Папярэдняя старонка: Літаратура

Аўтар: Вальтар Віктар,
Дадана: 13-12-2020,
Крыніца: Дзяяслоў № 16, 17, 18, 19.

Раман

Публікацыя Сяргея Панізьніка.

Часопісны варыянт.

Вальтар Вальтэр

Гэтае слова ў беларускага чытача пакуль асацыіруецца найперш з маркай пісталета. У лепшым выпадку - з імем ангельcкага раманіста-гісторыка Скота ці творцам асьветнікам Вальтэрам. Аднак яшчэ на пачатку ХХ стагоддзя такое прозьвішча мелі шматлікія сем'і латгальскіх беларусаў Дзьвіншчыны, у 20-х гадах праз палітычныя абставіны адмежаваныя ад Беларусі-метраполіі.

У адной з такіх сем'яў 15 ліпеня 1902 году ў Дзьвінску (цяпер Даўгаўпілс) і нарадзіўся Віктар Вальтар. А калі спатрэбіўся псеўданім - згадаў ня менш трагічанае для Беларусі: Янка Палын.

Першая сусьветная вайна зрабіла сям'ю Вальтараў паязджанамі. Была вучоба ў Харкаўскім рэальным вучылішчы, затым, па вяртаньні дадому, у расейскай гімназіі, на "Беларускіх дзяржаўных аднагадовых настаўніцкіх курсах". Стыпендыятам чэшскага ўраду патрапіў ён у Прагу і паступіў на каморніцкі факультэт Чэшскага вышэйшага тэхнікуму.

Дэбютаваў у ковенскім часопісе Вацлава Ластоўскага "Крывіч" (№ 4, 5). Пачаў актыўна пісаць, аднак, не закончыўшы вучобы, мусіў хворым на сухоты вяртацца ў Дзьвінск - паміраць на радзіме. Да апошняга свайго зямнога дня настаўнічаў у беларускіх школах Латвіі, выкладаў беларускую мову, друкаваў у газеце "Голас Беларуса" (якую рэдагаваў Кастусь Езавітаў) свае вершы.

4 красавіка 1931 году на ягонае пахаваньне сабраліся родныя, сябры-настаўнікі і вучні беларускай гімназіі. Ксёндз весьці службу адмовіўся, бо нябожчык не хадзіў да споведзі…

Самы значны літаратурны твор Віктара Вальтара - раман "Роджаныя пад Сатурнам", напісаны напрыканцы 20-х гадоў. На пачатку 30-х яго перапісалі вучні Дзьвінскай беларускай гімназіі і разаслалі ў галоўныя бібліятэкі. У тым вучнёўскім рукапісе тэкст і патрапіў на Беларусь - па замове ліквідаванага некалькі гадоў таму Нацыянальнага навукова-асьветніцкага цэнтру імя Ф. Скарыны.

"Роджаныя пад Сатурнам" - раман аўтабіяграфічны. Віктар Вальтар надае свайму галоўнаму герою - Пётру Тугоўскаму - асноўныя рысы свайго характару, праводзіць яго шляхамі свайго лёсу, аднак усё ж стварае постаць сімвалічную. У паасобных сюжэтных хадах Тугоўскі станавіўся і мройным падвойнікам Вальтара, увасабленьнем некаторых ягоных нязьдзейсьненых у рэальнасьці ўчынкаў.

Беларуская эміграцыя ў Чэхіі перыяду паміж дзьвюма сусьветнымі войнамі - адметная старонка нацыянальнага культурнага і палітычнага жыцьця. У Празе займеў прытулак урад БНР. Там жылі і вучыліся маладыя літаратары, навукоўцы і палітыкі: Уладзімер Жылка, Янка Станкевіч, Тамаш Грыб. Два апошнія з названых сталі персанажамі "Роджаных пад Сатурнам". Кантрастна, хоць і пункцірна, выпісаў В. Вальтар характары Пётры Крэчэўскага, колішняга старшыні Народнай Рады БНР, Міколы Вяршыніна, дыпламатычнага прадстаўніка БНР у Празе.

Аднак прапанаваны ўвазе чытачоў "Дзеяслова" раман - ня толькі біяграфія беларускага эміграцыйнага побыту, але і біяграфія душэўнага станаўленьня герояў (з іхняй няпэўнасьцю, мяккасьцю, непасьлядоўнасьцю - і рамантычнай прагай шукальніцтва свайго месца, сваёй дарогі). А галоўная думка "Роджаных пад Сатурнам" стала новай для беларускай літаратуры: карысным грамадству можа быць толькі шчасьлівы чалавек…

Алесь Пашкевіч.

Квадра першая

Все на свете, все на свете знают:

счастья нет!

И который раз сжимают

пистолет!

И который раз, смеясь и плача,

вновь живут,

День как день. Ведь решена задача:

все умрут!..

А.Блок.

І.

Дробны дождж выбіваў на стрэхах дамоў аднатонную музыку барабана. Асфальт блішчэў, як люстра, у якім адбіваліся ногі і фігуры рэдкіх прахожых. Было сумна. Сьлязьлівая чэшская восень запанавала на вуліцах Прагі.

У гэты час ніхто не зьвяртаў увагі, што, хлюпаючы па мокрым асфальце дзюравымі ботамі й старонячыся ад усіх, ішоў, наставіўшы каўнер даўгаполай шынелі, высокі, худы, нязграбна складзены юнак.

Людзі зьнікаюць як планеты. Каму якая справа да іншых? Каму цікава запытаць шляхі іншых планетаў-людзей?

Юнак праходзіў па пустынных вуліцах, міма высокага, каменнага будынку, на дзьвярах якога было напісана: «Беларуская Грамада ў Празе».

Мімаволі юнак застанавіўся каля гэтага надпісу й, нягледзячы на дождж, пачаў углядацца ў літары. Сэрца яго цікала мацней за гадзіньнік у левай кішэні. Ён глядзеў на літары і думаў: «Ці магчыма? Ці магчыма шчасьце?»

Ён ішоў у «Беларускую Грамаду» даведацца, ці дадуць яму стыпендыю, і… цяпер дрыжэў ад трывогі. Ён успомніў сваё мінулае жыцьцё. Там так мала было шчасьця, так мала сонца сагравала й песьціла яго праменьнямі, што ён больш ня верыў шчасьцю… Ён вырашыў, што ёсьць пэўны закон жыцьця, які кіруе людзьмі, й што гэты закон у адношаньні да яго - закон няшчасьця.

Як які-небудзь хімік, тэарэтычна ведаючы, што вада ёсьць складнік двух газаў: кісьліку і водзіку, - хоча злучыць іх разам, каб атрымаць ваду, так гэты юнак, маючы сваю раней загатаваную тэорыю жыцьця, хацеў сёньня практычна праверыць тэорыю.

«Што будзе? - думаў ён, стоячы перад дзьвярамі «Беларускай Грамады ў Празе». - Пацьвердзіцца мая даўнейшая тэорыя, ці не?»

І сэрца яго, беднае, маленькае чалавечае сэрца казала: «Не. Няхай лепш не пацьвердзіцца. Няхай лепш згіне ўся яго тэорыя, дзіцячая, гімназічная, дурная тэорыя, чым згіне стыпендыя».

Бо што азначала стыпендыя?

Ён ведаў, што ня толькі ён, але яшчэ чыесьці вочы сачылі за ім з Бацькаўшчыны. Ён ведаў, што чыесьці душы, як радыёхвалі, нясьліся ў начной прасторы й не давалі яму спаць усю ноч: то былі душы яго бацькоў. Ён ведаў, што яны аддалі ўсё, што мелі, каб яго вывучыць, каб працягнуць яго праз гімназію, каб мазолістай рукой стварыць яму лепшае жыцьцё, больш культурнае й прыгожае, чым тое, у якім яны самі жылі… І цяпер стыпендыя азначала б, што гэтыя высілкі былі не дарэмныя. Але няхай! Няхай нават рушыцца маленькае шчасьце, так бы мовіць, эгаістычнае, прыватнае шчасьце старых. Няхай паплача маці й пакруціць вусы бацька, але ёсьць яшчэ іншая бяда. Ён зьвязаны з грамадскімі беларускімі арганізацыямі. Дырэктар беларускай гімназіі, праводзячы ў Прагу, цалаваў яго і казаў: «Ну, вяртайцеся назад толькі прафесарам. З вас выйдзе добры прафесар…» І раптам… ня будзе стыпендыі… Што тады? Ён ня мог прадбачыць усіх вынікаў. Не, гэта немагчыма… Лепш пра гэта ня думаць.

