пазбавілі яго пасады.
Напачатку мая ён упершыню прыйшоў да Стася з просьбаю. Быў яшчэ больш скурчаны, і вочы ў яго былі яшчэ чырванейшыя, чым звычайна.
- Стаху, - сказаў ён пакорлівым голасам, - прападу я на Налеўках, калі ты мяне не прыгорнеш.
- Чаму ж ты адразу да мяне не прыйшоў? - запытаўся Стась.
- Не насмельваўся… Баяўся, каб не казалі пра мяне, што жыд кругом улезе. І сёння б не прыйшоў, каб не клопат пра дзяцей.
Стах паціснуў плячыма і адразу прыняў Шлянгбаўма з заробкам паўтары тысячы рублёў у год.
Новы крамнік адразу прыступіў да працы, а праз паўгадзіны Лісецкі прамармытаў, звяртаючыся да Клейна:
- Адкуль гэта, да д'ябла, так часныком нясе, пане Клейн?..
А праз чвэрць гадзіны, зусім ужо не ведаю чаму, ён раптам дадаў:
- Як гэтыя шэльмы жыды ціснуцца на Кракаўскае прадмесце! Не могуць пархатыя пільнавацца адзін аднаго на Налеўках або на Свентакшыскай? [121]
Шлянгбаўм маўчаў, толькі дрыжалі ў яго чырвоныя павекі.
На шчасце, абедзве гэтыя зачэпкі чуў Вакульскі. Ён падняўся ад стала і сказаў тонам, які я, праўду кажучы, не люблю:
- Пане… пане Лісецкі! Пан Генрык Шлянгбаўм быў маім сябрам тады, калі было мне вельмі цяжка. Дык пан мае нешта супраць, каб ён заставаўся маім сябрам цяпер, калі мае справы палепшалі?..
Лісецкі зніякавеў, адчуваючы, што ягоная пасада ліпіць на валаску. Ён пакланіўся, нешта прамармытаў, і тады Вакульскі падышоў да Шлянгбаўма і, абняўшы яго, сказаў:
- Каханы Генрык, не бяры да галавы дробныя зачэпкі, бо мы тут па-сяброўску часам кпім адзін з аднаго. Запэўніваю цябе таксама, што калі табе і давядзецца пакінуць гэтую краму, дык, хіба, разам са мною.
Становішча Шлянгбаўма адразу было выразна акрэсленае, і цяпер хутчэй мне нешта скажуць (уга! нават абразяць), чым яму. Але ці вынайшаў хто спосаб, каб перажыць намёкі і крывыя позіркі?.. А гэта ўсё труціць жыццё бедачыне, які не раз казаў мне ўздыхаючы:
- Ах, каб не баяўся я, што дзеці зжыдзеюць, хвіліны не чакаючы ўцёк бы адсюль на Налеўкі…
- Чаму ж, пане Генрык, - спытаў я, - не возьмеш, да ліха, ды не ахрысцішся?..
- Я б зрабіў гэта даўней, але не цяпер. Цяпер я зразумеў, што як жыд я ненавісны толькі хрысціянам, а як мэхэс быў бы агідны і хрысціянам, і жыдам. Трэба ж з некім жыць. Зрэшты, - дадаў ён цішэй, - у мяне пяцёра дзяцей і багаты бацька, пасля якога застанецца спадчына…
Цікава. Бацька Шлянгбаўма ліхвяр, а сын, каб не браць у яго ні гроша, гаруе крамнікам.
Не раз сам-насам размаўляў я пра яго з Лісецкім.
- За што, - пытаюся я, - нападаеце вы на яго? Ён жа гаспадарыць па-хрысціянску, нават упрыгожвае елачку дзецям…
- Бо ён лічыць, - кажа Лісецкі, - што больш карысна есці мацу з каўбасою, чым нішчымную.
- Ён быў у Сібіры, рызыкаваў…
- Дзеля гешэфту… Дзеля гешэфту зваўся таксама Шлянгоўскім, а цяпер ізноў Шлянгбаўмам, бо ў ягонага старога астма.
- Вы кпілі з яго, - кажу я, - што ён прыбіраецца ў чужое пер'е, дык ён і вярнуўся да старога прозвішча.
- За якое атрымае тысяч сто рублёў па бацьку, - адказаў Лісецкі.
Цяпер і я паціснуў плячыма ды змоўк. Кепска называцца Шлянгбаўмам, кепска - Шлянгоўскім, кепска быць жыдам, кепска - мэхэсам… Ноч апускаецца, ноч, падчас якое ўсё робіцца шэрым ды падазроным!
А між тым Стась мае з-за гэтага непрыемнасці. Бо ён не толькі прыняў у краму Шлянгбаўма, але яшчэ дае тавар жыдоўскім купцам і пару жыдкоў пусціў у суполку. Нашы крычаць і пагражаюць, але яго не напалохаеш, зацяўся і не саступае, хоць агнём яго прыпалі.
Чым усё гэта скончыцца, Божа мілы…
Але, але!.. Увесь час адступаючы ад тэмы, я забыўся на некалькі вельмі важных рэчаў. Маю на ўвазе Мрачэўскага, які з пэўнага часу альбо псуе ўсе мае планы, альбо свядома ўводзіць у зман.
Дзяцюк гэты быў звольнены за тое, што ў прысутнасці Вакульскага зганьбіў крыху сацыялістаў. Пазней, аднак жа, Стась, паддаўся на ўгаворы і адразу пасля Вялікадня выслаў Мрачэўскага ў Маскву, нават павялічыў яму заробак.
Не адзін вечар думаў я пра значэнне гэтага падарожжа ці высылкі.
Але калі праз тры тыдні Мрачэўскі прыехаў адтуль да нас выбіраць тавар, я адразу зразумеў план Стаха.
У фізічным плане гэты маладзён не надта змяніўся: як і раней, гаманкі і прыгожы, хіба крышачку схуднеў. Кажа, што Масква яму спадабалася, а перадусім кабеты, якія там больш дасведчаныя і гарачыя, але маюць затое менш забабонаў, чым нашы. Я таксама ў маладосці думаў, што ў кабетаў менш забабонаў, чым цяпер.
Усё гэта толькі ўступ. Бо Мрачэўскі прывёз з сабою трох вельмі падазроных індывідаў, называючы іх " прыказчыкамі", і цэлы пачак нейкіх брашур. Гэтыя " прыказчыкі" меліся нібыта нешта аглядаць у нашай краме, але рабілі гэта такім чынам, што ніхто іх у нас не бачыў. Цягаліся недзе цэлымі днямі, і я прысягнуў бы, што рыхтавалі ў нас глебу для нейкае рэвалюцыі. Заўважыўшы, аднак, што я цікаўлюся імі, яны некалькі раз зазірнулі ў краму, заўсёды ўдаючы п'яных, і са мною размаўлялі выключна пра кабет, сцвярджаючы, насуперак Мрачэўскаму, што полькі - гэта "сама прелест", толькі вельмі падобныя да жыдовак.
Я ўдаваў, што веру ўсяму, што яны кажуць, але спрытна іх распытаў і пераканаўся, што найлепш вядомыя ім ваколіцы знаходзяцца паблізу Цытадэлі [122] . Дык там яны маюць справы! А пра тое, што мае домыслы не былі беспадстаўнымі, сведчыць факт, што гэтыя " прыказчыкі" нават звярнулі на сябе ўвагу паліцыі. За дзесяць дзён, ні больш, ні менш, а тры разы забіралі іх у цыркулы [123] . Відавочна, аднак, што яны мусяць мець добрыя сувязі, бо іх выпускалі.
Калі я выклаў Вакульскаму свае падазрэнні адносна " прыказчыкаў", Стах толькі ўсміхнуўся і адказаў:
- Гэта яшчэ нічога…
З чаго я раблю выснову, што Стах мусіць быць моцна заангажаваным у стасункі з нігілістамі.
Але прашу сабе ўявіць маё здзіўленне, калі, запрасіўшы аднойчы Клейна і Мрачэўскага да сябе на гарбату, я пераканаўся, што Мрачэўскі яшчэ горшы сацыяліст за Клейна… Той Мрачэўскі, які за тое, што зганьбіў сацыялістаў, страціў у нас пасаду... Ад здзіўлення я цэлы вечар не мог і слова сказаць, толькі Клейн употайкі цешыўся, а Мрачэўскага было не суняць.
Колькі жыву, нічога падобнага я не чуў. Маладзён гэты даводзіў мне, спасылаючыся на прозвішчы людзей, відаць, вельмі мудрых, што ўсе капіталісты - гэта злодзеі, што зямля павінна належаць тым, хто на ёй працуе, што фабрыкі, шахты і машыны павінны быць уласнасцю грамады, што зусім няма ані Бога, ані душы, якую прыдумалі ксяндзы, каб выдурваць у людзей дзесяціну. Далей ён казаў, што як зробяць рэвалюцыю (ён з трыма " прыказчыкамі"), дык з таго часу будзем мы ўсе працаваць толькі па восем гадзін, а рэшту часу будзем бавіцца, і ўсё роўна кожны будзе мець пенсію на старасць і пахаванне задарам. Нарэшце скончыў ён тым, што толькі тады настане рай на зямлі, калі ўсё будзе агульнае: зямля, будынкі, машыны і нават жонкі.
З прычыны свайго кавалерства (называюць мяне нават старым кавалерам) і таму, што ў гэтым дзённіку я не крыўлю душою, мушу прызнацца, што мне гэтае абагульненне жонак нават спадабалася. Больш нават скажу, у мяне з'явілася нейкая спагада да сацыялізму і сацыялістаў. Навошта, аднак, яны абавязкова хочуць рабіць рэвалюцыю, калі і без яе, бывала, людзі мелі агульных жонак?
Так я разважаў, але той самы Мрачэўскі вылечыў мяне ад сваіх тэорый, а разам перакрэсліў і мае планы.
Да слова, я ад усяго сэрца жадаю, каб Стах ажаніўся. Каб ён меў жонку, дык не мог бы так часта радзіцца з Колінсам ды пані Мэлітан, а каб яшчэ з'явіліся дзеці, дык, можа, ён тады не падтрымліваў бы гэтыя падазроныя стасункі. Бо куды гэта варта, каб такі чалавек, як ён, такі жаўнерскі характар, ды меў нешта агульнае з людзьмі, якія, як бы там не было, але не выйдуць на поле бою са зброяй у руках. Венгерская пяхота і, зрэшты, ніякая пяхота не будзе страляць у раззброенага праціўніка. Але часы мяняюцца.
Дык вось, я ўсёй душою прагну, каб Стах ажаніўся, і нават, здаецца, прыгледзеў яму партыю. Заходзіць часам у наш магазін (заходзіла таксама і ў тую нашу краму) асоба чароўнае прыгажосці. Шатэнка, вочы шэрыя, рысы твару прывабныя, рост даволі высокі, а ручкі і ножкі - смаката!.. Я раз глядзеў, як яна вылазіла з каляскі, і скажу, што мне аж горача зрабілася ад таго, што я ўбачыў… Ах, як бы пачціваму Стасіку яна прыдалася, бо і цела сама тое, і вусны, як ягадкі… А які бюст!.. Калі яна ўваходзіць, дык мне здаецца, што ўвайшоў анёл, які зляцеў з неба і склаў на спіне крылцы!..
Мне здаецца, яна ўдава, бо я ніколі не бачыў яе з мужам, а толькі з малою дачушкаю Гэленкаю, міленькай, як цукерачка. Стах, каб з ёю ажаніўся, адразу парваў бы з нігілістамі, бо час, які заставаўся б яму ад слугавання жонцы, прысвячаў бы на тое, каб песціць яе дзіця. Але такая жоначка няшмат бы пакінула яму вольных хвілін.
Я ўжо склаў цэлы план і разважаў, як гэта пазнаёміцца з тою дамаю, а пазней прадставіць ёй Стаха, як тут нечакана д'яблы прынеслі з Масквы Мрачэўскага. Уявіце сабе мой гнеў, калі ўжо на другі дзень пасля прыезду гэты франт уваходзіць да нас у краму з маёю ўдавой!.. А як ён скакаў перад ёю, як заводзіў пад неба вочы, як стараўся дагадзіць… Шчасце, што я не тоўсты, бо гэтыя нахабныя залёты давялі б мяне да апаплексічнага ўдару.
Калі ён праз некалькі гадзін вярнуўся да нас, я спытаў у яго з абыякаваю мінай, хто такая гэтая дама.
- А што, - кажа ён, бессаромна падміргваючы, - спадабалася пану?.. Шампанскае, а не кабета. Але дарэмна пан разахвоціўся, бо яна за мною шалее… Ах, пане, што за тэмперамент, што за цела… А каб пан пабачыў, як яна выглядае ў начной кофтачцы!..
- Спадзяюся, пан Мрачэўскі… - спыніў я яго сурова.
- Я ж нічога не кажу! - адказвае ён і пацірае рукі, як мне падалося, юрліва. - Я нічога не кажу!.. Найбольшая цнота мужчыны, пане Жэцкі, гэта далікатнасць, пане Жэцкі, асабліва што тычыцца таемных сувязяў…
Я спыніў яго, бо адчуваў, што калі ён яшчэ хоць слова скажа, дык мне давядзецца прагнаць гэтага маладзёна. Што за час, што за людзі!.. Бо каб я меў шчасце звярнуць на сябе ўвагу якой-небудзь дамы, дык баяўся б нават сваіх думак пра гэта, а не тое, каб крычаць на ўвесь голас ды яшчэ ў такім вялікім, як наш, магазіне.
А калі ж у дадатак выклаў мне Мрачэўскі сваю тэорыю пра абагульненне жонак, дык адразу цюкнула мне ў галаву:
"Стах нігіліст і Мрачэўскі нігіліст… Няхай толькі першы ажэніцца, дык другі зараз жа зоймецца абагульненнем… Але ж шкада такое кабеты для гэткага Мрачэўскага".
У канцы мая Вакульскі пастанавіў асвяціць наш магазін. Пры нагодзе я заўважыў, як змяніўся час… У маёй маладосці купцы таксама асвячалі крамы, клапоцячыся пра тое, каб запрасіць на цырымонію пачцівага і пабожнага ксяндза, каб пад рукою была аўтэнтычная святая вада, новае крапідла і арганіст, добра абазнаны ў лаціне. А пасля сканчэння абраду, падчас якога пакропленая і замоленая была амаль кожная шафа і кожная штука тавару, над парогам крамы прыбівалі падкову, каб яна прываблівала пакупнікоў, і ўжо тады толькі ўспаміналі пра пачастунак, які звычайна складаўся з кілішка гарэлкі, каўбасы ды піва.
А цяпер (як бы паглядзела на гэта пакаленне старога Мінцля!) галоўнае пытанне: колькі трэба кухараў і лёкаяў, а потым - колькі бутэлек шампанскага, колькі венгерскага і які абед? Бо абед цяпер самае важнае ў гэтай урачыстасці, і запрошаныя гэтым найбольш цікавяцца: не хто будзе свяціць, а што пададуць на стол…
Напярэдадні цырымоніі зайшоў у нашу краму нейкі ягамосць - прысадзісты, потны, пра якога я не мог бы сказаць, ці каўнерык брудзіць яму шыю, ці - наадварот. З кішэні выцертага сурдуту выцягнуў ён тоўсты нататнік, пасадзіў на нос заплямленае пенснэ і пачаў расхаджваць па залах з такім выглядам, што я ўстрывожыўся.
"Што за д'ябал, - думаю я сабе, - ці гэта з паліцыі, ці, можа, нейкі сакратар каморніка перапісвае нашу маёмасць?.."
Два разы я заступаў яму дарогу, бо хацеў самым ветлівым чынам запытацца: чаго ён жадае? Але першы раз ён прамармытаў: "Прашу не перашкаджаць!", а другі раз бесцырымонна адсунуў мяне ўбок.
Непакой мой павялічыўся, калі я заўважыў, што некаторыя з нашых паноў кланяліся яму надта ветліва, нібы дырэктару банка, ды ахвотна яму ўсё тлумачылі.
"Ну, - кажу я сабе, - гэты небарака, хіба, не з таварыства страхавога. Такіх абадранцаў там не трымаюць…"
Нарэшце Лісецкі шапнуў мне, што гэты пан надта знакаміты рэпарцёр, і што ён будзе пісаць пра нас у газетах. Палагаднела мне на сэрцы ад думкі, што магу ўбачыць у друку сваё прозвішча, якое толькі раз фігуравала ў "Паліцэйскай газеце", калі я згубіў сваю кніжачку [124] . Адразу я заўважыў, што ўсё ў гэтага чалавека было вялікае: вялікая галава, вялікі нататнік і нават вельмі вялікая латка на левым чаравіку.
А ён усё хадзіў з залы ў залу, надзьмуты як індык, і ўсё пісаў ды пісаў… Нарэшце ён азваўся:
- Ці не было нядаўна ў паноў якога-небудзь выпадку?.. Невялікага пажару, крадзяжу, ашуканства, скандалу?..
- Барані Божа! - насмеліўся я перапыніць яго.
- Шкада, - адказаў ён. - Найлепшаю рэкламаю краме было б, каб у ёй нехта павесіўся…
Абамлеў я, калі пачуў гэткае пажаданне.
- Можа, пан дабрадзей пажадаў бы выбраць сабе нейкі прадмецік, які мы дашлем без прэтэнзіі… - наважыўся я прапанаваць з паклонам.
- Хабар?.. - запытаўся ён, пазіраючы на мяне, як статуя Каперніка. - Маем звычку, - дадаў ён, - купляць тое, што нам падабаецца, прэзентаў ні ад каго не прымаем.
Ён сярод магазіна надзеў на галаву свой заплямлены капялюш і з рукамі ў кішэнях, як міністр, выйшаў. Нават на другім баку вуліцы бачыў я ягоную латку.
Вяртаюся да цырымоніі асвячэння. Галоўная ўрачыстасць - абед - адбылася ў вялікай зале гатэля Еўрапейскага. Залу ўпрыгожылі кветкамі, вялізныя сталы паставілі паўколам, замовілі музыку, і а шостай увечары сабралася больш за сто пяцьдзясят асобаў. Каго там толькі не было! Пераважна купцы ды фабрыканты з Варшавы, з правінцыі, з Масквы… Уга! Нават з Вены ды Парыжу. Знайшлося таксама двое графоў, адзін князь і шмат шляхты. Пра трункі і не ўспамінаю, бо нават не ведаю, чаго там было больш: лістоты на раслінах, якія аздаблялі залю, ці бутэлек.
Каштавала нам гэта бяседа больш за тры тысячы рублёў, але від гэткае колькасці адначасова працуючых сківіц выклікаў захапленне. А калі падняўся князь і выпіў за здароў'е Стаха, калі зайграла музыка - не скажу, якую мелодыю, але вельмі прыгожую - і сто пяцьдзясят чалавек разам выгукнула "Жыве!", я не мог стрымацца ад слёз. Падбег да Вакульскага і, абдымаючы яго, ціха прамовіў:
- Бачыш, як яны цябе любяць…
- Шампанскае яны любяць, - сказаў ён.
Я заўважыў, што да віватаў ён зусім абыякавы. Твар яго заставаўся пахмурны, нават тады, калі адзін з прамоўцаў (мусіць, гэта быў літаратар, бо прамаўляў ён доўга і без сэнсу) сказаў - не ведаю ўжо, ад свайго імя ці ад імя Вакульскага - што гэта самы лепшы дзень у ягоным жыцці.
Я заўважыў, што Стах найбольш завіхаецца каля пана Ленцкага, які перад сваім банкруцтвам аціраўся, падобна, пры еўрапейскіх дварах… Заўсёды гэта няшчасная палітыка!..
Напачатку банкет быў вельмі ўрачысты, раз-пораз нехта з бяседнікаў падымаўся і гаварыў так, нібы словамі хацеў разлічыцца за выпітае віно і з'едзеныя стравы. Але чым больш выносілі пустых бутэлек, тым далей ад гэтае грамады ўцякаў рэспект, а пад канец зрабілася гэтак тлумна, што не чутно ўжо стала музыкі.
Я быў злосны, як д'ябал, і хацеў вылаяць хоць таго ж Мрачэўскага. Калі ж адцягнуў яго ад стала, здолеў, аднак, сказаць толькі:
- Ну і навошта ўсё гэта?..
- Навошта? - перапытаў ён, пазіраючы на мяне нецвярозымі вачыма. - Гэта дзеля панны Ленцкае…
- З глузду з'ехаў пан!.. Што дзеля панны Ленцкае?..
- Ну… гэтыя суполкі… гэтая крама… гэты абед… Усё дзеля яе… І я з-за яе вылецеў з крамы… - казаў Мрачэўскі, абапіраючыся на маё плячо, бо не трымаўся ўжо на нагах.
- Дык што, - пытаю я, хоць бачу, што ён зусім п'яны, - з-за яе з крамы вылецеў і з-за яе, можа, у Маскву трапіў?..
- Вяд… вядома… Шапнула слоўца, маленькае такое слоўца і… маю я на трыста рублёў больш… Робіць круцёлка са старым, што хоча…
- Ну, ідзі ўжо пан спаць, - сказаў я.
- Якраз спаць я і не пайду… Пайду да сваіх прыяцеляў… Дзе яны?.. Яны б з круцёлкаю хутчэй парадзілі… Не круціла б хвастом... як перад старым… Дзе мае прыяцелі?.. - загукаў ён.
Вядома, загадаў я завесці яго ў нумар наверсе. Аднак нешта мне падказвае, што ён толькі ўдаваў п'янага, каб увесці мяне ў зман.
Каля поўначы зала нагадвала трупярню або шпіталь: то аднаго, то другога трэба было цягнуць у нумар ці ў брычку. Нарэшце я знайшоў доктара Шумана, амаль цвярозага, і забраў яго да сябе на гарбату.
Доктар Шуман таксама старазаконны, але незвычайны гэта чалавек. Ён збіраўся нават ахрысціцца, бо закахаўся ў хрысціянку, але яна памерла, дык ён выкінуў з галавы гэты намер. Кажуць нават, што ён труціўся з гора, але яго выратавалі. Цяпер ён цалкам спыніў лекарскую практыку, мае шмат грошай і займаецца толькі доследамі ці то людзей, ці то іх валасоў. Малы, жоўты, позірк праніклівы, ад якога нічога не схаваеш. А з-за таго, што знаецца ён са Стахам здавён, дык павінен ведаць усе яго таямніцы.
Пасля шумнага абеду я быў неспадзявана ўстрывожаны і хацеў выцягнуць сёе-тое з Шумана. Калі ён нічога не распавядзе мне пра Стаха, дык ужо, хіба, ніколі і нічога я не даведаюся.
Калі мы прыйшлі да мяне дадому і падалі нам самавар, я запытаўся:
- Скажы мне, доктар, але шчыра, што ты думаеш пра Стаха?.. Бо ён мяне турбуе. Я бачу, што ўжо цэлы год ён кідаецца ў нейкія сапраўдныя авантуры… Гэта паездка ў Балгарыю, а цяпер гэты магазін… суполка… каляска… Дзіўна змяніўся яго характар…
- Я не бачу зменаў, - адказаў Шуман. - Ён заўсёды быў чалавекам чыну. Калі нешта прыходзіла яму ў галаву або ў сэрца, дык выконваў гэта адразу. Пастанавіў трапіць ва ўніверсітэт і трапіў, пастанавіў зарабіць маёнтак і зарабіў. Дык калі ён выдумаў нейкую недарэчнасць, таксама не адступіць і зробіць недарэчнасць капітальную. Такі ўжо характар.
- Пры гэтым, - не стрываў я, - шмат у яго паводзінах супярэчнасцяў…
- Нічога дзіўнага, - перапыніў мяне доктар. - Сплавілася ў ім два чалавекі: рамантык да году шасцідзясятага і пазітывіст з сямідзясятага. Тое, што ўсім здаецца супярэчлівым, для яго самога абсалютна лагічна.
- А ці не ўблытаўся ён у нейкую новую гісторыю?.. - запытаўся я.
- Не ведаю, - суха адказаў Шуман.
Я змоўк і толькі праз нейкі час зноў запытаўся:
- Што ж з ім, урэшце, будзе?..
Шуман узняў бровы і склаў на грудзях рукі.
- Будзе кепска, - адказаў ён. - Такія людзі або ўсё падпарадкоўваюць сабе, або, калі напаткаюць вялікую перашкоду, разбіваюць аб яе лоб. Дагэтуль яму шанцавала, але ж… няма чалавека, які б адно толькі выйграваў у жыцці…
- Дык?..- запытаўся я.
- Дык можам быць сведкамі трагедыі, - скончыў Шуман.
Ён выпіў шклянку гарбаты з лімонам і пайшоў да сябе.
Цэлую ноч я не мог заснуць. Такія страшныя прароцтвы ў дзень трыумфу…
Гэх! Стары Пан Бог больш ведае за Шумана, а Ён хіба не дазволіць, каб Стах прапаў…
XI. СТАРЫЯ МРОІ І НОВЫЯ ЗНАЁМСТВЫ
Пані Мэлітан прайшла суровую школу жыцця, у якой навучылася нават ігнараваць агульнапрынятыя меркаванні.
У маладосці яна ад усіх чула, што прыгожая і добрая паненка і без пасагу мае шанец усё ж выйсці замуж. Была яна добрая і прыгожая, але замуж не выйшла. Пазней яна чула, таксама ад усіх, што адукаваную настаўніцу любяць выхаванцы і шануюць іх бацькі. Была яна адукаваная і нават здольная настаўніца, але, нягледзячы на гэта, выхаванцы ёй назалялі, а іхнія бацькі з яе кпілі ад першага сняданку і да вячэры. Яшчэ яна чытала шмат раманаў, і ў кожным даводзілася, што закаханыя князі, графы і бароны - людзі высакародныя, а ўзамен за сэрца яны маюць звычку аддаваць бедным настаўніцам руку. Неяк і яна аддала сваё сэрца маладому ды шляхетнаму графу, але - не атрымала ягонае рукі.
Яна ўжо мела больш за трыццаць гадоў, калі выйшла замуж за стараватага гувернёра Мэлітана, з адною толькі мэтаю, каб маральна падтрымаць чалавека, які паціху співаўся. Але малады пасля жаніцьбы піў больш, чым да жаніцьбы, а жонку, якая падтрымлівала яго маральна, здаралася, перыў кіем.
Калі ён памёр, падобна, на вуліцы, пані Мэлітан спачатку правяла яго на могілкі і пераканалася, што той надзейна закапаны, а потым узяла сабе сабаку, бо - зноў жа - ад усіх чула, што сабака - гэта самая ўдзячная істота. Сапраўды, ён і быў удзячным, пакуль не ашалеў ды не пакусаў служанку, ад чаго сама пані Мэлітан цяжка захварэла.
Паўгода ляжала яна ў шпіталі, у асобным пакоі, самотная і забытая сваімі выхаванцамі, іх бацькамі і графамі, якім яна аддавала сэрца. Часу падумаць хапала. А калі яна выйшла адтуль - зблажэлая, састарэлая, з пасівелымі і рэдкімі валасамі - ізноў усе кругом загаварылі, што хвароба змяніла яе да непазнавальнасці.
- Паразумнела, - адказвала пані Мэлітан.
Не была яна ўжо настаўніцаю, але рэкамендавала настаўніц, не думала сама пра замужжа, але сватала маладыя пары, нікому не аддавала свайго сэрца, але спрыяла спатканням закаханых у сябе дома. А з тае прычыны, што ўсе і за ўсё мусілі ёй заплаціць, дык было ў яе трохі грошай, на якія яна і жыла.
Напачатку новае кар'еры была яна змрочная і нават цынічная.
- Ксёндз, - казала яна некаторым у даверлівай размове, - мае прыбыткі са шлюбаў, я - з заручын. Граф… бярэ грошы за спрыянне ў спароўванні коней, я - за спрыянне ў тым, каб спазналіся людзі.
З часам, аднак, яна стала больш стрыманая на язык, а, здаралася, і маралізавала, бо заўважыла, што агучванне агульнапрынятых меркаванняў і поглядаў уплывае на павелічэнне даходаў.
Пані Мэлітан здаўна ведала Вакульскага. А з-за таго, што яна любіла публічныя відовішчы і мела звычку сачыць за ўсім, што робіцца навокал, дык вельмі хутка заўважыла, як набожна пазірае Вакульскі на панну Ізабэлу. На гэтае адкрыццё яна толькі паціснула плячыма. Якая была ёй справа да галантарэйнага купца, закаханага ў панну Ленцкую? Каб ён упадабаў сабе нейкую багатую купцоўну або дачку фабрыканта, пані Мэлітан мела б матэрыял для сватаўства. А так!..
Але ж калі Вакульскі вярнуўся з Балгарыі і прывёз капітал, пра які апавядалі цуды, пані Мэлітан сама закінула слова пра панну Ізабэлу, прапануючы свае паслугі. І паўстала маўклівая дамова: Вакульскі шчодра плаціў, а пані Мэлітан збірала для яго розную інфармацыю пра сям'ю Ленцкіх і пра знаёмых ім асобаў з вышэйшага свету. Яе стараннямі Вакульскі нават набыў вэксалі Ленцкага і срэбра панны Ізабэлы.
З гэтае нагоды пані Мэлітан прыйшла да Вакульскага дадому, каб павіншаваць.
- З розумам бярэшся, пан, за справу, - сказала яна. - Праўду кажучы, ад срэбра і сервізу мала будзе карысці, але скупіць вэксалі Ленцкага - гэта шэдэўр… Відаць купца!..
Пачуўшы гэткую пахвалу, Вакульскі адчыніў стол, пашукаў там і дастаў некалькі вэксаляў.
- Яны? - запытаўся ён і даў паглядзець пані Мэлітан.
- Так. Каб мне такія грошы!.. - адказала яна, уздыхаючы.
Вакульскі ўзяў паперыны і разадраў іх.
- Відаць купца?.. - спытаў ён.
Пані Мэлітан дапытліва зірнула на яго і, ківаючы галавою, прамармытала:
- Шкада пана.
- Чаму ж гэта, хацеў бы я ведаць?..
- Шкада пана, - паўтарыла яна. - Я сама кабета і ведаю, што кабет здабываюць не ахвярамі, а сілаю.
- Сапраўды?
- Сілаю прыгажосці, здароўя, грошай…
- Розуму… - дадаў Вакульскі ёй у тон.
- Не так розуму, як кулака, - працягвала пані Мэлітан са з'едліваю ўсмешкаю. - Я добра ведаю, на што здольны наш пол, і не раз мела выпадак паспачуваць мужчынскай наіўнасці.
- Што да мяне, дык няхай пані не турбуецца.
- Думаеш, пан, не спатрэбіцца? - спытала яна, гледзячы яму ў вочы.
- Літасцівая пані, - адказаў Вакульскі, - калі панна Ізабэла такая, як мне здаецца, дык, можа, яна мяне некалі ацэніць. А калі яна не такая, расчаравацца я заўсёды паспею…
- Зрабі гэта хутчэй, пане Вакульскі, зрабі хутчэй, - прамовіла пані Мэлітан, падымаючыся з крэсла. - Бо, павер мне, лягчэй выкінуць тысячы з кішэні, чым адну прывязанасць з сэрца. Асабліва, калі тая ўжо пусціць карані. І не забудзься, пан, - дадала яна, - добра ўладкаваць мой капіталік. Не разадраў бы ты некалькі тысяч, каб ведаў, як цяжка іх часам бывае зарабіць.
У маі і ў чэрвені візіты пані Мэлітан сталі больш частымі, што трывожыла Жэцкага, які падазраваў змову. І ён не памыляўся. Была змова, але супраць панны Ізабэлы. Зводніца дастаўляла Вакульскаму важную інфармацыю, але тычылася тая толькі панны Ізабэлы, а менавіта: яна паведамляла, у якія дні графіня выбіраецца са сваёю пляменніцаю на шпацыр у Лазенкі.
Тады пані Мэлітан забягала ў краму і, забяспечыўшы сабе ўзнагароду ў выглядзе нейкае драбязы коштам у некалькі або і некалькі дзясяткаў рублёў, называла Жэцкаму дзень і гадзіну.
Незвычайны гэта быў час для Вакульскага. Як толькі ён даведваўся, што заўтра пані будуць у Лазенках, дык ужо напярэдадні губляў раўнавагу. Справамі ўжо не займаўся, быў раздражнёны, здавалася яму, што час стаіць на месцы і тая раніца ніколі не настане. Ноч мінала ў дзікіх мроях, часам напалову ў сне, напалову наяве ён шаптаў: "Што ж гэта такое?.. Нічога ж няма!.. Ах, якое з мяне быдла…"
Але раніцаю ён баяўся зірнуць у акно, каб не ўбачыць хмары на небе, і зноў да паўдня час яму цягнуўся так, што ў гэтых межах ён мог бы змясціць цэлае сваё жыццё, атручанае цяпер жахлівай горыччу.
"Ці можа быць гэта каханнем?.." - пытаўся ён у роспачы.
З гарачкі ён загадваў запрагаць ужо апоўдні ды ехаў. Кожную хвіліну яму здавалася, што насустрач едзе, ужо вяртаючыся, каляска графіні, або яго коні, якія аж цуглі рвалі, бягуць занадта павольна.
У Лазенках ён выскокваў з каляскі і шыбаваў да става, дзе звычайна шпацыравала графіня, якая любіла карміць лебедзяў. Прыходзіў ён заўчасна і таму падаў дзесьці на лаўку, заліты халодным потам, ды сядзеў там нерухома, з вачыма, скіраванымі ў бок палаца, забываючыся пра ўсё на свеце.
Нарэшце ў канцы алеі паказаліся дзве жаночыя фігуры, чорная і шэрая. Вакульскаму кроў бухнула ў галаву.
"Яны!.. Ці ж спыняць яны мяне?.."
Ён падняўся з лаўкі і пайшоў ім насустрач, як лунацік, амаль не дыхаючы. Так, гэта панна Ізабэла, яна вядзе цётку і пра нешта з ёю размаўляе.
Вакульскі глядзіць на яе і думае:
"Ну і што ж у ёй надзвычайнага?.. Кабета, як усе іншыя… Здаецца, няма чаго з-за яе вар'яцець…"
Ён пакланіўся, пані пакланіліся ў адказ. Ідзе далей, не паварочваючы галавы, каб не выдаць сябе. Нарэшце ён азіраецца: абедзве пані зніклі сярод зеляніны.
"Вярнуся, - думае ён, - пагляджу яшчэ раз… Не, няможна!"
І ён адчувае ў гэту хвіліну, што бліскучая вада ў ставе прыцягвае яго з непераадольнаю сілаю.
"Ах, каб ведаць, што смерць - гэта забыццё… А калі гэта не так?.. Не, у прыродзе няма міласэрнасці… Хіба можна ў беднае чалавечае сэрца ўліваць гэткую бязмерную тугу і не даваць нават пацяшэння, што смерць - гэта небыццё?"
Амаль у той самы час графіня казала панне Ізабэле:
- Усё больш і больш пераконваюся, Бэла, што грошы не даюць шчасця. Гэты Вакульскі зрабіў цудоўную, як для яго, кар'еру, але - што з таго? Ужо не займаецца крамаю, а нудзіцца ў Лазенках. Заўважыла, які ў яго панылы твар?
- Панылы? - перапытала панна Ізабэла. - Мне ён здаецца перадусім смешным.
- Я гэтага не прыкмеціла, - здзівілася графіня.
- Дык… непрыемным, - паправілася панна Ізабэла.
Вакульскі не меў адвагі выйсці з Лазенак. Ён хадзіў па другім беразе става і здалёк прыглядаўся да шэрае сукенкі, якая мільгала сярод дрэваў. Толькі праз нейкі час ён заўважыў, што прыглядаецца ажно да дзвюх шэрых сукенак і да трэцяе - блакітнае, і што аніводная з іх не належыць панне Ізабэле.
"Дурань несусветны," - падумаў ён.
Але лягчэй ад гэтага не стала.
Аднаго дня, у першай палове чэрвеня, пані Мэлітан дала знаць Вакульскаму, што заўтра апоўдні панна Ізабэла будзе на шпацыры з графіняй і - са старшынёвай. Гэта дробная акалічнасць магла мець вельмі важнае значэнне. Бо Вакульскі ад таго незабыўнага Вялікадня некалькі раз наведаў старшынёву і ўпэўніўся, што старая вельмі зычліва да яго ставіцца. Звычайна ён слухаў яе аповеды пра даўнія часы, размаўляў з ёю пра свайго дзядзьку, яны нават дамовіліся пра надмагілле для яго. Невядома, якім чынам у гэтае абмеркаванне ўблыталася імя панны Ізабэлы ды так нечакана, што Вакульскі не здолеў схаваць узрушанасці, твар яго змяніўся, голас зрабіўся глухі.
Старая прыклала пенснэ да вачэй, прыгледзелася да Вакульскага і спытала:
- Ці мне здаецца, ці панна Ленцкая неабыякавая табе?
- Я амаль не ведаю яе… Размаўляў з ёю адзін раз у жыцці, - збянтэжана апраўдваўся Вакульскі.