Ён падняўся па каменных сходах і пастукаў у дзьверы. Маленькая, поўная, з сівымі валасамі, чэшка ўпусьціла яго ў чыстую кухню і запытала:

- Вам старшыню Грамады? На жаль, ён хворы, ляжыць у пасьцелі й ня можа вас прыняць…

- Я вельмі патрабую пагутарыць з ім, - сказаў юнак. - Можа, ён удзеліць мне пару хвілінаў. Пытаньне майго жыцьця й сьмерці…

Прыгожая пані-чэшка, спачуваючы, глянула на яго й задумалася.

- Ну, пачакайце крыху, - нарэшце прамовіла яна і ўвайшла ў бакавыя дзьверы, направа ад уваходу ў пакой старшыні.

- Ваша шчасьце, - сказала яна, выйшаўшы праз хвіліну. - Ён вас прыме… Заходзьце…

Хлопец увайшоў, асьцярожна зачыняючы за сабой дзьверы. Старшыня ляжаў на пасьцелі, закутаны коўдрамі. Яго старэчы, досыць поўны твар зусім не выяўляў тае хваробы, якая чулася ў енках голасу: здавалася, ён енчыць наўмысьля, у той час як твар яго сьвяціўся сваёй заўсёднай хітрасьцю. «Можа быць, гэта дыпламатычная хвароба?» - падумаў юнак.

- А! Грамадзянін Тугоўскі! - прамовіў старшыня, выцягваючы з-пад коўдры сваю пульхную руку. - Калі ласка, калі ласка, сядайце… Я, ведаеце, прыхварэў крыху… Сядайце, сядайце. Там, - працягваў ён, - з Бацькаўшчыны нават пішуць пра вас. Дырэктар вашае гімназіі прысылае мне сярдзітыя паперы з рознымі пратэстамі. Патрабуе, каб мы вас улаштавалі на стыпендыю. Але што мы можам зрабіць, вы самі падумайце…

«Ах, вось ад чаго ты захварэў - ад папераў дырэктара», - падумаў Тугоўскі й сказаў:

- Ведама, на Бацькаўшчыне зусім не паінфармаваныя аб мясцовых абставінах…

- Мы самі хочам дабіцца для вас стыпендыі, - прадоўжваў старшыня. - Але гэта не ад нас залежыць. Гэта залежыць ад чэшскага ўраду. Мы, на жаль, і дагэтуль для вас не дабіліся стыпендыі.

Старшыня нават споўз у адной бялізьне з пасьцелі й сеў на крэсла каля пісьмовага стала.

- Вось папера, бачыце. Вы стаіцё ў сьпісе, але вам адмоўлена…

- Чаму? - пабляднеўшы, спытаў Тугоўскі.

- Таму што, калі падаваліся сьпісы, вас не было ў Празе. Стыпендыя выдаецца толькі тым, хто ўжо жыве ў Празе. Разумееце?

- Так… А ўсё ж дазвольце вас запытаць, пане старшыня, - прамовіў юнак Тугоўскі з перакошаным ад злосьці тварам, з заблішчэўшымі вачыма: - Чаму вы прынялі на маё мейсца некалькі эмігрантаў з Балгарыі, такога Шабунеўскага, напрыклад… Ці ведама вам, што яны беларусы? Й ці ведама вам, што яны ня сёньня, дык заўтра перайдуць у расейскі камітэт?..

Старшыня паморшчыўся і зноў палез у пасьцель.

- Ну ведаеце, грамадзянін Тугоўскі, гэта ўсё складаныя пытаньні… Як бы вы зрабілі, калі б да вас прыехалі людзі з Балгарыі і заявілі вам, што яны беларусы. Такі Шабунеўскі - сапраўдны беларус.

Старшыня гаварыў такім тонам, што далейшыя спрэчкі былі б бяссэнсавымі.

Тугоўскі падняўся з крэсла.

- Так як жа, пане старшыня, магу я ўсё ж спадзявацца калі-небудзь на стыпендыю?

- Так… абвязкова, грамадзянін Тугоўскі, абавязкова. Праз месяц будзеце мець стыпендыю… Ну, самае большае - праз два…

- Можа быць, праз тры, - усьміхнуўся Тугоўскі. - Можа быць, тады, калі якраз спыняцца заняткі ва універсітэце?

- Ну што вы, што вы, - прамовіў старшыня і пачаў енчыць, ха-паючыся за сьпіну. Тугоўскі пасьпяшаў выйсьці…

- Так, да пабачэньня, пане старшыня, - прамовіў ён, паціскаючы яго пульхную руку. - Выбачайце за турботы…

- Калі ласка, калі ласка, - ветліва ківаў галавой старшыня. Тугоўскі ўжо ў дзьвярах разьвітаўся з яго жонкай-чэшкай і пасьпяшыў хутчэй выскачыць на вуліцу… Зноў захлюпалі дзюравыя боты па мокрым асфальце. «Так вось як вырашылася справа з стыпендыяй. Два месяцы! Гэта значыць, што праз два месяца ў яго ня будзе ботаў, гэта значыць: два месяцы ён будзе жыць напалову галодны падачкамі сяброў… Два месяцы… Гэта значыць, што яго сябры пройдуць курс універсітэта, тады як яму прыдзецца даганяць іх… Два месяцы… Гэта значыць, што ён будзе жыць у альтане ў садзе, дзе жывуць усе бадзягі, студэнты без стыпендыі. Гэта значыць, што спаць ён будзе каля студэнцкага інтэрнату - і чакаць, што прыйдзе садоўнік з паліцыяй і прагоніць іх з кватэры, раскінуўшы ўсе рэчы… Так жыць, гэта значыць, што ён будзе чакаць: яго ў кожную хвіліну могуць выкінуць на вуліцу… І так два месяцы… Цэлых два месяцы!.. Якая трагедыя».

Ён ішоў, спыняючы пакрыху свае крокі, нягледзячы на дождж. Ён ня чуў, як мокрыя кроплі цяклі з яго старога капялюша за каўнер. Ён ня чуў, бо цягучыя, мокрыя думкі паўзьлі горш за дождж у яго мазгу і мучылі яго, і спынялі яго на вуліцы. Аказваецца, правядловая яго тэорыя! Значыць, сапраўды нейкі закон пракляцьця вісіць над ім, як Дамоклаў меч, і яго спатыкаюць у жыцьці толькі няўдачы! Ён ня ведае, што такое шчасьце; гэта слова для яго пусты гук…

Яму пачало здавацца, што ён толькі адзін такі ёсьць на ўсёй зямной кулі, што ў кожнага чалавека ёсьць сваё маленькае, ледзь прыкметнае, - хай мікраскапічнае чалавечае шчасьце, - але ёсьць… Дзеля гэтага чалавек жыве і любіць жыцьцё… А ў яго, Тугоўскага, няма нічога… Так, нічога! Ні сваёй цёплай будкі, ні свайго шчасьця…

Ён з зайздрасьцю ўглядаўся ў адзінокія людскія фігуры на вуліцы. Вось стаіць у дзьвярох свайго магазіну ў белым фартуху чырвоны мясьнік… Эх, як яго раздула!.. Ён глядзіць з усьмешкай з вышыні свайго задавальненьня… Зразумела, ён шчасьлівы. Вось едзе на сваёй велізарнай калымазе з вугальлем чарнарабочы і смокча даўгую, як у турка, люльку з чубаком… Яму прыемна. Ёсьць трубка. Ёсьць грошы. Ёсьць шчасьце… Ён глядзіць на Тугоўскага прышчураным, насьмешлівым паглядам!.. Вось паўнагрудая чырвоная сялянка памагае цягнуць вазок на гару свайму сабаку. Сабака запрэжаны, як конь, у невялікі вазок з малаком. Вось яна спынілася каля магазіну, падаслала сабаку падсьцілку і сама панесла канку ўсярэдзіну. Малады прыказчык выйшаў разам з ёй і ўшчыпнуў яе за талію… Яна сьмяецца… Яна - шчасьлівая. Тугоўскі ідзе й дзівуецца прыгажосьцю яе формаў. Яна шчасьлівая.