Старшынёва задумалася і, ківаючы галавою, шапнула:
- Ага…
Вакульскі развітаўся з ёю, але гэтае "ага…" запала яму ў душу. У любым выпадку ён быў пэўны, што старшынёва не вораг яму. І вось, не прайшло і тыдня пасля тае размовы, як ён даведаўся, што старшынёва едзе з графіняю ды паннаю Ізабэлай на шпацыр у Лазенкі. Няўжо яна даведалася, што пані часам сустракаюць яго там?.. А можа, яна хоча іх зблізіць?..
Вакульскі зірнуў на гадзіннік, была трэцяя гадзіна дня.
"Дык тая раніца, - падумаў ён, - праз гадзін… дваццаць чатыры… Не, не так… Праз колькі ж гэта?.."
Ён не мог падлічыць, колькі гадзін міне ад сённяшняе трэцяе да заўтрашняе першае. Яго ахапіў непакой, абедаць ён не стаў, фантазія ляцела наперад, але цвярозы розум стрымліваў яе.
"Пабачым, што будзе заўтра. А раптам дождж або каторая з паняў захварэе?"
Ён выбег на вуліцу і, блукаючы без мэты, паўтараў:
"Ну, пабачым, што будзе заўтра… А можа, яны не спыняць мяне?.. Зрэшты, панна Ізабэла - прыгожая панна, дапусцім, нават надзвычай прыгожая, але толькі панна, не звышнатуральная з'ява. Тысячы таксама вельмі нябрыдкіх ходзяць па свеце, ды і я не збіраюся трымацца зубамі за адну спадніцу. Адштурхне мяне?.. Добра! Дык з яшчэ большым імпэтам кінуся ў абдымкі іншае…"
Увечары ён пайшоў у тэатр, але выседзеў там толькі да канца першага акта. Ізноў туляўся па горадзе, і крок у крок ішла за ім думка пра заўтрашні шпацыр і цьмянае прадчуванне, што заўтра ён наблізіцца да панны Ізабэлы.
Мінула ноч. Ранак. А дванаццатай ён загадаў запрагаць каляску. Напісаў цыдулку ў краму, што прыйдзе пазней, і падраў, надзяваючы, пару пальчатак. Нарэшце ўвайшоў слуга.
"Коні гатовыя!" - мільганула ў Вакульскага.
Ён працягнуў руку па капялюш.
- Князь!.. - абвясціў слуга.
У Вакульскага пацямнела ў вачах.
- Прасі.
Князь увайшоў.
- Дзень добры, пане Вакульскі, - прывітаўся ён. - Пан некуды едзе? Напэўна, на склады або на чыгунку. Але нічога не атрымаецца. Я арыштую пана і забяру да сябе. Буду нават такі няветлівы, што закватарую ў калясцы пана, бо сваёй сёння я не ўзяў. Аднак я ўпэўнены, што пан мне ўсё прабачыць з увагі на цудоўныя навіны.
- Зробіць князь ласку прысесці?
- На хвілінку. Няхай пан толькі ўявіць сабе, - працягваў князь сядаючы, - што я так назаляў нашым панам-братам… Ці добра я сказаў?.. Так іх пераследаваў, пакуль некаторыя не паабяцалі мне прыйсці і паслухаць праект панскае суполкі. Зараз жа я пана забіраю ці, хутчэй, забіраюся разам з панам і едзем да мяне.
Вакульскі адчуў нешта падобнае да таго, што адчувае чалавек, які з вялікае вышыні грымнуўся грудзямі аб зямлю.
Збянтэжанасць яго не засталася незаўважанай, князь усміхнуўся, прыпісваючы гэта радасці ад свайго візіту і запрашэння. Яму нават у галаву не прыйшло, што Вакульскаму больш важны можа быць шпацыр у Лазенках, чым усе князі і суполкі разам.
- Дык можам ісці? - спытаў князь, падымаючыся з фатэля.
Імгнення бракавала Вакульскаму, каб сказаць, што ён не паедзе і не жадае ніякіх суполак. Але ў той самы момант праскочыла ў яго думка:
"Шпацыр - гэта дзеля мяне, суполка - дзеля яе".
Ён узяў капялюш і паехаў з князем. Яму здавалася, што каляска едзе не па бруку, а па ягоных уласных мазгах.
"Кабет не здабываць ахвярамі, а толькі сілаю, бадай, кулака…" - прыгадаў ён словы пані Мэлітан. Пад уплывам гэтага афарызма ён хацеў схапіць князя за каўнер ды выкінуць сярод вуліцы. Але гэта працягвалася ўсяго адно імгненне.
Князь, які непрыкметна назіраў за ім, бачыў, што Вакульскі то чырванее, то ледзь не зелянее, і думаў:
"Не спадзяваўся я, што спраўлю такую прыемнасць гэтаму пачціваму Вакульскаму. Так, трэба заўсёды падаваць руку новым людзям…"
У таварыскім коле князя называлі заўзятым патрыётам, амаль шавіністам, па-за таварыствам ён цешыўся рэпутацыяй аднаго з найлепшых абывацеляў. Ён вельмі любіў гаварыць па-польску, і нават змест яго французскіх прамоваў тычыўся публічных спраў.
Ён быў арыстакратам з галавы да пят: душою, сэрцам, крывёю. Ён верыў, што кожнае грамадства складаецца з двух матэрыялаў: звычайнага тлуму і абраных. Звычайны тлум быў творам прыроды і мог паходзіць нават ад малпаў, як гэта, насуперак Святому Пісанню, сцвярджаў Дарвін. Але класы абраныя мелі нейкі вышэйшы пачатак і паходзілі калі не ад багоў, дык, прынамсі, ад іх крэўных, такіх герояў, як Геркулес, Праметэй, у горшым выпадку - Арфей.
У князя быў прыяцель у Францыі - граф (моцна закрануты дэмакратычнаю заразаю), які кпіў з незямнога паходжання арыстакратыі.
- Мой кузіне, - казаў ён, - я мяркую, ты добра не ўяўляеш таго, што тычыцца родаў. Якія вялікія роды? Гэта тыя, у каго продкі былі гетманамі, сенатарамі, ваяводамі, або, па-цяперашняму, маршалкамі, раднымі ці прэфектамі дэпартаментаў. Ну, а мы ж такіх паноў ведаем, нічога ў іх няма надзвычайнага… Валэндаюцца, п'юць, гуляюць у карты, заляцаюцца да кабет, робяць даўгі - як рэшта смяротных, якія, часам, бываюць разумнейшыя за іх.
У князя на твары з'яўляліся чырвоныя плямы.
- Ці давялося табе, кузіне, - адказаў ён, - спаткаць калі-небудзь прэфекта або маршалка з выразам такое велічы, якую мы бачым на партрэтах нашых продкаў?..
- Што ж у гэтым дзіўнага, - рагатаў закрануты заразаю граф. - Мастакі надавалі партрэтам выраз, пра які і сніць не мог арыгінал, падобна, як геральдысты ды гісторыкі апавядалі пра іх казачныя легенды. Усё гэта падман, мой кузіне!.. Гэта толькі дэкарацыі і касцюмы, якія з аднаго Войтка робяць князя, а з іншага - парабка. У сапраўднасці і адзін, і другі толькі марныя акцёры.
- На глум, кузіне, няма рады! - злаваўся князь і ўцякаў.
Ён бег да сябе, клаўся на шэзлонг, закладаў за галаву рукі і, гледзячы ў столь, бачыў, як рухаліся па ёй постаці нялюдскага росту, сілы, адвагі, розуму, бескарыслівасці. Гэта былі продкі яго і графа, толькі вось граф адракаўся ад іх. Няўжо ў ім быў нейкі дамешак крыві?..
Тлумам звычайных смяротных князь не толькі не пагарджаў, але, наадварот, быў зычлівы, нават сутыкаўся з ім і цікавіўся яго патрэбамі. Ён уяўляў сябе адным з тых Прамятэяў, што маюць ганаровы абавязак дастаўляць на зямлю гэтым бедным людзям агонь з неба. Зрэшты, рэлігія загадвала яму прыхільна ставіцца да драбнаты, і князь пунсавеў ад думкі, што большасць таварыства стане некалі перад Божым Судом, не маючы такога кшталту заслугаў.
Дык каб самому ўнікнуць гэткага сораму, ён наведваў і нават збіраў у сябе дома розныя сесіі, выдаткоўваў па дваццаць пяць і па сто рублёў на розныя публічныя акцыі, а перадусім няспынна турбаваўся пра няшчаснае становішча краю і кожную сваю прамову сканчаў фразаю:
- Бо, панове, дбайма найперш пра тое, каб адрадзіць наш няшчасны край…
І пасля гэтых слоў ён адчуваў, як з сэрца ў яго спадае нейкі цяжар, тым большы, чым больш было слухачоў або чым больш грошай ён выдаткаваў.
Сабраць сесію, заахвоціць да дзейнасці і пакутаваць -няспынна пакутаваць з-за долі няшчаснага краю - вось, паводле ягонага меркавання, быў абавязак грамадзяніна. Каб у яго, аднак, запытацца, ці пасадзіў ён калі дрэва, цень ад якога бараніў бы людзей і зямлю ад спёкі, або ці прыняў ён калі з дарогі камень, які нявечыць коням капыты, ён бы шчыра здзівіўся.
Ён адчуваў і мысліў, прагнуў і пакутаваў - за мільёны. Толькі нічога ніколі не зрабіў ён карыснага. Яму здавалася, што няспыннае хваляванне за лёс усяго краю мае невымерна большую вартасць, чым узяць ды выцерці нос смаркатаму дзіцяці.
У чэрвені фізіяномія Варшавы ўвачавідкі мяняецца. Пустыя да гэтага гатэлі запаўняюцца і даражэюць, на шматлікіх будынках з'яўляюцца абвесткі: "Здаюцца апартаменты з мэбляю на некалькі тыдняў". Усе брычкі занятыя, усе пасланцы некуды бягуць. На вуліцах, у парках, у тэатрах, у рэстаранах, на выставах, у крамах і магазінах дамскіх строяў з'яўляюцца постаці, якія не спаткаць тут у іншы час. Гэта мажныя і асмуглыя мужчыны ў сініх з казырком шапках, у вялізных чаравіках, у цесных пальчатках, у касцюмах вымыслу правінцыйнага краўца. Іх суправаджаюць грамадкі дам, якія не адзначаюцца прыгажосцю або варшаўскім шыкам, а таксама гэткія ж грамадкі цельпукаватых разявакаў дзяцей, ад якіх патыхае здароўем.
Адны з вясковых гасцей прыязджаюць сюды з воўнаю на кірмаш, другія - на скачкі, іншыя - каб паглядзець на воўну і на скачкі, тыя - дзеля спаткання з суседзямі, ад якіх дома аддзяляе іх нейкая вярста дарогі, гэтыя - каб асвяжыцца ў сталіцы мутнаю вадою ды пылам, а нехта пакутуе некалькі дзён у дарозе, сам не ведаючы навошта.
Падобным з'ездам скарыстаўся князь, каб зблізіць Вакульскага з землеўласнікамі.
Князь на другім паверсе свайго палаца меў вялікія ўласныя пакоі. Частка з іх - кабінет гаспадара, бібліятэка і курыльня - былі месцам мужчынскіх сходаў, на якіх князь прадстаўляў свае або чужыя праекты, што тычыліся публічных спраў. Здаралася гэта па некалькі разоў на год. Апошняя веснавая сесія нават была прысвечаная пытанню шрубавых суднаў на Вісле, пры гэтым вельмі выразна акрэсліліся тры партыі. Першая - з князя і яго асабістых прыяцеляў - патрабавала гэтых суднаў, а другая, мяшчанская, прызнаючы, у прынцыпе, прыгажосць праекту, лічыла яго, аднак, несвоечасовым, і не хацела даваць на гэта грошы. Трэцяя партыя складалася толькі з двух асобаў: аднаго тэхніка, які сцвярджаў, што шрубавыя судны не могуць плаваць па Вісле, і аднаго глухаватага магната, які на ўсе звароты, скіраваныя да яго кішэні, адказваў так:
- Прашу гучней, бо я нічога не чую.
Князь з Вакульскім прыехалі а першай, а праз чвэрць гадзіны пачалі сыходзіцца і з'язджацца іншыя ўдзельнікі сесіі. Князь вітаў кожнага ласкава і нязмушана, прадстаўляў ім Вакульскага, а потым падкрэсліваў госця ў спісе запрошаных вельмі доўгім і вельмі чырвоным алоўкам.
Адным з першых гасцей быў пан Ленцкі, ён адвёў Вакульскага ўбок і яшчэ раз распытаў яго пра мэту і сэнс суполкі, да якое гарнуўся ўжо ўсёй душою, але за клопатамі не мог запомніць ніякіх падрабязнасцяў пра яе. Тым часам іншыя панове прыглядаліся да чужынца і напаўголаса абмяркоўвалі яго.
- Мацак! - шапнуў таўсматы маршалак, падміргваючы ў бок Вакульскага. - Шчаціна на галаве, як у кабана, грудзіна - падаю да ног! Вока пільнае… Гэты б на паляванні быў нястомны!
- І твар, пане… - дадаў барон з фізіяноміяй Мефістофеля. - Чало, пане, вус, пане… малая гішпанка, пане… Зусім, пане… зусім… Рысы крыху, пане… але наогул, пане…
- Пабачым, які ён будзе ў справе, - дадаў крыху прыгорблены граф.
- Увішны, рызыкоўны, тэк, - азваўся, нібы са студні, другі граф, які сядзеў выпрастаны на крэсле, насіў вялікія фаварыты і парцалянавымі вачыма глядзеў проста перад сабою, як англічанін з " Journal Amusant" [125] .
Князь прыўзняўся з фатэля і адкашляўся, сход прымоўк, дзякуючы чаму ўсе пачулі канец апавядання маршалка:
- Глядзім мы на лес, а тут нешта пішчыць пад капытамі. Уяві сабе, васан дабрадзей, хорт, ідучы пры конях на прывязі, задушыў у разоры русака!..
Пры гэтых словах маршалак пляснуў вялізнай далонню па сцягне, з якога мог бы выкраіць сабе сакратара і ягонага памочніка.
Князь кашлянуў другі раз, маршалак збянтэжыўся і вялізнаю шаўковаю насоўкаю абцёр спатнелы лоб.
- Шаноўныя панове, - пачаў князь. - Наважыўся я патурбаваць шаноўных паноў у пэўнай… надта важнай справе публічнай, якая, як мы ўсе гэта адчуваем, павінна заўсёды стаяць на варце нашых публічных спраў… Хацеў сказаць… нашых ідэяў… то бок…
Князь, падобна, сумеўся, але хутка авалодаў сабою і працягваў:
- Гаворка пра спра… то бок, пра план, а хутчэй… праект стварэння суполкі для спрыяння ў гандлі…
- Збожжам, - падаў голас нехта з кутка.
- Уласна кажучы, - працягваў князь, - гаворка не пра гандаль збожжам, а…
- Акавітаю, - паспешліва падказаў той самы голас.
- Але ж, не!.. Пра гандаль, а хутчэй, пра спрыянне ў гандлі паміж Расіяй і замежжам таварамі, ну… таварамі… Бо наш горад адпавядае, каб стаць цэнтрам гэтакага…
- А што ж гэта за тавары? - запытаўся прыгорблены граф.
- Прафесійныя падрабязнасці мае ласку растлумачыць нам пан Вакульскі, чалавек… чалавек прафесійны, - закончыў князь. - Памятайма, аднак, панове, пра абавязкі, якія на нас накладае клопат пра справы публічныя і гэты няшчасны край…
- Далібог, зараз жа даю дзесяць тысяч рублёў!.. - выгукнуў маршалак.
- На што? - спытаў граф, які ўдаваў аўтэнтычнага англічаніна.
- Якая розніца! - важна адказаў маршалак. - Я пастанавіў пакінуць у Варшаве пяцьдзясят тысяч рублёў, дык няхай дзесяць пойдзе на дабрачынныя мэты, бо каханы наш князь цудоўна гаворыць!.. Разумна і з сэрцам, далібог…
- Перапрашаю, - азваўся Вакульскі, - але гаворка не пра дабрачынную суполку, а пра суполку, якая забяспечыць прыбыткі.
- Во як!.. - азваўся прыгорблены граф.
- Тэк!.. - пацвердзіў граф-англічанін.
- Які там прыбытак з дзесяці тысяч! - запярэчыў маршалак. - З торбаю давялося б ісці пад Вострую Браму [126] з гэтакімі прыбыткамі.
Прыгорблены граф выбухнуў:
- Прашу слова ў абмеркаванні пытання: ці маем мы права грэбаваць малымі прыбыткамі! Гэта нас нішчыць! Гэта, панове… - крычаў ён, стукаючы пазногцем у парэнчу фатэля.
- Граф, - далікатна спыніў яго князь, - пан Вакульскі мае слова.
- Тэк!.. - падтрымаў яго граф-англічанін і пачухаў свае буйныя фаварыты.
- Дык просім шаноўнага пана Вакульскага, - пачуўся новы голас, - каб тую публічную справу, якая нас усіх тут сабрала ў гасцінным доме князя, ён меў ласку прадставіць нам з уласцівай яму яснасцю і змястоўнасцю.
Вакульскі паглядзеў на таго, хто надзяляў яго яснасцю і змястоўнасцю. Гэта быў славуты адвакат, прыяцель і правая рука князя; ён любіў выказвацца красамоўна, адбіваючы такт рукою і прыслухоўваючыся да ўласных выслоўяў, якія заўсёды знаходзіў адметнымі.
- Толькі каб усім было зразумела, - буркнуў нехта з кутка, занятага шляхтаю, што ненавідзела магнатаў.
- Як вядома панам, - пачаў Вакульскі, - Варшава з'яўляецца гандлёваю станцыяй паміж Еўропаю заходняй і ўсходняй. Тут збіраецца і праходзіць праз нашы рукі частка тавараў французскіх і нямецкіх, прызначаных у Расію, з чаго мы маглі б мець пэўны прыбытак, каб наш гандаль…
- Не знаходзіўся ў руках жыдоў, - пачулася з боку стала, пры якім сядзелі купцы і прамыслоўцы.
- Не, - адказаў Вакульскі. - Прыбытак можа быць тады, калі б наш гандаль быў самавіты.
- З жыдамі не можа быць самавітага…
- Сёння, аднак, - перапыніў адвакат князя, - шаноўны пан Вакульскі дае нам магчымасць замяніць старазаконны капітал хрысціянскім…
- Пан Вакульскі сам далучае жыдоў да гандлю, - прагучаў закід апанента з купецкага стану.
Стала ціха.
- Тое, як я вяду свае справы, нікога не тычыцца, - працягваў Вакульскі. - Я паказваю панам шлях, як наладзіць гандаль Варшавы з замежжам, што з'яўляецца першай паловаю майго праекта і адной з крыніц даходу для краёвага капіталу. Другая крыніца - гэта гандаль з Расіяй. Там ёсць тавары, патрэбныя нам і танныя. Суполка, якая б імі занялася, магла б мець ад пятнаццаці да дваццаці працэнтаў гадавых з укладзенага капіталу. На першае месца ставім тканіны…
- Гэта азначае падрываць нашу прамысловасць, - пачуўся голас апанента з купецкае групы.
- Мяне не цікавяць фабрыканты, а толькі спажыўцы… - адказаў Вакульскі.
Купцы і прамыслоўцы пачалі шаптацца між сабою, незадаволена пазіраючы на Вакульскага.
- Вось і дабраліся мы да публічнага інтарэсу!.. - узрушаным голасам выгукнуў князь. - Пытанне паўстае такое: ці праекты шаноўнага пана Вакульскага карысная з'ява дзеля краю? Пане мецэнаце, - звярнуўся князь да адваката, адчуваючы патрэбу ў ягонай падтрымцы ў гэткай крыху клапатлівай сітуацыі.
- Шаноўны пан Вакульскі, - пачаў прамаўляць адвакат, - няхай мае ласку з уласцівай яму грунтоўнасцю растлумачыць нам: ці дастаўка тых тканін аж з гэткай далечыні не прынясе стратаў нашым фабрыкам?
- Найперш, - сказаў Вакульскі, - гэтыя нашы фабрыкі з'яўляюцца не нашымі, а нямецкімі…
- Ого! - выгукнуў апанент з групы купцоў.
- Я гатовы, - працягваў Вакульскі, - зараз жа пералічыць фабрыкі, дзе ўся адміністрацыя і ўсе работнікі з лепшым заробкам - немцы, дзе капітал нямецкі і кіраўнічая рада знаходзіцца ў Нямеччыне, дзе, нарэшце, наш работнік не мае магчымасці павысіць сваю кваліфікацыю, а з'яўляецца парабкам, які мала зарабляе, трывае кепскае абыходжанне і, у дадатак, яшчэ германізаваны…
- Гэта істотна! - заўважыў прыгорблены граф.
- Тэк… - прашаптаў англічанін.
- Далібог, адчуваю ўзрушанасць, слухаючы! - гучна прамовіў маршалак. - Ніколі б не падумаў, што падобная размова можа выклікаць гэтулькі эмоцый… Я хутка вярнуся…
І ён патупаў з кабінета, ажно падлога ўгіналася пад нагамі.
- Ці ёсць патрэба называць прозвішчы? - запытаўся Вакульскі.
Група купцоў і прамыслоўцаў прадэманстравала ў гэты момант довад рэдкае абачлівасці, не дамагаючыся прозвішчаў. Адвакат ускочыў з фатэля, замахаў рукамі і гучна прапанаваў:
- Мяркую, што нам не варта больш затрымлівацца на мясцовых фабрыках, а трэба вярнуцца да нашага пытання. Цяпер шаноўны пан Вакульскі няхай мае ласку з уласцівай яму вобразнасцю растлумачыць: якую пазітыўную карысць з яго праекту будзе мець…
- Наш няшчасны край, - закончыў князь.
- Мяркуйце самі, панове, - сказаў Вакульскі, - каб локаць майго паркалю каштаваў толькі на два грошы танней, чым цяпер, дык на кожным мільёне купленых тут локцяў насельніцтва зэканоміла б дзесяць тысяч рублёў…
- Што там нейкія дзесяць тысяч рублёў?! - задаўся пытаннем маршалак, які ўжо вярнуўся ў кабінет, але яшчэ не зарыентаваўся, пра што гаворка.
- Гэта шмат… вельмі шмат! - выгукнуў прыгорблены граф. - Калі навучымся шанаваць даходы на грош…
- Тэк… Пенс з'яўляецца бацькам гінеі, - дадаў граф, стылізаваны пад англічаніна.
- Дзесяць тысяч рублёў, - працягваў Вакульскі, - гэта фундамент дабрабыту - сама мала - дваццаці сям'яў.
- Кропля ў моры, - буркнуў адзін з купцоў.
- Але ёсць яшчэ адна акалічнасць, - казаў далей Вакульскі, - якая, праўда, тычыцца толькі капіталістаў. У маім распараджэнні тавараў на тры-чатыры мільёны рублёў штогод…
- Падаю ў ногі! - прашаптаў маршалак.
- Гэта не мой маёнтак, - патлумачыў Вакульскі, - мой значна сціплейшы…
- Падабаюцца мне такія! - прамовіў прыгорблены граф.
- Тэк… - дадаў англічанін.
- Гэтыя тры мільёны рублёў складаюць мой асабісты крэдыт і прыносяць мне вельмі малы працэнт, як пасярэдніку, - тлумачыў Вакульскі. - Аднак магу паведаміць, што пры замене крэдыту гатоўкаю прыбытак склаў бы ад пятнаццаці да дваццаці працэнтаў, а можа, і больш. Гэта можа зацікавіць тых паноў, хто трымае грошы ў банках пад нізкі працэнт. Грошы маюць у сваім абароце іншыя і атрымліваць з іх даходы. Дык я прапаную панам магчымасць непасрэднага іх выкарыстання і павелічэння ўласных даходаў. Я скончыў.
- Дасканала! - выгукнуў прыгорблены граф. - Аднак, ці не можна даведацца больш падрабязнасцяў?
- Іх я магу паведаміць толькі маім супольнікам, - адказаў Вакульскі.
- Я гатовы, - адказаў прыгорблены граф і падаў яму руку.
- Тэк, - дадаў псеўда-англічанін, працягваючы Вакульскаму два пальцы.
- Мае панове! - азваўся лысы мужчына з групы шляхты, якая ненавідзела магнатаў. - Гаворыце вы тут пра гандаль паркалем, які нас зусім не цікавіць… Але, панове!.. - працягваў ён слёзным тонам, - мы маем тут збожжа ў засеках, мы маем тут акавіту на складах, на якой нажываюцца пасярэднікі гэткім чынам, што… аж слоў не хапае… нягодным…
Ён азірнуўся навокал. Група шляхты, якая пагарджала магнатамі, пачала яму апладзіраваць.
Твар князя ўжо не проста прамяніўся сціплаю радасцю, а ззяў бляскам сапраўднага натхнення.
- Але ж, панове! - загукаў ён. - Сёння мы абмяркоўваем гандаль тканінамі, а заўтра і паслязаўтра хто ж забароніць нам парадзіцца наконт іншых пытанняў? Дык я прапаную…
- Далібог, цудоўна гаворыць каханы наш князь, - закрычаў маршалак.
- Слухайма… слухайма! - падтрымаў яго адвакат, старанна дэманструючы, як ён намагаецца не даваць волі свайму захапленню.
- Дык, панове, панове, - працягваў узрушаны князь, - прапаную яшчэ наступныя сесіі: адну - у справе гандлю збожжам, другую - у справе гандлю акавітай…
- А крэдыт для землеўласнікаў? - запытаўся нехта з непрымірымае шляхты.
- Трэцюю - у справе крэдыту для землеўласнікаў, - згадзіўся князь. - Чацвёртую…
Тут ён запнуўся.
- Чацвёртую і пятую, - падхапіў адвакат, - прысвецім разгляду агульнае эканамічнае сітуацыі…
- Нашага няшчаснага краю, - скончыў князь ужо ледзь не са слязьмі на вачах.
- Панове! - голасна выгукнуў адвакат і выцер нос, акцэнтуючы сваю расчуленасць. - Ушануйма нашага гаспадара, знакамітага абывацеля, найшляхетнейшага з людзей…
- Дзесяць тысяч рублёў, далібог!.. - закрычаў маршалак.
- …уставаннем! - хутка скончыў адвакат.
- Брава!.. Няхай жыве князь!.. - загучалі воклічы пад акампанемент тупату ног і грукату крэслаў.
Група шляхты, што пагарджала арыстакратыяй, крычала гучней за ўсіх.
Князь пачаў абдымаць сваіх гасцей, зусім ужо не пануючы над сваёй узрушанасцю; яму дапамагаў адвакат, які цалаваў кожнага, а сам, не саромеючыся, плакаў. Некалькі чалавек акружыла Вакульскага.
- Уступаю з пяццюдзесяццю тысячамі рублёў на пачатак, - казаў згорблены граф. - А праз год… пабачым…
- Трыццаць, пане… трыццаць тысяч рублёў, пане… Вельмі, пане… вельмі! - дадаў барон з фізіяноміяй Мефістофеля.
- І я трыццаць тысяч… тэк! - дадаў граф-англічанін, ківаючы галавою.
- А я дам у два… у тры разы больш, чым… каханы князь. Далібог! - сказаў маршалак.
Некалькі апанентаў з купецкае групы таксама падышлі да Вакульскага. Яны маўчалі, але іх позіркі былі ў сто разоў больш красамоўныя, чым словы.
Следам за імі наблізіўся да Вакульскага чалавек малады, мізэрны, з рэдзенькаю бародкаю і несумненнымі прыкметамі заўчаснае спарахнеласці. Вакульскі сустракаў яго на розных прадстаўленнях, зрэшты, і на вуліцы, калі таго везлі самыя хвацкія рамізнікі.
- Я - Марушэвіч, - сказаў выпетраны малады чалавек, лагодна ўсміхаючыся. - Прабачыць пан, што я прадстаўляюся гэтак бесцырымонна і, у дадатак, маю просьбу…
- Слухаю пана.
Маладзён узяў Вакульскага пад руку і павёў да вакна, кажучы:
- Адразу выкладваю карты на стол, з такімі людзьмі, як пан, нельга іначай. Я бедны, у мяне добрыя памкненні, і я хацеў бы знайсці занятак. Пан стварае суполку, ці не мог бы я працаваць пад кіраўніцтвам пана?
Вакульскі ўважліва глядзеў на яго. Прапанова, якую ён чуў, неяк не пасавала да лядашчага выгляду і неспакойнага позірку маладзёна. Вакульскі адчуў антыпатыю, але запытаўся:
- А што пан умее? Якая ў пана спецыяльнасць?
- Спецыяльнасці я, бачыць пан, яшчэ не выбраў, але ў мяне вялікія здольнасці і магу заняцца чым заўгодна.
- А на які заробак пан разлічвае?
- Тысячу… дзве тысячы рублёў… - адказаў заклапочаны маладзён.
Вакульскі міжвольна паківаў галавою.
- Я сумняюся, - адказаў ён, - што ў нас будуць пасады, якія адпавядаюць панскім патрабаванням. Няхай пан, аднак, зойдзе калі-небудзь да мяне.
Пасярэдзіне кабінета прыгорблены граф пачаў прамаўляць.
- Такім чынам, шаноўныя панове, - казаў ён, - у прынцыпе мы ўступаем у суполку, якую прапанаваў пан Вакульскі. Справа гэта, падаецца, добрая, і цяпер неабходна толькі абмеркаваць падрабязнасці і скласці акт. Дык запрашаю паноў, якія жадаюць быць удзельнікамі, да мяне заўтра ўвечары а дзявятай…
- Буду ў цябе, каханы граф, далібог, - азваўся таўстун маршалак, - і, можа, яшчэ прывяду табе колькі ліцвінаў, ну, але скажы мне, чаму мы павінны ўваходзіць у купецкія суполкі?.. Няхай бы ўжо самі купцы…
- Хоць бы таму, - горача адказаў граф, - каб не казалі, што мы нічога не робім, толькі стрыжэм купоны…
Князь папрасіў слова.
- Зрэшты, - сказаў ён, - мы маем у планах яшчэ дзве суполкі: для гандлю збожжам і акавітай. Хто не захоча належаць да аднае, можа належаць да другое… Апроч таго, запросім шаноўнага пана Вакульскага, каб ён пажадаў удзельнічаць і ў іншых нашых нарадах…
- Тэк!.. - пацвердзіў граф-англічанін.
- І з уласцівым яму талентам меў ласку асвятляць пытанні, - скончыў адвакат.
- Я не ўпэўнены, што буду ў гэтых пытаннях карысны панам, - адказаў Вакульскі. - Меў, праўда, я дачыненні са збожжам і акавітаю, але гэта было ў выключных умовах. Важная там была колькасць і хуткасць дастаўкі, а не кошт… Я не знаюся, зрэшты, на тутэйшым гандлі збожжам.
- Будуць знаўцы, шаноўны пане Вакульскі, - супакоіў яго адвакат. - Яны прадставяць дэталі справы, якія пан меў бы ласку толькі ўпарадкаваць і растлумачыць з уласцівай яму геніяльнасцю…
- Просім… вельмі просім!.. - закрычалі графы, а за імі - яшчэ гучней - шляхта, што ненавідзела магнатаў.
Была ўжо пятая гадзіна, і прысутныя пачалі разыходзіцца. У гэты момант Вакульскі заўважыў, як з дальніх пакояў ідзе да яго пан Ленцкі ў таварыстве маладога чалавека, якога ён ужо бачыў побач з паннаю Ізабэлаю падчас квесты і на свянцоным у графіні. Паны спыніліся каля яго.
- Дазволь, пане Вакульскі, - звярнуўся да яго Ленцкі, - прадставіць табе пана Юльяна Ахоцкага. Наш кузін… трохі арыгінал, але…
- Я даўно ўжо хацеў пазнаёміцца і пагутарыць з панам, - сказаў Ахоцкі, паціскаючы руку.
Вакульскі моўчкі глядзеў на яго. Маладому чалавеку не было яшчэ і трыццаці, і ён, сапраўды, меў незвычайную фізіяноміяю. Здавалася, што ў яго рысы Напалеона першага, зацененыя воблакам рамантычнасці.
- У які бок пан накіроўваецца? - спытаў малады чалавек Вакульскага. - Магу пана суправаджаць.
- Навошта пану турбавацца…
- О, у мяне досыць часу, - адказаў малады чалавек.
"Чаго ён ад мяне хоча?" - падумаў Вакульскі, а ў голас прамовіў:
- Можам пайсці ў бок Лазенак…
- Чаму не, - згадзіўся Ахоцкі. - Я вярнуся яшчэ на момант, каб развітацца з князем, і даганю пана.
Ледзьве ён адышоў, як падхапіў Вакульскага адвакат.
- Віншую пана з поўным трыумфам, - сказаў ён напаўголаса. - Князь літаральна закаханы ў пана, абодва графы і барон таксама… Яны арыгіналы, як пан заўважыў, але маюць добрыя намеры… Хацелі б нешта рабіць, маюць нават розум і адукацыю, але… энергіі не хапае!.. Хвароба волі, пане: цэлы клас ёю заражаны… Усё маюць: грошы, тытулы, пашану, нават поспех у кабет, дык няма чаго ўжо і жадаць. Дык не маючы гэтае спружыны, пане Вакульскі, мусяць яны быць прыладаю ў руках людзей новых і амбітных… Мы, пане, мы яшчэ шмат чаго жадаем, - дадаў ён яшчэ цішэй. - Іх шчасце, што натрапілі на нас…
Вакульскі не адказваў яму ні слова, таму ў адваката закралася думка, што ён мае справу з вельмі дасведчаным дыпламатам, і ў душы ён ужо пашкадаваў, што быў занадта шчыры.
"Зрэшты, - думаў адвакат, скоса пазіраючы на Вакульскага, - хоць бы нават ён і пераказаў князю нашу размову, што з таго?.. Скажу, што хацеў яго выпрабаваць…"
"У якіх амбіцыях ён мяне падазрае?.." - сам сабе задаваў пытанне Вакульскі.
Ён развітаўся з князем, паабяцаў з гэтае пары бываць на ўсіх сесіях, выйшаў на вуліцу і адаслаў каляску дадому.
"Чаго ж трэба ад мяне гэтаму пану Ахоцкаму?" - думаў ён падазрона. - Ясна, што цікавіць яго панна Ізабэла… Можа, ён намерваецца адстрашыць мяне?.. Ёлупень… Калі яна яго кахае, дык не трэба яму і слова казаць, я сам адыду… Але, калі яна яго не кахае, дык няхай сцеражэцца, спрабуючы прыбраць мяне з дарогі… Здаецца, я гатовы зрабіць капітальную бязглуздзіцу ў жыцці, вядома, з-за панны Ізабэлы. Абы ён не трапіў пад руку, шкода хлопца…"
У браме пачуліся хуткія крокі, Вакульскі павярнуў галаву і ўбачыў Ахоцкага.
- Пан чакаў? Перапрашаю! - сказаў малады чалавек.
- Пойдзем у бок Лазенак? - спытаў Вакульскі.
- Чаму не.
Нейкі час яны ішлі моўчкі. Малады чалавек быў задумлівы. Вакульскі расцвелены.
Ён пастанавіў адразу ўхапіць быка за рогі.
- Пан з'яўляецца блізкім кузінам панства Ленцкіх? - запытаўся ён.
- Крыху роднімся, - адказаў малады чалавек. - Маці мая была Ленцкая, - прамовіў ён іранічна, - але бацька ўсяго толькі Ахоцкі. Гэта моцна аслабляе сямейныя сувязі… Пана Тамаша, які мне дзядзька па матчынай лініі, я не ведаў бы да сённяшняга дня, каб ён не страціў маёнтак.
- Пані Ленцкая вельмі вытанчаная асоба, - заўважыў Вакульскі, гледзячы проста перад сабою.
- Вытанчаная? - паўтарыў Ахоцкі. - Лепш няхай пан скажа: багіня! Калі я размаўляю з ёю, мне здаецца, што яна магла б запоўніць усё маё жыццё. Каля яе я адчуваю спакой і забываюся пра тугу, што не адпускае мяне. Але што ж!.. Я не здолеў бы сядзець пры ёй днямі ў салоне, а яна са мною - у лабараторыі…
Вакульскі спыніўся сярод вуліцы.
- Пан займаецца фізікай ці хіміяй?.. - запытаўся ён здзіўлена.
- Ах, чым я толькі не займаюся!.. - адказаў Ахоцкі. - Фізіка, хімія і тэхналогія… Зрэшты, я скончыў прыродазнаўчы факультэт ва ўніверсітэце і механічны ў політэхнічным… Займаюся ўсім патроху, чытаю і працую з раніцы да ночы, але - не раблю нічога. Удалося мне крыху палепшыць мікраскоп, сканструяваць нейкую новую хімічную батарэю, нейкую там лямпу…
Здзіўленне Вакульскага расло.
- Дык пан якраз той Ахоцкі - вынаходнік?..
- Я, - пацвердзіў малады чалавек. - Ну, але што з таго?.. Нічога істотнага. Як падумаю, што ў дваццаць восем гадоў я гэтак мала паспеў зрабіць, дык упадаю ў роспач. Хочацца мне тады паразбіваць усё ў маёй лабараторыі ды кінуцца ў вір салоннага жыцця, куды мяне стараюцца ўцягнуць, альбо - стрэліць сабе ў лоб… Батарэя Ахоцкага альбо электрычная лямпа Ахоцкага… Якое глупства!.. Рвацца некуды з самага дзяцінства і спыніцца на нейкай лямпе - гэта жахліва… Пражыць ледзь не палову жыцця і не знайсці нават следу таго шляху, якім хацелася б ісці - няма рады!..
Малады чалавек змоўк, яны былі ўжо ў Батанічным садзе, таму ён зняў капялюш. Вакульскі ўважліва назіраў за ім і зрабіў новае адкрыццё. Малады чалавек, хоць і выглядаў элегантна, але зусім не быў франтам, нават, здавалася, ён не клапаціўся пра свой выгляд. Валасы былі растрапаныя, гальштук крыху перакошаны, гузік на камізэльцы незашпілены. Можна было здагадацца, што нехта пільна сочыць за яго бялізнаю і гардэробам, з якім сам ён, аднак, абыходзіцца нядбала, і менавіта гэта нядбальства, якое праяўлялася надзіва шляхетным чынам, надавала яму своеасаблівую прывабнасць. Рухі яго былі нязмушаныя, бязладныя, але прыгожыя. Гэткая ж прыгожая была ў яго манера глядзець, слухаць, а хутчэй, не слухаць, і нават - губляць капялюш.
Яны падняліся на ўзгорак, з якога відаць было студню, празваную "кругляком [127] ". Навокал шпацыравала мноства люду, але Ахоцкага гэта не бянтэжыла і ён, паказаўшы капелюшом на адну з лавак, працягваў:
- Я неаднойчы чытаў, што шчаслівы той чалавек, у якога вялікія амбіцыі. Гэта няпраўда. Бо ў мяне якраз занадта вялікія імкненні, аднак яны робяць мяне смешным і адштурхоўваюць блізкіх людзей. Зірні, пан, на тую лаўку… Тут у пачатку чэрвеня, увечары, дзесьці а дзясятай гадзіне сядзелі мы з кузінкаю і паннаю Фларэнтынай. Свяціў месяц і нават салаўі яшчэ спявалі. Настрой у мяне быў рамантычны. Нечакана кузінка запыталася: "Ведаеш, кузіне, астраномію?" - "Крыху". - "Дык скажы мне, якая гэта зорка?" - "Не ведаю, - адказаў я, - але адно дакладна, што ніколі мы не трапім на яе. Чалавек прымацаваны да зямлі, як вустрыца да скалы…" У гэты момант, - працягваў далей Ахоцкі, - абудзілася мая ідэя, ці нават манія… пра лятальныя машыны. А з-за таго, што калі думаю, я мушу хадзіць, дык я ўстаў з лаўкі і без развітання пайшоў ад кузінкі!.. На другі дзень панна Флора назвала мяне грубіянам, пан Ленцкі - арыгіналам, а кузінка цэлы тыдзень не хацела са мной размаўляць… І каб яшчэ нешта прыдумаў, дык не, абсалютна нічога. Хоць, здавалася, я мог паклясціся, што не паспею спусціцца з пагорка да студні, як народзіцца ў маёй галаве, прынамсі, прыкладны эскіз лятальнае машыны… Глупства якое, праўда?..
"Дык яны тут сядзяць вечарамі ў святле месяца, слухаючы салаўёў?... - падумаў Вакульскі і адчуў страшны боль у сэрцы. Панна Ізабэла ўжо кахае Ахоцкага, а калі яшчэ не кахае, дык толькі з-за ягоных дзівацтваў… Ну і слушна… прыгожы чалавек і незвычайны…"
- Натуральна, - правіў сваё Ахоцкі, - я і слова не сказаў пра гэта сваёй цётцы, якая мае звычку кожны раз, калі прышпільвае мне нейкую запінку, паўтараць: "Каханы Юлік, пастарайся спадабацца Ізабэле, бо гэта жонка акурат для цябе… Разумная і прыгожая, адна яна вылечыла б цябе ад тваіх трызненняў…" А я думаю сабе тым часам, што гэта за жонка для мяне?.. Каб, хаця, магла быць мне памочніцай, дык не бяды… Але хіба ж яна пакіне салон, каб сядзець у лабараторыі? Мае рацыю - гэта адпаведнае для яе атачэнне, птушка патрабуе паветра, рыба - вады… Ах, які цудоўны вечар!.. - дадаў ён праз момант. - Я сёння гэткі ўзрушаны, як ніколі. Але… што з панам такое, пане Вакульскі?
- Крыху стаміўся, - адказаў Вакульскі. - Можа б мы прыселі, хоць вось тут…
Яны ўселіся на схіле пагорка, на мяжы з Лазенкамі. Ахоцкі абапёр бараду на калені і глыбока задумаўся. Вакульскі глядзеў на яго з дзіўным адчуваннем: захапленне мяшалася з нянавісцю.
"Прастакаваты ці хітры?.. Навошта ён усё гэта мне расказвае?" - думаў Вакульскі.
Але мусіў прызнаць, што балбатня Ахоцкага мела тыя самыя адзнакі шчырасці і няўважлівасці, што і ягоныя рухі ды, зрэшты, усё ягонае аблічча. Яны спаткаліся ўпершыню, і ўжо Ахоцкі размаўляў з ім так, нібы яны былі знаёмыя з дзяцінства.
"Трэба скончыць з гэтым", - сказаў сабе Вакульскі і глыбока ўздыхнуў перад тым, як запытацца:
- Дык пан жэніцца, пане Ахоцкі?..
- Хіба, каб звар'яцеў, - прабурчаў малады чалавек, паціскаючы плячыма.
- Як?.. Кузінка ж падабаецца пану?
- І нават вельмі, але гэтага не дастаткова. Я б ажаніўся з ёю, каб меў пэўнасць, што ўжо нічога ў навуцы не зраблю…
У сэрцы Вакульскага разам з нянавісцю і захапленнем бліснула радасць. У гэты момант Ахоцкі пацёр лоб, нібы абуджаны са сну, і, пазіраючы на Вакульскага, раптам сказаў:
- Але, але… Я і забыўся, што маю важнае пытанне да пана…
"Чаго ён хоча?.." - падумаў Вакульскі, уражаны сур'ёзным позіркам свайго канкурэнта і нечаканаю зменаю тону. Здавалася, што гэта гаворыць зусім іншы чалавек.
- Хачу задаць пану пытанне… не… два пытанні, вельмі асабістыя, а можа, нават і недалікатныя, - казаў Ахоцкі. - Не абразіцца пан?..
- Слухаю, - адказаў Вакульскі.
Каб ён ужо стаяў на эшафоце, дык не было б у яго гэткага страшнага адчування, як у гэту хвіліну. Ён быў упэўнены, што гаворка пра панну Ізабэлу, і якраз тут вырашыцца ягоны лёс.
- Пан быў прыроднікам? - спытаў Ахоцкі.
- Так.
- І ў дадатак прыроднікам-энтузіястам. Я ведаю, праз што давялося пану прайсці, і даўно шаную пана за гэта… Апроч таго, я нават больш скажу… Цягам апошняга году нават сама згадка пра тыя цяжкасці, якія пераадольваў пан, дадавала мне сілы… Я казаў сабе: зраблю хоць тое, што гэты чалавек, а як не маю такіх перашкодаў, дык - пайду і далей за яго…
Вакульскі слухаў і думаў, што ён трызніць, або гэта размова з вар'ятам.
- Адкуль пан гэта ведае?.. - запытаўся ён у Ахоцкага.
- Ад доктара Шумана.
- Ах, ад Шумана. Але пра што мы гаворым?..
- Зараз скажу, - адказаў Ахоцкі. - Пан быў прыроднікам-энтузіястам і… урэшце кінуў пан займацца навукаю. Дык вось, у колькі гадоў аслабеў запал пана?..
Вакульскі адчуў, нібы яму абухом далі па галаве. Пытанне было гэткае прыкрае і неспадзяванае, што ён не мог адразу не толькі знайсці адказ, але нават сабрацца з думкамі.
Ахоцкі паўтарыў, пільна ўзіраючыся ў свайго таварыша.
- У колькі гадоў?.. - перапытаў Вакульскі. - У мінулым годзе… Цяпер мне сорак шосты год…
- Такім чынам, у мяне, пакуль я зусім астыну, яшчэ пятнаццаць гадоў наперадзе. Гэта дадае мне крыху адвагі… - нібы супакоіў сябе Ахоцкі.
Праз нейкую хвіліну ён дадаў:
- Гэта было адно пытанне, а зараз - другое, але няхай пан не абразіцца. У колькі гадоў мужчыны робяцца абыякавымі да кабет?..
Другі ўдар. Быў момант, калі Вакульскі хацеў схапіць маладзёна за горла і задушыць. Аднак ён схамянуўся і адказаў з лёгкаю ўсмешкаю:
- Мяркую, што кабеты ніколі не перастаюць цікавіць… Наадварот, з кожным годам яны робяцца ўсё даражэй…
- Кепска! - ціха прамовіў Ахоцкі. - Ну, пабачым, хто мацнейшы.
- Кабеты, пане Ахоцкі.
- Як каму, пане, - запярэчыў малады чалавек, зноў глыбока задумваючыся.
І ён загаварыў, нібы сам з сабою.
- Кабеты - важная рэч. Я быў закаханы ўжо, зараз… колькі ж гэта… Чатыры, шэсць… сем, так - сем разоў… Адымае гэта шмат часу і выклікае роспачныя думкі… Дурата адна гэтае каханне… Пазнаёмішся, закахаешся, пакутуеш… Потым нуда або здрада… Потым знойдзеш новую кабету, больш дасканалую за іншых, а яна робіць тое самае, што і менш дасканалыя… Ах, які ж нягодны жывёльны від гэтыя бабы… Бавяцца намі, хоць мазгі іх абмежаваныя, і не ў стане яны нас разумець… Ну, праўда, і тыгр можа бавіцца чалавекам… Подлыя, але прывабныя… Годзе пра іх!.. А тым часам, калі ўжо апануе раз чалавекам ідэя, дык не пакідае яго і не здраджвае ніколі…
Ён паклаў руку на плячо Вакульскаму і, гледзячы яму ў вочы нейкім дзіўным адсутным позіркам, запытаўся:
- Але ж думаў пан некалі пра лятальныя машыны?.. Не пра кіраванне балонамі, што лягчэй за паветра, бо гэта глупства, але пра палёт машыны цяжкай, наладаванай і акаванай, як браняносец?.. Пан разумее, які б здарыўся пераварот у свеце пасля гэткага вынаходніцтва? Няма крэпасцяў, войска, межаў… Знікаюць народы, затое ў надземных пабудовах прыходзяць на свет істоты, падобныя на анёлаў або старажытных багоў… Ужо асвоілі мы вецер, цяпло, святло, маланку… Дык ці не мяркуеш, пан, што надышла і нам самім пара вызваліцца з аковаў цяжару?.. Гэтая ідэя адпавядае духу часу… Іншыя ўжо працуюць над ёю, мяне яна толькі што захапіла, але цалкам… Што мне цётка з яе парадамі і правіламі добрага тону!.. Што мне жаніцьба, кабеты, а нават і мікраскопы, батарэі ды электрычныя лямпы?.. Ашалею, або… прыпну чалавецтву крылы…
- А каб пан іх нават і прыпнуў, дык што?.. - запытаўся Вакульскі.
- Слава, якой не дасягнуў яшчэ аніводзін чалавек, - адказаў Ахоцкі. - Гэта мая жонка, гэта мая кабета… Бывай здаровы, пане, мушу ісці…
Ён паціснуў Вакульскаму руку, збег з пагорка і знік паміж дрэваў.
На Батанічны сад і на Лазенкі ўжо западаў змрок.
"Вар'ят ці геній?.. - прашаптаў Вакульскі, адчуваючы, што сам страціў раўнавагу. - А калі геній?.."
Ён падняўся і пайшоў у глыбіню саду сярод людзей, якія тут шпацыравалі. Яму здавалася, што над пагоркам, з якога ён уцёк, уздымаецца нейкая святая жудасць.
Па Батанічным садзе было не прайсці, на кожнай сцежцы - тлум наведнікаў, што рухаўся калонамі, кампаніямі ці, прынамсі, шэрагамі, а кожная лаўка ўгіналіся пад сціжмаю целаў. Вакульскаму перашкаджалі ісці, наступалі на ногі, штурхалі локцямі. Смех і людская гамана чуліся з усіх бакоў. Уздоўж алеі Уяздоўскае пад сцяною Бельведэрскага парку, пад агароджаю з боку шпіталя, на самых глухіх, нават непраходных сцежках - паўсюль было тлумна і весела. Чым большая цемра ахінала прыроду, тым больш раення і шуму рабілася сярод людзей.
"Ужо не хапае мне месца на свеце," - прашаптаў ён.
Перайшоў у Лазенкі і тут знайшоў трохі больш спакою. На небе заіскрылася некалькі зорак, з Алеі далятаў гоман натоўпу, ад става цягнула вільгаццю. Часам над галавою ў яго пралятаў шумны хрушч або ціха мільгаў кажан, у глыбіні парку жаласна ціўкаў нейкі птах, дарэмна зазываючы таварыша, па ставе далёка разносіўся плюскат вёслаў і смех маладых кабет.
Перад сабою ён заўважыў маладую пару, яны туліліся адзін да аднаго і шапталіся. Саступілі яму дарогу і схаваліся ў цень дрэваў. Яго ахапіла крыўда і жаданне пакпіць з іх.
"Вось яны, шчаслівыя закаханыя! - падумаў ён. - Шэпчуцца і ўцякаюць, як злодзеі… Добра ўпарадкаваны гэты свет, хіба не?.. Хацеў бы я ведаць, ці не было б лепш, каб валодаў ім Люцыфер?.. А каб заступіў мне дарогу які злачынца ды забіў мяне ў гэтым кутку?.."
І ён уяўляў сабе, які прыемны мусіць быць холад нажа, убітага ў гарачае ад запалення сэрца.
"На бяду, - уздыхнуў ён, - сёння ўжо няможна забіваць іншых, толькі сябе можна. Абы раз, і гатова. Ну!.."
Згадка пра гэткую надзейную магчымасць уцячы супакоіла яго. Паступова ён упадаў у нейкі ўрачысты настрой, здавалася яму, што надыходзіць момант, калі ён павінны падвесці рахунак сумлення або агульны баланс жыцця.
"Каб я быў найвышэйшым суддзёю, - думаў ён, - і ў мяне запыталіся, хто варты панны Ізабэлы: Ахоцкі ці Вакульскі, дык я мусіў бы прызнаць, што Ахоцкі… На васямнаццаць гадоў маладзейшы за мяне (васямнаццаць гадоў!..) і гэтакі прыгожы… У дваццаць восем гадоў скончыў два факультэты (я ў ягоным узросце толькі пачынаў вучыцца…) і ўжо зрабіў тры адкрыцці (я ніводнага!). І, апроч таго, гэта чаша, у якой выспявае вялікая ідэя… Дзіўная гэта штука: лятальная машына, але факт, што ён знайшоў геніяльную і адзіна магчымую зыходную кропку. Лятальная машына мусіць быць цяжэй, а не лягчэй, як балон, за паветра, бо ўсё, што ў сапраўднасці лятае, пачынаючы ад мухі і заканчваючы вялізным сцярвятнікам, цяжэй за паветра. У яго правільная зыходная пазіцыя і творчы розум, што ён даказаў, бадай, сваім мікраскопам і лямпаю, дык хто ж ведае, ці не атрымаецца ў яго збудаваць і лятальную машыну? А ў такім разе ён будзе больш значнаю для чалавецтва асобаю, чым Ньютан і Напалеон разам узятыя… І мне з ім спаборнічаць?.. А калі паўстане пытанне, хто з нас павінны адысці, ці ж буду я вагацца?.. Якое ж гэта пекла, сказаць сабе, што сваю нікчэмнасць я мушу ахвяраваць чалавеку, па-сутнасці, гэткаму ж, як і я, смяротнаму, падатнаму на хваробы і памылкі і, у дадатак, - гэткаму наіўнаму… Бо гэта яшчэ смаркач, чаго ён мне толькі не нагаварыў?.."
Дзіўнае супадзенне. Калі Вакульскі быў крамнікам у бакалейнай краме, ён марыў пра перпетуум мобіле, машыну, якая рухалася б сама сабою. Але калі ён трапіў у Падрыхтоўчую Школу і даведаўся, што гэткая машына - недарэчнасць, тады ягоным самым таемным і палкім жаданнем было знайсці спосаб кіравання балонамі. Тое, што для Вакульскага было толькі фантастычным ценем, які блукаў па фальшывых сцежках, у Ахоцкага прыняло ўжо форму практычнага пытання.
"Якое вераломства лёсу! - думаў ён з горыччу. - Двое людзей маюць амаль тыя самыя памкненні, толькі адзін нарадзіўся на васямнаццаць гадоў раней, а другі - пазней, адзін - у галечы, а другі - у дастатку, адзін не змог узбіцца на першы паверх ведаў, а другі лёгкім крокам прайшоў два паверхі… Яго не сапхнуць з дарогі палітычныя буры, як мяне, яму не перашкодзіць каханне, да якога ён ставіцца, як да забавы, у той час як для мяне - хто шэсць гадоў правёў у пустэчы - гэтае пачуцце з'яўляецца небам і збавеннем… Больш нават!.. Ну і ён трыумфуе нада мною ва ўсім, хоць у мяне, прынамсі, тыя самыя адчуванні, тая самая свядомасць сітуацыі, а працаваць мне давялося дакладна больш…"
Вакульскі добра ведаў людзей і часта параўноўваў сябе з імі. Але куды ён ні трапляў, кругом выглядаў крыху лепшым за іншых. Ці як крамнік, які праводзіў ночы над кніжкаю, ці як студэнт, які праз нэндзу ішоў да ведаў, ці як жаўнер пад дажджом куляў, ці як выгнаннік, які ў засыпанай снегам халупе займаўся навукаю - заўсёды ў яго душы была ідэя, што сягала на некалькі гадоў наперад. Іншыя жылі з дня на дзень, дзеля свайго страўніка або кішэні.
І вось ён спаткаў чалавека, вышэйшага за сябе, вар'ята, які хоча будаваць лятальныя машыны!..
"А ў мяне сёння ці няма ідэі, на якую працую ўжо год: займеў капітал, дапамагаю людзям і прымушаю іх шанаваць сябе?.."
"Так, але каханне - гэта асабістае пачуццё, усе заслугі, якія яму спадарожнічаюць, падобныя да рыб, падхопленых вірам марскога цыклону. Каб на свеце знікла адна кабета, а ў табе - памяць пра яе, чым бы ты стаў?.. Звычайным капіталістам, які ад нуды гуляе ў карты ў рэсурсе. А тым часам Ахоцкі мае ідэю, якая заўсёды будзе цягнуць яго наперад, хіба што розум яго прытупіцца…"
"Добра, а калі ён нічога не зробіць і замест таго, каб збудаваць лятальную машыну, трапіць у вар'ятню?.. А я тым часам, насамрэч, нешта зраблю. Мікраскоп, батарэя ці нават электрычная лямпа, пэўна, не больш значаць, чым сотні людзей, якім я забяспечваю існаванне. Дык адкуль жа ўва мне гэтая ультрахрысціянская пакора?.. Хто што зробіць - яшчэ невядома. Я ўжо сёння чалавек дзеяння, а ён жыве марамі… Пачакайма з год…"
Год! Вакульскі здрыгануўся. Яму здалося, што ў канцы шляху, названага годам, ён бачыць бяздонную прорву, якая ўсё зацягвае ў сябе, але застаецца пустая…
"Дык нішто… нішто!.."
Інстынктыўна ён агледзеўся навокал. Быў у глыбіні лазенкаўскага парку, на нейкай сцежцы, да якое не далятаў водгалас вуліцы. Нават у верхавінах вялізных дрэваў панавала цішыня.
- Якая цяпер гадзіна? - запытаў нечакана хрыплы голас.
- Гадзіна?..
Вакульскі правёў рукою па твары. Са змроку вынырнуў нейкі чалавек у лахманах.
- Калі ветліва пытаюць, дык ветліва трэба і адказваць, - сказаў чалавек і падышоў бліжэй.
- Забі мяне, дык сам убачыш, - адказаў Вакульскі.
Чалавек у лахманах адступіў. Злева ад сцежкі відаць было некалькі людскіх ценяў.
- Дурні! - закрычаў Вакульскі, ідучы наперад. - У мяне залаты гадзіннік і пару соцень рублёў гатоўкаю… Бараніцца я не буду, ну!..
Цені схаваліся паміж дрэваў, а нехта сцішана прамовіў:
- Гэткія, хай на яго ліха, узыходзяць там, дзе іх не сеялі…
- Быдла!.. Баязліўцы!.. - крычаў Вакульскі ў нейкай беспрытомнасці.
У адказ затупалі ногі ўцекачоў.
Вакульскі сабраўся з думкамі.
"Дзе гэта я?.. Але, у Лазенках, толькі ў якім месцы?.. Трэба ісці ў другі бок…"
Ён павярнуў некалькі разоў і ўжо сам не ведаў, куды ідзе. Сэрца раптам закалацілася, халодны пот выступіў на лбе; першы раз у жыцці ён баяўся ночы і таго, што заблукаў…
Некалькі хвілін ён бег невядома куды, задыхаючыся, дзікія думкі віравалі ў яго галаве. Нарэшце злева ён убачыў мур, а далей - будынак.
"Ага, аранжарэя…"
Потым ён дайшоў да нейкага мастка, спыніўся і, абапёршыся на парэнчы, думаў:
"Дык да чаго я дайшоў?.. Небяспечны супернік… разладжаныя нервы… Здаецца, што ўжо сёння я мог напісаць апошні акт гэтае камедыі!.."
Простая сцежка давяла яго да става, а потым да лазенкаўскага палацу. Праз дваццаць хвілін ён быў на алеі Уяздоўскай і сеў у брычку, якая праязджала побач, а праз чвэрць гадзіны быў ужо ва ўласнай кватэры.
Пабачыўшы ліхтарні і вулічны рух, ён павесялеў, нават усміхнуўся і прашаптаў:
"Што ж гэта за фантазіі?.. Нейкі Ахоцкі… самазабойства!.. Ах, дурата… Прынамсі, я трапіў да арыстакратыі, а што будзе далей, пабачым…"
Калі ён увайшоў у кабінет, слуга падаў яму ліст, які на яго ўласнай паперы напісала пані Мэлітан.
- Тая пані была тут два ражы, - сказаў надзейны слуга. - Раж а пятай, другі раж а вошмай…
XII. ВАНДРОЎКІ ПА ЧУЖЫХ СПРАВАХ
Вакульскі павольна адкрываў ліст пані Мэлітан, прыгадваючы нядаўнія падзеі. Яму здавалася, што ў неасветленым кутку кабінета ён яшчэ бачыць цёмны гушчар парку, цені галадранцаў, якія заступілі яму дарогу, а потым пагорак за студняй, дзе Ахоцкі дзяліўся з ім сваімі задумамі. Але варта было скіраваць позірк на святло, як імглістыя вобразы зніклі. Ён бачыў лямпу з зялёным абажурам, стос папер, бронзавыя фігуркі на стале, і яму пачынала здавацца, што Ахоцкі са сваімі лятальнымі машынамі і яго ўласная роспач былі толькі сном.
"Які ён геній? - казаў сабе Вакульскі. - Звычайны фантазёр!.. І панна Ізабэла гэткая самая кабета, як іншыя… Выйдзе за мяне - добра, не выйдзе - дык, прынамсі, не памру."
Ён разгарнуў ліст і чытаў:
"Пане! Важная навіна: праз некалькі дзён прададуць камяніцу Ленцкіх, і адзіным пакупніком будзе баранеса Кшэшоўска, іх кузінка і непрыяцелька. Я дакладна ведаю, што яна заплаціць за дом не больш за шэсцьдзясят тысяч рублёў, і ў такім выпадку частка пасагу панны Ізабэлы ў суме трыццаці тысяч рублёў прападзе. Момант вельмі зручны, бо панна Ізабэла мусіць абіраць паміж галечаю і шлюбам з маршалкам, дык яна згодзіцца на кожную іншую камбінацыю. Спадзяюся, што гэтым разам не змарнуеш, Пан, магчымасць, як вэксалі Ленцкага, якія падраў на маіх вачах. Памятай, пан, кабетам гэтак падабаецца, каб іх сціскалі ў абдымках, што дзеля ўзмацнення эфекту трэба іх часам прытаптаць нагамі. Чым хутчэй, пан, гэта зробіш, тым больш пэўнасці, што яна цябе пакахае. Памятай, пан!..
Зрэшты, можаш, пан, справіць Бэле невялікую прыемнасць. Барон Кшэшоўскі вымушаны быў прадаць уласнай жонцы сваю любімую кабылу, якая днямі будзе ўдзельнічаць у скачках і на якую ён вельмі разлічваў. Наколькі мне вядома, Бэла была б шчыра рада, каб ні ў барона, ні ў яго жонкі не было гэтае кабылы ў дзень скачак. Барону было б сорамна, што ён прадаў кабылу, а баранеса моцна пашкадавала б, каб кабыла ў выпадку перамогі прынесла даход некаму іншаму. Вельмі далікатная справа гэтыя велікасвецкія інтрыгі, але паспрабуй, пан, іх выкарыстаць. Магчымасць ёсць, бо, наколькі я чула, нейкі Марушэвіч, прыяцель абаіх Кшэшоўскіх, збіраецца прапанаваць пану купіць гэту кабылу. Памятай, пан, кабеты робяцца нявольніцамі толькі тых, хто здолее іх моцна трымаць і дагаджаць іх капрызам.
Сапраўды, пачынаю верыць, што нарадзіўся пан пад шчасліваю зоркаю. Са шчырай прыхільнасцю.
А. М."
Вакульскі глыбока ўздыхнуў: абедзве навіны былі важныя. Ён другі раз перачытаў ліст, дзівячыся шорсткаму стылю пані Мэлітан і ўсміхаючыся з заўвагаў, якія яна рабіла пра свой пол. Моцна трымаць людзей ці акалічнасці - гэта было ў натуры Вакульскага, усё і ўсіх хапаў бы ён за карак, за выключэннем панны Ізабэлы. Яна адна была істотаю, якой ён хацеў пакінуць поўную свабоду ў дачыненні да сябе, калі не панаванне.
Міжвольна ён зірнуў убок: слуга стаяў у дзвярах.
- Ідзі спаць, - загадаў яму.
- Жараж пайду, толькі быў тут яшчэ пан, - адказаў слуга.
- Які пан?
- Пакінуў віжытку, ляжыць на стале.
На стале ляжала візітка Марушэвіча.
- Ага!.. Што ж гэты пан казаў?
- Ён нібы, каб што, дык нічога не кажаў. Толькі пытаўся: калі пан бывае дома? А я скажаў: а дзявятай рана, і тады ён скажаў, што прыйдзе жаўтра а дзясятай, на хвіліну, хіба.
- Добра. Дабранач.
- Падаю ў ногі, будзе пан ласкавы.
Слуга выйшаў, Вакульскі адчуваў сябе цалкам ацверазелым. Ахоцкі і лятальныя машыны здрабнелі ў яго вачах. З'явілася гэткая ж энергія, як тады, калі ён ехаў у Балгарыю. Тады ён ехаў па грошы, а цяпер меў магчымасць патраціць частку дзеля панны Ізабэлы. Пяклі яго словы з ліста пані Мэлітан: "апынулася паміж галечаю і шлюбам з маршалкам…" Дык вось, ніколі не апынецца яна ў такім становішчы… А вызваліць яе не нейкі там Ахоцкі з дапамогаю сваёй машыны, а ён… Адчуваў у сабе такую моц, што каб столь з двума паверхамі над ім абрынулася ў гэтую хвіліну, дык ён, пэўна, утрымаў бы.
Ён дастаў са стала свой нататнік і пачаў лічыць:
"Скакавая кабыла - дробязь… Патрачу не больш за тысячу рублёў, з якіх частка, прынамсі, вернецца… Дом 60 000, пасаг панны Ізабэлы 30 000, разам 90 000 срэбраных рублёў. Нічога… Усяго траціна майго маёнтку… Як бы там ні было, а за дом мне вернецца 60 000 ці нават больш… Ну!.. Трэба ўгаварыць Ленцкага, каб тыя 30 000 даверыў мне, буду плаціць яму 5000 рублёў гадавых дывідэндаў… Хіба, хопіць ім? Каня аддам берэйтару, няхай зоймецца падрыхтоўкаю да скачак… А дзясятай будзе ў мяне Марушэвіч, аб адзінаццатай паеду да адваката… Грошы вазьму пад восем працэнтаў - 7200 рублёў гадавых, - і маю пэўных пятнаццаць працэнтаў… Ну і дом нешта прыносіць… А што скажуць нашыя супольнікі?.. Ат!.. Надта мяне гэта цікавіць! У мяне 45 000 рублёў гадавых, паменшае на 12 - 13 000 рублёў, застанецца 32 000 рублёў… Жонцы маёй нудзіцца не давядзецца… Цягам году пазбаўлюся гэтае камяніцы, хоць бы нават са стратаю 30 000 рублёў… Зрэшты, гэта не страта, гэта яе пасаг…"
Поўнач. Вакульскі пачаў распранацца. Пад уплывам ясна акрэсленае мэты яго напятыя нервы адпусціла. Ён патушыў святло, лёг і, гледзячы, як вецер калыша фіранкі ў адчыненым акне, заснуў каменным сном.
Устаў ён а сёмай раніцы гэткі бадзёры і радасны, што гэта не засталося па-за ўвагаю слугі, які пачаў сноўдацца па пакоі.
- Ты нешта хочаш? - запытаўся Вакульскі.
- Я - нічога. Хіба, калі пан мае ласку, стораж хоча, але не наважваецца прасіць, каб пан патурбаваўся патрымаць дзіця на хрост.
- А!.. А ён пытаўся ў мяне, ці трэба было мне яго дзіця?
- Не пытаўся, бо пан быў тады на вайне.
- Ну, добра. Буду ягоным кумам.
- Дык, можа, падараваў бы мне пан чапер штары шурдут, бо як жа я пайду на хрэсьбіны?
- Добра, вазьмі ўжо сурдут.
- А папраўка?..
- О, дурань, не назаляй мне… Загадай паправіць, толькі я не ведаю, што там папраўляць…
- Бо я хацеў бы, калі пан мае ласку, акшамітны каўнер.
- Прышый сабе аксамітны каўнер ды ідзі да д'ябла.
- Чалкам без патрэбы гневаецца пан, бо, прынамсі, гэта ж дзеля панскага гонару, не майго, - адказаў слуга і грукнуў дзвярыма, выходзячы.
Ён адчуваў, што ў пана надзвычай лагодны настрой.
Вакульскі апрануўся і з кубкам гарбаты сеў за рахункі. Пасля таго, як скончыў, напісаў дэпешу ў Маскву пра асігнацыі на сто тысяч рублёў і другую - да агента ў Вене, каб той прытрымаў некаторыя замовы.
На некалькі хвілін раней за дзясятую прыйшоў Марушэвіч. Малады чалавек выглядаў яшчэ больш зблажэлым і збянтэжаным, чым учора.
- З дазволу пана, - прамовіў Марушэвіч пасля некалькіх прывітальных слоў, - я адразу кладу карты на стол… У мяне ёсць арыгінальная прапанова…
- Гатовы выслухаць нават самую арыгінальную…
- Пані баранеса Кшэшоўская (я прыяцель баронскае пары), - працягваў выпетраны маладзён, - прагне прадаць скакавую кабылу. Я адразу падумаў, што пан пры ягоных сувязях, можа, хацеў бы мець такога каня… Ёсць вялікі шанец перамогі, бо, апроч яе, на скачках пабягуць толькі два жарабцы, яны значна слабей…
- Чаму ж пані баранеса сама не выстаўляе гэту кабылу?
- Яна?.. Яна да смерці ненавідзіць скачкі!
- Навошта ж яна купіла скакавую кабылу?
- З дзвюх прычын, - адказаў малады чалавек. - Спачатку барон, якому неабходныя былі грошы на сплату ганаровага доўгу, заявіў, што застрэліцца, калі не дабудзе васьмісот рублёў, нават і за сваю любімую кабылу, а па-другое, баранеса не жадае, каб яе муж браў удзел у скачках. Дык яна купіла кабылу, але бедачына аж захварэла ад сораму і роспачы і хацела б пазбыцца яе любым коштам.
- А менавіта?
- Восемсот рублёў, - адказаў малады чалавек і апусціў вочы.
- Дзе знаходзіцца конь?
- У манежы Мілера.
- А дакументы?
- Вось яны, - ужо весялей адказаў маладзён і дастаў пачак паперак з бакавое кішэні сурдута.
- Можам разлічыцца адразу? - запытаўся Вакульскі, праглядаючы паперы.
- Так.
- Пасля абеду пойдзем паглядзець каня?
- О, вядома…
- Няхай пан піша распіску, - сказаў Вакульскі і дастаў са стала грошы.
- На восемсот?.. Вядома!.. - казаў малады чалавек.
Ён схапіў паперу, пяро і пачаў пісаць. Вакульскі заўважыў, што ў маладзёна крыху дрыжаць рукі, і ён мяняецца з твару.
Распіска была напісана як належыць. Вакульскі паклаў восем сторублёвак і схаваў паперы. Праз хвіліну малады чалавек, па-ранейшаму збянтэжаны, пакінуў кабінет. А збягаючы па сходах, ён думаў:
"Я нягоднік, так, нягоднік… Але ж праз пару дзён я аддам бабе дзвесце рублёў і скажу, што далажыў іх Вакульскі, калі разгледзеў вартасці каня. Зрэшты, яны не сустракаюцца, ані барон з жонкаю, ані гэты… купчык з імі… Распіску загадаў напісаць… Бач ты яго! Адразу відаць гандляра і нуварыша… О! Страшна я пакараны за сваю легкадумнасць…"
Аб адзінаццатай Вакульскі выйшаў на вуліцу з намерам наведаць адваката.
Толькі ён дайшоў да брамы, як адразу тры рамізнікі, угледзеўшы светлае паліто і белы капялюш, адначасна рушылі коней. Адзін уехаў другому дышлем у брычку з адкрытым верхам, а трэці, які хацеў іх абмінуць, ледзь не скалечыў грузчыка, што валок цяжкую шафу. Усчаўся гармідар, заляскаталі пугі, засвісталі паліцыянты, збегліся разявакі і ў выніку двое самых гарачых рамізнікаў самі сябе на ўласных брычках павезлі ва ўчастак.
"Паганая прыкмета, - падумаў Вакульскі і раптам стукнуў сабе па лбу. - Добрая справа! Іду да адваката, каб той купіў мне дом, а сам не ведаю ані як той дом выглядае, ані дзе ён знаходзіцца".
Ён вярнуўся дадому і ў капелюшы на галаве ды з кійком пад пахаю пачаў гартаць каляндар. На шчасце, ён чуў, што дом Ленцкіх [128] знаходзіцца дзесьці ў ваколіцах Алеі Ерусалімскае, аднак мінула некалькі хвілін, пакуль ён знайшоў вуліцу і патрэбны нумар.
"Добра выглядаў бы я перад адвакатам! - думаў ён, спускаючыся сходамі. - Аднаго дня ўгаворваю людзей, каб яны даверылі мне свае капіталы, а ў наступны - купляю ката ў мяшку. Ясна, што адразу скампраметаваў бы або сябе, або… панну Ізабэлу".
Ён сеў у брычку, што праязджала побач, і загадаў павярнуць на Алею Ерусалімскую. На рагу вылез і пайшоў пешкі ў адну з папярочных вуліц.
Дзень быў пагодны, неба амаль без аблокаў, брук без пылу. Вокны ў дамах былі адчыненыя, некаторыя з іх якраз мылі. Свавольны вецер матляў спадніцы пакаёвак, і можна было заўважыць, што варшаўскай прыслузе лягчэй наважыцца памыць вокны на чацвёртым паверсе, чым уласныя ногі. Шмат з якіх памяшканняў чуліся гукі фартэп'яна, з многіх падворкаў - катрынкі або манатонныя зазыванні пясочнікаў, шчотачнікаў, старызнікаў ды ім падобных прадпрымальнікаў. Сям-там у браме пазяхаў вартаўнік у блакітнай кашулі, па сярэдзіне вуліцы бегалі сабакі, малыя дзеці бавіліся тым, што дзерлі кару з маладых каштанаў, у якіх яшчэ нават не пацямнела светла-зялёная лістота.