Як паглядзіш, у кожнага ёсьць сваё маленькае чалавечае шчасьце… І ў яго? Быццам ён нейкі адкінуты ад усіх, нейкі ўрод у сям'і людской. Так ён адчуваў сябе заўсёды… Ён стварыў сваю тэорыю, і ён адчуваў сябе зараз падуладным сваёй тэорыі… А калі гэта так?! Калі яго тэорыя аб тым, што жыцьцё ўсякага чалавека ідзе па пэўных законах, а не выпадкова, што ёсьць для адных людзей шляхі шчасьця, калі ім ўсё ўдаецца, калі яны высоўваюцца наперад і робяцца «знамянітымі»; - і, наадварот, што ёсьць шлях няшчасьця, калі людзям нічога не ўдаецца, калі яны пры ўсіх сваіх здольнасьцях не высовываюцца наперад і гінуць невядомымі - дык нашто жыць?.. «Так! - паўтарыў Тугоўскі. - Нашто жыць?!. Паспрабуйце жыць з больлю ў сэрцы, з раненай сьвядомасьцю, з разьбітымі крыламі… Паспрабуйце разьбівацца штодня аб жыцьцёвыя абставіны, як хвалі разьбіваюцца аб скалы...» Жыць! - хацеў ён сказаць усім гэтым людзям, якія нясьліся міма і насьмешліва на яго паглядалі. - Каб пераносіць вашыя насьмешкі - жыць… Вы кажаце: «Жыць… - і зараз жа пускаеце ў ход свае філасофіі, ад якіх пахне сьмерцю і трупамі. Вы кажаце: «Цярпіце! Цярпеньнем усё ачышчаецца!..» Вы сьмяецеся над тымі, якія канчаюць жыцьцё, завеце іх дурнямі. Вялікі філосаф Ніцшэ сказаў: «Вы кажаце, што жыцьцё - бяссэнсіца? - Правядлова!.. Дык паспрабуйце скончыць гэту «бяссэнсіцу!» Значыць, толькі трусасьць чалавека перашкаджае яму пакінуць жыцьцё… Інакш ён мог бы скончыць гэтую бяссэнсіцу. Толькі трусасьць!

Так ня трэба быць баязьліўцам, трэба скончыць жыцьцё… Так, памёрці… Ня думаць больш, ня чуць, ня бачыць… Стаць каменем».

Цяжкая думка аб самагубстве навалілася на ўсю яго істоту чорнай хмарай і папаўзла далей у мозг. Ён ішоў, патупіўшы галаву, ішоў памалу, ня ведаючы сам, якімі вуліцамі, - ішоў, як прыбіты куляй, думаючы пра сваю рану.

Так бацыла, папаўшая ў кроў, прыгнячае чалавека, прыхіляе яго галаву, яго залёты, робіць яго маларухлівым, адымае ад яго радасьць, шчасьце, сьмех і сонца, пакуль нарэшце не запануе ўсёй істотай і не прывядзе да канчатковай загубы…

Так папала бацыла ў сэрца і мозг Тугоўскага, і так яна апанавала ім, так яна прымусіла яго схіліць да зямлі галаву і цягнуцца бязвольна дахаты… Бацыла самагубства, папаўшая ў мозг, ня так хутка пакідае чалавека. Яна папала ў мозг Тугоўскага і грызла, грызла яго ўсю дарогу…

А дождж ліў… Дождж выбіваў аднатонную музыку барабана…

ІІ.

Поўны, у залатых акулярах, у шапцы, абшытай залацістымі галунамі, швейцар адчыніў Тугоўскаму жалезную браму саду. Не сьпяшаючыся, Тугоўскі пайшоў па шырокай алеі, углядаючыся ў велізарныя елкі і сосны, росшыя навакол дарогі. Клумбы кветак былі мёртвымі. Кусты дзіўных чырвоных руж, над якімі ўлетку сьпяваў салавей, стаялі голымі й жоўтымі. На ўсім велізарным садзе быў адбітак блізкай сьмерці. Адны альтаны, абвітыя плюшчом і дзікім вінаградам, стаялі пышна, як сьведкі жыцьця, якое яшчэ білася ў садзе. У канцы алеі стаяў жоўты двухпавярховы будынак, з пад'ездам, з двума велізарнымі ліхтарамі пры ўваходзе, з высахшым фантанам перад ім. Можна было б падумаць, што гэты пышны сад з швейцарам і гэты будынак з ліхтарамі служаць рэзідэнцыяй якога-небудзь пана ці якіх-небудзь паноў, стаячых на вяршыне грамадскіх драбінаў. А між тым, гэта быў інтэрнат для тых, што былі выкінутыя за борт жыцьця пасьля вялікага рэвалюцыйнага землятрусу, для тых, якія згубілі «ўсё» і сталі «нічым» - людскім пылам, гноем, заплямованыя ганебным словам «эмігрант». Тугоўскі падняўся па шырокіх мармуровых сходах. У вялікім доўгім калідоры яму сталі пападацца жыхары інтэрнату, апранутыя па-хатняму, у адных кашулях і нейкіх апорках, абутыя на басанож, у парваных мундзірах расейскай і аўстрыйскай армій. Сьмех, шум даносіліся адусюль з адчыненых дзьвярэй пакояў. Ён увайшоў у свой пакой. Знаёмае жыцьцё агарнула яго, падхапіла яго, як хвалі трэску, і панясло ў нейкі вір, з якога ён быў бясьсільны выбрацца. Ён стаў дзівіцца той вясёласьці, якая панавала навакол. Адкуль яна бралася ў людзей… Здавалася, заўтра яны павінны былі быць выкінутымі на вуліцу без кавалка хлеба, заўтра нясло ім страшэнную назву «бадзягі», - а між тым сёньня яны ні аб чым ня думалі. Яны заняліся мастацтвам, яны зрабілі нешта ў пакоі накшталт балету. Пасьцелі, што цягнуліся радамі побач сьценак, былі прыстаўленыя адна да адной, і такім чынам пасярэдзіне пакою стварыўся прастор, на якім можна было паказваць свой талент. Музыка была захопліваючая. Яна ўдарыла па балючым сэрцы Тугоўскага, як смык па нацягнутых струнах, - і падняла яго над зямлёй, над цяжкай штодзённасьцю. Здавалася, наўмысьля для яго гукі нясьліся шалёным скокам, адзін за адным, нясьліся задыхаючыся, у нейкім вакхічным, п'яным рытме.

Беларускі студэнт-медык Загорскі стараўся хутчэй вадзіць смычком па сваёй чароўнай скрыпцы. Галічанін Серада ў шэрым аўстрыйскім мундзіры таленавіта ўторыў яму на гітары. Але галоўную містэрыю тварыў галічанін Садоўскі, азартны карцёжнік, катораму трэба было б на сьпіну павесіць «бубновы туз» арыштанта. Хто мог падумаць, што нага гэтага бадзягі ведае законы рытму, што яна паслухмяна, як зьмяя, будзе згінацца пад музыку на чароўнае дзіўленьне гледачоў.

«Ні даць, ні ўзяць «Мёртвы дом» Дастаеўскага», - падумаў Тугоўскі. І раптам ён пачуў, што сьлёзы падступаюць пад яго горла, што вясёлая музыка настройвае яго на сентыментальна-сьлязьлівы тон, - і цэлы рой сентэнцый апанаваў ім.