Наогул, вуліца выглядала чыстай, ціхай і вясёлай. У канцы яе віднеў нават край далягляду і купа дрэў, але той вясковы пейзаж, неўласцівы Варшаве, ужо пачалі закрываць рыштаванні і цагляная сцяна.
Ідучы па правым ходніку, Вакульскі заўважыў злева, амаль на сярэдзіне вуліцы, дом, надзвычай жоўтага колеру. У Варшаве надта шмат жоўтых дамоў, гэта, хіба, самы жоўты горад пад сонцам. Але гэтая камяніца выглядала яшчэ жаўцей за іншыя, і на выставе жоўтых рэчаў (якой мы некалі, пэўна, дачакаемся) атрымала б першую ўзнагароду.
Вакульскі падышоў бліжэй і пераканаўся, што не толькі ён звярнуў увагу на гэту незвычайную камяніцу, нават сабакі тут часцей, чым на нейкім іншым будынку, пакідалі свае візітоўкі.
"Ліха на яго! - шапнуў ён, - здаецца, гэта той самы дом…"
Гэта якраз і была камяніца Ленцкіх.
Ён пачаў разглядаць яе. Дом быў чатырохпавярховы, меў пару жалезных балконаў, і кожны паверх быў пабудаваны ў іншым стылі. Затое ў архітэктуры брамы панаваў толькі адзін матыў, а менавіта - веер. Верхняя частка мела форму раскладзенага веера, якім магла б абмахвацца дапатопная волатка, на абодвух створах брамы былі вялікія каваныя прастакутнікі, таксама ўпрыгожаныя па кутах да паловы адкрытымі веерамі. Але самым каштоўным упрыгожаннем брамы былі размешчаныя пасярэдзіне яе створаў дзве рэльефныя плешкі цвікоў, але гэткіх вялікіх, нібы імі брама была прыбітая да камяніцы, а камяніца да Варшавы.
Сапраўдным дзівам была падваротня з вышчарбленым насцілам, але затое з вельмі маляўнічымі пейзажамі на сценах. Было на ім гэтулькі ўзгоркаў, лясоў, скал і ручаін, што жыхары дома смела маглі не ездзіць на лецішчы.
Падворак, акружаны з усіх бакоў трохпавярховымі афіцынамі, выглядаў, як дно вялізнае студні, поўнай пахаў. На кожным рагу былі дзверы, а на адным - ажно двое дзвярэй, пад акном вартаўніка знаходзіўся сметнік і водаправодная калонка.
Вакульскі мімаходзь зазірнуў у шкляныя дзверы галоўнага ўвахода. Лесвіца, падобна, была вельмі брудная, затое побач была ніша, а ў ёй - німфа са збанком над галавою і з адбітым носам. Па тым, што збанок меў малінавую афарбоўку, твар німфы - жоўтую, грудзі - зялёную, а ногі - блакітную, можна было здагадацца: німфа стаіць насупраць акна з рознакаляровымі шыбкамі.
"Бач ты!.." - буркнуў сабе пад нос Вакульскі тонам, які не сведчыў пра надта моцнае захапленне.
У гэты момант з правае афіцыны выйшла прыгожая кабета з малою дзяўчынкаю.
- Калі ласка, мама, ці пойдзем мы ўжо ў парк? - запыталася дзіця.
- Не, дзіцятка. Зараз пойдзем у краму, а ў парк - пасля абеду, - адказала пані вельмі прыемным голасам.
Была гэта высокая шатэнка з шэрымі вачыма і правільнымі рысамі твару. Яны сустрэліся позіркамі з Вакульскім, і дама запунсавела.
"Дзе я бачыў яе?" - падумаў Вакульскі, выходзячы з брамы на вуліцу.
Дама азірнулася, але адразу адвярнулася, бо заўважыла, што ён глядзіць на яе.
"Так, - прыгадаў ён, - я бачыў яе ў красавіку ў касцёле, а пазней - у краме. Жэцкі нават спрабаваў звярнуць на яе маю ўвагу і казаў, што ў яе прыгожыя ногі. Сапраўды, ладныя".
Ён вярнуўся ў браму і пачаў чытаць спіс жыхароў.
"Што?! Баранеса Кшэшоўская на трэцім паверсе!.. Што, што?! Марушэвіч у левай афіцыне на другім?.. Цікавае супадзенне. Чацвёрты паверх - студэнты… Але хто ж гэта прыгажуня? Правая афіцына, другі паверх - Ядвіга Місевіч, пенсіянерка, і Гэлена Стаўская з дачушкаю. Відаць, яна".
Ён зайшоў на падворак і агледзеўся. Амаль усе вокны былі адчыненыя. У тыльнай афіцыне на доле была пральня, пад шыльдаю "парыжская", з чацвёртага паверха чуўся стукат шавецкага малатка, ніжэй, на карнізе, буркавала пара галубоў, а з трэцяга паверха тае ж афіцыны ўжо некалькі хвілін чуліся размераныя гукі фартэп'яна, і вісклівае сапрана выводзіла гаму:
- А!.. а!.. а!.. а!.. а!.. а!.. а!.. а!..
Высока ўгары, на чацвёртым паверсе, Вакульскі пачуў гучны мужчынскі бас:
- О! Яна зноў прыняла кусіну… [129] Ужо з яе саліцёр лезе… Марысю, хадзі да нас…
Адначасова з вакна на другім паверсе з крыкам высунулася галава кабеты:
- Марысю!.. Зараз жа вяртайся дадому… Марысю!..
"Слова даю, гэта і ёсць пані Кшэшоўская", - прашаптаў Вакульскі.
У гэты момант ён пачуў выразнае цурчанне: з чацвёртага паверха паліўся струмень вады, які трапіў на выхіленую галаву пані Кшэшоўскае, а потым паплыў па падворку.
- Марысю, хадзі да нас… - гукаў бас.
- Злыдні!.. - закрычала ў адказ пані Кшэшоўская, задзіраючы твар дагары.
Новы струмень вады лінуў з чацвёртага паверха і прымусіў яе змоўкнуць. Адначасова высунуўся малады чалавек з чорнаю шчацінаю на твары і, калі заўважыў, як адхіснулася пані Кшэшоўская, закрычаў прыгожым басам:
- Ах, гэта пані дабрадзейка!.. Моцна перапрашаю…
Адказам яму былі спазматычныя жаночыя рыданні з кватэры пані Кшэшоўскае.
- Вой, гора мне… Клянуся, той злыдзень нацкаваў на мяне гэтых шыбенікаў… Аддзячыў мне, што выцягнула яго з галечы!.. Што купіла яго каня!..
Тым часам на доле прачкі пралі бялізну, на чацвёртым паверсе шавец стукаў малатком, а на трэцім - гучала фартэп'яна і разносілася вісклівая гама:
- А!.. а!.. а!.. а!.. а!.. а!.. а!.. а!..
"Вясёлы дом, нічога не скажаш…", - прамармытаў Вакульскі, атрасаючы кроплі вады, якія трапілі яму на рукаў.
Ён выйшаў з падворка на вуліцу і яшчэ раз агледзеў нерухомасць, уладальнікам якое збіраўся стаць, потым павярнуў на Алею Ерусалімскую. Тут ён узяў рамізніка і паехаў да адваката.
У пачакальні адваката ён застаў пару жыдкоў у лапсердаках і старую кабеціну з хусткаю на галаве. Праз адчыненыя дзверы з левага боку відаць былі шафы, запоўненыя актамі, тры практыканты нешта хутка пісалі, і сядзела некалькі наведнікаў з вашэцяў [130] , з якіх у аднаго была фізіяномія крымінальніка, а ў астатніх - вельмі панылыя.
Стары лёкай з сівымі вусамі і недаверлівым позіркам зняў з Вакульскага паліто і запытаўся:
- У вяльможнага пана справа доўгая?
- Кароткая.
Ён правёў Вакульскага ў залу направа.
- Як адрэкамендаваць?
Вакульскі падаў візітоўку і застаўся адзін. Мэбля ў зале была абцягнутая аксамітам, як у вагонах першага класа, стаяла там некалькі аздобленых шафаў з кнігамі ў шыкоўных пераплётах, якія выглядалі, нібы іх ніхто не чытаў, а на стале ляжала некалькі ілюстраваных часопісаў і альбомаў, якія, здаецца, гарталі вельмі часта. У адным кутку залы стаяла гіпсавая скульптура багіні Феміды з масянжовымі вагамі і каленямі ў плямах.
- Пан мецэнат просіць!.. - прамовіў слуга праз прыадчыненыя дзверы.
У кабінеце славутага адваката мэбля была абцягнутая карычневаю скураю, на вокнах былі карычневыя заслоны, а на шпалерах - карычневыя ўзоры. Сам гаспадар быў апрануты ў карычневы сурдут і трымаў у руцэ вельмі доўгі чубук, які заканчваўся зверху бурштынам у фунт вагою ды з пёркам.
- Я быў упэўнены, што сёння шаноўны пан завітае да мяне, - сказаў адвакат, падсоўваючы Вакульскаму фатэль на колцах і папраўляючы нагою дыван, які крыху закасаўся. - Карацей кажучы, - працягваў ён, - мы можам разлічваць на нейкія трыста тысяч рублёў укладаў у нашай суполцы. А што неўзабаве пойдзем да натарыуса і што гатоўку збяром да апошняга гроша, дык тут пан можа разлічваць на мяне…
Усё гэта ён казаў, выразна вылучаючы больш важныя словы, паціскаючы Вакульскаму руку і скоса назіраючы за ім.
- А, так… суполка!.. - паўтарыў Вакульскі, сядаючы. - Гэта справа тых паноў, колькі яны збяруць гатоўкі.
- Ну, заўсёды капітал… - пачаў было адвакат.
- У мяне ён і без суполкі ёсць.
- Доказ даверу…
- Хопіць мне ўласнага.
Адвакат змоўк і паспешліва пачаў смактаць люльку.
- Маю просьбу да мецэната, - праз момант сказаў Вакульскі.
Адвакат утаропіўся ў яго, жадаючы адгадаць, што за просьба. Бо ад гэтага залежала манера слухаць. Аднак нічога пагрозлівага ён не ўгледзеў, і ягоная фізіяномія прыняла выраз сур'ёзнае, але сардэчнай зычлівасці.
- Я хачу купіць камяніцу, - працягваў Вакульскі.
- Ужо?.. - запытаўся мецэнат, падымаючы бровы і нахіляючы галаву. - Віншую, віншую… Гандлёвы дом нездарма называецца домам… Камяніца для купца, як стрэмя для вершніка: тады ён больш упэўнена пачуваецца. Гандаль, які не абапіраецца на гэткім рэальным фундаменце, якім з'яўляецца дом, гэта ўсяго толькі дробны гандаль. Пра якую ж камяніцу гаворка, калі ўжо пан ласкавы зрабіць мне гонар сваім даверам?
- Днямі павінен быць выстаўлены на аўкцыён дом пана Ленцкага…
- Я ведаю, - адказаў адвакат. - Сцены, наогул, трывалыя, сталярку варта было б паступова замяніць, паблізу парк… Баранеса Кшэшоўская дае не больш за шэсцьдзясят тысяч рублёў, канкурэнтаў, пэўна, не будзе, дык найдаражэй, за шэсцьдзясят тысяч рублёў і купім.
- А хоць і за дзевяноста тысяч, нават і больш, - удакладніў Вакульскі.
- Навошта?.. - аж падскочыў адвакат. - Баранеса за межы шасцідзесяці тысяч не выйдзе, дамы ніхто сёння не купляе… Зусім някепскі інтарэс…
- Мне ён будзе добры нават і за дзевяноста тысяч.
- Але лепш за шэсцьдзясят пяць тысяч…
- Я не хачу абіраць майго будучага супольніка.
- Супольніка?.. - выгукнуў адвакат. - Але ж шаноўны пан Ленцкі скончаны банкрут, толькі шкоды нарабіў бы пан, каб заплаціў яму некалькі лішніх тысяч рублёў. Я ведаю, як глядзіць на гэта ягоная сястра, графіня… Калі пан Ленцкі застанецца без гроша за душою, яго прыгожая дачка, якую мы ўсе любім, выйдзе за барона альбо за маршалка…
Вочы Вакульскага гэтак шалёна бліснулі, што адвакат змоўк. Ён глядзеў на яго і разважаў… Раптам стукнуў сябе па лбе.
- Шаноўны пан вырашыў аддаць дзевяноста тысяч рублёў за гэтую халупу?.. - спытаў ён.
- Так, - глуха адказаў Вакульскі.
- Ад дзевяноста адняць шэсцьдзясят… пасаг панны Ізабэлы… - прамармытаў адвакат. - Ага!..
Фізіяномія і ўся яго пастава змяніліся непазнавальна. Ён пыхнуў са свайго вялізнага бурштыну хмараю дыму, адкінуўся ў фатэлі і, жэстыкулюючы ў бок Вакульскага, пачаў гаварыць:
- Мы разумеем адзін аднаго, пане Вакульскі. Прызнаюся, што яшчэ пяць хвілін таму я падазраваў цябе сам не ведаю ў чым, бо намеры твае чыстыя. Але цяпер, павер мне, маеш ува мне толькі чалавека зычлівага і… саюзніка.
- Цяпер ужо я пана не разумею, - ціха прамовіў, апускаючы вочы, Вакульскі.
У адваката на твары выступіла густая чырвань. Ён пазваніў, увайшоў слуга.
- Нікога сюды не пускаць, пакуль я не паклічу, - загадаў ён таму.
- Слухаю пана мецэната, - адказаў пануры лёкай.
Яны зноў засталіся ўдваіх.
- Пане… Станіславе, - пачаў адвакат. - Пан ведае, што такое наша арыстакратыя і тыя, хто вакол яе круціцца?.. Гэта пара тысяч чалавек, якія смокчуць сілы з усяго краю, прагульваюць грошы за мяжою, прывозяць адтуль найгоршыя заганы, заражаюць імі здаровы яшчэ нібы сярэдні клас і самі гінуць без ратунку: эканамічна, фізічна і маральна. Каб прымусіць іх да працы, каб скрыжаваць з іншымі слаямі, дык можа… быў бы нейкі сэнс, бо гэта арганізмы больш субтыльныя за нашыя. Разумее пан… скрыжаваць, але… але не выкідаць на падтрымку іх па трыццаць тысяч рублёў. Вось у скрыжаванні я гатовы дапамагаць пану, а каб змарнаваць трыццаць тысяч, - не!..
- Я не разумею пана, - ціха адказаў Вакульскі.
- Разумееш, толькі не давяраеш мне. Гэта добрая якасць - недаверлівасць, дык лячыць ад яе пана я не буду. Толькі так табе скажу: Ленцкі-банкрут можа стаць… крэўным нават купца, а тым больш - купца-шляхціца. Але Ленцкі з трыццаццю тысячамі ў кішэні!..
- Пане мецэнаце, - спыніў яго Вакульскі, - ці згодзіцца пан ад майго імя ўдзельнічаць у аўкцыёне таго дому?
- Буду ўдзельнічаць, але звыш таго, што пані Кшэшоўская, дам не болей некалькіх тысяч. Прабач, пан Вакульскі, але сам сабе падымаць кошт я не буду.
- А калі знойдзецца трэці пакупнік?..
- Калі так, дык не пакіну яму шанцаў, каб дагадзіць панскаму капрызу…
Вакульскі падняўся.
- Дзякуй пану, - сказаў ён, - за шчырыя словы. Пан мае рацыю, але і я маю сваю рацыю… Грошы прынясу пану заўтра, а зараз - да пабачэння…
- Шкада мне пана, - адказаў адвакат, паціскаючы яму руку.
- Чаму ж гэта?
- Таму, пане, што той, хто жадае здабыць, мусіць перамагчы, прыціснуць праціўніка, а не карміць яго з уласнае спіжарні. Робіш памылку, якая цябе, хутчэй, адсуне, чым наблізіць да мэты.
- Памыляецца пан.
- Рамантык!.. Рамантык!.. - некалькі раз паўтарыў адвакат з усмешкаю.
Вакульскі выбег з дому адваката і загадаў рамізніку везці ў бок вуліцы Электаральнае. Ён быў раззлаваны, што адвакат адкрыў ягоную таямніцу і крытыкаваў ягоныя метады. Ясна, што калі хто хоча здабыць, дык мусіць прыціснуць праціўніка, але тут здабычаю мела быць панна Ізабэла!..
Выйшаў ён перад марнаю з выгляду крамкаю, над якою вісела чорная шыльды з жаўтлявым надпісам: "Кантора вэксаляў [131] і латарэі С. Шлянгбаўма".
Крама была адчыненая, за прылаўкам, абабітым бляхаю і аддзеленым ад публікі драцяною сеткаю, сядзеў стары сівабароды жыд з лысаю галавою і сівой барадою, нібы прылепленай да "Кур'ера".
- Дзень добры, пане Шлянгбаўм! - прывітаў яго Вакульскі.
Жыд падняў галаву і ссунуў акуляры з ілба на вочы.
- Ах, гэта пан дабрадзей?.. - адказаў ён, паціскаючы яму руку. - Што гэта, ужо і пану спатрэбіліся грошы?..
- Не, - адказаў Вакульскі, апускаючыся на плеценае крэсла перад прылаўкам. А з-за таго, што яму было ніякавата адразу тлумачыць, навошта ён прыйшоў, запытаўся:
- Што чуваць, пане Шлянгбаўм?
- Кепска! - адказаў стары. - Пачалі пераследаваць жыдоў. Можа, так і трэба. Калі нам будуць даваць выспятка, пляваць на нас і здзекавацца, дык можа тады апамятаюцца маладыя жыдкі, як мой Генрых, якія паапраналіся ў сурдуты ды не трымаюцца сваёй рэлігіі.
- Хто вас пераследуе?
- Пан хоча доказаў?.. - запытаўся жыд. - Мае пан доказ нават у гэтым "Кур'еры". Я некалі паслаў ім шараду. Пан разгадвае шарады?.. Паслаў такую:
Першае і другое - гэта жывёла з капытамі,
Першае і трэцяе - аздоба дамскае галавы,
Усё разам на вайне страшна гоніць,
Няхай Пан Бог ад гэтага бароніць.
Пан ведае, што гэта такое? Першае і другое - гэта ка-за, першае і трэцяе - гэта ко-кі, а ўсё разам - гэта ка-за-кі. І хоча пан ведаць, што яны мне адпісалі?.. Зараз…
Ён узяў "Кур'ер" і пачаў чытаць:
- "Адказы рэдакцыі. Пану В. В. Вялікая энцыклапедыя Аргельбранда"… Не тое… " Пану Матыльку. Фрак апранаецца"… Не тое… А, вось! " Пану С. Шлянгбаўму. Панская палітычная шарада непісьменная". Калі ласка, што тут палітычнага? Каб я напісаў шараду пра Дызраэлі або пра Бісмарка, гэта была б палітыка, а казакі, прынамсі, не палітыка, а войска.
- Але які ж у гэтым пераслед жыдоў? - спытаў Вакульскі.
- Зараз скажу. Пан сам мусіў бараніць ад пераследу майго Генрыха, я ўсё ведаю, хоць і не ён мне расказаў. А цяпер пра шараду. Калі я паўгода таму занёс маю шараду пану Шыманоўскаму, дык ён мне сказаў: "Пане Шлянгбаўм, мы гэтую шараду друкаваць не будзем, але я пану раю, няхай пан лепш шарады піша, чым працэнты бярэ". А я кажу: "Пане рэдактар, калі мне пан дасць столькі за шарады, колькі я маю з працэнтаў, дык я буду пісаць". А пан Шыманоўскі на гэта: "У нас, пане Шлянгбаўм, няма столькі грошай, каб за панскія шарады плаціць". Гэта сказаў сам Шыманоўскі, чуе пан? Ну, і яны мне сёння пішуць у "Кур'еры", што гэта палітычна і непісьменна!.. Яшчэ паўгода таму іншая гаворка была. А што сёння друкуюць газеты пра жыдкоў!..
Вакульскі, пакуль слухаў гісторыі пра пераслед жыдоў, узіраўся ў сцяну, на якой вісела латарэйная таблічка, і барабаніў пальцамі па прылаўку. Думкі яго былі занятыя нечым іншым, яго адольвалі сумненні.
- Па-ранейшаму займаешся шарадамі, пане Шлянгбаўм? - спытаў ён.
- Што я!.. - адказаў стары жыд. - Але ў мяне, пане, ёсць унучак, Генрыкаў сын, якому яшчэ толькі дзевяць гадоў, і няхай пан толькі паслухае, які ён мне на мінулым тыдні ліст прыслаў. "Дзядуля, - піша ён, той малы Міхась, - мне трэба такая рэч:
Першае значыць дол, другое - пярэчанне,
А ўсё разам - картовае адзенне.
А як дзядуля адгадае, - пісаў ён, Міхась, - дык няхай мне дзядуля прышле шэсць рублёў на гэтую картовую справу". Я расплакаўся, пане Вакульскі, калі прачытаў. Бо той першы - гэта спод, а пярэчанне - гэта ні, а ўсё разам - сподні. Я плакаў, пане Вакульскі, што такое мудрае дзіця з-за ўпартасці Генрыка ходзіць без портак. Але я яму адпісаў: "Мой даражэнькі, я вельмі задаволены, што ты навучыўся, як дзед, складаць шарады. А каб ты яшчэ навучыўся і ашчаднасці, дык я табе на тое картовае адзенне дасылаю толькі чатыры рублі. І калі ты будзеш добра вучыцца, я табе пасля вакацый спраўлю такую шараду:
Першае па-нямецку значыць вусны, другое - гадзіна.
Купляецца дзіцяці, калі яно ў гімназію паступае".
Гэта значыць mund-ur. Пан адразу здагадаўся, пане Вакульскі?
- Дык уся панская сям'я бавіцца шарадамі? - заўважыў Вакульскі.
- Не толькі мая, - адказаў Шлянгбаўм. - У нас, пане, у жыдоў нібы, калі моладзь збярэцца, дык яны не бавяцца, як у панства, аднымі танцамі, кампліментамі, уборамі ды рознымі дрындушкамі, але яны або лічаць нешта, або гартаюць вучоныя кніжкі ды адзін аднаму здаюць іспыт або разгадваюць шарады, рэбусы, шахматныя задачы. У нас няспынна заняты розум, і таму жыды маюць розум, і таму, няхай пан не абразіцца, яны ўвесь свет заваююць. У панства ўсё робіцца праз сардэчную гарачку і праз вайну, а ў нас толькі розумам ды цярплівасцю.
Апошнія словы ўразілі Вакульскага. Ён жа якраз здабываў панну Ізабэлу розумам і цярплівасцю… Крыху лягчэй стала яму на сэрцы, ён перастаў вагацца і раптам сказаў:
- У мяне ёсць да пана просьба, пане Шлянгбаўм.
- Панская просьба для мяне азначае загад, пане Вакульскі.
- Я хачу купіць дом Ленцкага…
- Ведаю яго, ён пойдзе за шэсцьдзясят з нечым тысяч рублёў.
- Я хачу, каб ён пайшоў за дзевяноста тысяч, і мне трэба нехта, хто б падымаў цану на аўкцыёне да гэтае сумы.
Жыд вырачыў вочы.
- Як?.. Пан хоча заплаціць на трыццаць тысяч рублёў даражэй? - запытаўся ён.
- Так.
- Перапрашаю, але я не разумею. Бо каб гэта дом самога пана прадавалі, а Ленцкі хацеў яго купіць, тады пан меў бы інтарэс падбіваць цану. Але як пан купляе, дык пан мае інтарэс зніжаць цану…
- Маю інтарэс заплаціць даражэй.
Стары патрос галавою і праз момант загаварыў:
- Каб я пана не ведаў, дык падумаў бы, што пан робіць кепскі інтарэс, але я пана ведаю, дык я сабе думаю, што пан робіць… дзіўны інтарэс. Пан не толькі закопвае ў муры гатоўку і траціць на тым з дзесяць працэнтаў штогод, але яшчэ хоча пан заплаціць на трыццаць тысяч рублёў больш… Пане Вакульскі, - дадаў ён, беручы яго за руку, - не рабі, пан, гэткае бязглуздзіцы. Я пана прашу… Стары Шлянгбаўм пана просіць…
- Павер, пан, што мне гэта акупіцца…
Жыд раптам стукнуў сабе пальцам у лоб. Бліснулі ў яго вочы і зубы белыя, як перлы.
- Ха-ха!.. - зарагатаў ён. - Ну, які я ўжо стары, што адразу не сцяміў… Пан пану Ленцкаму дасць трыццаць тысяч рублёў… а той пану паспрыяе, можа, на сто тысяч рублёў… Git!.. [132] Я пану дам ліцытанта, які за пятнаццаць рублікаў падаб'е кошт дому. Вельмі прыстойны пан, католік, толькі яму нельга даваць vadium [133] у рукі… Я пану дам яшчэ шляхетных кабет, што таксама за дзесяць рублікаў будуць падбіваць… Я магу даць яшчэ пару жыдкоў, па пяць рублікаў… Зладзім такі аўкцыён, што пан можа заплаціць за той дом хоць сто пяцьдзясят тысяч і ніхто не здагадаецца, у чым тут справа…
Вакульскаму было трохі прыкра.
- У любым выпадку справа павінна застацца паміж намі, - сказаў ён.
- Пане Вакульскі, - адказаў жыд урачыста, - я думаю, што пану не трэба было гэтага казаць. Панскі сакрэт - гэта мой сакрэт. Пан заступіўся за майго Генрычка, пан не пераследуе жыдоў…
Яны развіталіся і Вакульскі вярнуўся дадому. Там ён застаў ужо Марушэвіча, з якім паехаў у райтшуле [134] , каб агледзець купленую кабылу.
Райтшуле складалася з двух злучаных паміж сабою будынкаў, якія разам утваралі нешта кшталту кукарды. У круглай частцы знаходзіўся манеж, у простакутнай - стайні.
Калі Вакульскі з Марушэвічам увайшлі, там якраз адбываўся ўрок верхавое язды. Чацвёра паноў і адна дама ездзілі цугам уздоўж сцен манежу, а пасярэдзіне стаяў дырэктар - мужчына з тварам вайскоўца, у сіняй куртцы, белых штанах у абцяжку і высокіх ботах са шпорамі. Быў гэта пан Мілер, ён камандаваў вершнікамі, дапамагаючы сабе доўгаю пугаю, якою час ад часу падсцёбваў каня за кепскія манеўры, але ж крывіўся пры гэтым вершнік. Вакульскі мімаходзь заўважыў, што адзін з паноў, які ездзіў без страмён, трымаючы правую руку за спінаю, мае міну круцяля, другі - ніяк не можа ўладкавацца паміж шыяю ды крупам каня, а чацвёрты выглядае так, нібы гатовы злезці і ніколі ў жыцці не практыкавацца больш у выездцы. Толькі дама ў амазонцы ездзіла смела і ўпэўнена, што Вакульскага навяло на думку, быццам няма на свеце для кабеты пазіцыі нязручнай або небяспечнай.
Марушэвіч пазнаёміў свайго спадарожніка з дырэктарам.
- Я ўжо чакаў паноў і гатовы служыць. Пане Шульц…
Прыбег пан Шульц, малады бландзін, таксама апрануты ў сінюю куртку і яшчэ больш высокія боты і цесныя штаны. З вайсковым паклонам ён узяў у рукі сімвал дырэктарскае ўлады, і Вакульскаму давялося пераканацца, што Шульц, нягледзячы на свой малады век, больш энергічна валодае бічом, чым сам дырэктар. Бо другі пан ажно сыкнуў, а чацвёрты пачаў нежартоўную сварку.
- Пан, - звярнуўся дырэктар да Вакульскага, - я прымаю кабылу барона з усім неабходным: сёдламі, гунькамі і гэтак далей?..
- Вядома.
- У такім выпадку пан мне павінны шэсцьдзясят рублёў за стайню, за якую мне пан Кшэшоўскі не заплаціў.
- Няма выйсця.
Яны ўвайшлі ў стойла, светлае, як пакой, нават аздобленае дыванамі, не надта, праўда, каштоўнымі. Яслі былі новыя і поўныя, драбіна таксама, на доле ляжала свежая салома. Але пільнае дырэктарскае вока заўважыла нейкую неахайнасць, бо ён крыкнуў:
- Што ж гэта за парадкі такія, пане Ксавэры, сто пар д'яблаў!.. Ці ў панскай спальні гэтаксама кансервуюцца падобныя рэчы?
Другі памочнік дырэктара паказаўся толькі на момант. Ён зазірнуў, знік і з калідора закрычаў:
- Войцэх!.. Сто тысяч д'яблаў… Зараз жа прыбяры, бо ўсё гэта я загадаю пакласці табе на стол…
- Стафан! Халера… - пачуўся трэці голас і брыдкаслоўе, - Калі ты мне хоць раз яшчэ, сабачае насенне, у гэткім выглядзе стайню пакінеш, дык я загадаю табе пазбіраць усё зубамі…
Адначасова пачулася некалькі тупых удараў, нібы кагосьці схапілі ды выцялі галавою аб сцяну. Праз акно стайні Вакульскі ўбачыў дзецюка з металічнымі гузікамі на куртцы, які выскачыў на падворак па мятлу і, шукаючы яе, мімаходзь даў у лоб разяватаму жыдку. Як прыродніку Вакульскаму цікава было назіраць гэту новую форму закону захавання энергіі, дзе гнеў дырэктара гэткім своеасаблівым шляхам абрынуўся ажно на істоту, што знаходзілася па-за райштуле.
Тым часам дырэктар загадаў вывесці кабылу на калідор. Гэта была прыгожая жывёліна на тонкіх ножках, з малою галоўкаю і вачыма, якія глядзелі дасціпна і жвава. Кабылка на хаду павярнулася да Вакульскага і абнюхала яго, фыркаючы, нібы бачыла ў ім гаспадара.
- Ужо прызнала пана, - сказаў дырэктар. - Няхай пан дасць ёй цукру… Прыгожая кабыла!..
Кажучы гэта, ён дастаў з кішэні кавалак бруднае субстанцыі, якая патыхала тытунём. Вакульскі даў гэта кабыле, яна без вагання ўзяла.
- Іду ў заклад на пяцьдзясят рублёў, што яна выйграе!.. - прапанаваў дырэктар. - Згодны, пан?
- Вядома, - адказаў Вакульскі.
- Выйграе абавязкова. Я дам дасканалага жакея, і сам навучу яго, як весці. Але каб яна заставалася ў барона Кшэшоўскага, дык няхай мяне пярун заб'е, прывалаклася б яна трэцяю да фінішу. Зрэшты, я нават не трымаў бы яе ў стайні…
- Дырэктар яшчэ не можа супакоіцца, - далікатна ўсміхнуўся Марушэвіч.
- Супакоіцца!.. - выгукнуў дырэктар, чырванеючы ад злосці. - Ну, няхай пан Вакульскі мяркуе, ці магу я падтрымліваць стасункі з чалавекам, які расказвае пра мяне, што я прадаў у Любельску каня з колерам!.. [135] Гэткія рэчы не забываюцца, - крычаў ён усё гучней, - не забываюцца, пане Марушэвіч! І каб граф не залагодзіў скандал, пан Кшэшоўскі меў бы сёння кулю ў сцягне… Я прадаў каня, што меў колер!.. Каб нават давялося ад сябе дакласці сто рублёў, кабыла выйграе… Нават, каб здохла… Пераканаецца пан барон… Конь меў колер!.. Га-га-га! - дэманічна зарагатаў дырэктар.
Пасля агледзін кабылы панове пайшлі ў канцылярыю, дзе Вакульскі разлічыўся, прысягаючы сабе ніколі не гаварыць ні пра якога каня, што ў таго колер. Развітваючыся, ён запытаўся:
- Ці згадзіўся б пан дырэктар выставіць гэтую кабылу на скачкі ананімна?
- Будзе зроблена.
- Але…
- О! Няхай пан не хвалюецца, - адказаў дырэктар, паціскаючы яму руку. - Для джэнтльмена сціпласць - галоўная рыса. Спадзяюся, што і пан Марушэвіч…
- О!.. - пацвердзіў Марушэвіч і гэтак затрос галавою ды рукамі, што ў захаванні таямніцы, пахаванай у яго грудзях, нельга было сумнявацца.
Вяртаючыся паўз манеж, Вакульскі зноў пачуў, як стрэліла пуга, пасля чаго чацвёрты пан зноў пачаў сварку з намеснікам дырэктара.
- Гэта нахабства, мой пане!.. - крычаў чацвёрты. - Адзежына на мне трэсне…
- Вытрымае, - флегматычна адказаў пан Шульц, шчоўкаючы пугаю ў бок другога пана.
Вакульскі выйшаў з райтшуле.
Калі ён ужо развітаўся з Марушэвічам і сеў у брычку, яму ў галаву прыйшла нечаканая думка:
"Калі гэта кабыла выйграе, дык панна Ізабэла пакахае мяне…"
І ён раптам павярнуў назад. Яшчэ хвіліну таму абыякавая яму жывёліна стала сімпатычнаю і цікаваю.
Уваходзячы другі раз у стайню, ён зноў пачуў характэрны гук удару чалавечае галавы аб сцяну. І якраз з суседняга стойла выскачыў моцна зачырванелы стаенны хлопец Стафан з валасамі, закручанымі ў гэтакі віхор, нібы толькі што з іх нехта дастаў руку, і адразу за ім паказаўся фурман Войцэх, які выціраў аб куртку нібы запэцканыя пальцы. Вакульскі даў старэйшаму тры рублі, а малодшаму - рубель і абяцаў ім у будучым прэмію, абы кабыла была добра дагледжаная.
- Буду яе, пане, даглядаць лепш, чым уласную жонку, - паабяцаў Войцэх з нізкім паклонам. - Але і стары, здаецца, яе не пакрыўдзіць… На скачках, пане, заблішчыць кабылка, як шкельца…
Вакульскі ўвайшоў у стойла і з чвэрць гадзіны аглядаў кабылу. Непакоіла яго далікатнасць яе ножак, і ён сам уздрыгваў, калі бачыў дрыжыкі, што прабягалі па яе аксамітнай скуры, бо баяўся, што яна можа захварэць. Потым ён абняў яе за шыю, а калі тая паклала яму на плячо сваю галаву, пацалаваў яе і прашаптаў:
- Каб ты толькі ведала, што ад цябе залежыць!.. Каб толькі ведала…
З таго часу па некалькі разоў на дзень ён ездзіў у манеж, карміў кабылу цукрам і песціў яе. Ён адчуваў, што ў ягоным цвярозым розуме пачало ўкараняцца нейкае цемрашальства. Добраю прыкметаю ён лічыў, калі кабыла радасна вітала яго. Але калі была сумная, трывога ціснула яму сэрца. Дык ужо па дарозе да манежу ён казаў сабе: "Калі заспею яе вясёлаю, дык мяне панна Ізабэла пакахае".
Часам абуджаўся ў ім голас розуму, тады апаноўвала яго злосць і пагарда да самога сябе.
"Як жа так? - думаў ён. - Ці маё жыццё мусіць залежаць ад капрызу аднае кабеты?.. Ці не знайду я сотні іншых?.. Хіба ж пані Мэлітан не прапаноўвала пазнаёміць мяне з трыма ці чатырма гэткімі ж прыгожымі?.. Зрэшты, да д'ябла, мушу апрытомнець!.."
Але замест таго, каб апрытомнець, ён усё больш траціў разважлівасць. У хвіліны прасвятлення яму здавалася, што на зямлі засталіся яшчэ, хіба, чарадзеі, і што адзін з іх пракляў яго. Тады ён трывожна казаў сабе:
"Я ўжо не такі, як быў… Я раблюся нейкім іншым чалавекам… Здаецца, нехта падмяніў мне душу!.."
Часам ізноў гучаў у ім голас прыродніка і псіхолага:
"Вось, - шаптаў яму гэты голас аднекуль з глыбінь мозгу, - вось як помсціць прырода за гвалт над яе законамі. Змоладу грэбаваў ты сэрцам, кпіў з кахання, прадаўся мужам старой кабеце, а цяпер - маеш!.. За доўгія гады зэканомлены капітал пачуццяў вяртаецца табе з працэнтамі…"
"Добра, - думаў ён, - але ў такім выпадку я мусіў бы стаць распуснікам, чаму ж думаю толькі пра яе адну?"
"Ліха яго ведае, - адказваў апанент. - Можа, менавіта гэтая кабета найлепш пасуе табе. Можа, сапраўды, як кажа легенда [136] , душы вашы стваралі некалі - вякі таму - адзінае цэлае?.."
"Дык і яна мусіла б мяне кахаць… - казаў сабе Вакульскі. А потым дадаваў: - Калі кабыла выйграе на скачках, будзе гэта знакам, што панна Ізабэла мяне пакахае… Ах! Стары дурань, вар'ят, да чаго ты дайшоў?.."
За некалькі дзён перад скачкамі прыйшоў да яго з візітам граф-англічанін, з якім яны пазнаёміліся падчас сесіі ў князя.
Пасля звыклага прывітання наструнены граф сеў на крэсла і сказаў:
- Я з візітам і па справе - тэк!.. Ці можна?..