«Вось, - думаў ён, - паніжаныя, адкінутыя ўсімі людзі, а між тым колькі талентаў крыецца ў іх істотах. Яны «людзі дна», але наколькі яны стаяць вышэй тых дабрародных душ, якія лічацца красой і гордасьцю грамадзянства. Грош ім цана, гэтым адкормышам-мяшчанам, кшталту старшыні «Беларускай Грамады». Лепш быць «на дне» - бадзягам, але мець у сэрцы агонь, мець яшчэ сьвяты парыў узьлётаў…»

І раптам ён адчуў, што сам нават ніжэй гэтых бадзяг, што ў яго сэрцы патух агонь «узьлётаў», - і ён ня вытрымаў вясёлай дзікай пляскі, выскачыў у калідор і заплакаў. У гэты час па калідоры праходзіў беларускі студэнт Кірыла Бурачэўскі. У даўгаполым паліце, заўсёды з капелюшом, адкінутым на патыліцу, з насьмешкай на сваім хітрым твары, - паходзіў на дзячка невялічкай захалуснай царквы. За гэта сябры празвалі яго насьмешліва «айцом» Кірылам. «Айцец» Кірыла пачуў плач, спыніўся каля Тугоўскага.

- Эге, брат… Значыць, і ты гора бачыў, калі плачаш ад песьні вясёлай…

- Так, «айцец» Кірыла, плачу - сьмяяцца ўжо ня маю сілы, - сказаў Тугоўскі і, засаромеўшыся, што яго бачылі, выскачыў і пабег з калідора прэч. Выскачыў ён у сад і пачаў хадзіць па алеях і думаць аб сваёй тэорыі. «Тэорыя… - думаў Тугоўскі, блукаючы сярод велізарных тапалёў. - Яна правідловая ўсё ж ткі… Які вывад? Памерці? Але сёньня сябры інтэрнату крычалі аб жыцьці, жыцьці бяз сьлёз, без разважаньняў, жыцьці бяздумным, жыцьці цыганскім, жыцьці на сьметніку, на якім вырастаюць таксама кветкі і часам праглядвае сонца. І няўжо ў яго хопіць сілы, каб сьмяяцца, калі хочацца плакаць, скакаць, каля няма дарогі, сьпяваць, калі ідзеш на згубу… Не… Жыць… Жыць…», - казаў ён сам сабе.

Было ўжо каля поўдня, калі ён расплюшчыў вочы. Адзін студэнт Загорскі стаяў каля вакна і прыводзіў у парадак свой туалет. Не было больш нікога з учарашніх артыстаў. Хто пайшоў на лекцыі ў вышэйшую школу, хто ў сталоўку, а хто ў Студэнцкі дом. Пасьцелі былі акуратна засланыя, як у казармах жаўнерамі; толькі на адной ляжала нейкая бясформенная куча коўдраў. Гледзячы на яе, ніколі ня можна было падумаць, што пад гэтакай кучай спаў чалавек. Загорскі стаяў перад люстэркам і завязваў свой модны і дарагі гальштук. Ён належаў да тых людзей, якія думаюць больш аб фраках, смокінгах, вясёлых балах, чым аб якіх-небудзь ідэях. Медыцына яго цікавіла пастолькі, паколькі яна давала яму магчымасьць жыць у Залатой Празе, дыхаць шумным паветрам вялікага места. Як музыкант, ён прымаў удзел у розных квартэтах і часта йграў па розных карчомках. Капрызная фартуна какетліва ўсьміхалася яму й пасылала прыемнасьці жыцьця. Ён прывык глядзець на жыцьцё, як на жанчыну з рэстарана, якая за грошы рассыпае ласкі. […]

Тугоўскі доўга глядзеў на яго працу над сваім туалетам, нарэшце ня вытрываў і прамовіў:

- Але вы тры гадзіны праводзіце перад люстэркам, як Венера, зьбіраючыся на баль.

- Слухайце, - павярнуўся да яго зараз жа Загорскі. - Не выносьце на паказ старых рэчаў: мне здаецца, яны крадзеныя. Мне здаецца, вы адкульсьці ўкралі гэтыя словы.

Загорскі ніколі ня лез за словам у кішэню.

- Ну, ня ўсё роўна, украў я што-небудзь, ці не? Гэта ўсё глупства. А вось давайце пагутарым сур'ёзна, грамадзянін Загорскі. Вы вось медык. Ня раз і ня два пападалі ў трупны пакой, каб застацца адзін на адзін з трупам. Скажыце, ці не задумваліся вы тады над пытаньнямі жыцьця і ці не рабілася вам тады крыху жудасна ў гэтым суседстве ашчэраных чарапоў?

- Не, я нічога гэтага не перажываў. Я стараўся хутчэй працаваць анатамічным ножыкам. Асістэнт па анатоміі пахваліў мяне й сказаў, што з мяне выйдзе добры доктар. Трэба вам наогул зазначыць, што медыкі менш усяго філасафуюць. Яны глядзяць, што сьмерць - гэта проста загана якой-небудзь матэрыі, сьмерць якіх-небудзь матэр'яльных клетак, якія мы можам пабачыць пад мікраскопам сваімі ўласнымі вачыма, і ўсё.

- Значыць, па-вашаму, нічога няма там?

- Гэта мы прапануем вырашаць гадалкам, папам і ксяндзам, старыкам у футлярах забабонаў.

- Значыць, калі так: скончыць жыцьцё самагубствам - простая штука. Раз там, на небе, нічога няма, дык узяў узьвёў курок - і ўсё…

- Самагубства - гэта іншая рэч… Па-мойму, самагубства часьцей усяго бывае самагубствам.

- Як так? - прыўстаў Тугоўскі на пасьцелі. - А калі ў яго самагубства ідэйнае. Калі ён, паглядзеўшы жыцьцё ад пачатку да канца, пабачыў нейкую заканамернасьць ува ўсім, пабачыў, што ўсё жыцьцё не выпадкова, што ад самага маленства да старасьці чалавека вядзе нейкая сіла акрэсьленымі дарогамі - аднаго да шчасьця, а другога да няшчасьця, калі, нарэшце, сабраўшы ўсе жыцьцёвыя факты, ён стварае тэорыю шчасьця і няшчасьця ў жыцьці і бачыць, што тэорыя няшчасьця пацьвярджаецца, тады скажыце - нашто яму жыць?

- Ну, ведаеце што… - ня даў яму скончыць Загорскі. - Выбачайце, я ня маю часу з вамі больш гутарыць. Але я вам раю з вашай тэорыяй зьвярнуцца ў Празе ў Інстытут псіхічных досьледаў.

Ён насьмешліва і горда, напарфумлены й напудраны, прыгожы, як малады бог, выйшаў з пакою, ня даўшы Тугоўскаму апомніцца ад выстралу апошніх словаў: «Інстытут псіхічных досьледаў».

«Значыць, ён зрабіў з мяне вар'ята», - падумаў Тугоўскі і, абясьсілены, паваліўся на пасьцель. Аказваецца, прадстаўнік «залатой моладзі», думаўшай толькі аб смокінгах і рэстаранах, аказаўся не такім пустым, як спачатку падалося Тугоўскаму. На славеснай дуэлі з ім цяжка было справіцца. Ды й ці толькі на адной славеснай. Магчыма, і шмат магло быць дуэляў, з якіх Тугоўскі ня выйшаў бы пераможцам. Ён ляжаў на пасьцелі разьбіты і абражаны. «Інстытут псіхічных досьледаў… - няслося ў яго галаве.

«Вар'ят, вар'ят… А можа быць і сапраўды ў мяне ёсьць нешта ненармальнае. І гэта ненармальнае прабіваецца ў маёй тэорыі». Ён пачуў, што твар яго пачынае паліцца. Яму здалося: цяжкі камень зваліўся на яго, і яму цяжка стала дыхаць. Цяжка думаць, цяжка гутарыць.

У гэты момант заварушылася куча коўдраў і з-пад яе паказалася сьмешная, высокая, злахмачаная, уся ў пуху, белакурая галава. Чалавек ляжаў цэлымі днямі на пасьцелі; ніхто ня чуў ад яго слова. Ніхто ня ведаў, чым займаўся, як жыў, адкуль атрымліваў грошы на жыцьцё. Калі насьмешкі сяброў па пакоі пачыналі яго выводзіць з цярпеньня, ён казаў: «Я не падобны да вас. Я - астральны чалавек». «Астральны чалавек» займаўся рознымі астральнымі навукамі: астралогіяй, хірамантыяй, чытаў пра Індыю й жыцьцё розных ёгаў і цэлымі днямі вывучаў асновы рэлігіі Будды. Здавалася, пад уплывам Будды ён запраўды мала зьвязваў сябе з жыцьцём, ня ведаючы ні гора, ні радасьці, усё прымаючы спакойна, усё філасофскі благаслаўляючы. Здавалася, цьвёрдая інтэрнацкая ложа з шэрай жорсткай коўдрай пад уплывам усходняга бога стала для яго самым прыемным мейсцам - «нірванай», у абдоймах якой ён адчуваў райскую насалоду.

Злыя языкі казалі, што ў яго былі сухоты і ён страціў ужо магчымасьць рухацца, але ён тлумачыў сваю прывязанасьць да ложа «ідэёвымі», «астральнымі» матывамі. Пачуўшы размову Тугоўскага з Загорскім, ён выйшаў са звычайнай раўнавагі, высунуў галаву з-пад коўдраў, якімі ён закутваў сябе, каб гэтакім спосабам заглушыць гукі грэшнага сьвету. Ён акінуў падазронымі сьветлымі сваімі вачыма з-пад белакурых броваў пакоі і, пабачыўшы аднаго Тугоўскага, сьмела сеў на пасьцелі.

- Паслухайце, - пачаў ён размову - першую за ўвесь час жыцьця ў інтэрнаце. - Паслухайце, я чуў вашыя спрэчкі. Вас абразіў Загорскі. Добра, што яшчэ не ў прысутнасьці сяброў пакою, і вы, бачу, вельмі блізка прынялі гэтую абразу да свайго сэрца. Кіньце… Паслухайце астральнага чалавека. Паслухайце, што скажу вам я - вучань вялікага прарока. Я - маўчальнік. Запісвайцеся ў наш гурток чэшскіх сьпірытыстаў, куды ўваходзяць чэшскія, украінскія студэнты ўсіх факультэтаў і іншыя паважаныя грамадзяне. Яшчэ не было ні аднаго беларускага студэнта. Запісвайцеся! Бо вы геніяльны чалавек, грамадзянін Тугоўскі. Так, ня сьмейцеся, - запраўды геніяльны. Хоць Загорскі адаслаў вас у «Інстытут псіхічных досьледаў». Можа быць, часткай ён быў правы, бо геніяльнасьць і вар'яцтва - вельмі родныя сёстры і для шмат звычайных людзей геэній - ня больш, як вар'ят. Вы геній таму, што інтуітыўна, без дапамогі падручнікаў, сваім дзіўным сэрцам і студзёным, за ўсім паглядаючым, розумам знайшлі вялікі закон жыцьця: заканамернасьць.

Вы пэўны, што жыцьцё чалавека ідзе роўным, так сказаць, матэматычным шляхам, і, як бы чалавек ні хацеў, ён ня сыйдзе з гэтага шляху, які ляжыць перад ім ужо з калыскі. Вы фаталіст. Вы верыце ў сілу, што кіруе чалавекам на яго шляху, не дазваляе яму сысьці на іншы шлях, сілу, якую адны называюць лёсам, другія выпадкам, трэція, можа быць, Богам. Вы лічыце, што выпадковасьцяў няма… Праўда! Ну вось, у той час, як большасьць людзей лічаць, што выпадкі існуюць. Яна, большасьць прыбягае да гэтых выпадкаў як да ратунку, калі ня можа растлумачыць зьявішча. Так, скажам, будавалі дом. Інжынер, стары ўжо, добры сьпецыяліст, пабудаваўшы не адзін дом, прадугледзеўшы, здаецца, усё, што трэба, кажа ўзьвясьці трэці паверх. Раптам дом абвальваецца. Назначаецца камісія, справа разглядваецца, нічога ня могуць знайсьці канкрэтнага. Магчыма, дрэнны матэр'ял быў віной, і дом ня вытрымаў цяжару. Усе дзівуюцца, усе паціскаюць плячамі - і ўсе кажуць, гледзячы на старога інжынера: «Выпадак. Проста выпадак». Пад домам ляжаць раненыя работнікі. Адны ранены, другія - забітыя. Забітых прывозяць у хату да іх жонак і дзяцей - і жонкі, ірвучы на сваёй галаве валасы, крычаць: «Чаму забіла майго Янку, а чаму Пётра астаўся жывы?» Ім адказваюць: «Выпадак. Няшчасны выпадак». Слова «выпадак» разьясьняе ім, што так і павінна быць. І далей ніякіх разважаньняў, што хаваецца за гэтым магічным словам «выпадак», ня робіцца. Я знаў аднаго афіцэра расейскай арміі, які даўно казаў, што ў жыцьці яму не «вязе», пытаў яго: «Чаму?» і ён адказваў проста «Выпадак». Напрыклад, ён вельмі дабіваўся «зьвёздачкі». Ведаеце - чалавечая псіхалогія: «нашыўкі», «зьвёзды», «медалі», «чыны»… Вось усё, здаецца, было ўжо на добрай дарозе. Начальства ставілася да яго добра. Яму ўжо ўсьміхаліся сваім радасным бліскам «зьвёзды», «чыны». Як раптам - «няшчасны выпадак»: быў парад, і ў аднаго жаўнера разьвязаліся на парадзе абмоткі на назе.

Замест «зьвёздаў» і «чыноў» афіцэр атрымаў строгую вымову. Вось вам «выпадак»!.. Нядаўна ў Празе па адной з вуліц ішла дама з малымі дзяцьмі. Праходзячы каля велізарных дамоў з рознымі аздобамі і статуямі, яна спынілася і пачала паказваць прыгожы дом сваім дзяцям… І вось раптам адламалася адна статуя і забіла даму. Засталіся толькі дзеці. Народ зьбегся, пачаў крычаць: «Выпадак! Няшчасны выпадак!»

А між тым, каб усе гэтыя людзі, якія крычаць: «Выпадак, выпадак», падумалі б і прааналізавалі жыцьцё чалавека ад яго нараджэньня, каб яны паспрабавалі ўсе гэтыя паасобныя выпадкі запісаць і сабраць у адно, яны б пабачылі, што гэтыя выпадкі і ёсьць толькі паасобныя зьвеньні аднаго ланцуга, што яны толькі паасобныя рухі адной сілы, што дае напрамак шляху. Яны, вобразна кажучы, іскры той самай электрычнай сілы.

- Я пераканаўся, - прамовіў Тугоўскі, увесь час уважна слухаўшы, - што выпадкаў няма. Усё заканамерна, нават матэматычна. Напрыклад, у мяне ня толькі шчасьлівыя дні, як у іншых, але шчасьлівыя тыдні мяжуюцца з нешчасьлівымі проста на дзіва, як цотныя і няцотныя лічбы ў арыфметыцы.

- Так, так, - падхапіў астральны чалавек. - Дужа добра! Вам не хапае літаратуры. Вы ня ведаеце шляхоў тых, якія жылі да вас. Я вам магу прапанаваць некалькі кніжак, якія дадуць вам апору.

Ён выцягнуў з-пад падушкі некалькі кніжак і даў іх зацікаўленаму, зьдзіўленаму Тугоўскаму.