- Да паслуг графа.
- Барон Кшэшоўскі, - працягваў граф, - кабылу якога набыў пан, зрэшты, зусім законна - тэк - асмельваецца ласкава прасіць пана, каб пан яе саступіў. Кошт не мае значэння… Барон нарабіў шмат закладаў… Прапануе тысячу дзвесце рублёў.
У Вакульскага выступіў халодны пот: каб ён прадаў кабылу, у панны Ізабэлы магла б з'явіцца пагарда да яго.
- А калі і ў мяне ёсць надзеі на гэту кабылу, пане граф?.. - адказаў ён.
- У такім выпадку мае пан слушнае першынства, тэк, - працадзіў граф.
- Значыць, пытанне вырашанае, - сказаў Вакульскі з паклонам.
- Ці тэк?.. Мне вельмі шкада барона, але ў пана большыя правы.
Ён устаў з крэсла, як аўтамат на спружынах, і пасля развітання дадаў:
- Калі ж да натарыуса, дарагі пане, з нашаю суполкаю?.. Я паразважаў і далучаюся з пяццюдзесяццю тысячамі рублёў… Тэк!
- Гэта ўжо залежыць ад паноў.
- Вельмі б мне хацелася бачыць гэты край квітнеючым і таму, пане Вакульскі, мае пан маю прыхільнасць і пашану, тэк, нягледзячы на клопаты, якія робіць пан барону. Тэк, я быў пэўны, што пан саступіць яму каня…
- Не магу…
- Разумею пана, - згадзіўся граф. - Шляхціц, хоць бы і ў скуры прамыслоўца, вылазіць з яе пры кожнай нагодзе. Дык прашу прабачыць мне маю смеласць, пан ёсць перадусім шляхціцам, ды яшчэ ў англійскім выданні, якім кожны з нас быць павінны.
Пасля моцнага поціску рукі ён выйшаў. Вакульскі прызнаў у душы, што гэты арыгінал, які ўдае марыянетку, валодае шмат якімі станоўчымі якасцямі.
"Так, - падумаў ён, - з гэтымі панамі больш прыемна мець справу, чым з купцамі. Яны сапраўды злепленыя з іншае гліны…"
А потым ён дадаў:
"Чаго дзівіцца, што панна Ізабэла пагарджае гэтакім, як я, калі яна выхавалася сярод такіх, як яны… Ну, але што яны робяць на свеце і дзеля свету?.. Шануюць людзей, якія могуць даць пятнаццаць працэнтаў з іх капіталу… Гэта яшчэ не заслуга".
"Да ліха! - прамармытаў ён і шчоўкнуў пальцамі. - Адкуль жа ім вядома, што я купіў кабылу?.. Ад пані Кшэшоўскае за пасярэдніцтвам Марушэвіча… Зрэшты, я сам занадта часта бываю ў манежы, мяне там ведаюць усе слугі… Гэх! Пачынаю ўжо рабіць глупствы, раблюся неасцярожны… Адразу не падабаўся мне гэты Марушэвіч…"
XIII. ВЕЛІКАСВЕЦКІЯ ЗАБАВЫ
Нарэшце надышоў дзень скачак, пагодны, але не гарачы, якраз такі, як трэба. Вакульскі быў на нагах ужо а пятай рана і адразу ж паехаў праведаць сваю кабылу. Яна прыняла яго досыць абыякава, але была ў парадку, а пан Мілер поўны аптымізму.
- Што, - рагатаў ён, торгаючы Вакульскага за плячо. - Загарэўся пан, га?.. Абудзіўся ў пану спартсмен!.. Мы, пане, увесь час скачак у гарачцы жывем. Наш заклад пра пяцьдзясят рублёў трывае, га?.. Яны ўжо нібы ў мяне ў кішэні, мог бы пан зараз жа мне іх аддаць.
- Аддам з найвялікшым задавальненнем, - адказаў Вакульскі, а сам думаў: "Ці выйграе кабыла?.. Ці панна Ізабэла пакахае мяне?.. Ці не здарыцца чаго?.. А калі кабыла зломіць нагу?.."
Ранішнія гадзіны цягнуліся, нібы запрэжаныя валамі. Вакульскі на хвілінку ўсяго завітаў у краму, не змог з'есці абед, потым пайшоў у Саскі парк, несупынна думаючы: ці кабыла выйграе і ці панна Ізабэла яго пакахае?.. Аднак ён перамог сябе і выехаў з дому толькі а пятай.
У алеі Уяздоўскай было ўжо гэтак цесна ад калясак і брычак, што месцамі даводзілася рухацца вельмі павольна, а пры рагатцы ўтварыўся сапраўдны затор, і яму давялося чакаць з чвэрць гадзіны, пакутуючы ад нецярплівасці, пакуль нарэшце каляска не выехала на Макатоўскія палі.
На павароце Вакульскі выхіліўся і праз смугу жаўтаватага пылу, які густа асядаў яму на твар і на вопратку, пачаў аглядаць поле скачак. Пляц падаваўся яму сёння бясконцым і непрыемным, нібы над ім лунаў прывід няпэўнасці. Далёка перад сабою ён бачыў доўгі шнур людзей, што стаялі паўколам, якое пастаянна абрастала новымі грамадкамі.
Нарэшце, ён дабраўся да месца і зноў прайшло з дзесяць хвілін, пакуль слуга вярнуўся з касы з білетам. Каляску акружыў натоўп бясплатных гледачоў, і Вакульскаму здавалася, што ў шматгалосай гамане ўсе размовы толькі пра яго кабылу і кпіны з купца, які бавіцца скачкамі.
Нарэшце каляску прапусцілі ў сярэдзіну кола. Вакульскі саскочыў на зямлю і пашыбаваў да свае кабылы, стараючыся ўдаваць абыякавага гледача.
Пасля доўгіх пошукаў ён знайшоў яе на сярэдзіне поля для скачак, а пры ёй паноў Мілера і Шульца, а таксама жакея з тоўстаю цыгараю ў зубах, у жоўтай з блакітным шапцы і ў паліто, накінутым на плечы. Кабыла яго на вялізным полі сярод незлічонага тлуму падалася яму гэткаю малою і лядашчаю, што ў роспачы ён хацеў ужо ўсё кінуць і вярнуцца дадому. Але фізіяноміі паноў Мілера і Шульца яснелі надзеяй.
- Нарэшце пан тут! - загаманіў дырэктар манежа і паказаў вачыма на жакея. - Пазнаёмлю паноў. Пан Юнг, славуты ў краі жакей. Пан Вакульскі.
Жакей прыклаў два пальцы да жоўта-блакітнае шапкі, дастаў другой рукою з роту цыгару і цыркнуў праз зубы слінаю.
Вакульскі падумаў, што такога худога і нізкарослага чалавечка ён яшчэ ніколі ў жыцці не бачыў. А сам пры гэтым заўважыў, што жакей аглядае яго як каня - ад ілба да пятаў, ды гэтак сукае нагамі, нібы намерваецца сесці і праехаць на ім.
- Хай пан пацвердзіць, пане Юнг, ці ж мы не выйграем? - запытаўся дырэктар.
- Вох! - адказаў жакей.
- Тыя два кані някепскія, але наша кабыла знакамітая, - працягваў дырэктар.
- Вох! - паўтарыў жакей.
Вакульскі адвёў яго ў бок і сказаў:
- Калі выйграем, буду пану вінны пяцьдзясят рублёў звыш дамоўленага.
- Вох! - адказаў жакей, уважліва зірнуў на Вакульскага і дадаў: - Пан - чыстакроўны спартсмен, але пан яшчэ ў гарачцы. Праз год будзе пан спакайней.
Ён зноў цыркнуў слінаю на даўжыню каня і пайшоў у бок трыбуны, а Вакульскі, пасля таго як развітаўся з панамі Мілерам ды Шульцам і папесціў кабылу, вярнуўся да свае каляскі.
Цяпер ён пачаў шукаць панну Ізабэлу.
Ён прайшоў уздоўж доўгага ланцуга калясак, прыглядаючыся да коней, да слуг, заглядаючы пад парасоны дам, але панны Ізабэлы не ўбачыў.
"Можа, не прыедзе," - падумаў ён, і здалося яму, што ўвесь гэты пляц, поўны людзей, западае разам з ім пад зямлю. Нашто было выкідаць гэтулькі грошай, калі яе тут не будзе! А можа, пані Мэлітан, старая інтрыганка, падманула яго разам з Марушэвічам?..
Ён падняўся на прыступкі, што вялі на трыбуну суддзяў, і пачаў азірацца навокал. Дарэмна. Калі спускаўся, загарадзілі яму дарогу двое паноў, яны стаялі спінамі, і адзін з іх, высокі, з характэрнымі рысамі спартсмена, узрушана гаварыў другому:
- За дзесяць гадоў я па вушы начытаўся, як бэсцяць нас за збытак, і хацеў быў ужо выправіцца ды прадаць стайню. Тым часам бачу, што чалавек, які ўчора дарабіўся маёнтку, сёння выстаўляе каня на скачкі… І нашы маралісты, калі атрымаецца, зробяць тое самае?.. Дык вось, я таксама не выпраўлюся, не прадам стайню, не…
Яго таварыш, які раптам заўважыў Вакульскага, крануў прамоўцу, і той спыніўся на паўслове. Карыстаючыся момантам, Вакульскі хацеў іх абмінуць, але высокі пан затрымаў яго.
- Перапрашаю, - крануў ён свой капялюш, - што я дазволіў сабе рабіць гэткія заўвагі… Я - Ужасіньскі…
- З прыемнасцю слухаў іх, - адказаў з усмешкаю Вакульскі, - бо ў душы я кажу сабе тое самае. Зрэшты, я ўдзельнічаю ў скачках першы і апошні раз у жыцці.
Яны з высокім спартсменам падалі адзін аднаму рукі, і той, калі Вакульскі ўжо адышоў на пару крокаў, буркнуў:
- Хвацкі мужык…
Вакульскі, нарэшце, купіў праграму і з пачуццём нейкага сораму прачытаў, што ў трэцім забегу ўдзельнічае кабыла Султанка ад Аліма і Клары, якая належыць Х. Х. Скача на ёй жакей Юнг у жоўтай куртцы з блакітнымі рукавамі. Узнагарода - трыста рублёў, а калі конь выйграе, ён на месцы будзе прададзены.
"З глузду з'ехаў", - прамармытаў Вакульскі, накіроўваючыся ў бок галерэі. Ён спадзяваўся, што панна Ізабэла там, і ўжо намерваўся адразу ж вярнуцца дадому, калі яе там не знойдзе.
Апанавалі яго чорныя думкі. Кабеты падаваліся яму брыдкімі, іх каляровыя строі дзівачнымі, іх какецтва жахлівым. Мужчыны былі няўклюднымі, натоўп прастацкі, музыка вісклівая. Пакуль ён падымаўся на галерэю, было яму гідка ад рыпення прыступак і парэпаных сцен з бруднымі падцёкамі ад дажджу. Знаёмыя яму кланяліся, кабеты яму ўсміхаліся, і ўсе кругом шапталі: "Зірні, зірні!.." Але ён ні на што не зважаў. Спыніўся ён на самым версе галерэі і па-над стракатым шумным натоўпам узіраўся праз ларнетку на дарогу, ажно да рагаткі, бачачы толькі хмары жоўтага пылу.
"Што гэтая галерэя робіць цэлы год?" - думаў ён. І яму здалося, што на спарахнелых лавах засядаюць тут кожную ноч усе памерлыя банкруты, поўныя раскаяння какоткі, розныя лайдакі ды прайдзісветы, якіх выгналі нават з пекла, і пры смутным бляску зорак назіраюць яны за скачкамі шкілетаў тых коней, што паздыхалі на гэтых бегавых дарожках. Здавалася яму, што ён у гэту хвіліну нават бачыць перад сабою збуцвелыя строі і чуе прытхласць.
Абудзілі яго воклічы натоўпу, званок і апладысменты… Гэта скончыўся першы заезд. Раптам ён кінуў позірк на дарогу і ўбачыў, як за агароджу заязджае карэта графіні, у якой была сама графіня побач са старшынёвай, а спераду - пан Ленцкі з дачкою.
Вакульскі сам не заўважыў, як ён збег з галерэі і як увайшоў у кола. Некага ён штурхануў, нехта пытаўся ў яго пра білет… Ён імкнуўся наперад і адразу наскочыў на карэту. Лёкай графіні пакланіўся яму з козлаў, а пан Ленцкі выгукнуў:
- Вось і пан Вакульскі!..
Вакульскі прывітаўся з панямі. Старшынёва са значэннем сціснула яго руку, а пан Ленцкі спытаў:
- Ці сапраўды пане Станіславе купіў кабылу Кшэшоўскага?
- Так.
- Ну, ведаеш, забаўна ты паддзеў яго і маёй дачцэ справіў неспадзяванку.
Панна Ізабэла з усмешкаю павярнулася да яго:
- Я пайшла з цёткаю ў заклад, - сказала яна, - што барон не ўтрымае свае кабылы да скачак, і выйграла, а другі раз паспрачалася з пані старшынёвай, што кабыла выйграе…
Вакульскі абышоў карэту і наблізіўся да панны Ізабэлы, якая працягвала:
- Насамрэч, мы прыехалі толькі на гэты заезд: пані старшынёва і я. Бо цётка ўдае, што яе злуюць скачкі… Ах, пане, павінны пан выйграць…
- Калі пані пажадае, выйграю, - адказаў Вакульскі, пазіраючы на яе з захапленнем…
Ніколі яна не здавалася яму такой прыгожай, як зараз, у гэтым сваім парыве. Ён нават не марыць не мог, каб яна гэтак ласкава размаўляла з ім.
Ён паглядзеў на прысутных. Старшынёва была вясёлая, графіня ўсміхалася, пан Ленцкі ззяў. Лёкай графіні на козлах ішоў у заклад з фурманам, што Вакульскі выйграе. Навокал віравала радасць і весялосць. Радаваўся натоўп, галерэя, каляскі. Кабеты ў рознакаляровых строях былі прыгожыя, як кветкі, і жвавыя, як птушкі. Музыкі гралі фальшыва, але хвацка, коні іржалі, спартсмены спрачаліся, гандляры расхвальвалі сваё піва, апельсіны і пернікі. Радавалася сонца, неба і зямля, а ў Вакульскага з'явілася гэткае дзіўнае адчуванне, што ўсіх і ўсё ён хацеў бы схапіць у абдымкі.
Адбыўся другі заезд, музыка зноў зайграла. Вакульскі пабег да трыбуны, а спаткаўшы Юнга, які з сядлом пад пахаю якраз вяртаўся з вагаў, ціха сказаў яму:
- Пане Юнг, мусім выйграць… Сто рублёў звыш умовы… Нават калі кабыла здохне…
- Вох!.. - прастагнаў жакей, гледзячы на яго з выразам суровага здзіўлення.
Вакульскі загадаў, каб яго каляска пад'ехла бліжэй да графіні, і вярнуўся да паняў. Уразіла яго, што каля іх нікога не было. Маршалак і барон, праўда, наблізіліся да іх каляскі, але, холадна прынятыя паннай Ізабэлай, хутка адышлі. Толькі маладыя людзі кланяліся здалёк і не затрымліваліся.
"Разумею, - падумаў Вакульскі. - Астудзіла іх пыл навіна пра аўкцыён дома. А цяпер, - звярнуўся ён у думках да панны Ізабэлы і пазіраючы на яе, - пераканайся сама, хто насамрэч цябе кахае, а не твой маёнтак".
Зазванілі на трэці забег. Панна Ленцкая паднялася з сядзення, а на твары ў яе выступіла чырвань.
Паблізу ад яе з мінаю знуджанага чалавека праехаў Юнг на Султанцы.
- Будзь спрытнаю! Ты - красуня!.. - крыкнула ёй панна Ізабэла.
Вакульскі ўскочыў у сваёй калясцы і адкрыў ларнетку. Ён гэтак засяродзіўся на заездзе, што на момант нават выпусціў з віду панну Ізабэлу. Секунды расцягваліся яму ў гадзіны, здавалася, што ён злучаны з трыма коньмі, што рыхтаваліся да старту, і што кожны іх нязначны рух ён адчувае ўсім целам. Яму здавалася, што яго кабыла недастаткова гарачая, што Юнг занадта нядбалы. Да яго даляталі абрыўкі размоваў:
- Юнг возьме…
- Але… Зірні, пан, на таго гнядога…
- Даў бы дзесяць рублёў, каб Вакульскі выйграў… Заткнуў бы графаў за пояс…
- Кшэшоўскі ашалеў бы…
Званок. Тры коні з месца рушылі ў галоп.
- Юнг першы…
- Нічога…
- Ужо прайшлі паварот…
- Першы паварот, а гняды ўжо за ім…
- Другі… Зноў вымкнуўся…
- Але гняды ідзе…
- Пунсовая куртка ззаду…
- Трэці паварот… Але ж Юнг на іх не зважае…
- Гняды даганяе…
- Гляньце!.. Гляньце!.. Пунсовы пераганяе гнядога…
- Гняды апошні… Прайграў пан…
- Пунсовы пераганяе Юнга…
- Не дагоніць, ужо пасылае каня…
- Але… Але… Брава, Юнг!.. Брава, Вакульскі!.. Кабыла бяжыць, як вада!.. Брава!..
- Брава!.. Брава!..
Званок. Юнг выйграў. Высокі спартсмен узяў кабылу за аброць, падвёў да трыбуны суддзяў і загукаў:
- Султанка!.. Жакей Юнг!.. Гаспадар ананім…
- Які ананім?!. Вакульскі… Брава, Вакульскі!.. - выбухнуў натоўп.
- Гаспадар пан Вакульскі! - паўтарыў высокі спартсмен і адправіў каня на аўкцыён.
Натоўп з шалёным энтузіязмам вітаў Вакульскага. Аніводзін забег яшчэ гэтак не ўзрушаў гледачоў, яны цешыліся, што варшаўскі купец пабіў двух графоў.
У гэты момант прыбег высокі спартсмен.
- Пане Вакульскі, - сказаў ён, - вось грошы. Трыста рублёў - узнагарода, а восемсот - за кабылу, якую я купіў…
Вакульскі з пачкам банкнотаў павярнуўся да панны Ізабэлы:
- Ці дазволіць пані, каб я ў яе рукі склаў гэтае ахвяраванне на прытулак?
Панна Ізабэла прыняла пачак з усмешкаю і мілым позіркам…
Тут нехта штурхануў Вакульскага. Гэта быў барон Кшэшоўскі. Зялёны ад злосці ён падышоў да каляскі і па-французску звярнуўся да панны Ізабэлы:
- Цешуся, кузінка, што твае паклоннікі трыумфуюць… Прыкра мне толькі, што за мой кошт… Вітаю паняў! - дадаў ён, кланяючыся графіні і старшынёвай.
Твар графіні спахмурнеў, пан Ленцкі збянтэжыўся, панна Ленцкая пабляднела. Барон нярвова паправіў пенснэ, якое спадала ў яго з носа, і працягваў, не зводзячы вачэй з панны Ізабэлы:
- Гэтак… Мне асабліва шанцуе на аматараў кузінкі…
- Бароне, - з перасцярогаю звярнулася да яго старшынёва.
- Я ж нічога кепскага… Кажу толькі, што мне шанцуе на…
Вакульскі, які стаяў ззаду, таргануў яго за плячо.
- На адно слова, пане, - сказаў ён.
- Ах, гэта пан, - адказаў барон, узіраючыся ў яго.
Яны адышлі ў бок.
- Пан мяне штурхануў, пане бароне…
- Вельмі перапрашаю…
- Мне гэтага недастаткова…
- Ці не сатысфакцыі пан хоча? - запытаўся барон.
- Менавіта.
- У такім выпадку, я да паслугаў, - сказаў барон, шукаючы візітоўку. - Ах, халера! Не ўзяў з сабою візітовак… Можа, пан мае нататнік з алоўкам?..
Вакульскі падаў яму візітоўку і нататнік, у якім барон напісаў свой адрас і прозвішча, не прамінуўшы зрабіць росчырк.
- Мне будзе прыемна, - дадаў ён, кланяючыся Вакульскаму, - разлічыцца за маю Султанку.
- Пастараюся задаволіць пана барона.
Яны абмяняліся самымі ветлівымі паклонамі і разышліся.
- Сапраўды, скандал! - прамовіў засмучаны пан Ленцкі, які бачыў гэты абмен ветлівасці.
Разгневаная графіня загадала ехаць дадому, не чакаючы сканчэння скачак. Вакульскі ледзьве паспеў вярнуцца да каляскі і развітацца з дамамі. Да таго, як коні рушылі, панна Ізабэла выхілілася і, падаючы Вакульскаму канцы пальцаў, ціха прамовіла:
- Merci, monseur…
Вакульскі аслупянеў ад радасці. Ён застаўся яшчэ на адзін забег, нічога не бачачы навокал, а ў перапынку з'ехаў.
Проста са скачак Вакульскі паехаў да Шумана.
Доктар сядзеў каля адчыненага акна ў падраным шлафроку на ваце і ўносіў папраўкі ў трыццацістаронкавую этнаграфічную брашурку, на напісанне якое спатрэбіліся тысячы назіранняў і чатыры гады жыцця. Гэта было даследаванне пра колер і форму валасоў насельнікаў Польскага Каралеўства. Вучоны доктар уголас сцвярджаў, што гэтая праца разыдзецца не больш чым у некалькіх дзясятках экземпляраў, але паціху загадаў надрукаваць чатыры тысячы асобнікаў і быў упэўнены ў другім выданні.
Апроч кпінаў над сваім улюбёным заняткам і нараканняў, што ён нікога не цікавіць, у глыбіні душы Шуман быў перакананы, што ў цывілізаваным свеце няма чалавека, які б у найвышэйшай ступені не быў зацікаўлены пытаннем колеру валасоў і таго, як даўжыня суадносіцца таўшчынёю. Менавіта ў гэтую хвіліну ён вырашаў, ці не варта было б напачатку даследавання напісаць афарызм: "Пакажы мне свае валасы, і я скажу, хто ты".
Калі Вакульскі ўвайшоў да яго ў пакой і, стомлены, упаў на канапу, доктар пачаў пра набалелае:
- Што за прафаны гэтыя карэктары… У мяне тут некалькі сотняў лічбаў з трыма знакамі пасля коскі, і ўяві сабе, у палове з іх - памылкі… Яны думаюць, што нейкая тысячная або нават сотая частка міліметра нічога не значыць, і не ведаюць, дылетанты, што якраз там самае галоўнае. Хай мяне д'яблы, каб у Польшчы было магчыма калі не адкрыццё, дык хоць друкаванне лагарыфмічных табліц. Добры паляк пацее ўжо пры другім знаку пасля коскі, пры пятым у яго пачынаецца гарачка, а сёмы забівае яго, нібы апаплексічны ўдар… А што ў цябе чуваць?
- Маю двубой, - адказаў Вакульскі.
Доктар ускочыў з крэсла і гэтак хутка падбег да канапы, што полы шлафрока разляцеліся ў бакі і зрабілі яго падобным на кажана.
- Што?.. Двубой?.. - крыкнуў ён, і вочы яго бліснулі. - І можа, ты думаеш, што я пайду з табою ў ролі лекара?.. Буду глядзець, як двое дурняў страляюць адзін аднаму ў лоб, і, можа, давядзецца яшчэ каторага перавязваць?.. І не падумаю ўмешвацца ў гэтае блазнаванне!.. - крычаў ён, хапаючыся за галаву. - Зрэшты, я не хірург і ўжо даўно не займаюся медыцынаю…
- Дык і не будзеш ты лекарам, будзеш секундантам.
- А… Гэта іншая справа, - адказаў доктар спакойна. - З кім жа?..
- З баронам Кшэшоўскім.
- Добра страляе! - буркнуў доктар. - З-за чаго?
- Штурхануў мяне на скачках.
- На скач… а што ты рабіў на скачках?
- Выстаўляў каня і нават атрымаў прыз.
Шуман стукнуў сябе па патыліцы і раптам падняў павекі Вакульскага ды пачаў пільна вывучаць яго вочы.
- Думаеш, я звар'яцеў? - запытаўся Вакульскі.
- Яшчэ не. Гэта жарт ці сур'ёзна? - удакладніў ён праз момант.
- Зусім сур'ёзна. Не жадаю ніякае згоды і прашу пра самыя жорсткія ўмовы.
Доктар вярнуўся да свайго стала, сеў, абапёр галаву на рукі, падумаў і сказаў:
- Спадніца, так?.. Нават пеўні б'юцца толькі…
- Шуман… сцеражыся!.. - глухім голасам перасцярог яго Вакульскі, выпростваючыся на канапе.
Доктар зноў уважліва на яго паглядзеў.
- Дык вось ужо як... - прамармытаў ён. - Добра. Буду тваім секундантам. Маеш растаўчы галаву, растаўчы пры мне, можа, змагу дапамагчы нечым…
- Прышлю зараз табе Жэцкага, - сказаў Вакульскі, паціскаючы яму руку.
Ад доктара ён пайшоў у сваю краму, хутка перамовіўся з панам Ігнацы, вярнуўся дадому і паклаўся спаць раней за дзясятую. Яго ільвіная натура патрабавала моцных уражанняў, толькі тады яго душа, што пакутавала ад жарсці, знаходзіла раўнавагу.
На другі дзень а пятай пасля абеду Жэцкі з Шуманам ужо ехалі да графа-англічаніна, які быў секундантам Кшэшоўскага. Абодва прыяцелі Вакульскага дарогаю маўчалі, азваўся раз толькі пан Ігнацы:
- І што доктар наконт гэтага?..
- Тое, што ўжо казаў, - буркнуў Шуман. - Набліжаемся да пятае дзеі. Гэта або канец энергічнага чалавека, або пачатак цэлага шэрагу недарэчнасцяў…
- Найгоршых, бо палітычных, - удакладніў Жэцкі.
Доктар паціснуў плячыма і адвярнуўся. Пан Ігнацы з яго вечнаю палітыкаю падаваўся яму невыносным.
Граф-англічанін чакаў іх у таварыстве іншага джэнтльмена, які не адрываў позірку ад аблокаў за акном і праз кожныя некалькі хвілін з цяжкасцю стараўся нібы нешта пракаўтнуць. Выраз твару яго быў няўважлівы, а ў сапраўднасці ён быў адметным чалавекам - паляўнічым на ільвоў і знаўцам егіпецкае старажытнасці.
Сярод кабінета графа-англічаніна стаяў стол, накрыты зялёным сукном, і вакол яго - чатыры крэслы з высокімі спінкамі, на стале ляжалі чатыры аркушы паперы, чатыры алоўкі, два пяры і чарніліца, гэткая вялікая, быццам прызначаная на бясконцыя паседжанні.
Калі ўсе паселі, граф пачаў казаць:
- Калі ласка, панове, - сказаў ён, - барон Кшэшоўскі прызнае, што мог штурхануць пана Вакульскага, бо ён быў усхваляваны, тэк. У выніку чаго, па нашым патрабаванні…
Тут граф зірнуў на свайго таварыша, які з урачыстаю мінаю нешта пракаўтнуў.
- Па нашым патрабаванні, - працягваў граф, - барон гатовы… перапрасіць нават у пісьмовай форме пана Вакульскага, якога мы ўсе шануем, тэк… Што вы наконт гэтага, панове?
- У нас няма паўнамоцтваў рабіць якія б там ні было крокі да замірэння, - адказаў Жэцкі, у якім азваўся былы венгерскі афіцэр.
Вучоны-егіптолаг вырачыў вочы і пракаўтнуў два разы запар.
На твары графа мільганула здзіўленне, але ён адразу ж апанаваў яго і прамовіў сухім і ветлівым тонам:
- У такім выпадку паслухаем, якія будуць умовы.
- Няхай панове маюць ласку іх паведаміць, - сказаў Жэцкі.
- О, вельмі просім паноў, - сказаў граф.
Жэцкі адкашляўся.
- У такім выпадку насмелюся прапанаваць… Праціўнікі становяцца за дваццаць пяць крокаў адзін ад аднаго, робяць па пяць крокаў наперад…
- Тэк.
- Пісталеты наразныя з мушкамі… Стрэлы да першае крыві… - скончыў Жэцкі цішэй.
- Тэк.
- Час - заўтра раніцай, калі гэта магчыма…
- Тэк.
Жэцкі пакланіўся, не падымаючыся з крэсла. Граф узяў аркуш паперы і пры агульным маўчанні напісаў пратакол, які Шуман адразу перапісаў. Абодва дакументы былі падпісаныя, і праз няпоўныя тры чвэрці гадзіны справа вырашаная. Секунданты Вакульскага развіталіся з гаспадаром і яго таварышам, які зноў засяродзіўся на разглядванні аблокаў.
Ужо на вуліцы Жэцкі звярнуўся да Шумана:
- Вельмі прыемныя гэтыя людзі з арыстакратыі…
- Хай іх д'яблы возьмуць!.. Няхай вас усіх д'яблы возьмуць з вашымі бязглуздымі забабонамі!.. - крычаў доктар, махаючы кулаком.
Вечарам пан Ігнацы падрыхтаваў пісталеты і зайшоў да Вакульскага. Той быў адзін і піў гарбату. Жэцкі наліў сабе і сказаў:
- Бачыш, Стасю, гэта людзі з вялікім гонарам. Барон, а ён, як ты ведаеш, вельмі безуважны, гатовы прынесці табе свае прабачэнні…
- Ніякіх прабачэнняў.
Жэцкі змоўк. Ён піў гарбату і паціраў лоб. Пасля доўгае паўзы ён прамовіў:
- Вядома, ты паклапаціўся пра справы… на выпадак…
- Нічога са мною не здарыцца, - гнеўна адказаў Вакульскі.
Пан Ігнацы пасядзеў яшчэ з чвэрць гадзіны моўчкі. Гарбата была нясмачная яму, галава балела. Ён дапіў шклянку, зірнуў на гадзіннік і выйшаў з пакоя прыяцеля са словамі:
- Заўтра выязджаем а палове на сёмую раніцы.
- Добра.
Калі пан Ігнацы пайшоў, Вакульскі сеў да стала, напісаў на аркушы для лістоў некалькі радкоў і паклаў у канверт з адрасам Жэцкага. Здавалася яму, што ён усё яшчэ чуе непрыемны голас барона: "Цешуся, кузінка, што трыумфуюць твае паклоннікі… Прыкра мне толькі, што за мой кошт…"
А куды б ён ні зірнуў, паўсюль бачыў прыгожы твар панны Ізабэлы, пунсовы ад сораму.
У сэрцы яго кіпела глухое шаленства. Ён адчуваў, што рукі яго робяцца як жалезныя брускі, а цела набірае гэткае неверагоднае цвёрдасці, што, хіба, няма такое кулі, якая б не адскочыла ад яго. Мільганула яму ў галаве слова "смерць", і ён усміхнуўся. Ён ведаў, што смерць не нападае на адважных, яна толькі становіцца насупраць іх, як злы сабака, і глядзіць зялёнымі вачыма: ці не змружаць яны павекі.
У тую ноч, як, зрэшты, і ў кожную іншую, барон гуляў у карты. Марушэвіч таксама быў у клубе і нагадваў яму пра двубой і а першай, і а другой, каб той ішоў спаць, бо раніцаю яго разбудзяць а сёмай. Безуважны барон адказваў: "Зараз! Зараз!..", але прасядзеў ажно да трэцяе, пакуль адзін з яго партнёраў не заявіў:
- Баста, бароне! Паспі хоць пару гадзін, бо будуць трэсціся рукі і спудлуеш.
Гэтыя словы, а яшчэ больш тое, што партнёры выйшлі з-за століка, ацверазілі барона. Ён вярнуўся з клуба дадому і загадаў свайму камердынеру Канстанты абудзіць яго а сёмай рана.
- Ясны пан, пэўна, робіць нейкае глупства!.. - буркнуў абражаны слуга. - Што яшчэ такое?.. - пытаўся ён, злосна распранаючы барона.
- А, блазан! - абурыўся барон. - Ты мяркуеш, што я буду табе нешта тлумачыць? У мяне двубой, ясна?.. Бо мне гэтак хочацца. А дзясятай раніцы буду страляцца з нейкім шаўцом ці цырульнікам, зразумеў?.. Можа, ты мне забароніш?..
- А няхай ясны пан страляецца нават са старым д'яблам! - адказаў Канстанты. - Толькі хацеў бы я ведаць, хто па вэксалях яснага пана заплаціць? А за кватэру… на гаспадарку?.. З-за таго, што ясны пане кожны квартал мае цікаўнасць да Павонзак, гаспадар насылае на нас натарыусаў, і я баюся, каб нам з голаду не памерці… Добрая служба!..
- Пайшоў прэч!.. - закрычаў барон і, схапіўшы чаравік, шпурнуў яго ў камердынера, які адскочыў. Чаравік трапіў у сцяну і ледзьве не зваліў бронзавую фігурку Сабескага.
Паквітаўшыся з адданым слугою, барон лёг у ложак і задумаўся пра сваё гаротнае становішча.
"Дажыўся! - уздыхаў ён. - Каб мець двубой з купчыкам! Калі я яго падстрэлю, дык буду, як той паляўнічы, што выйшаў на мядзведзя, а забіў селяніну цельную карову. Калі ён мяне падстрэліць, атрымаецца, нібы мяне перацягнуў пугаю фурман брычкі. Калі абодва спудлуем… Не, мусім жа страляцца да крыві. Хай мяне затопчуць, а лепш бы перапрасіць таго асла, нават у канцылярыі натарыуса, апрануўшы на гэту ўрачыстасць фрак і белы гальштук. Ах, подлы ліберальны час!.. Мой бацька загадаў бы гэткага зуха наставіць на розум на сваёй псярні, а я мушу даваць яму сатысфакцыю, нібы сам цынамонам гандлюю… Хай бы ўжо і прыйшла тая дурная сацыяльная рэвалюцыя, якая вынішчыць або нас, або лібералаў…"
Ён пачаў засынаць, і яму мроілася, што Вакульскі яго забіў. Ён бачыў, як ягоны труп два пасыльныя нясуць у кватэру жонкі, як жонка млее і кідаецца яму на акрываўленыя грудзі… Як яна выплачвае ўсе яго даўгі, асігнуе тысячы рублёў на пахаванне і… як ён паўстае з мёртвых ды забірае тыя тысячы рублёў сабе на дробныя выдаткі…
Шчаслівая ўсмешка зайграла на змарнелым твары барона, і ён заснуў, як дзіця.
А сёмай ледзьве дабудзіліся яго Канстанты з Марушэвічам. Барон ніяк не хацеў уставаць, а мармытаў, што лепш няхай яго заб'юць і зняславяць, чым ён падымецца гэтак рана. Толькі від графіна з халоднай вадою вярнуў яго ў прытомнасць. Барон ускочыў з ложка, выцяў Канстанты, насварыўся на Марушэвіча і пакляўся ў душы, што Вакульскага заб'е.
Але калі ўжо апрануты ён выйшаў на вуліцу, дзе было цудоўнае надвор'е, і калі прыйшло яму ў галаву, што бачыць світанак, нянавісць да Вакульскага аслабла, і ён пастанавіў толькі прастрэліць таму нагу.
"Ага!.. - думаў ён. - Стрэлю, а ён будзе кульгаць да канца жыцця і расказваць: гэту смяротную рану я атрымаў у двубоі з баронам Кшэшоўскім!.. Дажыўся… Што яны нарабілі, каханыя мае секунданты?.. Калі ўжо нейкі купчык гвалтам хоча страляць у мяне, дык хай страляе, прынамсі, як я іду на шпацыр, а не на двубоі… Жахлівае становішча!.. Уяўляю сабе, як мая дарагая жонка будзе апавядаць, што я б'юся з купцамі…"
Пад'ехалі каляскі. У адну сеў барон з графам-англічанінам, у другую - маўклівы егіптолаг з пісталетамі і хірургам. Рушылі ў бок Бялянаў, а праз некалькі хвілін паімчаў за імі лёкай барона, Канстанты, у брычцы. Адданы слуга лаяўся на чым свет стаіць і кляўся, што ўдвая заплаціць яму пан за гэту прагулку. Быў ён, аднак, устрывожаны.
У бялянскім ляску барон і трое яго таварышаў знайшлі партыю праціўніка і двума групамі пайшлі на бераг Віслы. Доктар Шуман быў злы, Жэцкі суровы, Вакульскі пахмурны. Барон, паціраючы сваю рэдкую бараду, пазіраў на яго і думаў: "Ён, пэўна, добра харчуецца, гэты купчык. Я ў параўнанні з ім выглядаю, як аўстрыйская цыгара побач з быком. Каб мяне д'яблы забралі, калі я не стрэлю гэтаму блазну ў галаву або… зусім не буду страляць… Гэтак будзе найлепш…"
Але ён зноў прыгадаў, што двубой павінны быць да першае крыві. Тады барон раззлаваўся і канчаткова вырашыў забіць Вакульскага на месцы.