- А цяпер слухайце, слухайце далей, што скажа вам астральны чалавек. Кожную ноч, калі шумныя месты і спакойныя вёскі закрываюць вочы і бачаць дзіўныя, неразгаданыя сны, над сьветам праносяцца велізарныя сілы, настолькі велізарныя, што, напэўна, сьпячыя вёскі і месты навекі заплюшчылі б вочы ад страху, каб пабачылі іх сапраўдныя памеры. Мільёны зор пачынаюць сьвяціць і міргаць дзіўнымі агнямі.

Выплывае Месяц і пачынае аглядаць паню-Зямлю. Яна шэрая, непрыгожая Зямля, напэўна, здаецца яму найлепшай, прыгажэйшай у сьвеце, бо прыцягвае яго да сябе, бо прымушае Месяц круціцца каля сябе. І так будзе да самай іх сьмерці… А паміж гэтымі зорамі і гэтым Месяцам блішчаць спакойныя мігаючыя вочы, чырвоныя і жоўтыя вочы, якіх мы не заўсёды бачым - дзіўныя, неразгаданыя, невядомыя вочы планет. Планеты, як жывыя істоты, зьвязаны паміж сабой працягнутымі рукамі: яны цягнуць да сябе адна другую, як родныя сёстры - гэта закон усясьветнага прыцягненьня. Дзіўны ўплыў планет на нашую Зямлю настолькі значны, што ўсе вялікія астраномы, як Кэплер, Ціхо-дэ-Браге і іншыя, больш вялікія, чым сучасныя прафесары універсітэтаў, зьвязвалі людское жыцьцё з рухам планет. Яны ўмелі скласьці «гараскоп» - каляндар чалавечага жыцьця па зорах. Пазьнейшыя вучоныя заклямавалі гэтыя погляды вялікіх астраномаў. Іх метады назвалі «гаданьнем», а іх навуку - «астралогіяй».

Адкіньце на бок усе кніжкі, усе тэорыі нашых педагогаў і паклічце на дапамогу логіку. Падумайце: вучоныя-географы знайшлі, што ад уплываў Месяца залежаць марскія прылівы і адлівы, якія правідлова чарадуюцца праз шэсьць гадзін. Значыць, Месяц мае вялікі ўплыў на мора. А калі гэта так, калі нават мора можа раскачаць свае магутныя хвалі і з шумам, з пенай кінуць іх на камяністы бераг толькі пад уплывам Месяца, дык мне здавалася б, логіка павінна прызнаць, што слабы чалавек павінен падпадаць пад яшчэ большы ўплыў. Чаму б, напрыклад, пад уплывамі Месяца ня мог бы чалавек, так сказаць, «забурліць», падняць свае настроі - кінуцца ў жыцьцё з радасьцю; чаму, напрыклад, праз пэўны час гэтыя настроі не маглі б і апасьць у яго, як хвалі мора. Але калі маленькі Месяц можа аказаць такі ўплыў на Зямлю, на мора, дык што можна сказаць тады пра вялікія планеты, у некалькі разоў большыя за Зямлю? Логіка, здаецца, павінна была б сказаць, што гэтыя ўплывы могуць быць яшчэ большымі. Зразумела, што ўплыў планет на людзей павінен быць значна большым. - Астральны чалавек адкінуў коўдры, устаў з пасьцелі. - Так, уплыў планет на жыцьцё чалавека ёсьць падобны ўплыву Месяца на марскія хвалі, - сказаў ён. - І ўсё жыцьцё чалавека залежыць ад таго, пад якой планетай ён радзіўся. Радзіўся ён пад Сонцам - жыцьцё яго будзе сьветлым, радасным, шчасьлівым; радзіўся ён пад Сатурнам - жыцьцё яго пойдзе па крывой арбіце, будзе нясталым, поўным непрыемнасьці і напоўніць чалавека песімізмам і меланхоліяй. Што гэта ўсё так, - можаце ўзяць дату народжаньня знаёмага вам чалавека, месяц, год і адшукаць вось у гэтай кнізе. - Ён паказаў цененькую кніжачку, на вокладцы якой была намаляваная планета Сатурн з абручом. - Пад якой планетай нарадзіўся знаёмы вам чалавек, або самі, вы знойдзеце правідловы малюнак вашага жыцьця… Тады ня трэба вам будзе казаць аб «выпадку», аб «няшчасным выпадку». Тады жыцьцё ваша атрымае дзіўны сэнс, закон, па якім вы зможаце адзначыць нават сваю будучую дарогу ў жыцьці…

Ён замаўчаў… Тугоўскі ўжо ня слухаў яго і шукаў нешта ў кніжцы...

- Ну што, знайшлі? - спытаў астральны чалавек. - Давайце я дапамагу вам… Паглядзім, пад якой планетай вы радзіліся…

Тугоўскі з цікавасьцю пачаў пералістваць старонкі кніжкі. Ён, хаця яшчэ не зусім пераканаўся «логікай» астральнага чалавека, але ўсё ж зацікавіўся ёй.

«Можа быць, я радзіўся пад Сонцам? - думаў ён. - Усё ж тады больш прыемнасьці…»

- Сатурн, - сказаў астральны чалавек і паглядзеў на яго пільна, з нейкай трывогай. - Так! Вы радзіліся пад Сатурнам. Гэта не зусім прыемна.

Тугоўскі пабляднеў і ня мог прамовіць ні слова.

ІІІ.

Беларуская грамада ў Празе стала папаўняцца «чароўным полам». Жанчыны, як кветкі вясной, пакрылі беларускае поле ў чэшскай Празе, і поле запрыгажэла - зацьвіло, ажывілася, напоўнілася водарам. Мужчыны ўраз зьмяніліся, сталі менш спрачацца і лаяцца на сходах, а калі і трэба было паспрачацца, дык стараліся паказаць сябе далікатна і спакойна. Зразумела, што кветкі не былі роўнакаштоўнымі, ня вабілі аднолькава сваімі фарбамі, формамі і пахам. Адны з іх былі сапраўднымі кветкамі беларускіх палёў. Перанесеныя на чужы грунт, не маглі зацьвісьці яшчэ больш пышнымі бутонамі; яны мала-памалу сохлі, гінулі, гублялі красу і выклікалі толькі насьмешкі з боку сваіх жа сяброў. Другія, наадварот, - пускалі карэньні ў чужы грунт, выжывалі, правіліся, расквіталі і ўжо нічым не адрозьніваліся ад прыгожых і пахучых кветак Чэхіі.

Праўда, такіх было мала, але ўсё ж было, і сярод іх самым пышным бутонам выглядала Галена Уладзіміраўна Вярхоўская. Усяго некалькі дзён таму назад, калі яна прыехала, па Студэнцкім доме ішоў погалас. На прыгожым і шырокім балконе, дзе стаялі столікі для шахматаў, па кафельнай падлозе прахаджывалася разнамоўная маса чэхаў, мадзяраў, немцаў, армянаў, грузінаў, украінцаў, палякаў, расейцаў, невялікая грамада беларусаў зьбілася ў кучку і шапталася.

- Бачылі? Бачылі? - казаў Загорскі. - Да нас прыехала каралева. - Ён блішчэў у лакірках і ў новым чорным касьцюме.

- Няпраўда, - зазначыў Кірыла Бурачэўскі, неміласэрна плюючы на падлогу і пасоўваючы капялюш на патыліцу. На ім быў зялёны касьцюм, выдадзены камітэтам разам са стыпендыяй, які вісеў на ім, як на калу. - Я вам зазначу, - прадоўжваў ён, - што прыгожыя жанчыны выходзяць замуж, а ня лезуць ва універсітэт. Сапраўды, паглядзіце на нашых студэнтак. Яны - ўсе ўроды! - Ён засьмяяўся. - На іх мужчыну глядзець брыдка. Таму, зразумела, няшчасныя ў каханьні, яны шукаюць шчасьця ў навуцы, у працы…

Студэнты засьмяяліся:

- Ай да «айцец» Кірыла.

- Паглядзіце, грамадзяне, - сказаў Загорскі, - «айцец» Кірыла па-лысеў у Празе. І цяпер выглядае з сваім доўгім носам - што міністр замежных справаў.