"Раз і назаўсёды адвучыць гэтых лыкаў [137] выклікаць нас," - казаў сабе барон.
За нейкі дзясятак крокаў ад яго Вакульскі, як маятнік, хадзіў паміж дзвюма хвоямі. Цяпер ён не думаў пра панну Ізабэлу, ён слухаў птушынае шчабятанне, ад якога кіпеў лес, і плюскат Віслы, якая падмывала бераг. На фоне гукаў спакойнага шчасця прыроды дзіўна гучала шчоўканне затвораў пісталетаў ды трэск куркоў. У Вакульскім абудзіўся драпежнік, увесь свет знік з яго вачэй, а застаўся толькі адзін чалавек, барон, труп якога ён меў прывалачы да ног абражанае панны Ізабэлы.
Паставілі іх да бар'ера. Барон быў усё яшчэ заклапочаны, бо не ведаў, што зрабіць з купчыкам, і канчаткова вырашыў прастрэліць яму руку. На твары Вакульскага адбівалася гэткая дзікая заядласць, што здзіўлены граф-англічанін падумаў: "Тут, бадай, не кабыла і не штурханіна на скачках!.."
Егіптолаг, які дагэтуль маўчаў, скамандаваў. Праціўнікі паднялі пісталеты і рушылі. Барон прыцэліўся Вакульскаму ў правую ключыцу і, апускаючы пісталет, далікатна прыціснуў курок. У апошні момант ссунулася яму пенснэ, пісталет схібіў на волас, выстрал - куля праляцела на цалю ад пляча Вакульскага.
Барон прыкрыў твар пісталетам і, гледзячы з-пад яго думаў: "Не трапіць гэты асёл… Мерыцца ў галаву…"
Раптам ён адчуў моцны ўдар у скронь, зашумела яму ў вушах, чорныя птахі паляцелі перад вачыма… Ён выпусціў з рукі зброю і ўкленчыў…
- У галаву!.. - крыкнуў нехта.
Вакульскі кінуў пісталет на зямлю і адышоў ад бар'ера. Усе пабеглі да барона, які стаяў яшчэ на каленях і, замест таго, каб паміраць, пранізліва крычаў:
- Неверагодны выпадак! Маю дзюрку ў твары, зуб выбіты, а кулі не відно… Не праглынуў жа я яе…
Тады егіптолаг падняў і старанна агледзеў пісталет барона.
- А!.. - выгукнуў ён. - Усё ясна… Куля - у пісталет, а затвор - у сківіцу… Пісталет сапсаваны; вельмі цікавы стрэл…
- Ці задаволены пан Вакульскі? - спытаў граф-англічанін.
- Так.
Хірург перавязаў твар барону. З-за дрэваў прыбег спалоханы Канстанты.
- А што?! - гаварыў ён. - Я ж казаў, дайграецца ясны пан.
- Маўчы, блазан!.. - прашапяляў барон. - Едзь зараз жа да пані баранесы і скажы кухарцы, што я цяжка паранены…
- Прашу праціўнікаў падаць адзін аднаму рукі, - урачыста прамовіў граф-англічанін.
Вакульскі падышоў да барона і паціснуў яму руку.
- Добры стрэл, пане Вакульскі, - з цяжкасцю казаў барон, моцна паціскаючы яму руку. - Дзівіць мяне, што чалавек з прафесіяй пана… Але, можа, гэта абражае пана?..
- Зусім не!
- Дык вось, што чалавек з прафесіяй пана, вельмі, зрэшты, шаноўнай, гэтак добра страляе… Дзе маё пенснэ?.. Ах, тут… Пане Вакульскі, прашу на адно слова…
Ён абапёрся на руку Вакульскага і адышоў з ім на некалькі крокаў у бок лесу.
- Я знявечаны, - казаў барон, - выглядаю, як старая малпа з флюсам. Другога скандалу з панам я б не хацеў, бо бачу, што пану шанцуе… Дык скажы мне, пан: за што я, уласна, стаў калекам?.. Хіба не за тое, што штурхануў… - дадаў ён, зазіраючы ў вочы.
- Абразіў пан кабету… - ціха адказаў Вакульскі.
Барон адступіў на крок.
- Ах!.. C'est çа [138] , - прамовіў ён. - Разумею… Яшчэ раз перапрашаю пана, а там… ведаю, што мне трэба зрабіць…
- І пан мне прабач, бароне, - адказаў Вакульскі.
- Драбяза… Калі ласка… Нічога, - казаў барон, кранаючы яго за плячо. - Не застануся, хіба, знявечаным, а што да зуба… Дзе мой зуб, доктар?.. Прашу загарнуць яго ў паперку… А што да зуба, дык даўно ўжо трэба было паставіць сабе новыя. Не паверыш, пане Вакульскі, якія ў мяне папсаваныя зубы…
Усе развіталіся цалкам задаволеныя. Барон дзівіўся, дзе чалавек такой прафесіі навучыўся так страляць, граф-англічанін больш, чым калі-небудзь, быў падобны да марыянеткі, а егіптолаг зноў пачаў назіраць за аблокамі. А ў другой партыі - Вакульскі быў задуменны, Жэцкі захоплены адвагаю і ветлівасцю барона, і адзін Шуман быў злосны. Толькі калі карэта з'ехала з горкі пры кляштары камедулаў, доктар зірнуў на Вакульскага і прабубніў:
- Вось быдла! І я на гэтакіх блазнаў не напусціў паліцыю...
Праз тры дні пасля дзіўнага двубою Вакульскі сядзеў, зачыніўшыся ў кабінеце з нейкім панам Вільямам Колінсам. Слуга, які даўно ўжо быў заінтрыгаваны гэтымі канферэнцыямі, што адбываліся па некалькі разоў на тыдзень, выціраў пыл у прылеглым пакоі і час ад часу прыкладаў то вока, то вуха да дзіркі для ключа. Ён бачыў на стале нейкія кніжкі, бачыў, як ягоны гаспадар нешта піша ў сшытку, чуў, як госць задае Вакульскаму нейкія пытанні, на якія той адказвае часам гучна, а часам ціха і нясмела… Але пра што гэтая незвычайная размова, лёкай здагадацца не мог, бо размова адбывалася на чужой мове.
"Дык жа гэта ні па-нямечку, - мармытаў слуга, - бо я ж ведаю, як трэба па-нямечку: bite majn Her… І ні па-францушку, бо яны не кажуць: mąsie, bążur, lendi… [139] І ні па-жыдоўшку, і ні па якаму… Дык па якому? Мусіць штары камбінаваць нейкую fain шпекуляцыю, калі гаворыць так, што сам д'ябал яго не ражумее… і шупольніка знайшоў… Каб на яго халера!.."
Раптам празвінеў званок. Пільны слуга на дыбачках адбег ад дзвярэй кабінета, шумна зайшоў у вітальню і праз хвіліну пастукаўся да пана.
- Чаго ты хочаш? - нецярпліва запытаўся Вакульскі, высоўваючы галаву з дзвярэй.
- Прыйшоў той пан, што ўжо ў нас бываў, - адказаў слуга, стараючыся зазірнуць у кабінет. Але апроч сшытка на стале і рудых фаварытаў на твары пана Колінса, не ўбачыў нічога асаблівага.
- Чаму ж ты не сказаў, што мяне няма дома? - гнеўна спытаў Вакульскі.
- Жабыўся, - зморшчыў лоб і махнуў рукою слуга.
- Прасі яго, асёл, у пакой, - сказаў Вакульскі і бразнуў дзвярыма кабінету.
Хутка ў пакоі з'явіўся Марушэвіч. Ён і быў збянтэжаны, але яшчэ больш збянтэжыўся, калі ўбачыў, што Вакульскі вітае яго непрыязна.
- Перапрашаю… можа, я перашкаджаю… можа, які важны занятак…
- Абсалютна нічым я ў гэты момант не заняты, - пахмурна адказаў Вакульскі і злёгку пачырванеў.
Марушэвіч заўважыў гэта. Ён быў упэўнены, што ў кватэры або нешта адбываецца, або знаходзіцца кабета. Гэта надало яму адвагі, якую, зрэшты, ён заўсёды меў у дачыненні да людзей, нечым заклапочаных.
- Я толькі хвілінку займу шаноўнаму пану, - ужо смялей казаў мізэрны малады чалавек, ветліва памахваючы кійком і капелюшом.
- Слухаю, - сказаў Вакульскі, імпэтна сеў у фатэль і паказаў госцю на другі.
- Я прыйшоў перапрасіць дарагога пана, - з афектацыяй казаў Марушэвіч, - што не магу быць карысным пану ў справе аўкцыёну дома панства Ленцкіх…
- А пан адкуль ведае пра аўкцыён?.. - не на жарт здзівіўся Вакульскі.
- Не здагадваецца пан? - развязна спытаў прыемны малады чалавек, у якога злёгку торгалася вока з-за таго, што бракавала нахабства. - Не здагадваецца дарагі пан?.. Гэта той пачцівы Шлянгбаўм…
Раптам ён змоўк, нібы заканчэнне фразы захрасла яму ў горле, і рукі - левая з кійком, а правая з капелюшом - апалі на парэнчы фатэлю. Вакульскі нават не варухнуўся, толькі ўтаропіў у яго свой ясны позірк. Цішком ён назіраў за хваляваннем на твары Марушэвіча, быццам паляўнічы, які сочыць, як па нерушы скачуць палахлівыя зайцы. Ён прыглядаўся да маладзёна і думаў:
"Ах, дык гэта якраз той пачцівы католік, якога Шлянгбаўм наймае на аўкцыён за пяцьдзясят рублікаў, але не раіць даваць яму vadium у рукі?.. Ого! І калі браў восемсот рублёў за кабылу Кшэшоўскае, дык быў ён нейкі збянтэжаны… Ага! І навіну пра тое, што я набыў кабылу, ён разнёс… Служыць адразу двум гаспадарам: барону і яго жонцы… Так, але ён зашмат ведае пра мае справы… Шлянгбаўм быў неасцярожны…"
Гэтак разважаў Вакульскі і спакойна глядзеў на Марушэвіча. А мізэрны малады чалавек, да таго ж вельмі нервовы, круціўся пад ягоным позіркам, як галубок перад вачыма змяі-акулярніцы. Спачатку ён трохі збляднеў, потым хацеў зачапіцца позіркам за нейкі нейтральны прадмет, які дарэмна шукаў на столі ды на сценах пакоя, і нарэшце, змакрэлы да халоднага поту, адчуў, як яго блукаючы позірк бяссільна трапляе ва ўладу Вакульскага. Здавалася яму, што пахмурны купец абцугамі схапіў ягоную душу, і ён не можа супраціўляцца. Дык яшчэ разы два крутануў галавою і нарэшце аддана ўтапіўся ў позірку Вакульскага.
- Пане, - прамовіў ён соладка, - я бачу, што мушу гуляць з панам адкрытымі картамі… Дык скажу адразу…
- Няхай пан не турбуецца, пане Марушэвіч. Я ўжо ведаю, што мне трэба ведаць.
- Бо пан дабрадзей пад уплывам ілюзій, выкліканых плёткамі, ужо склаў пра мяне непрыхільнае меркаванне… А я тым часам, слова гонару, маю самыя лепшыя схільнасці…
- Няхай пан будзе ўпэўнены, пане Марушэвіч, што мае меркаванні не грунтуюцца на плётках.
Ён падняўся з фатэля і пачаў глядзець у іншы бок, што дазволіла Марушэвічу крыху ўтаймаваць пачуцці. Малады чалавек хутка развітаўся з Вакульскім, выйшаў з кватэры і паімчаў па сходах, думаючы: "Ну, ці чуў хто?! Нейкі крамнік будзе рабіць на мяне ўражанне! Быў момант, слова гонару, хацелася мне выцяць яго кіем… Дзікун, слова гонару… Гатовы падумаць, што я баюся яго, слова гонару… О, Божа, як цяжка караеш мяне за легкадумнасць!.. Падлюкі-ліхвяры насылаюць на мяне каморніка, праз пару дзён мушу заплаціць ганаровы доўг, а гэты купчык, гэты лайдак!.. Хацеў бы я толькі ведаць, што яму прымроілася, чаго ён навыдумляў пра мяне?.. Нічога ўжо не трэба… Але, слова гонару, ён, мусіць, некага забіў, бо такога позірку не можа мець чалавек прыстойны. Вядома, нядаўна ж ён ледзь не забіў Кшэшоўскага. Ах, нахабнік!.. Ён меў нахабства гэтак глядзець на мяне… на мяне, Богам клянуся!.."
Нягледзячы на гэта, назаўтра ён зноў прыехаў з візітам да Вакульскага, а калі не заспеў яго дома, дык загадаў рамізніку ехаць да крамы.
У краме яго прывітаў пан Ігнацы, які гэтак шырока раскінуў перад ім рукі, нібы ўсю краму прапаноўваў яму. Але ўнутраны голас падказваў старому крамніку, што гэты госць не купіць нічога, што каштавала б даражэй за пяць рублёў, і хто ведае, ці не загадае запісаць сабе на рахунак.
- Пан Вакульскі?.. - спытаў Марушэвіч, не здымаючы капелюша.
- Хутка будзе, - адказаў пан Ігнацы з нізкім паклонам.
- Што значыць хутка?..
- Сама позна праз чвэрць гадзіны, - адказаў Жэцкі.
- Я пачакаю. Загадай, пан, вынесці рубель рамізніку, - казаў малады чалавек, лена падаючы на крэсла. Ногі, сапраўды, не трымалі яго ад хвалявання, што стары крамнік можа не загадаць вынесці рубель рамізніку. Але Жэцкі распараджэнне выканаў, хоць кланяцца ўжо госцю перастаў.
Праз некалькі хвілін увайшоў Вакульскі.
Марушэвіч, убачыўшы ненавісную фігуру купчыка, зазнаў гэткія супярэчлівыя пачуцці, што не толькі забыўся, што казаць, але нават пра што думаць. У памяці засталося толькі, што Вакульскі завёў яго ў кабінет у глыбіні крамы, дзе стаяла жалезная каса, і ён не мог зразумець, чаго больш адчувае пры выглядзе Вакульскага: знявагі або пагарды. Пазней ён прыгадаў, што стараўся схаваць гэтае ўражанне за вытанчанай ветлівасцю, якая нават у яго ўласных вачах выглядала прыніжанасцю.
- Да паслугаў пана, - сказаў Вакульскі, калі яны селі.
Марушэвіч не змог заўважыць моманту гэтага перамяшчэння ў прасторы, але ён пачаў гаварыць, злёгку запінаючыся:
- Я хацеў бы шаноўнаму пану даць довад зычлівасці… Пані баранеса Кшэшоўская, як пан ведае, хоча купіць дом панства Ленцкіх… Дык вось, яе муж, барон, наклаў вета на пэўную частку яе сродкаў, без якіх пакупка не можа адбыцца… Вось… сёння… барон часова мае дробныя клопаты… Не стае яму… не стае яму тысячы рублёў… хацеў бы пазычыць… бо… бо, разумее пан, не зможа энергічна супрацьстаяць волі жонкі…
Марушэвіч выцер з ілба пот, убачыўшы, што Вакульскі зноў пачаў дапытліва глядзець на яго.
- Дык гэта барону патрэбныя грошы?
- Так, - хутка адказаў малады чалавек.
- Тысячу рублёў я не дам, хіба, трыста… чатырыста… І распіску мне ад барона.
- Чатырыста, - міжвольна паўтарыў малады чалавек і таропка дадаў: - Праз гадзіну прывязу распіску ад барона… Пан тут будзе?
- Буду.
Марушэвіч выйшаў з кабінета і праз гадзіну, сапраўды, вярнуўся з распіскаю ад барона Кшэшоўскага. Вакульскі прачытаў дакумент, паклаў яго ў касу і ўзамен даў Марушэвічу чатырыста рублёў.
- Барон пастараецца як мага хутчэй… - мармытаў Марушэвіч.
- Нічога пільнага, - адказаў Вакульскі. - Падобна, барон хворы?
- Так… крыху… Заўтра або паслязаўтра выязджае… Верне як мага хутчэй…
Вакульскі развітаўся з ім нядбалым рухам галавы.
Малады чалавек хутка выскачыў з крамы, нават забыў аддаць Жэцкаму рубель, які пазычыў на рамізніка. На вуліцы ён з палёгкаю ўздыхнуў, і ў галаве яго закруціліся думкі: "Ах, паганы купчык!.. Хапіла нахабства даць мне чатырыста рублёў замест тысячы… Божа, як сурова караеш мяне за легкадумнасць… Каб мне толькі адыграцца, слова гонару, шпурну яму гэтыя чатырыста ды тыя дзвесце… Божа, як нізка я ўпаў…"
Прыгадаліся яму кельнеры ў рэстаранах, маркеры пры більярдзе і швейцары ў гатэлях, у якіх ён таксама рознымі спосабамі здабываў грошы. Але аніводзін з іх не падаваўся яму гэткім ненавісным і вартым пагарды, як Вакульскі.
"Слова гонару, - думаў ён, - я сам улез яму ў брыдкія лапы… Божа, як караеш мяне за легкадумнасць…"
А Вакульскі, калі Марушэвіч пайшоў, быў задаволены.
"Здаецца мне, - думаў ён, - што гэта махляр, якіх пашукаць, і які выкрутлівы. Хацеў атрымаць у мяне пасаду, але сам яе знайшоў: сочыць за мною і даносіць, каму трэба. Мог бы нарабіць мне клопатаў, каб не гэтыя чатырыста рублёў, якія ён узяў, я ўпэўнены, па фальшывай распісцы. Кшэшоўскі пры ўсіх сваіх дзівацтвах ды лайдацтве чалавек сумленны… (Ці лайдак можа быць сумленным?..) У кожным разе, не стаў бы ён пазычаць у мяне грошы на свае справы ці з-за капрызаў жонкі…"
Яму стала прыкра, ён апусціў галаву на рукі і з заплюшчанымі вачыма маракаваў: "Што ж я раблю?.. Свядома дапамагаю махляру красці. Каб я сёння памёр, дык грошы тыя мусіў бы вярнуць Кшэшоўскі… Не, гэта Марушэвіч пайшоў бы ў астрог… Ну, гэтага яму не мінуць…"
Хутка агарнуў яго яшчэ горшы песімізм.
"Чатыры дні таму я ледзь не забіў чалавека, сёння іншаму збудаваў мост у вязніцу і ўсё гэта дзеля яе за адно merci… Ну, дзеля яе таксама я зарабіў маёнтак, даю працу сотням людзей, памнажаю багацце краю… Чым жа я быў бы без яе? Дробным галантарэйным купцом. А сёння гаворыць пра мяне ўся Варшава. Анягож!.. Кавалак вугалю рухае карабель, які нясе сотні людзей, а каханне рухае мною. А калі яно спаліць мяне, што застанецца толькі жменя попелу?.. О Божа, які нэндзны гэты свет… Мае рацыю Ахоцкі. Кабета - паганая жывёліна: бавіцца тым, чаго нават зразумець не можа…"
Ён быў гэтак паглыблены ў сваю балесную медытацыю, што не пачуў, як адчыніліся дзверы ў пакой і пачуліся хуткія крокі. Апрытомнеў ён толькі ад дотыку чыёйсьці рукі. Павярнуў галаву і ўбачыў мецэната з вялікай папкаю пад пахаю ды змрочным выразам на твары.
Вакульскі ўскочыў, збянтэжаны, пасадзіў госця ў фатэль, а славуты адвакат абапёрся на стол і, хутка паціраючы сабе карак, прамовіў прыцішаным голасам:
- Пане… пане… пане Вакульскі! Каханы пане Станіславе!.. Што ты… што ты творыш, пан дабрадзей?.. Пратэстую… пярэчу… складаю апеляцыю на вяльможнага пана Вакульскага, легкадумнага пана Станіслава, які з хлопца на пабягушках стаў вучоным і меўся рэфармаваць нам замежны гандаль. Пане… пане Станіславе - гэтак няможна!
Кажучы гэта, ён цёр сабе карак і моршчыўся, нібы наеўся хініну.
Вакульскі апусціў вочы і маўчаў, адвакат казаў далей:
- Дарагі пане, адным словам, кепска. Граф Саноцкі, памятае яго пан, той прыхільнік ашчаджаць кожны грош, хоча зусім выйсці з суполкі. А ведае пан, чаму? З дзвюх прычын: найперш з-за таго, што бавішся, пан, скачкамі, ды яшчэ і абходзіш яго. Разам з панскаю кабылаю скакаў і яго конь ды прайграў. Граф вельмі раззлаваны і бурчыць: "Якога д'ябла мне траціць грошы? Каб даваць купцам магчымасць спаборнічаць са мною і хапаць узнагароды ў мяне з-пад носу?.."
- Дарэмна я пераконваў яго, - працягваў адвакат пасля кароткае паўзы, - што скачкі таксама з'яўляюцца гэткім жа добрым інтарэсам, як і кожны іншы, а нават яшчэ лепшым, бо за некалькі дзён на васьмістах рублях зарабіў пан трыста, але граф адразу заткнуў мне рот:
"Вакульскі, - сказаў ён, - усю выйграную за каня суму аддаў дамам на прытулак, і, апроч таго, Бог ведае, колькі ён заплаціў Юнгу ды Мілеру…"
- Дык мне нават гэтага рабіць нельга! - не стрымаўся Вакульскі.
- Можна, пане, можна, - соладка дазволіў славуты адвакат. - Можна рабіць, але калі пан гэта робіць, дык толькі паўтарае чужыя грахі, якія, зрэшты, іншыя ўмеюць рабіць значна лепш. Але ні я, ні князь, ні тыя графы не дзеля таго зблізіліся з панам, каб слухаць старыя казкі, а дзеля таго, каб ты паказаў нам новыя шляхі.
- Дык няхай выходзяць з суполкі, - буркнуў Вакульскі, - я іх не цягну…
- І выйдуць, - сказаў адвакат, махаючы рукою, - зрабі, пан, яшчэ хоць адну памылку…
- Нібы я іх гэтак шмат нарабіў!..
- Не, пан - проста цуд, - злаваўся адвакат. - А хоць ведае пан, што казаў граф Ліціньскі, той нібы-англічанін, той " тэк"?.. Ён казаў: "Вакульскі - гэта гатовы джэнтльмен, страляе як Німрод [140] , але які з яго кіраўнік купецкае справы? Бо сёння ён кіне мільёны ў прадпрыемства, а заўтра выкліча некага на двубой і паставіць усё пад удар…"
Вакульскі аж адсунуўся разам з фатэлем. Гэты папрок нават не прыходзіў яму ў галаву. Мецэнат, заўважыўшы такое ўражанне, вырашыў каваць жалеза, пакуль гарачае.
- Дык калі не жадаеш, каханы пане Станіславе, сапсаваць гэтак добра пачатую справу, спыніся. А перадусім не купляй камяніцу Ленцкіх. Бо калі ўкладзеш у яе дзевяноста тысяч рублёў, даруй, але суполка развеецца, як дым з люлькі. Людзі, як пабачаць, што ты змяшчаеш столькі грошай пад шэсць або сем працэнтаў, страцяць веру ў тыя працэнты, якія ты ім абяцаў, а нават… Разумееш?.. Яны гатовыя падазраваць…
Вакульскі ўскочыў.
- Не жадаю я ніякіх суполак!.. - крыкнуў ён. - Не жадаю нічые ласкі, хутчэй, гэта я сам раблю яе іншым. Хто мне не давярае, няхай праверыць усё… няхай пераканаецца, што не было ніякае містыфікацыі, але - не будзе ўжо ён маім супольнікам. Графы і князі не маюць манаполіі на фантазію… У мяне свае фантазіі, і мне не падабаецца, каб мне заміналі…
- Паволі… паволі… супакойся, каханы пане Станіславе, - улагоджваў яго адвакат, усаджваючы назад у фатэль. - Дык не адмаўляешся ад пакупкі?..
- Не. Тая камяніца больш для мяне значыць, чым суполка з панамі ўсяго свету.
- Добра, добра… Дык, можа б, на нейкі час падставіў замест сябе некага. У скрайнім выпадку, нават я гатовы пазычыць табе імя, а пра забеспячэнне ўласнасці не трэба клапаціцца. Галоўнае, не адштурхнуць людзей, якія ўжо ёсць. Арыстакратыя, калі рассмакуе публічныя справы, можа, уцягнецца, а праз год, праз палову года станеш, пан, і намінальным гаспадаром камяніцы. Што, згода?
- Няхай так, - згадзіўся Вакульскі.
- Так, - пацвердзіў адвакат, - так будзе лепш. Каб пан сам купіў той дом, дык апынуўся б у фальшывым становішчы нават у адносінах да панства Ленцкіх. Нам звычайна не падабаюцца тыя, каму дастаецца нешта пасля нас, гэта адно. А другое - хто дасць гарантыю, што не пачалі б у іх галовах ўяўляцца розныя камбінацыі?.. Пачнуць думаць: купіў ён задорага або затанна?.. Калі задорага, дык як смее рабіць нам ласку, а калі затанна, дык тады - нажываецца на нас…
Апошніх слоў адваката Вакульскі амаль не чуў, захоплены ўжо ўласнымі думкамі, якія апанавалі яго яшчэ мацней, калі госць выйшаў.
"Дык, - казаў ён сабе, - адвакат мае рацыю. Людзі пра мяне гавораць і нават асуджаюць, але робяць гэта ў мяне за спінаю, таму я нічога не ведаю. Да сённяшняга дня я не зважаў на некаторыя акалічнасці. Ужо з тыдзень купцы, з якімі ў мяне справы, маюць кіслыя міны, а праціўнікі трыумфуюць. У краме таксама нешта дзеецца… Ігнацы ходзіць маркотны, Шлянгбаўм задуменны. Лісецкі стаў яшчэ больш бурклівы, чым раней, нібы дапускае, што я хутка згарну інтарэс. У Клейна засмучаны від (сацыяліста злуюць скачкі і двубоі), а франт Зэмба ўжо пачынае круціцца каля Шлянгбаўма… Можа, ён чуе ў ім будучага гаспадара крамы?.. Ах, даражэнькія вы мае!.."
Ён выйшаў з кабінета і кіўком паклікаў Жэцкага за сабою. Стары крамнік, сапраўды, быў не падобны да сябе і не глядзеў свайму кіраўніку ў вочы.
Вакульскі паказаў яму на крэсла, а сам пару раз прайшоўся па цесным пакоі і запытаўся:
- Стары!.. Скажы праўду, што пра мяне гавораць?
Жэцкі развёў рукі.
- Ах, Божа, што гавораць…
- Кажы як ёсць, - заахвочваў яго Вакульскі.
- Як ёсць?.. Добра. Адны кажуць, што пачынаеш вар'яцець…
- Брава!..
- Іншыя, што… рыхтуеш нейкую авантуру…
- А каб іх…
- А ўсе разам, што збанкрутуеш, і вельмі хутка.
- Каб іх яшчэ раз… - паўтарыў Вакульскі. - А ты, Ігнацы, сам што думаеш?
- Я думаю, - без вагання адказаў той, - што ўлез ты ў нейкую магутную авантуру… з якое цэлым не выйдзеш… Хіба, калі адступіш своечасова, на што, зрэшты, павінна хапіць табе розуму…
Вакульскі выбухнуў гневам.
- Не адступлю! - выгукнуў ён. - Чалавек, які пакутуе ад смагі, не адступіць ад крыніцы. Калі маю загінуць, дык загіну, але нап'юся… Чаго вы хочаце ад мяне?.. Змалку жыў, як птах у сілках: у слугах, у турмах, а хоць бы і ў тым няшчасным шлюбе, у які прадаўся… А сёння, калі выраслі ў мяне крылы, гергечаце на мяне, як хатнія гусі на дзікага, які рвецца ляцець… Што мне нейкая там крама або суполка!.. Я хачу жыць так, як хачу…
У гэты момант нехта пастукаўся ў дзверы кабінета. Увайшоў Мікалай, слуга Ленцкага, з лістом. Вакульскі ліхаманкава схапіў ліст, разарваў канверт і прачытаў:
"Шаноўны Пане! Дачка мая абавязкова жадае бліжэй пазнаёміцца з Панам. Воля кабеты святая, дык я прашу Пана заўтра да нас на абед (а шостай), і нават не спрабуй, Пан, шукаць адгаворак. Прашу прыняць запэўніванні ў шанаванні.
Т. Ленцкі".
Вакульскі адчуў такую слабасць, што мусіў сесці. Прачытаў ліст другі, трэці, чацвёрты раз… Нарэшце ён апрытомнеў і адпісаў пану Ленцкаму, а Мікалаю даў пяць рублёў.
Пан Ігнацы тым часам на пару хвілін выбег у краму і вярнуўся да Вакульскага, калі Мікалай ужо выйшаў на вуліцу. У працяг папярэдняй размовы ён сказаў:
- Заўсёды, аднак, каханы Стаху, трэба добра агледзецца, што да чаго, дык, можа, і сам адступіш…
Вакульскі, ціха пасвістваючы, насунуў капялюш і, абапёршыся на плячо старога прыяцеля, адказаў яму:
- Паслухай. Каб мне зямля разышлася пад нагамі… разумееш?.. Каб мне неба мела зваліцца на галаву, я не адступлю, разумееш?.. За такое шчасце аддам жыццё…
- За якое шчасце?.. - спытаў Ігнацы.
Але Вакульскі ўжо выйшаў праз тыльныя дзверы.
XIV. ДЗЯВОЧЫЯ МАРЫ
Ад Вялікадня панна Ізабэла часта думала пра Вакульскага, і ва ўсіх гэтых роздумах дзівіла яе пэўная акалічнасць: чалавек гэты бачыўся ёй штораз іначай.
Панна Ізабэла мела шматлікія знаёмствы і добра ўмела даваць характарыстыкі людзям. Дык вось, да гэтае пары кожны з яе знаёмых меў нейкую ўласцівасць, якая дазваляла сцісла ахарактарызаваць яго адным словам. Князь быў патрыётам, яго адвакат - спрытнюгам, граф Ліціньскі ўдаваў з сябе англічаніна, яе цётка была ганарыстай, старшынёва - добрай, Ахоцкі - дзіваком, а Кшэшоўскі - карцёжнікам. Словам, кожны чалавек - нейкая вартасць або недахоп, часам заслуга, часцей, тытул або маёнтак - з галавой, рукамі, нагамі і апрануты больш ці менш модна.
Толькі ў Вакульскім сутыкнулася яна не проста з новаю асобаю, а з невядомаю з'яваю. Немагчыма было вызначыць яго адным словам і нават сотняю сказаў. Быў ён не падобны ні да каго, а калі, наогул, і можна было яго з чымсьці параўнаць, дык, хіба, з нейкім краем, які не праедзеш за дзень, дзе ёсць раўніны і горы, лясы і лугі, воды і пустыні, вёскі і гарады. І дзе з туману на самым небакраі выступаюць яшчэ нейкія няясныя перспектывы, не падобныя ўжо ні да адной з вядомых рэчаў. Яна неўразумела задавалася пытаннем: ці гэта толькі гульня ўзрушанае фантазіі, ці, сапраўды, гэта істота звышчалавечая, прынамсі, пазасалонная?
Тады яна пачала парадкаваць свае ўражанні.
Першы раз яна зусім яго не бачыла, адчувала толькі набліжэнне нейкага вялізнага ценю.
Быў нехта, які кінуў некалькі тысяч рублёў на дабрачыннасць і на прытулак яе цёткі, потым нехта гуляў з яе бацькам у карты ў рэсурсе і кожны дзень прайграваў, потым быў нехта, які выкупіў вэксалі яе бацькі (можа, гэта не Вакульскі?..), пасля - яе сервіз, а потым даставіў розныя рэчы на ўпрыгожанне Труны Гасподняе.
Тым некім быў зухаваты нуварыш, які ўжо год як не спускаў з яе вачэй у тэатрах і на канцэртах. Быў гэта цынічны дзікун, які дарабіўся маёнтку на сумнеўных спекуляцыях з мэтаю купіць сабе рэпутацыю ў людзей, а яе, панну Ізабэлу Ленцкую - у яе бацькі!..
З тае пары яна памятала толькі ягоную груба высечаную фігуру, чырвоныя рукі і шорсткае абыходжанне, якое ў параўнанні з ветлівасцю іншых купцоў выглядала нязносным, а на фоне веераў, сакваяжаў, парасонаў, кійкоў ды іншае галантарэі - проста смешным. Гэта быў хітры і нахабны купчык, які ў сваёй краме рабіў выгляд міністра ў адстаўцы. Быў ён гнюсны, нават да смерці ненавісны, бо наважыўся дапамагаць ім: купіў сервіз і прайграваў у карты бацьку.
Яшчэ сёння, думаючы пра гэта, панна Ізабэла пачынала драпаць і камячыць на сабе сукенку. Часам яна кідалася на шэзлонг, біла па ім кулакамі і шаптала:
- Нікчэмнік!.. Нікчэмнік!..
Ужо адна перспектыва той нядолі, у якую занепадала іх сям'я, выклікала роспач. А што казаць, калі нехта ўлез за заслону яе самых патаемных сакрэтаў і насмельваўся бінтаваць яе раны, якія яна хацела б схаваць ад самога Бога. Яна ўсё магла прабачыць, апроч гэтага ўдару, які атрымала па сваім гонары.
Тут дэкарацыі раптам змяніліся. Выступіў іншы чалавек, які без ценю сумневаў заявіў ёй, што купіў іх сервіз, каб зарабіць на ім. Значыць, ён адчуваў, што раны панны Ізабэлы Ленцкай гаіць нельга, а каб ён нават гэта і зрабіў, дык не толькі не шукаў бы розгаласу або ўдзячнасці, але не наважыўся б і думаць пра гэта.
Той самы чалавек выгнаў з крамы Мрачэўскага, які меў нахабства без пашаны пра яе выказацца. Дарэмна ворагі панны Ізабэлы - барон і баранеса Кшэшоўскія - заступаліся за гэтага маладзёна, дарэмна закінула за яго слова цётка-графіня, якая мала калі дзякавала і яшчэ менш калі прасіла. Вакульскі не саступіў… Але адно слова яе, панны Ізабэлы, перамагло непераадольнага чалавека, ён не толькі адступіў ад свайго рашэння, але нават даў Мрачэўскаму лепшую пасаду. Не робіцца гэтакіх саступак кабеце, якую не шануюць.
Шкада толькі, што амаль адразу ж у яе паклонніку азваўся сапраўдны нуварыш, які кінуў на квесце цэлы скрутак паўімперыялаў. Ах, як гэта было па-купецку!.. І як ён ані слова не разумее па-англійску, нават уяўлення не мае пра мову, гэтак модную цяпер!..
Трэцяя фаза. Яна пабачыла Вакульскага ў салоне цёткі на першы дзень Вялікадня і заўважыла, што ён на галаву вышэйшы за ўсіх у таварыстве. Арыстакраты самі імкнуліся пазнаёміцца з ім, а ён, гэты брутальны нуварыш, адрозніваўся ад іх, як агонь ад дыму. Хадзіў ён там нязграбна, але ўпэўнена, нібы салон быў яго неаспрэчнаю ўласнасцю, і са змрочным выглядам слухаў кампліменты, якія гучалі з усіх бакоў. Потым паклікала яго да сябе самая важная з матрон, старшынёва, і праз некалькі хвілін размовы горка заплакала… Няўжо гэты нуварыш з чырвонымі рукамі?
Раптам панна Ізабэла зразумела, што Вакульскі мае незвычайны твар. Рысы выразныя і дакладныя, кароткія валасы натапыраныя нібы ад гневу, невялікія вусы і бародка, манументальная фігура, позірк ясны і праніклівы… Каб гэты чалавек замест крамы меў зямельную ўласнасць - быў бы вельмі прывабным, каб нарадзіўся князем - быў бы велічна прыўкрасным. Ва ўсякім разе, нагадваў бы Тросці, палкоўніка стральцоў, і, сапраўды, скульптуру гладыятара-пераможцы.
Тым часам ад панны Ізабэлы аддаліліся амаль усе.
Праўда, старыя паны яшчэ засыпалі яе кампліментамі пра яе прыгажосць і элегантнасць, затое маладыя, асабліва тытулаваныя ды заможныя, ставіліся да яе з прахалодаю і стрымана, а калі яна, стомленая ад адзіноты і банальнасцяў, крыху жывей да некага з іх азывалася, дык той пазіраў на яе з яўным страхам, нібыта баяўся, што яна схопіць яго за карак і зараз жа пацягне да алтара.
Салоннае жыццё панна Ізабэла любіла да смерці, сысці з яго магла толькі ў магілу, але з кожным годам, а нават месяцам, яна ўсё больш пачынала пагарджаць людзьмі, бо не разумела, як кабету гэткае прыгажосці, дабрыні і выхавання свет пакідаў толькі з-за таго, што яна засталася без грошай!..
"Што за людзі, Божа міласэрны!.." - шаптала яна не раз, пазіраючы з-за фіранак на каляскі фарсуноў, якія, праязджаючы, старанна адварочвалі галовы ад яе вокнаў, каб не кланяцца. Няўжо яны мяркуюць, што яна глядзіць на іх?..
Але, сапраўды, яна глядзела на іх!
Тады гарачыя слёзы набягалі ёй на вочы, яна кусала ад злосці прыгожыя вусны і аж рвала шнуркі, засланяючы вокны фіранкамі.
"Што за людзі!.. Што за людзі!.." - паўтарала яна, саромеючыся сама перад сабою ўжыць у дачыненні да іх нейкі больш востры эпітэт, бо яны ж належалі да свету. Нікчэмнікам, паводле яе ўяўлення, можна было назваць толькі Вакульскага.
У давяршэнне здзеку, з усяе колішняе фалангі лёс пакінуў ёй толькі двух прыхільнікаў. Наконт Ахоцкага ў яе не было ілюзій, бо ён больш займаўся нейкаю лятальнаю махінай (што за трызненне!), чым ёю. Затое заставаліся пры ёй, зрэшты, не надта набіваючыся, маршалак і барон. Гледзячы на маршалка, яна згадвала асмаленага кныра, якога ёй здаралася бачыць у мясных фургонах на вуліцы. А барон здаваўся ёй падобным да нядубленай скуры, цэлыя стосы якіх можна было бачыць на вазах. Абодва яны складалі на сёння адзінае яе атачэнне, нават яе крылы, калі яна была, як казалі, анёлам!.. Жахлівая камбінацыя гэтых двух старцаў пераследавала панну Ізабэлу і ўдзень, і ўночы. Часам ёй здавалася, што яна загінула і пры жыцці ўжо зазнала пекла.
У гэткія хвіліны як тапелец, які скіроўвае свой позірк да святла на далёкім беразе, панна Ізабэла думала пра Вакульскага. І ў бязмежжы горычы ёй рабілася крыху лягчэй, бо яна ведала, што шалее за ёю, аднак, чалавек незвычайны, пра якога было шмат размоваў у таварыстве. Тады прыгадваліся ёй знакамітыя падарожнікі або разбагацелыя амерыканскія прамыслоўцы, што доўгія гады цяжка працавалі ў шахтах і якіх ёй паказвалі здалёк у парыжскіх салонах.
"Бачыць пані таго, - шчабятала якая-небудзь графінька, нядаўна выпушчаная з кляштара, схіляючы веер у пэўным кірунку, - бачыць пані таго пана, які выглядае, як фурман омнібуса? Гэта, падобна, нейкі вялікі чалавек, які нешта адкрыў, толькі я не ведаю што: залатую жылу ці Паўночны полюс… Нават не памятаю, як яго імя, але мяне запэўніваў адзін маркіз з акадэміі, што гэты пан жыў дзесяць гадоў на полюсе… Не! Ён жыў пад зямлёю… Страшны чалавек!.. Я б на ягоным месцы памерла ад жаху… І пані таксама памерла б?"
Каб Вакульскі быў гэткім падарожнікам ці хоць гарняком, які зарабіў свае мільёны, пражыўшы дзесяць гадоў пад зямлёю! А ён быў толькі купцом, у дадатак - галантарэйным!.. Не разумеў нават па-англійску, увесь час выяўляўся ў ім нуварыш, які ў маладосці прыслужваў гасцям у рэстаране. Гэткі чалавек, самае большае, мог быць добрым дарадцам, нават бясцэнным прыяцелем (у кабінеце, калі няма гасцей). Нават… мужам, бо здараюцца з людзьмі страшныя няшчасці. Але каханкам… Ну, гэта было б проста смешна… Калі трэба, дык самыя арыстакратычныя дамы купаюцца ў гразевых ваннах, але бавіцца ў гразі мог бы толькі вар'ят.
Чацвёртая фаза. Панна Ізабэла некалькі разоў спаткала Вакульскага ў Лазенках і нават зрабіла ласку адказаць на яго паклоны. Паміж зялёных дрэў і побач са скульптурамі гэты дзікун зноў выглядаў іначай, чым за прылаўкам крамы. Каб жа ён валодаў кавалкам зямлі з паркам, палацам, сажалкаю!.. Нуварыш, праўда, але, падобна, шляхціц, пляменнік афіцэра… Побач з маршалкам ды баронам выглядае як Апалон. Арыстакратыя ўсё больш гаворыць пра яго, а тыя раптоўныя слёзы старшынёвае?..
Апроч таго, старшынёва яўна прадэманстравала сваю прыхільнасць да Вакульскага перад сваёй прыяцелькаю графіняю і яе пляменніцаю, паннаю Ізабэлаю. Доўгія шпацыры з цёткаю па Лазенках былі гэткія нудныя, а гамонка пра моду, прытулкі і праекты свецкіх шлюбаў гэтак надакучыла, што панна Ізабэла нават крыху шкадавала, што Вакульскі не падыдзе і чвэрць гадзінкі не паразмаўляе з імі. Велікасвецкай асобе цікава паразмаўляць з гэткімі людзьмі. Панне Ізабэле падаваліся забаўнымі, напрыклад, сяляне, бо ў іх была своеасаблівая мова і логіка.
Хоць… галантарэйны купец, які, да таго ж, ездзіць ва ўласнай калясцы, можа і не быць гэткім забаўным, як селянін…
Як бы там ні было, а для панны Ізабэлы не стала прыкраю неспадзяванкаю, калі яна пачула пэўнага дня ад старшынёвай, што тая едзе з ёю і з цёткаю ў Лазенкі і што не праміне там Вакульскага.
- Мы нудзімся, дык няхай ён нас забавіць, - сказала старая.
А калі а першай яны ўязджалі ў парк, старшынёва з асабліваю ўсмешкаю звярнулася да панны Ізабэлы:
- Маю прадчуванне, што недзе тут мы яго спаткаем…
Панна Ізабэла паружавела і пастанавіла зусім не размаўляць з Вакульскім, а, прынамсі, глядзець да яго звысоку, каб ён нічога не нафантазіраваў. Пра каханне, вядома, у гэтым "фантазіраванні" не магло быць і згадкі. Панна Ізабэла, аднак, не жадала нават сяброўскае зычлівасці.
"І агонь бывае прыемны, асабліва зімою, - думала яна, - але… на адлегласці".
А Вакульскага ў Лазенках тым часам не было.
"Як, ён не чакаў? - задавалася пытаннем Ізабэла. - Хіба, захварэў…"
Яна не дапускала думкі, каб Вакульскі меў нейкую больш пільную справу, чым пабачыцца з ёю. На выпадак яго спазнення яна вырашыла не толькі паставіцца да яго высакамерна, але нават паказаць яму сваё незадавальненне.
"Калі пунктуальнасць, - думала яна, - з'яўляецца ветлівасцю каралёў, дык ужо для купцоў яна павінна быць абавязкам!.."
Прайшла палова гадзіны, гадзіна, дзве - трэба было ўжо вяртацца дадому, а Вакульскі не прыходзіў. Нарэшце пані селі ў карэту: графіня абыякавая, як заўсёды, старшынёва крыху расхваляваная, а панна Ізабэла разгневаная. Яе абурэнне не зменшылася, калі ўвечары бацька сказаў ёй, што пасля полудня ён быў на сесіі ў князя, дзе Вакульскі прадставіў праект грандыёзнае гандлёвае суполкі і выклікаў сапраўднае захапленне ў знуджаных магнатаў.
- Я даўно прадчуваў, - завяршыў пан Ленцкі, - што з дапамогаю гэтага чалавека вызвалюся ад сямейнае апекі і зноў стану тым, кім мушу быць!
- Але на суполку, тата, патрэбныя грошы, - заўважыла панна Ізабэла, злёгку паціскаючы плячыма.
- Таму якраз я і дазваляю прадаць нашу камяніцу. Праўда, даўгі забяруць шэсцьдзясят тысяч, але застанецца яшчэ, сама мала - сорак.
- Цётка казала, што за камяніцу ніхто не даць больш за шэсцьдзясят…
- Ах, цётка!.. - абурыўся пан Тамаш. - Яна заўжды кажа так, каб напалохаць мяне або прынізіць. Шэсцьдзясят тысяч дае Кшэшоўская, якая ўтапіла б нас у лыжцы вады… мяшчанка!.. Але, вядома, цётка ёй падтаквае, бо тут ідзе пра мой дом, пра маё становішча…
Ён пачырванеў і засоп, але, не жадаючы гневацца пры дачцэ, пацалаваў яе ў лоб і пайшоў у свой кабінет.
"А можа, бацька мае рацыю?.. - думала панна Ізабэла. - Можа, ён сапраўды больш практычны за ўсіх тых, хто гэтак сувора яго асуджае? Бацька ж якраз першы і разгледзеў гэтага… Вакульскага… Але які нахабнік гэты чалавек! Не прыйшоў у Лазенкі, хоць старшынёва, дакладна, мусіла яго ангажаваць. Зрэшты, можа гэта і лепш: як бы мы выглядалі, каб нехта са знаёмых спаткаў нас на шпацыры з галантарэйным купцом!"
Некалькі дзён панна Ізабэла з усіх бакоў чула пра Вакульскага. У салонах з языка не сыходзіла яго прозвішча. Маршалак прысягаў, што Вакульскі мусіць паходзіць са старажытнага роду, а барон, знаўца мужчынскае прыгажосці (сам ён па паўдня праводзіў каля люстэрка), сцвярджаў, што Вакульскі "зусім… зусім…" Граф Саноцкі гатовы быў пайсці ў заклад, што гэта першы разумны чалавек у краі, граф Ліціньскі абвяшчаў, што гэты купец належыць да тыпу англійскіх прамыслоўцаў, а князь толькі паціраў рукі ды ўсміхаўся, кажучы: "Ага!".
Нават Ахоцкі, калі наведаў днямі панну Ізабэлу, расказаў ёй, што яны з Вакульскім былі на шпацыры ў Лазенках.
- Пра што ж вы размаўлялі?.. - запыталася яна здзіўлена. - Не пра лятальныя ж машыны…
- А! - задуменна прамовіў кузін. - Вакульскі, хіба, адзіны чалавек у Варшаве, з якім можна пра гэта паразмаўляць. Вось цікава…
"Адзіны разумны… адзіны купец… адзіны, які можа пагутарыць з Ахоцкім? - думала панна Ізабэла. - Што ж гэта за чалавек насамрэч? Ах! Я ведаю…"
Ёй здавалася, што яна разгадала Вакульскага. Гэта амбітны спекулянт, які, жадаючы ўбіцца ў салоны, задумаў ажаніцца з ёю, збяднелаю паннаю знакамітага роду. Не было ў яго іншае мэты, калі ён стараўся спадабацца яе бацьку, графіні-цётцы і ўсёй арыстакратыі. А варта было яму пераканацца, што і без яе ўціснецца ён да вялікіх паноў, дык раптам астыла ягонае каханне і… нават не прыйшоў у Лазенкі!
"Яго можна павіншаваць, - казала яна сама сабе. - Мае ўсе якасці, патрэбныя для кар'еры: нябрыдкі, здольны, энергічны, а галоўнае, бессаромны і нікчэмны… Сапраўды, гэтыя нуварышы апярэджваюць нас нават у няшчырасці… Які нягоднік!"
Абураная, яна хацела ўжо загадаць Мікалаю, каб той не пускаў Вакульскага на парог салону… не далей за кабінет гаспадара, калі той прыйшоў бы да іх па справе. Але калі прыгадала, што Вакульскі і не напрошваўся да іх, пачырванела ад сораму.
Раптам яна даведалася ад пані Мэлітан пра чарговы канфлікт барона Кшэшоўскага з жонкаю, і што тая купіла ў яго кабылу за восемсот рублёў, але, відаць, верне яе, бо праз некалькі дзён - скачкі, а барон нарабіў шмат закладаў.
- Можа, гэта нават памірыць барона з баранесаю, - заўважыла пані Мэлітан.
- Ах, нічога б я не пашкадавала, каб барон не атрымаў сваю кабылу і прайграў усе заклады!.. - не стрымалася тады панна Ізабэла.
А праз некалькі дзён яна пад вялікім сакрэтам даведалася ад панны Фларэнтыны, што барон не атрымаў сваю кабылу, бо яе купіў Вакульскі…
Гэта было яшчэ таямніцаю ад усіх, бо калі панна Ізабэла пайшла з візітам да цёткі, дык пачула якраз, што графіня радзіцца са старшынёвай, як памірыць панства Кшэшоўскіх з дапамогаю гэтае кабылы.
- Нічога не выйдзе, - засмяялася панна Ізабэла. - Барон не атрымае сваю кабылу.
- Закладзёмся? - абыякава запыталася графіня.
- Хіба, калі выйграю ў цёткі гэты бранзалет з сапфірамі…
Цётка згадзілася, у выніку чаго і сама графіня, і панна Ізабэла былі моцна зацікаўленыя скачкамі.
Быў момант, калі панна Ізабэла спалохалася, бо пачула, што барон дае Вакульскаму чатырыста рублёў адступнога, і граф Ліціньскі ўзяўся ўлагодзіць справу. У салоне графіні нават шапталіся, што Вакульскі не з-за грошай, а дзеля графа мусіць згадзіцца на гэта. І тады панна Ізабэла падумала: "Згодзіцца, калі ён хцівы нуварыш, а калі не згодзіцца, дык…"
Яна не мела адвагі скончыць гэтую фразу. Выручыў яе Вакульскі. Ён не прадаў кабылу, а сам выставіў яе на бегавую дарожку.
"Ён не такі ўжо і нікчэмнік", - падумала яна тады.
І пад уплывам гэтае высновы размаўляла з Вакульскім на скачках вельмі ласкава.
Але нават за гэтую хвілінную зычлівасць панна Ізабэла дакарала сябе:
"Навошта яму ведаць, што нас цікавіць ягоны ўдзел у скачках?.. Не больш, чым іншых. А навошта я сказала яму, што ён "павінен выйграць"? І што азначаў ягоны адказ: "выйграю, калі пані пажадае"? Ён ужо забываецца, хто я. Але нічога! Бо з-за некалькіх ветлівых слоў Кшэшоўскі захварэе ад злосці".
Кшэшоўскага панна Ізабэла ненавідзела. Некалі ён заляцаўся да яе, а калі яна яго адпрэчыла, помсціў ёй. Яна ведала, што за вочы ён называў яе векавухаю, якая выйдзе за ўласнага лёкая. Гэтага было даволі, каб памятаць яму ўсё жыццё. Але барону мала было гэтай няшчаснай фразы, ён нават з ёю самой абыходзіўся цынічна, кпіў з яе старых залётнікаў, намякаючы на збядненне яе сям'і. Тады і панна Ізабэла, нібы няўзнак, прыгадвала ягоную жонку, з якой ён ажаніўся з-за грошай, але нічога не мог вырваць у яе з рук, што выклікала між імі зацятую, часам нават і прыкрую, вайну.
Скачкі былі для панны Ізабэлы днём трыумфу, а для барона - паразы і сораму. Ён, праўда, прыехаў на поле і ўдаваў, што яму вельмі весела, але ў сэрцы яго бушаваў гнеў. А калі ён убачыў, як Вакульскі ўсё - і ўзнагароду, і грошы за каня - аддаў у рукі панне Ізабэле, зусім страціў панаванне над сабою, падбег да каляскі і ўчыніў скандал.
Для панны Ізабэлы абразлівыя позіркі барона і тое, што ён адкрыта назваў Вакульскага яе паклоннікам, было страшным ударам. Забіла б барона, каб добра выхаванай кабеце можна было сабе гэта дазволіць. Яе пакуты былі тым больш дакучлівыя, што графіня і вухам не павяла на гэты выбух, старшынёва была заклапочаная, а бацька нават не азваўся, бо даўно ўжо лічыў Кшэшоўскага вар'ятам, якога не варта чапаць, а трэба ставіцца да яго паблажліва.
У гэты момант (калі ўжо цікаўныя пачалі пазіраць на іх з іншых калясак) на дапамогу панне Ізабэле прыйшоў Вакульскі. І ён не толькі спыніў нараканні барона, а вызваў яго на двубой. У гэтым ніхто не сумняваўся. Старшынёва шчыра спалохалася за свайго фаварыта, а графіня заўважыла, што Вакульскі не мог паступіць іначай, бо барон, калі падыходзіў да каляскі, штурхануў яго і не папрасіў прабачэння.
- Скажыце мне, - узрушана пытала старшынёва, - ці варта страляцца за такую драбязу? Усім жа вядома, які Кшэшоўскі няўважлівы і недарэчны… Лепшым доказам тое, што ён тут нагаварыў…
- Гэта праўда, - азваўся пан Тамаш, - але ж Вакульскі не абавязаны гэта ведаць, а нагадаць яму трэба.
- Памірацца! - заўважыла графіня і загадала ехаць дадому.
Менавіта тады панна Ізабэла зрабіла найгоршае злачынства супраць сваіх правілаў і… красамоўна паціснула Вакульскаму руку.
Аж да самых рагатак яна не магла сабе гэтага дараваць.
"Як можна было зрабіць нешта падобнае?.. Што такі чалавек можа падумаць?.." - ганіла яна сама сябе. Але раптам абудзілася ў ёй пачуццё справядлівасці, і яна мусіла прызнаць, што гэты чалавек - не абы-які.
"Каб зрабіць мне прыемнасць (бо ён дакладна не меў іншых прычын), падставіў барону падножку і купіў каня… Усё, што выйграў (моцны доказ бескарыслівасці), аддаў на прытулак ды яшчэ ў мае рукі (барон гэта бачыў). А галоўнае, нібы пачуўшы мае думкі, выклікаў яго на двубой… Ну, цяперашнія двубоі завяршаюцца звычайна шампанскім, але барон мае магчымасць пераканацца, што не такая я і старая… Не, у гэтым Вакульскім нешта ёсць… Шкада толькі, што ён галантарэйны купец. Прыемна было б мець гэткага паклонніка, каб… каб займаў іншае становішча ў свеце".
Дома панна Ізабэла расказала панне Фларэнтыне пра падзеі на скачках, а праз гадзіну ўжо і думаць пра іх забыла. А калі бацька позна ўночы паведаміў ёй, што Кшэшоўскі абраў секундантам графа Ліціньскага, які безумоўна жадае, каб барон перапрасіў Вакульскага, панна Ізабэла пагардліва скрывіла вусны.
"Шчаслівы чалавек!- думала яна. - Мяне абражаюць, а ў яго будуць прасіць прабачэння. Я, калі б хто пры мне абразіў каханую, не даравала б. А ён, вядома, прабачыць…"
У ложку, калі яна ўжо пачала засынаць, нечакана прыйшла ў галаву ёй новая думка:
"А калі Вакульскі не прыме прабачэнняў?.. Гэты ж самы граф Ліціньскі дамаўляўся з ім пра кабылу, але не дамогся свайго!.. Ах, Божа, што мне лезе ў галаву", - заўважыла яна, паціскаючы плячыма, і заснула.
Назаўтра да абеду бацька, яна сама і панна Фларэнтына былі пэўныя, што Вакульскі памірыўся з баронам, нават не магло быць іначай. Толькі пад вечар пан Тамаш выбраўся ў горад і вярнуўся на абед моцна ўстрывожаны.
- Што здарылася, тата? - запыталася ў яго панна Ізабэла, здзіўленая выразам яго твару.
- Фатальная гісторыя! - адказаў пан Тамаш, падаючы на скураны фатэль. - Вакульскі не прыняў прабачэнняў, а яго секунданты паставілі жорсткія ўмовы.
- І калі гэта… - спытала яна ўжо цішэй.
- Заўтра, яшчэ да дзявятае, - адказаў пан Тамаш і выцер пот з ілба. - Фатальная гісторыя, - працягваў ён. - Сярод нашых супольнікаў паніка, бо Кшэшоўскі страляе дасканала… А калі той чалавек загіне, мае разлікі нічога нявартыя. Страціў бы я правую руку… адзінага мажлівага выканаўцу маіх планаў… Яму аднаму мог бы даверыць капіталы і ўпэўнены, што меў бы не менш за восем тысяч рублёў у год… Лёс карае мяне не на жарт!..
Паганы настрой гаспадара дома кепска паўплываў на ўсіх, і абед застаўся няз'едзеным. Пасля абеду пан Тамаш зачыніўся ў кабінеце і хадзіў там з кутка ў куток, што было прыкметаю надзвычайнага хвалявання.
Панна Ізабэла таксама пайшла ў свой кабінет і, як звычайна ў хвіліны ўзрушанасці, легла на шэзлонг. Апанавалі яе змрочныя думкі.
"Нядоўгі быў мой трыумф, - думала яна. - Кшэшоўскі сапраўды добра страляе… Калі заб'е адзінага чалавека, які сёння заступаецца за мяне, дык што? Двубой - гэта, насамрэч, варварскі перажытак. Бо Вакульскі (гледзячы на яго з маральнага боку), больш варты за Кшэшоўскага, аднак… можа загінуць!.. Апошні чалавек, на якога спадзяецца мой бацька".
Тут азвалася ў панне Ізабэле пыха.
"Ну, бацьку майму ласкі Вакульскага не трэба. Ён даверыў бы таму свой капітал, забяспечыў бы пратэкцыю, а той плаціў бы працэнты… Усё ж шкада яго…"
Яна прыгадала іх колішняга старога дварэцкага, які служыў у іх трыццаць гадоў, якога яна вельмі любіла і давярала яму. Можа, Вакульскі ім з бацькам заступіў бы нябожчыка, а ёй - вартага даверу разумнага дарадцу, і - загіне!..
Яна нейкі час паляжала з заплюшчанымі вачыма, без думак, потым пачалі складацца ёй у галаве нечувана дзіўныя камбінацыі.
"Якое цікавае супадзенне! - думала яна. - Заўтра будуць біцца з-за яе двое людзей, якія яе смяротна абразілі: Кшэшоўскі сваімі злоснымі кпінамі, а Вакульскі - ахвярамі, якія насмеліўся рабіць дзеля яе. Яна ўжо яму амаль прабачыла і пакупку сервіза, і тыя вэксалі, і тыя прайграныя яе бацьку ў карты грошы, на якія некалькі тыдняў жылі яны ўсе… (Не, яшчэ яму не прабачыла, і не прабачу ніколі!..) Але нават адно тое, што за яе, абражаную, заступілася Божая справядлівасць... І хто заўтра загіне? Можа, абодва. У любым выпадку, той, хто наважыўся панне Ізабэле Ленцкай ахвяраваць грашовую дапамогу. Такі чалавек, як і каханак Клеапатры, жыць не можа…"
Яна думала пра гэта і заходзілася ад плачу. Шкада ёй было адданага слугі, а можа, і дарадцу, вартага даверу, але яна скаралася перад выракам Божае Ласкі, якая не прабачае абразы панны Ленцкае.
Каб Вакульскі мог у гэтую хвіліну зазірнуць у яе душу, дык ён уцёк бы ад страху і адразу ж вылечыўся б ад сваёй маніі.
А панна Ізабэла не спала цэлую ноч. Стаяла ў яе перад вачыма карціна нейкага французскага мастака, на якой быў намаляваны двубой. Пад купаю зялёных дрэў двое апранутых у чорнае мужчын цалялі адзін у аднаго з пісталетаў.
Потым (чаго ўжо не было на карціне) адзін з іх упаў, бо куля трапіла яму ў галаву. Гэта быў Вакульскі. Панна Ізабэла нават не пайшла на яго пахаванне, каб не выдаць сваёй узрушанасці. Але ўночы некалькі разоў плакала. Шкада ёй было гэткага незвычайнага нуварыша, гэткага надзейнага нявольніка, які свае злачынствы перад ёю акупіў смерцю за яе.
Заснула яна толькі а сёмай раніцы і спала каменным сном да паўдня. Пасля дванаццаці абудзіў яе таропкі стук у дзверы спальні.
- Хто там?
- Я, - радасна адказаў бацька. - Вакульскі ацалеў, барон паранены ў твар!
- Так?
У яе была мігрэнь, дык яна праляжала ў ложку да чатырох. Яна была задаволеная, што барон паранены, і дзівілася, што аплаканы ёю Вакульскі не загінуў.
Устала яна гэтак позна, што перад абедам выбралася толькі на кароткі шпацыр па Алеях.
Від яснага неба, прыгожых дрэваў, птушак і вясёлых людзей зацёр сляды яе начных мрояў, а калі яшчэ яе заўважылі і павіталіся з ёю з некалькіх калясак, што праязджалі побач, дык у сэрцы яе ажыла радасць.
"Аднак пан Бог ласкавы, - думала яна, - што пакінуў жывым чалавека, які можа быць нам прыдатны. Бацька гэтак разлічвае на яго, і ў мяне расце давер да яго. Наколькі менш было б у маім жыцці расчараванняў, каб мела я разумнага і энергічнага прыяцеля".
Слоўца "прыяцель" не спадабалася ёй. Прыяцелем панны Ізабэлы мог быць чалавек, які, сама мала, меў зямлю. А галантарэйны купец пасаваў толькі на ролю дарадцы або распарадчыка.
Калі яна вярнулася дадому, адразу ўбачыла, што бацька ў цудоўным настроі.
- Ведаеш, - звярнуўся ён да яе, - я быў з віншаваннямі ў Вакульскага. Варты чалавек, сапраўдны джэнтльмен! Ужо ён і забыўся на двубой, нават, здаецца, шкадуе барона. Няма рады, шляхетная кроў дае пра сябе знаць, незалежна ад становішча…
А потым, калі яны з дачкою прайшлі ў кабінет і ён пару разоў зіркнуў у люстэрка, дадаў:
- Ну, скажы ты мне, ці можна не верыць у Ласку Божую? Смерць таго чалавека была б для мяне цяжкім ударам. І вось я выратаваны! Ты мусіш пазнаёміцца з ім бліжэй, і тады пабачым, хто выйграе: князь са сваім славутым адвакатам ці я з Вакульскім. Як ты думаеш?
- Я думала якраз тое самае хвіліну таму, - адказала панна Ізабэла, здзіўленая падабенствам іх з бацькам думак. - Татусь абавязкова мусіць мець пры сабе здольнага чалавека, якому можна давяраць.
- Які, у дадатак, сам горнецца да мяне, - дадаў пан Тамаш. - Кемлівы чалавек! Ён якраз разумее, што больш у яго шанцаў нешта зрабіць і лепшая будзе рэпутацыя, калі ён дапаможа падняцца старажытнаму роду, чым сам будзе лезці наперад. Вельмі разумны чалавек, - паўтарыў пан Тамаш. - Хоць ён на нейкі час і прывёў у захапленне князя і ўсю арыстакратыю, але да мяне, аднак, ён ставіцца з найбольшаю прыязнасцю. І не пашкадуе, варта мне толькі вярнуць сваё становішча…
Панна Ізабэла разглядала фігуркі, якія ўпрыгожвалі пісьмовы стол, і думала, што бацька, аднак, крыху памыляецца, мяркуючы, што Вакульскі горнецца да яго. Але яна не выпраўляла яго памылку, а, наадварот, прызнавала, што варта крыху бліжэй пазнаёміцца з гэтым купцом і прабачыць яму яго становішча ў грамадстве. Адвакат… купец… гэта ж амаль тое самае. А калі адвакат можа быць даверанай асобай князя, чаму ж… купец (ах, як усё ж безгустоўна!) не можа стаць даверанай асобай сям'і Ленцкіх?
Рэшту дня, вечар і некалькі наступных дзён прайшлі для панны Ізабэлы вельмі прыемна. Уражвала яе, аднак, тая акалічнасць, што за гэты кароткі час яе наведала больш людзей, чым раней за месяц. Здаралася, што гадзінамі яе нядаўна пусты салон быў поўны шуму, гаманы і смеху, аж мэбля, якая ўжо добра адпачыла, дзівілася гэтаму тлуму, а на кухні шапталіся, што пан Ленцкі, мусіць, атрымаў нейкія вялікія грошы. Нават дамы, якія яшчэ на скачках не пазнавалі панны Ізабэлы, прыйшлі цяпер да яе з візітамі, а маладыя людзі, хоць і не прыходзілі, але пазнавалі яе на вуліцы і кланяліся ёй з пашанаю.
І ў пана Тамаша бывалі цяпер госці. Наведаў яго граф Саноцкі, напрамілы бог упрошваючы, каб Вакульскі перастаў нарэшце бавіцца скачкамі ды двубоямі, а заняўся суполкаю. Быў граф Ліціньскі і расказваў дзівосы пра джэнтльменства Вакульскага. Але, галоўнае, ужо некалькі раз прыязджаў князь з просьбаю да пана Тамаша, каб Вакульскі, не зважаючы на выпадак з баронам, не адступаўся ад арыстакратыі і памятаў пра няшчасны край.
- І няхай кузін, - закончыў князь, - пераканае яго адмовіцца ад двубояў. Гэта лішняе. Гэта пасуе маладым людзям, а не сур'ёзным і шаноўным абывацелям.
Пан Тамаш быў у захапленні, асабліва думаючы, што ўсе гэтыя авацыі ён чуе напярэдадні продажу дома. Яшчэ год таму падобная перспектыва палохала людзей.
"Пачынаю вяртаць належнае мне становішча", - прамармытаў пан Тамаш і раптам азірнуўся. Яму здалося, што за спінаю стаіць Вакульскі. Дык для супакаення ён два разы паўтарыў:
"Узнагароджу яго… узнагароджу… можа быць упэўнены ў маёй падтрымцы".
Праз тры дні пасля двубою Вакульскага панне Ізабэле прынеслі каштоўную скрыначку і ліст, які яе ўзрушыў. Яна пазнала почырк барона.
"Каханая кузінка! Калі ты перастанеш дакараць мяне маёй няшчаснай жаніцьбай, я ўзамен дарую табе заўвагі пра маю жонку, якая ўжо мне самому дапякла. А як матэрыяльны сімвал міру, які мы заключаем назаўсёды, дасылаю табе зуб, што выбіў мне сваім стрэлам Вакульскі, здаецца, за маё смелае выказванне на скачках. Запэўніваю цябе, каханая кузінка, што гэта той самы зуб, якім я цябе дагэтуль грыз і ўжо ніколі больш грызці не буду. Можаш выкінуць яго на сметнік, але скрыначку май ласку захаваць на памяць. Прымі гэтую дробязь ад чалавека трохі зараз хвараватага, але павер - не найгоршага, і буду спадзявацца, што некалі забудзеш маю недарэчную зласлівасць.
З прызнаннем у любові і глыбокай пашане, кузін Кшэшоўскі.
Р. S. Калі мой зуб не выкінеш праз акно, дык прышлі мне яго назад, каб я мог падараваць яго маёй незабыўнай жонцы. Яна будзе мець повад для засмучэння на некалькі дзён, што, падобна, рэкамендавана бедачыне дактарамі. А той пан Вакульскі вельмі прыемны і выхаваны чалавек. І прызнаюся, я сардэчна яго палюбіў, хоць ён гэтак скалечыў мяне".
У каштоўнай скрыначцы, сапраўды, знаходзіўся зуб, закручаны ў бібулу.
Панна Ізабэла трохі падумала і адпісала барону. У сваім лісце ў вельмі зычлівых словах яна паведаміла, што ўжо не гневаецца і прымае скрыначку, а зуб з належнаю пашанаю адсылае гаспадару.
Тут ужо нельга было сумнявацца, што толькі дзякуючы Вакульскаму барон мірыўся з ёю і прасіў прабачэння. Панна Ізабэла ў замілаванні ад гэтага свайго трыумфу адчула да Вакульскага нешта падобнае да ўдзячнасці. Яна зачынілася ў кабінеце і стала марыць.
Яна марыла, што Вакульскі прадасць сваю краму і купіць зямлю, але застанецца кіраўніком гандлёвае суполкі, якая прыносіць вялікі прыбытак. Уся арыстакратыя прымае яго ў сябе, а яна, панна Ізабэла, зрабіла яго сваім вартым даверу дарадцам. Ён аднавіў іх маёнтак і ўзняў яго да былое велічы, ён выконваў усе яе прыхамаці, ён рызыкаваў сабою кожны раз, калі было трэба. Ён, нарэшце, знайшоў ёй мужа, які адпавядаў бы слаўнаму дому Ленцкіх.
Усё гэта ён рабіў, бо кахаў яе ідэальным каханнем, больш за ўласнае жыццё. І адчуваў сябе абсалютна шчаслівым, варта ёй было ўсміхнуцца яму, зычліва зірнуць на яго або за нейкую выключную заслугу сардэчна паціснуць яму руку. А калі пан Бог даў ёй дзяцей, ён шукаў ім гувернёраў і настаўнікаў, памнажаў іх маёнтак і, нарэшце, калі яна памерла (тут слёзы набеглі на прыгожыя вочы панны Ізабэлы), ён застрэліўся на яе магіле… Не! З-за далікатнасці, якую яна ў ім развіла, ён застрэліўся на некалькі магіл далей.
Прыход бацькі спыніў яе фантазіі.
- Падобна, пісаў табе Кшэшоўскі? - пацікавіўся пан Тамаш.
Дачка паказала яму на ліст, што ляжаў на стале, побач з залатою скрыначкай. Пан Тамаш круціў галавою, чытаючы ліст, і нарэшце прамовіў:
- Як заўсёды - вар'ят, хоць і добры хлапец. Але… Вакульскі, сапраўды, аказаў табе паслугу: перамагла ты смяротнага ворага.
- Я думаю, тата, што варта было б таго пана запрасіць некалі на абед… Хацелася б пазнаёміцца з ім бліжэй.
- Якраз пра гэта ўжо некалькі дзён я і збіраўся цябе прасіць!.. - адказаў узрадаваны пан Тамаш. - Не варта занадта прытрымлівацца этыкету ў адносінах да гэтак патрэбнага чалавека.
- Вядома, - згадзілася панна Ізабэла, - нават з надзейнымі слугамі дазваляем мы сабе крыху фамільярнасці.
- Схіляю галаву перад тваім розумам і тактоўнасцю, Бэла!.. - выгукнуў пан Тамаш і ў захапленні пацалаваў яе спачатку ў руку, а потым у лоб.
XV. ЯК ЧАЛАВЕЧУЮ ДУШУ МУЧЫЦЬ ЖАРСЦЬ, А ЯК РОЗУМ
Атрымаўшы ад пана Ленцкага запрашэнне на абед, Вакульскі выбег з крамы на вуліцу. Цесны пакой душыў, а размова з Жэцкім, калі крамнік перасцерагаў і павучаў яго, здалася надзвычай недарэчнаю. Смех дый годзе, каб спарахнелы кавалер, у якога адно крама ды Банапарты ў галаве, дакараў яго апантанасцю!..
"Што ж я раблю кепскага, - думаў Вакульскі, - калі кахаю?.. Можа, крыху і позна, але ніколі ў жыцці не дазваляў я сабе гэтае раскошы. Кахаюць мільёны людзей, увесь свет, здольны да пачуццяў, жыве каханнем, чаму ж мне аднаму можа быць яно забаронена? А калі гэта заканамерна ў прынцыпе, дык заканамерна і ўсё тое, што я раблю. Хто хоча ажаніцца, мусіць мець грошы, - дык і я займеў грошы. Мусіць ён наблізіцца да выбранніцы - я таксама наблізіўся. Мусіць клапаціцца пра яе дабрабыт і бараніць ад непрыяцеляў, - я раблю і тое, і другое. А ў гэтым сваім імкненні да шчасця ці ж я пакрыўдзіў каго? Ці занядбаў я свае абавязкі ў дачыненні да грамадства і бліжніх?.. Ах, гэтыя каханыя бліжнія, гэтае грамадства, якое ніколі не клапацілася пра мяне і ставіла мне на шляху адны перашкоды, затое няспынна чакае ахвяр з майго боку… Але тое, што яны называюць апантанасцю, якраз і штурхае мяне да выканання нейкіх уяўных абавязкаў. Каб не гэта, дык сядзеў бы я зараз, нібы моль, у кніжках, і сотні людзей не мелі б працы. Чаго ж яны ад мяне хочуць?" - злосна пытаў ён сам у сябе.
Праходка па свежым паветры супакоіла яго, ён пайшоў далей Алеямі Ерусалімскімі і павярнуў да Віслы. Абвеяў яго рэзкі ўсходні вецер і абудзіў тыя няясныя адчуванні, якія выклікаюць у памяці ўспаміны дзяцінства. Здавалася яму, што ён зноў тое дзіця з Новага Святу, і што зноў ён чуе штуршкі і хвалі маладое крыві. Ён усміхнуўся пясочніку [141] , што вёз свой тавар нягеглым конікам у доўгай скрыні, а падобная да ведзьмы жабрачка падалася яму вельмі мілай бабулькаю. Цешыў яго фабрычны шум, і хацелася яму пагаманіць з грамадкаю цудоўных мальцаў, якія пасталі ў шэраг на прыдарожным пагорку і шпурлялі камяні ў жыдоў, што праходзілі побач.
Ён старанна адганяў думкі пра сённяшні ліст і пра заўтрашні візіт да Ленцкіх, ён хацеў захаваць цвярозасць розуму, але ўзрушанасць брала верх.