З Кірылам Бурачэўскім студэнты яшчэ больш павесялелі. Пасыпаліся колкасьці, спрэчкі, сьмех.

Падышоў сюды лысы і паважаны студэнт філасофіі Янка Станкевіч. Студэнты паднялі яго на сьмех:

- Разыдзіцеся, грамадзяне! Аўтар беларускага лемантара крывіньдзіляе, - крыкнуў насьмешлівы, маленькага росту, з выцягнутым і вострым тварам Малевіч.

- Што гэта за слова «крывіньдзіляе»? - запытаўся Станкевіч.

- «Крывіньдзіляе», - так у нас на Віцебшчыне кажуць пра тых, у каго крывыя ногі…

- А хіба ў мяне крывыя ногі? - усьміхнуўся крыва Станкевіч.

Студэнты замест адказу засьмяяліся:

- Слухай, дзядзька Янка, - перабіў сьмех Загорскі, - ты калісьці казаў, што абышоў усю Беларусь пехатой з торбай за плячамі… Скажы, калі ласка, ці сустракаў ты ўва ўсёй Беларусі хоць пару стройных жаночых ножак?..

- У цябе толькі і стаяць у галаве жаночыя ногі, - сярдзіта агрызнуўся Янка.

- Ой, які ты старык ужо, дзядзька Янка, - адказаў Загорскі. - Што скажа пра цябе твая жонка, калі даведаецца, што ты не зьвяртаеш увагі на жаночыя ногі. Гэта ня робіць табе чэсьці, як філосафу, дзядзька. Успомні: немец Гейнэ знайшоў, што ў немак ногі, як паленьні, маскаль Пушкін пісаў, што ўва ўсёй Расеі ня знойдзеш пару стройных ног. Ну, а скажы, як на Беларусі? Напэўна, у беларусак ногі, што дзьве калоды?

- Няма мне часу з вамі цадзіць ваду рэшатам, - сказаў Станкевіч і пайшоў у залу Студэнцкага дому, адкуль даносіліся шум і гукі раялю.

- Слаба, слаба, філосаф, - панясьліся яму ў дагонку крыкі і сьмех.

- Таўкачы! - засьмяяўся «айцец» Кірыла, плюючы зноў. - Сапраўды, беларусы ўсе таўкачы!

У гэты момант на балконе паказалася Вярхоўская. Усе замоўклі і ўпіліся ў яе вачыма.

Яна была проста апранутая, але ў гэтай прастаце чуўся смак, чуўся голас мастака, які наўмысьля пазьбягаў крыклівых фарбаў і формаў.

Чорнае, шоўкавае паліто прыгожа абцягвала яе стройную фігуру. Чорны капялюш з маленькімі скрыдламі, як у амурчыка, вельмі добра падкрэсьліваў белізну й кругласьці твару, на якім гарэлі сінія вочанькі-вочы. Праз паліто віднелася сіняе ўбраньне з прыгожа адцяняўшай форму шыі кружаўной устаўкай. На нагах былі жоўтыя чаравікі.

Вобраз быў цікавы. Самае вабнае ў ім вочы. Яны сьмяяліся раней, чым яна хацела сьмяяцца. Здавалася, яны заўсёды былі насьмешлівымі, крыху вострымі і калючымі. Ад іх прамяніўся дзіўны сіні сьвет, які, здавалася, ішоў здалёку, з нейкай глыбіні. Калі б зьмясьціць гэтыя вочы ў цёмны пакой, яны, напэўна, асьвяцілі б усё дзіўным, фарфарэсцыруючым сьвятлом. Асабліва яны пачыналі цікава блішчэць, калі яна сьмяялася ўва ўсю моц сваіх лёгкіх, - дзіўным, звонкім, як песьня жаваронка, сьмехам.

Загорскі першы выйшаў да яе, прывітаўся й павёў прадстаўляць беларускай грамадзе. Студэнты з прыемнасьцю паціскалі яе пульхную руку ў рукавічцы. Нават «айцец» Кірыла ветліва сагнуўся і з застылай усьмешкай на сваім твары прамовіў: «Вельмі прыемна».

- Наша грамада, як бачыце, невялікая, - зазначыў Загорскі, калі працэдура знаёмства скончылася.

- Ну, справа, я думаю, ня ў колькасьці, а ў якасьці, - засьмяялася Вярхоўская.

- Зразумела, - адказалі студэнты.

- Вы, напэўна, яшчэ не пасьпелі агледзець наш Студэнцкі дом, - галантна нахіліўся да яе напарфумлены Загорскі.

- Так, я сюды толькі што прыйшла. Але мяне дзівіць маса народу, тут паўнагучнасьць жыцьця і разам з тым тая свабода, з якой тут трымаюцца ўсе…

- Так, тут паўнейшая свабода, - адказаў Загорскі, які стараўся высунуцца перад усімі. - Так, дазвольце вас азнаёміць з нашым Студэнцкім домам…

- Калі ласка, - засьмяялася яна ізноў, - з вялікай прыемнасцьцяй… Але мне трэба было б пабачыць некаторых нашых з Вільні, перш за ўсё грамадзяніна Станкевіча.

- Дык і пабачым, - усьміхнуўся Загорскі.

- Тады пойдзем, - сказала яна, гледзячы на групу студэнтаў, як каралева глядзіць на сваю сьвіту.

Усе пайшлі за ёю ў залу. Засталася толькі невялічкая частка на чале з «айцом» Кірылам.

- Н-да, - прамычэў Кірыла, калі працэсія схавалася ў зале, - важная птушка, - і неміласэрна сплюнуў на падлогу.

- Нічога асаблівага. Але, здаецца, недурная, - сказаў Малевіч.

У зале Студэнцкага дому было шумна: трашчаў пінг-понг, стукалі більярды, рассыпаў хвалі гукаў раяль, сьпявалі й гутарылі людзі. У другой канцэртнай зале былі пастаўлены рады крэслаў, зроблены памост, на якім стаяў таксама раяль, што адчыняўся толькі падчас канцэртаў. Над памостам вісеў вялікі плакат з зялёнай матэрыі, напісаны на лаціне: «Ut omnes unum sunt» («Няхай усе будуць, як адзін»). На памосьце, на крэслах, за столікамі ўздоўж сьценаў, па ўсіх кутках сядзелі групамі студэнты і грызьлі граніт навукі. Тут можна было спрачацца, можна было разам высьветліць незразумелыя пытаньні, у адлічча ад тых пакояў Студэнцкага дому, якія называліся «студоўнамі», у якіх была магільная ціша.

- За гэтай залай, - сказаў элегантны Загорскі, ідучы побач Вярхоўскай, - ёсьць сьпецыяльныя пакоі для жанчын. Вы не жадаеце туды пайсьці?

- Не, дзякую… Пакуль што я не жадаю сябе аддзяляць ад мужчынаў, - яна засьмяялася. На яе глянулі з зьдзіўленьнем усе ў залі, на адну хвілі-ну адарваўшы вочы ад кніжак, каб паглядзець на дзіўную працэсію, што цягнулася за жанчынай. Потым усе зноў пачалі займацца сваёй справай.

Як звонкі сьмех пачуў Станкевіч, ён сам пайшоў ёй на спатканьне.

- А, Галена Уладзіміраўна, - сказаў ён з больш вясёлым выразам твару, чым калі гутарыў з студэнтамі. - Прыехалі? Ну, дзякаваць Богу. - Ён паціснуў яе руку.

- Напэўна, не чакалі мяне? - сказала вясёлая Вярхоўская.

- Як жа? Чакалі, яшчэ як… Вы нам вельмі патрэбны былі. Вам не хацелі выдаць стыпендыі, таму што вас не было ў той час у Празе, але я пастараўся абараніць вас. Вам ужо ёсьць стыпендыя. Вы толькі зараз павінны зьвярнуцца да старшыні «Беларускай Грамады ў Празе». Вы ведаеце, дзе ён жыве?