"Чаму яны мяне запрасілі? - задаваўся ён пытаннем, адчуваючы ўнутранае трымценне. - Панна Ізабэла хоча са мною пазнаёміцца… Але ж, так! Яны даюць мне зразумець, што я магу ажаніцца!.. Яны ж не сляпыя і не ідыёты, каб не заўважыць, што са мною дзеецца ў яе прысутнасці…"
Яго закалаціла, аж зашчоўкалі зубы, і тады азваўся прыглушаны розум.
"Хвілінку. Ад першага абеду і першага візіту яшчэ вельмі далёка да сапраўднага знаёмства. А з тысячы сапраўдных знаёмстваў хіба адно вядзе да сватаўства. З дзесяці сватанняў хіба адно сканчаецца згодаю, і нават з тых яшчэ хіба ўсяго палова прыводзіць да шлюбу, які мае ледзьве адзін шанец супраць дваццаці тысяч… Ясна ці няясна?"
Вакульскі мусіў прызнаць, што ясна. Каб кожнае знаёмства вяло да шлюбу, кожная кабета мусіла б мець добры дзясятак мужоў, кожны мужчына - добры дзясятак жонак, ксяндзы не паспявалі б усіх перажаніць, і свет ператвараўся б у адзін вялікі шпіталь вар'ятаў. А ён, Вакульскі, не толькі не быў яшчэ добрым знаёмым панны Ленцкае, а ўсяго толькі меўся неўзабаве пазнаёміцца з ёю.
"Што ж я маю, - пытаўся ён, - пасля балгарскае небяспекі ды тутэйшых скачак і двубояў?.."
"Маеш болей шанцаў, - растлумачыў розум. - Год таму меў, можа, адну сотую або адну дваццацімільённую долю праўдападобнасці, што ажэнішся з ёю, а праз год можаш мець ужо адну дваццацітысячную…"
"Праз год?.. - паўтарыў Вакульскі і зноў дыхнула на яго нечым студзёным і суровым. Але ён не паддаўся і спытаў: - А калі панна Ізабэла пакахае мяне альбо ўжо пакахала?.."
"Спачатку варта было б ведаць, ці панна Ізабэла здольная кахаць каго-небудзь…"
"Хіба ж яна не кабета?"
"Бываюць кабеты з маральным дэфектам, не здольныя кахаць нікога і нічога, апроч сваіх мімалётных капрызаў, гэткія ж бываюць і мужчыны. Загана, не горшая за слепату, глухату або паралюш, толькі менш прыкметная".
"Дапусцім…"
"Добра, - не сунімаўся голас, у якім Вакульскаму чулася з'едлівасць доктара Шумана, - каб тая панна наогул здольная была некага кахаць, дык паўстае другое пытанне: ці пакахае яна цябе?"
"Зрэшты, не такі ўжо я і агідны".
"Няўжо? Якраз такім агідным і можаш ты быць. Як самы прыўкрасны леў агідны карове або арол - гусі. Бачыш, я нават кажу табе кампліменты: параўноўваю з ільвом ды арлом, якія, нягледзячы на ўсе іх вартасці, выклікаюць жах у самак іншага віду. Таму ўнікай самак не свайго віду…"
Вакульскі апрытомнеў і агледзеўся. Ён быў ужо непадалёк ад Віслы, побач з драўлянымі свірнамі, і фурманкі з дарогі запарушвалі яго чорным пылам. Ён хутка павярнуў у горад і заняўся развагамі пра сябе.
"Ува мне ёсць два чалавекі, - казаў ён. - Адзін цалкам разумны, а другі - вар'ят. І хто з іх пераможа?.. Ат!.. Чаго мне клапаціцца пра гэта. Але што рабіць, калі возьме верх той, разумны? Як жахліва валодаць гэткім вялікім капіталам пачуццяў, каб скласці яго самцы іншага віду: карове, гусі ці нечаму яшчэ горшаму?.. Якое прыніжэнне пацяшацца з трыумфу нейкага быка ці гусака і ў той жа час плакаць над уласным сэрцам, гэтак балесна раздзёртым, гэтак балесна растаптаным?.. Ці варта жыць далей, калі яно так?"
І ад гэтае думкі Вакульскі адчуў прагу смерці, але каб ані парэшткаў, ані попелу ад яго не засталося на гэтай зямлі.
Паступова, аднак, ён супакоіўся і, вярнуўшыся дадому, пачаў ужо цалкам рацыянальна абдумваць пытанне: апрануць яму на заўтрашні абед фрак ці сурдут?.. Альбо ці не здарыцца да заўтра нечага неспадзяванага, што зноў перашкодзіць яму наблізіцца да панны Ізабэлы? Потым ён яшчэ падлічыў апошнія гандлёвыя абароты, даслаў некалькі тэлеграм у Маскву і Пецярбург ды напісаў, нарэшце, ліст старому Шлянгбаўму з прапановаю, каб той пазычыў яму сваё прозвішча для пакупкі камяніцы Ленцкіх.
"Мецэнат мае рацыю, - думаў ён. - Лепш купіць гэты дом пад чужою шыльдаю. Іначай яны маглі б падазраваць мяне ў жаданні нажыцца на іх ці, яшчэ горш, што я раблю ім ласку!"
Аднак пад прыкрыццём гэтае заклапочанасці бушавала бура. Розум крыкам крычаў, што заўтрашні абед нічога не значыць і нічога не абяцае. А надзея ціха-ціха шаптала: можа, ён каханы, а можа, будзе ім некалі.
Але ціха… так ціха, што Вакульскі з пільнаю ўвагаю мусіў прыслухоўвацца да яе шэпту.
Наступны дзень, вельмі важны для Вакульскага, не быў адзначаны нічым асаблівым ні ў Варшаве, ні ў прыродзе. Тут і там курэў вулічны пыл, узняты мётламі вартаўнікоў, брычкі то перліся напралом, то марудзілі без прычыны, а бясконцая плынь мінакоў цягнулася ў адзін і ў другі бок, хіба толькі для таго, каб не спыняўся гарадскі рух. Пад сцены дамоў ціснуліся абадранцы - згорбленыя, з рукамі, схаванымі ў рукавы, нібы гэта быў не чэрвень, а студзень. Часам сярэдзінаю вуліцы праязджаў сялянскі воз з бляшанымі збанамі, якім правіла ўвішная баба ў сінім каптане з чырвонаю хусткаю на галаве.
Усё гэта раенне мела месца паміж двума доўгімі сценамі, утворанымі рознакаляровымі камяніцамі, над якімі ўздымаліся высокія фасады святынь. А на абодвух канцах вуліцы, нібы вартаўнікі, што пільнуюць горад, стаялі два помнікі. З аднаго боку - кароль Жыгімонт [142] , які, схіляючыся ў бок бернардынаў, відавочна, хацеў нешта паведаміць мінакам, а з другога боку - нерухомы Капернік з нерухомым глобусам у руцэ, які павярнуўся спінаю да сонца, што выходзіла раніцаю з-за дома Карася, падымалася над палацам Таварыства сяброў навукі [143] і хавалася за дом Замойскіх, нібы аспрэчваючы афарызм: "Стрымаў сонца, зрушыў зямлю". Вакульскі, які ў гэтым кірунку якраз глядзеў з уласнага балкона, міжвольна ўздыхнуў, прыгадваючы, што адзінымі вернымі сябрамі астранома засталіся грузчыкі ды палацёры, не надта абазнаныя, як вядома, у заслугах Каперніка.
"Усяе радасці, - думаў Вакульскі, - што ў нейкіх кніжках называюць яго гонарам нацыі!.. Працаваць дзеля шчасця - гэта я разумею, але працаваць дзеля фікцыі, якая завецца грамадствам ці славаю, за гэта ўжо не ўзяўся б. Грамадства няхай само пра сябе клапоціцца, а слава… Што мне замінае думаць, што ў мяне ўжо ёсць слава, напрыклад, на Сірыусе? А Капернік жа сёння не ў лепшым становішчы адносна зямлі, і гэтак жа яго хвалюе статуя ў Варшаве, як мяне піраміда на нейкай там Везе ў сузор'і Ліры!.. Тры стагоддзі славы аддам я за хвіліну шчасця і дзіўлюся толькі сваёй неразважлівасці, што некалі думаў іначай".
Нібы ў адказ на свае думкі ён заўважыў на другім баку вуліцы Ахоцкага. Гэты маньяк ішоў павольна з апушчанаю галавой і рукамі ў кішэнях.
Звычайны збег акалічнасцяў глыбока ўзрушыў Вакульскага, і на момант ён нават паверыў у праўдзівасць прадчуванняў ды з радасным здзіўленнем падумаў: "Ці не прадвяшчае мне гэта, што ён будзе мець славу Каперніка, а я - шчасце?.. Будуй жа ты свае лятальныя машыны, толькі пакінь мне сваю кузінку!.. Але адкуль гэта прымхлівасць у мяне?! - апамятаўся ён праз момант. - Я і прымхі!"
Як бы там ні было, але надта падабалася яму ідэя, што Ахоцкі будзе мець несмяротную славу, а ён - жывую панну Ізабэлу. На сэрцы стала лягчэй. Ён нават пакпіў з сябе, хоць адчуваў, што з'явілася больш упэўненасці і адвагі.
"Можна дапусціць, - казаў ён, - што ўсе мае захады скончацца тым, што яна адпрэчыць мяне… Ну і што? Слова гонару, адразу ж вазьму ўтрыманку і ў тэатры буду садзіцца з ёю паблізу ложы панства Ленцкіх. Дабрадзейка пані Мелітан, а можа, і гэты… Марушэвіч знойдуць мне кабету з падобнымі рысамі твару (за колькі тысяч ці дзясяткаў тысяч рублёў нават і гэта можна знайсці). З ног да галавы абвіну яе карункамі, абсыплю брыльянтамі, і тады пабачым, ці не паблякне побач з ёю панна Ізабэла. Няхай ідзе тады замуж хоць за маршалка, хоць за барона".
Але думка пра замужжа панны Ізабэлы выклікала ў яго гнеў і роспач. У гэты момант захацелася яму наладаваць увесь свет дынамітам ды высадзіць у паветра. Але ён зноў апрытомнеў:
"Ну, і што рабіць, калі пажадае яна выйсці замуж?.. Не! Нават каб пажадала мяняць каханкаў: раз - майго крамніка, іншым разам - нейкага афіцэра, потым - фурмана або лёкая… Няма рады!.."
Шанаванне свабоды іншае асобы было ў яго гэткім моцным, што адступала перад гэтым нават яго манія.
"Што ж рабіць?.. Што ж рабіць?.. - паўтараў ён і сціскаў рукамі гарачую галаву.
На гадзінку зайшоў ён у краму, нешта там зрабіў і вярнуўся дадому. А чацвёртай слуга дастаў яму з камоды бялізну, і прыйшоў цырульнік, каб пагаліць ды расчасаць.
- Што чуваць, пане Фітульскі? - запытаўся ён у цырульніка.
- Нічога, а будзе яшчэ горш. Берлінскі кангрэс думае, як задушыць Еўропу, Бісмарк - як задушыць кангрэс, а жыды - як да рэшты нас абабраць… - адказаў малады майстар, прыгожы, як херувім, і зграбны, нібы ўцёк са старонак кравецкага часопісу.
Ён завязаў Вакульскаму ручнік на шыі і, з бліскавічнай хуткасцю намыльваючы яму твар, працягваў:
- У горадзе, пане, ціха да часу, а так нічога. Я ўчора быў у кампаніі на Саскай Кемпе, але што, пане, за арыгінальная моладзь!.. Пасварыліся двое падчас танцаў, і хай пан уявіць сабе… Галоўку крыху вышэй, s'il vous plait [144] …
Вакульскі падняў галаву крыху вышэй і ўбачыў, што ягоны аператар носіць залатыя запінкі на вельмі брудных манжэтах.
- Пасварыліся падчас танцаў, - працягваў франт, пабліскваючы брытваю перад вачыма кліента, - і прашу сабе ўявіць, што цаляючы адзін аднаму ў вока, яны зачапілі даму! Нарабілася шуму… двубой… Мяне, вядома, выбралі за секунданта, і сёння якраз ламаў я сабе галаву, што рабіць, бо маю толькі адзін пісталет, як паўгадзіны таму прыходзіць да мяне вінаваты і кажа, што ён не дурань, каб страляцца, дык абражаны можа даць яму здачы, але каб толькі адзін раз… Галоўку направа, s'il vous plait… Ну, каб пан ведаў, як я быў абураны (паўгадзіны таму), схапіў фацэта за яго галерэю, каленам - у антрэсоль, і - прэч! За дзверы. Хто з такім блазнам будзе страляцца, n'est-ce pas? [145] Цяпер налева, s'il vous plait.
Ён скончыў галіць і абмыў Вакульскаму твар, а потым ахінуў яго апранахаю, падобнаю да смяротнай кашулі асуджанага, і працягваў:
- Але нешта не заўважаў я ніколі ў пана ані следу кабеты, хоць прыходжу я ў розны час…
Ён узяў у рукі грэбень, шчотку і пачаў часаць.
- …прыходжу ў розны час, а вока, пане, у мяне на гэткія рэчы… ого!.. Але ж, каб хоць дзе беражок спаднічкі мільгануў, ці чаравічак, ці стужачка! А мне ж нават у аднаго каноніка здарылася раз угледзець гарсэт, праўда, ён знайшоў яго на вуліцы і хацеў ананімна адаслаць у рэдакцыю. А ў афіцэраў, пане, асабліва ў гусараў!.. (Галоўку ўніз, s'il vous plait…) Канец свету! У аднаго, пане, я спаткаў ажно чатырох маладых дам і ўсе - усміхаліся… З таго часу, слова гонару, я заўсёды кланяюся яму на вуліцы, хоць ён ад маіх паслуг адмовіўся і вінны мне пяць рублёў. Але, пане, калі за крэсла на канцэрт Рубінштэйна заплаціў я шэсць рублёў, хіба шкада мне пяці на такога віртуоза… Можа, крыху падчарніць валасы, je suppose que oui? [146]
- Дзякуй, не, - адмовіўся Вакульскі.
- Я так і думаў, - уздыхнуў цырульнік. - Шаноўны пан без усялякіх прэтэнзій, а гэта нядобра!.. Я ведаю пару балерынак, якія ахвотна сышліся б з панам. Слова гонару, варта! Фігуры цудоўныя, мускулатура дубовая, бюст, як матрац на спружынах, у кожным руху - грацыя, і зусім не надмерныя патрабаванні, прынамсі, пакуль маладыя. Бо кабета, пане, чым яна старэйшая, тым больш дарагая, дык пэўна таму нікога і не цягне да шасцідзесяцігадовых, бо няма ўжо ім цаны. Ротшыльд бы збанкрутаваў!.. А новенькай пакладзе пан тысячы тры рублікаў на год, дасць пару прэзентаў, і будзе яна пану верная… Ах, гэтыя кабеткі!.. Навярэдзіў я сабе крыж з-за іх, але не трымаю на іх зла…
Ён скончыў сваё мастацтва, пакланіўся, паводле ўсіх канонаў галантнасці, і з усмешкаю выйшаў. Гледзячы на яго фанабэрыстую міну і партфель, у якім ён насіў шчоткі ды брытвы, можна было падумаць, што гэта міністэрскі чыноўнік.
Пасля таго, як за ім зачыніліся дзверы, Вакульскі і хвіліны не думаў пра маладых ды малапатрабавальных балерынак. Яго займала значна больш важнае пытанне, змест якога зводзіўся да двух слоў: фрак ці сурдут.
"Калі апрану фрак, дык буду падобны на франта, які пільнуецца этыкету, а ён мяне абсалютна не абыходзіць. А калі апрану сурдут, гэта можа Ленцкіх абразіць. Зрэшты, калі раптам будзе там хто чужы… Няма рады, калі ўжо я наважыўся на гэткія выбрыкі, як каляска ды скакавы конь, дык і фрак трэба апранаць!"
Гэтак разважаючы, ён пасміхаўся з тае прорвы дзівацтваў, у якую папіхала яго знаёмства з паннаю Ізабэлаю.
"Ах, стары мой Гопфер! - казаў ён. - Мае ж вы ўніверсітэцкія ды сібірскія калегі, ці хто з вас мог уявіць, каб займалі мяне падобныя пытанні?.."
Ён апрануў фрачны гарнітур і, стаўшы перад люстэркам, адчуў задавальненне. Гэты строй дасканала пасаваў да яго атлетычнае фігуры.
Коні чакалі ўжо з чвэрць гадзіны, і была палова на шостую. Вакульскі накінуў лёгкае паліто і выйшаў з дому. У каляску ён садзіўся вельмі бледны і вельмі спакойны, як чалавек, што вырушыў насустрач небяспецы.
XVI. "ЯНА" - "ЁН" - І ТЫЯ ІНШЫЯ
У той дзень, калі Вакульскі меўся прыйсці на абед, панна Ізабэла вярнулася ад графіні а пятай. Яна была крыху разгневаная і крыху задуменная, разам - прыўкрасная.
Сёння яна зазнала шчасце і расчараванне. Вялікі італьянскі трагік Росі [147] , знаёмы ім з цёткаю яшчэ з Парыжу, прыехаў на гастролі ў Варшаву. Ён адразу наведаў графіню і зацікаўлена распытваў пра панну Ізабэлу. Сёння ён зноў меўся прыйсці, і графіня адмыслова дзеля яго запрасіла пляменніцу. Але Росі не прыйшоў, толькі даслаў ліст, у якім прабачаўся і апраўдваўся неспадзяваным візітам нейкае высокапастаўленае асобы.
Некалькі гадоў таму, якраз у Парыжы, Росі быў ідэалам панны Ізабэлы. Яна закахалася ў яго і нават, не выходзячы, вядома, за межы прыстойнасці паненкі з яе становішчам, не хавала сваіх пачуццяў. Знакаміты артыст ведаў гэта, штодня бываў у доме графіні, прадстаўляў і дэкламаваў усё, што загадвала яму панна Ізабэла, а калі ад'язджаў у Амерыку, падараваў ёй італьянскі асобнік "Рамэа і Джульеты" з прысвячэннем: " У мухі болей шчасця і свабоды, чым у Рамэа…"
Навіна, што Росі прыехаў у Варшаву і памятае яе, узрушыла панну Ізабэлу. Ужо а першай гадзіне дня яна была ў цёткі. Ёй не сядзелася на месцы, раз за разам яна падыходзіла да вакна, тарахценне кожнае каляскі прыспешвала біццё яе сэрца, на кожны званок яна ўздрыгвала, не магла засяродзіцца на размове, твар яе гарэў… Ну, і Росі не прыйшоў!..
А яна сёння была такая прыгожая. Спецыяльна дзеля яго прыбралася ў атласную сукенку крэмавага колеру (здалёк падобную да пакамечанага палатна), у вушах мела завушніцы з брыльянтамі (не большымі за гарошыны) і пунсовую ружу на плячы. І ўсё. Няхай Росі цяпер шкадуе, што не пабачыў яе!
Пасля чатырохгадзіннага чакання яна вярнулася дадому абураная. Але, нягледзячы на гнеў, узяла ў рукі томік "Рамэа і Джульеты" ды, гартаючы яго, думала: "А што, каб раптам увайшоў сюды Росі?.."
Тут было нават лепш, чым у графіні. Без сведак ён мог шапнуць ёй нейкае крыху гарачэйшае слоўца, і сам бы пераканаўся, што яна шануе яго памяткі, а галоўнае, пераканаўся б (як сцвярджае вялікае люстра), што ў гэтай сукенцы, з гэтаю ружаю і ў гэтым блакітным фатэлі яна выглядае, як багіня.
Яна ўспомніла, што на абедзе мусіць быць Вакульскі і міжвольна паціснула плячыма. Галантарэйны купец пасля Росі, якім захапляецца цэлы свет, падаўся ёй гэткім смешным, што аж выклікаў літасць. Каб Вакульскі ў гэты момант апынуўся каля яе ног, яна б, магчыма, усадзіла пальцы яму ў валасы і, забаўляючыся, як з вялікім сабакам, чытала б яму вось гэтыя скаргі Рамэа да Ларэнца:
"Там неба толькі, дзе жыве Джульета.
Сабака, кот і мыш няшчасная,
І кожнае нікчэмнае стварэнне
Жыве пад гэты небам, бачыць рай.
У мухі болей шчасця і свабоды,
Чым у Рамэо. Дадзена ёй права
Па ўласнай волі сесці і ўзляцець
З Джульецінай рукі, дзівоснай, белай,
Ці красці асалоду з вуснаў мілых…
Муха можа,
Адзін Рамэо гэтага не можа.
Яна свабодная, а я выгнаннік…
І ты мне кажаш, што выгнанне - міласць?..
Як у цябе, мой ойча, служка боскі,
Духоўнік мой і друг, хапіла духу
Забіць мяне страшэнным словам "выгнан"? [148]
Яна ўздыхнула. Хто ведае, колькі разоў паўтараў гэтыя словы беспрытульны вандроўнік, думаючы пра яе?.. Можа, яму нават няма каму даверыцца!.. Вакульскаму якраз можна было б даверыцца. Яму, хіба, знаёмае пачуццё адчаю, бо ён жа рызыкаваў жыццём за яе.
Яна адгарнула некалькі старонак назад і зноў пачала чытаць:
"Рамэо! Ах, чаму Рамэо ты?
Ад бацькі адрачыся, ад імя,
А не - дык пакляніся мне, што любіш,
І я дачкой не буду Капулеці…
Не ты, адно імя тваё - мой вораг,
Ты ж сам сабой, зусім не Мантэкі…
Як ружу ні заві, а пах той самы.
Рамэо, каб і не Рамэо быў,
І без імя застаўся б ён цудоўным.
О кінь імя, Рамэо, бо яно ж
Не частачка цябе, і за імя
Ты ўсю мяне вазьмі…"
Якое ж дзіўнае між імі падабенства: ён - Росі, актор, а яна - панна Ленцкая. Адмоўся ад свайго прозвішча, пакінь свой лад жыцця… Так, але што тады застанецца? Зрэшты, нават прынцэса магла выйсці за Росі, і свет адно толькі захапляўся б яе ахвярнасцю.
Выйсці за Росі?.. Дбаць пра ягоны тэатральны гардэроб, а можа, прышываць яму гузікі да начных кашуляў?..
Панна Ізабэла здрыганулася. Кахаць яго безнадзейна, і досыць… Кахаць і часам пагаварыць з кімсьці пра гэтае безнадзейнае каханне… Можа, з паннай Фларэнтынай? Не, яна занадта халодная. Значна лепш прыдаўся б на гэта Вакульскі. Ён глядзеў бы ёй у вочы, пакутаваў бы і за яе, і за сябе, а яна апавядала б яму пра пакутлівы боль і свой, і ягоны, і такім чынам вельмі прыемна міналі б ім гадзіны. Галантарэйны купец у ролі набліжанае асобы!.. Зрэшты, можна ўжо і забыцца на тое купецтва…
У той самы час пан Тамаш, падкручваючы вус, расхаджваў па сваім кабінеце і думаў:
"Вакульскі - чалавек вельмі здатны ды энергічны! Каб быў у мяне такі ўпаўнаважаны (тут ён уздыхнуў), дык не страціў бы я маёнтка… Ну але ўжо так сталася. Затое сёння я яго маю… З прададзенае камяніцы застанецца мне сорак… не, пяцьдзясят, можа, нават і шэсцьдзясят тысяч рублёў… Ну, не варта перабольшваць, няхай пяцьдзясят тысяч, няхай усяго сорак тысяч… Аддам іх яму, ён будзе плаціць мне прыкладна восем тысяч рублёў у год, а рэшту (калі ў яго справы пойдуць, як я спадзяюся), рэшту працэнтаў загадаю капіталізаваць… За пяць-шэсць гадоў сума падвоіцца, а ўжо за дзесяць - можа вырасці ў чатыры разы… Бо на гандлёвых аперацыях грошы шалёна памнажаюцца… Але што я кажу!.. Вакульскі, калі ён сапраўды геніяльны купец, павінен мець і, дакладна, мае сто за сто. І ў такім разе я зірну яму ў вочы і скажу наўпрост: "Давай ты каму іншаму, мой дабрадзей, пятнаццаць ці дваццаць працэнтаў гадавых, але не мне, бо я на гэтым знаюся". І ён, вядома, калі ўбачыць, з кім мае справу, адразу ж палагаднее і, можа, нават прапануе мне такі даход, якога я не сніў…"
З вітальні пачуўся падвойны званок. Пан Тамаш адышоў у глыб кабінета, сеў у фатэль і ўзяў у рукі якраз на гэты выпадак падрыхтаваны том эканомікі Супіньскага [149] . Мікалай адчыніў дзверы, і праз хвіліну з'явіўся Вакульскі.
- А… вітаю!.. - выгукнуў пан Тамаш, працягваючы яму руку.
Вакульскі нізка пакланіўся сівізне чалавека, якога рады быў назваць бацькам.
- Сядай жа, пане Станіславе… Можа, папяросу?.. Калі ласка… Што чуваць?.. Я чытаў якраз Супіньскага - вось галава! Так, народы, якія не ўмеюць працаваць і ашчаджаць, мусяць знікнуць з твару зямлі… Толькі ашчаднасць і праца!.. Але нашы супольнікі нешта пачынаюць касавурыцца, га?..
- Няхай робяць, як ім лепш, - адказаў Вакульскі. - Я на іх не зараблю ні рубля.
- Але я не пакіну цябе, пане Станіславе, - прамовіў пан Тамаш пераканаўчым тонам, і працягваў: - Днямі я прадаю, гэта значыць, дазваляю, каб прадалі, мой дом. Было мне з ім шмат клопату, кватаранты не плацяць, адміністратары - злодзеі, а іпатэчным крэдыторам даводзілася плаціць з уласнае кішэні. Дык не дзіва, што мне гэта нарэшце абрыдла…
- Вядома, - заўважыў Вакульскі.
- Я спадзяюся, - працягваў пан Тамаш, - што застанецца мне з продажу пяцьдзясят, ці, хаця, сорак тысяч рублёў…
- Колькі пан спадзяецца ўзяць за той дом?..
- Сто… да ста дзесяці тысяч рублёў… Але ўсё, што атрымаю, я аддам табе, пане Станіславе.
Вакульскі схіліў галаву на знак згоды і падумаў, што за камяніцу пан Тамаш, аднак, не атрымае больш за дзевяноста тысяч рублёў. Бо столькі было ў яго на сённяшні дзень наяўных грошай, а даўгоў рабіць ён не мог, каб не рызыкаваць сваім крэдытам.
- Аддам табе, пане Станіславе, - казаў далей пан Ленцкі. - І якраз хацеў запытацца, ці прымеш?
- Але ж, вядома…
- А які ты мне дасі працэнт?
- Гарантую дваццаць, а як справы пойдуць, дык і больш, - адказаў Вакульскі, адзначаючы ў душы, што больш за пятнаццаць працэнтаў нікому б іншаму ён не даў.
"Штукар!.. - падумаў пан Тамаш. - Сам мае пад сто працэнтаў, а мне дае дваццаць…"
Але ўголас, аднак, ён прамовіў:
- Добра, каханы пане Станіславе. Згаджаюся на дваццаць працэнтаў, абы ты мне плаціў іх наперад.
- Буду плаціць наперад… кожныя паўгода, - адказаў Вакульскі, бо забаяўся, што пан Тамаш можа патраціць грошы занадта хутка.
- І на гэта згода, - прамовіў пан Тамаш тонам вельмі сардэчным. - А ўсе прыбыткі, - дадаў ён з лёгкім націскам, - усе прыбыткі, большыя за дваццаць працэнтаў, прашу, каб ты не даваў мне ў рукі, хоць бы я нават… упрошваў цябе, разумееш?.. А каб далучаў да капіталу. Няхай расце, праўда?..
У гэты момант дзверы кабінету адчыніліся і Мікалай прамовіў:
- Пані просяць.
Пан Тамаш урачыста падняўся з фатэля і цырымонным крокам увёў госця ў салон.
Пазней Вакульскі не раз намагаўся прыгадаць гэты салон, і як ён туды ўвайшоў, але так і не змог. Памятаў ён толькі, што перад дзвярыма некалькі разоў пакланіўся пану Тамашу, што потым абвінуў яго нейкі прыемны пах, у выніку чаго ён пакланіўся даме ў крэмавай сукенцы з пунсоваю ружаю на плячы, а потым - іншай даме: высокай, апранутай у чорнае, якая спалохана пазірала на яго. Прынамсі, гэтак яму здавалася.
Не адразу ён зразумеў, што дамаю ў крэмавай сукенцы была панна Ізабэла. Яна сядзела ў фатэлі, схіленая да яго з непараўнальнай грацыяй, лагодна пазірала яму ў вочы і казала:
- Мой бацька як супольнік пана павінен адбыць доўгую практыку, пакуль пан зможа быць ім задаволены. Я прашу аб паблажлівасці да яго.
Яна працягнула руку, да якой Вакульскі ледзь насмеліўся дакрануцца.
- Пану Ленцкаму, - адказаў ён, - як супольніку трэба толькі мець адваката, якому ён давярае, і бухгалтара, які рэгулярна будзе кантраляваць рахункі. Астатняе - гэта наш клопат.
Ён пачырванеў, бо яму здалося, што сказаў нешта вельмі недарэчнае.
- Пан, відаць, моцна загружаны справамі пры гэтакім магазіне… - заўважыла апранутая ў чорнае панна Фларэнтына і яшчэ больш спалохалася.
- Не так і моцна. Я займаюся абаротным капіталам ды сувязямі з пастаўшчыкамі. А ўжо ўласна таварам ды ацэнкаю яго кошту займаецца адміністрацыя крамы.
- Ці ж магчыма перадаверыць усё чужым? - уздыхнула панна Фларэнтына.
- Я маю бездакорнага намесніка, ён таксама і добры мой прыяцель, які дае ўсяму рады лепш за мяне.
- Шанцуе табе, пане Станіславе… - падхапіў Ленцкі. - Не едзеш сёлета за мяжу?
- Хацелася б паехаць на выставу ў Парыж.
- Я зайздрошчу пану, - азвалася панна Ізабэла. - Два месяцы ўжо я мару пра Парыжскую выставу, але тата чамусьці не надта схільны ехаць…
- Наша паездка цалкам залежыць ад пана Вакульскага, - адказаў бацька. - Дык раю табе часцей запрашаць яго на абед і падаваць смачны, каб у яго быў добры настрой.
- Магу запэўніць, што кожны раз, як пан будзе мець ласку да нас завітаць, я сама зазірну на кухню. Аднак ці дастаткова добрага намеру ў гэтым выпадку…
- З удзячнасцю прымаю гэта абяцанне, - адказаў Вакульскі. - Але яно не можа ўплываць на паездку панства ў Парыж, бо ўсё залежыць толькі ад вашае волі.
- Merci… - ціха прамовіла панна Ізабэла.
Вакульскі схіліў галаву. "Ведаю я гэтае merci! - падумаў ён. - Разлічвацца за яго даводзіцца кулямі…"
- Дазволіць панства - да стала?.. - запрасіла панна Фларэнтына.
Яны перайшлі ў сталовы пакой, дзе пасярэдзіне стаяў круглы стол, накрыты на чатыры асобы. Вакульскі апынуўся паміж паннаю Ізабэлаю і яе бацькам, насупраць панны Фларэнтыны. Ён быў ужо зусім спакойны, аж дзівіла яго гэта. Ліхаманка прайшла, і ён нават пытаў сябе: ці яна - тая кабета, якую ён кахаў?.. Бо ці можна кахаць гэтак, як ён? Сядзець за крок ад аб'екта сваёй апантанасці і адчуваць гэткую цішу ў душы, гэткую нязмерную цішу?.. Розум быў такі ясны, што ён не толькі заўважаў кожны рух на тварах сваіх суседзяў пры стале, але нават (што было аж смешна), пазіраючы на панну Ізабэлу, рабіў наступныя падлікі:
"Сукенка. Пятнаццаць локцяў цяжкага шоўку па рублю - гэта пятнаццаць рублёў… Карункі - каля дзесяці рублёў, а з работаю - дык і пятнаццаць… Разам - пад сорак рублёў сукенка, каля ста пяцідзесяці рублёў завушніцы і за дзесяць грошай - ружа…"
Мікалай пачаў падаваць стравы. Вакульскі без апетыту з'еў некалькі лыжак халадніку і выпіў партвейну, потым паспытаў паляндвіцу і выпіў піва. Ён пасміхаўся, сам не ведаючы чаго, і ў прыступе нейкага студэнцкага свавольства пастанавіў рабіць памылкі за сталом. Спачатку, пасля таго, як пакаштаваў паляндвіцы, ён паклаў нож і відэлец на падстаўку побач з талеркаю. Панна Фларэнтына ажно здрыганулася, а пан Тамаш пачаў вельмі гучна апавядаць пра вечар у Цюільры [150] , падчас якога на жаданне каралевы Яўгеніі [151] ён танцаваў з нейкай маршалковай менуэт.
Падалі рыбу, гэта быў судак, і Вакульскі атакаваў яго нажом і відэльцам. Панна Фларэнтына ледзь не самлела, панна Ізабэла зірнула на суседа з паблажлівай літасцю, а пан Тамаш… таксама пачаў есці судака нажом і відэльцам.
"Якія ж вы прастакаватыя!" - падумаў Вакульскі, адчуваючы, як абуджаецца ў ім нешта падобнае на пагарду да гэтага таварыства. У дадатак яшчэ азвалася панна Ізабэла, зрэшты, без ценю зласлівасці:
- Тата мусіць некалі навучыць і мяне есці рыбу нажом.
Вакульскаму падалося гэта нетактоўным.
"Бачу ўжо, што тут і скончыцца маё каханне, яшчэ хутчэй за абед," - сказаў ён сам сабе.
- Дарагая мая, - адказаў пан Тамаш дачцэ, - тое, што рыбу не ядуць нажом, гэта, насамрэч, нічым не апраўданыя забабоны… Ці не так, пане Вакульскі?
- Нічым не апраўданыя?.. Я б так не сказаў, - запярэчыў Вакульскі. - Гэта ўсяго толькі перанос звычаю з тых умоў, дзе ён адпаведны, у тыя ўмовы, дзе не адпаведны.
Пан Тамаш аж заварушыўся на крэсле.
- Англічане лічаць гэта амаль абразаю… - прадэкламавала панна Фларэнтына.
- У англічан - марская рыба, якую можна есці адным відэльцам, а нашу касцістую рыбу яны, можа, елі б іншым чынам.
- О, англічане ніколі не парушаюць нормы паводзінаў, - баранілася панна Фларэнтына.
- Так, - згадзіўся Вакульскі. - Яны не парушаюць нормы паводзінаў ва ўмовах звыклых, а ў нязвыклых - прыстасоўваюцца да правіла: рабі, як выгодней. Я сам, зрэшты, бачыў рафінаваных лордаў, якія рукамі елі бараніну з рысам, а булён пілі проста з кацялка.
Урок быў суровы. Пан Тамаш, аднак, слухаў яго з задавальненнем, а панна Ізабэла - амаль з захапленнем. Гэты купец, што еў бараніну з лордамі і гэтак адважна выкладаў тэорыю выкарыстання нажа пры спажыванні рыбы, вырас у яе вачах. Хто ведае, ці не падалася ёй гэтая тэорыя больш важнаю, чым двубой з Кшэшоўскім.
- Дык пан - непрыяцель этыкету? - спытала яна.
- Гэта не так. Я толькі не жадаю быць яго нявольнікам.
- Але ёсць таварыствы, дзе ўсе мусяць яму падпарадкоўвацца.
- Мне гэта невядома. Але я бачыў, як самыя высокія таварыствы забываліся на яго ў пэўных варунках.
Пан Тамаш лёгка схіліў галаву, панна Фларэнтына пасінела, панна Ізабэла пазірала на Вакульскага амаль зычліва. Нават больш, чым амаль… Хвілінамі ёй мроілася, што Вакульскі - гэта нейкі Гарун аль Рашыд, арабскі каліф, аматар мастацтва, персанаж шматлікіх арабскіх казак, які пераапрануўся ў купца. У сэрцы яе абуджалася захапленне, нават сімпатыя. Пэўна, гэты чалавек можа быць яе набліжанаю асобаю, з ім яна зможа пагаварыць пра Росі.
Пасля марозіва панна Фларэнтына, якая ўжо зусім зніякавела, засталася ў сталовым пакоі, а рэшта таварыства перайшла на каву ў кабінет гаспадара. Вакульскі ўжо дапіў сваю філіжанку, як Мікалай прынёс пану Тамашу ліст на падносе і паведаміў:
- Чакаюць адказу, ясны пане.
- Ах, ад графіні… - зірнуў пан Тамаш на адрас. - З дазволу панства…
- Калі пан не мае нічога супраць, - не дала яму скончыць панна Ізабэла і ўсміхнулася Вакульскаму, - дык мы пяройдзем у салон, а бацька тым часам адпіша…
Яна ведала, што гэты ліст пан Тамаш напісаў сабе сам, бо яму неабходна было хоць паўгадзінкі падрамаць пасля абеду.