Вярхоўская пахітала галавой.

- Я магу правесьці, - пасьпяшыў Загорскі. Яму вельмі не хацелася адпускаць ад сябе Вярхоўскую.

- Ну вось і добра. Вам зараз трэба будзе ісьці.

- Якая вы шчасьлівая, - зазначылі падышоўшыя ў гэты час беларускія студэнткі. - Толькі прыехалі, а ўжо маеце стыпендыю. А вось мы жывем у Марыянскім кляштары ўжо са жніўня. Лічыце, колькі гэта будзе да лістапада; маліліся Богу, пасьцілі, спаўняем усе загады манашак і аканчальна губляем чалавечую годнасьць.

- Вы жывяце ў кляштары? - зьдзівілася Вярхоўская.

- А як жа?! - адказалі ёй студэнткі. - Вось як пойдзеце ад Сту-дэнцкага дому направа - у маленькай, вузкай сярэднявечнай вуліцы пабачыце стары каменны дом з дубовымі варотамі, з вузкімі вокнамі, з кратамі. Вось за гэтымі кратамі мы і жывём, як у турме - і высоўваем галовы на сьвет Божы, як арыштанткі.

- Мусібыць, нам прыдзецца доўга яшчэ жыць у кляштары, - за-значыла маленькага росту ўжо досыць пажылая студэнтка-медычка. - У мяне ўжо даўно ня плачана за стол і кватэру. Маю доўгу каля 380 крон.

- А ў мяне больш 500, - сказала другая, высокая і худая, з непрыгожым жоўтым тварам.

- Сапраўды гэта цяжка, - хітнула галавой Вярхоўская. - На та-кое жыцьцё трэба нямала геройства.

- Ведаеце што? - прапанаваў Станкевіч. - Вы падайце заявы і папрасіце дапамогі. Я думаю, што вам якія-небудзь сумы адпусьцяць і ўлаштуюць на стыпендыю.

- Мы пісалі ўжо, - і ніякай карысьці.

- Пішыце яшчэ раз. Стукайце часьцей, і адчыняць вам.

- Відаць адразу, што вучыўся ў духоўнай семінарыі, - насьмешліва паглядзеў на Станкевіча Загорскі. Яму было прыемна бачыць блішчэўшыя бяссільным, злобным вагнём вочы Станкевіча. Загорскі ведаў, што Станкевіч нічога ня можа яму зрабіць, нягледзячы на свае ўплывы. - Але нам час ісьці, - зьвярнуўся ён да Вярхоўскай, каб перабіць адказ Станкевіча. - Мы можам не знайсьці старшыню ў хаце.

Яны разьвіталіся. Усю дарогу Загорскі стараўся весяліць Вярхоўскую. На сходах, што вялі на высокую гару да дому старшыні, ён узяў яе за локаць, дапамагаючы падняцца. Але каля самага дому яна сама пажадала збавіцца ад няпрошанага правадніка:

- Дзякую вам. Цяпер я ўжо сама знайду кватэру. Да пабачэньня! - і працягнула яму руку.

Ён глядзеў на яе, поўны зьдзіўленьня. «Як? Яна сама мяне пакідае?» - падумаў.

- Усяго добрага… - прамовіў ён сумна. Зьняў капялюш і павярнуў зноў да Студэнцкага дому.

Старшыня сядзеў за сваім пісьмовым сталом, апрануты ў чорны касьцюм, з вялікай белай хустай у левай кішэні, і выглядаў вясёлым і памаладзеўшым.

- Я толькі што з міністэрства, - сказаў ён, пасадзіўшы Вярхоўскую на мяккае крэсла каля стала. - Добра, што вы зараз прыехалі. Якраз вас мы сёньня зацьвердзілі на стыпендыю. Вітаю! - Ён працягнуў ёй руку. - Цяпер вам толькі дарога ва універсітэт. На які ж вы думаеце паступіць факультэт?

- Я? - І ня думаючы, хутка адказала: - Вядома, на філасофію…

- Чаму «вядома»? - усьміхнуўся старшыня.

- Таму, што я не належу да тых, якія глядзяць на навуку, як на дойную карову. Я ведаю, што ў вас тут усе толькі тэхнікі ды медыкі… А між тым на Бацькаўшыне патрэбны грамадскія працаўнікі, знаёмыя з гісторыяй. Я думаю аддаць усе сілы барацьбе за вызваленьне беларускага народу. А калі гэтага будзе патрабаваць справа - я заўсёды змагу быць міласэрнай сястрой.

- Вось вы як… Не чакаў, - глядзеў на яе расшыранымі, бясколеравымі вачыма на атлусьцелым, старым маршчыністым твары старшыня. - Ці ў Вільні там усе такія? - І, не чакаючы адказу, пачаў запісваць у паперы, яе факультэт… - Стыпендыю можаце атрымаць ужо заўтра, у «Чэшска-Украінскім камітэце», - падняў ён галаву над паперамі. - А што датычыць паступленьня ва універсітэт, дык вам дапамогуць вашыя сябры.

- Дзякую… Гэта ўсё? - Яна сабралася ісьці.

- А як у вас з кватэрай? - запытаў, устаючы, старшыня. - Калі няма, дык пакуль што ў мяне… Можаце паставіць хаця б свае рэчы.

- Не… Не… Дзякую… У мяне тут ёсьць знаёмыя студэнты і студэнткі. Я ў іх, - адмаўлялася Вярхоўская…

- Можа будзеце ў нас абедаць? - казаў ён, адчыняючы дзьверы ў кухню… - Маша, прыгатуй нам абед. - Яго прыгожая жонка-чэшка пасьпяшыла да пліты.

- Не, не, - рашуча адмаўлялася Вярхоўская. Чэшка старалася ўгаварыць яе на ламанай чэшска-беларускай мове: трымала яе за руку, міла гладзіла, нават казала, што яна прыгожая, і гатова была, здаецца, абняць і пацалаваць.

- Ну, ня хоча, дык што будзеш рабіць? - сказаў старшыня. - Ах, пачакайце, я зусім запамятаў. Ёсьць тут у нашай Грамадзе чалавек па прозьвішчу Тугоўскі. - Ён паморшчыўся. - Вы мо ня ведаеце? Не?

Вярхоўская паківала адмоўна галавой.

- Кажуць, што ён дзесьці загінуў, што яго ўжо няма ў Празе… Ён ні-дзе не паказваецца, ніколі не бывае ў Студэнцкім доме, словам - прапаў чалавек і толькі… Я вельмі хацеў ведаць, што з ім, бо яму якраз цяпер з вамі выпісана стыпендыя. Дык вось, да вас мая вялікая просьба: расшукайце яго якім-небудзь чынам праз студэнтаў. Яны напэўна ведаюць, дзе ён, і паведаміце, што ў яго ёсьць стыпендыя. Няхай ён зойдзе да мяне.

- Добра… Тугоўскі яго прозьвішча? Так, я пастараюся… Добра… Да пабачэньня!

- Усяго добрага, усяго добрага! - казалі ў адзін голас старшыня і жон-ка. - Заходзьце да нас часьцей, - запрашала чэшка, зачыняючы дзьверы.

Вярхоўская ішла зноў у Студэнцкі дом па вялікіх сходах. Яна думала аб студэнтах, якіх спаткае, і пра тое, каб хутчэй пачаць шуканьне незнаёмага Тугоўскага.

ІV.

У Студэнцкім доме толькі зараз, пад энергічным націскам Вярхоўскай, успомнілі, што сапраўды існаваў на сьвеце юнак па прозьвішчу Тугоўскі. Запраўды, некалькі разоў бачылі яго ў залі. Тады ніхто не зьвярнуў увагі на яго, і шмат у каго гэты вобраз зусім зьнік з памяці. Адзін «айцец» Кірыла з трывогай успамінаў таго, хто плакаў падчас вясёлай мінуты пад сьценкай інтэрнату.

Толькі адзін ён зразумеў, што душа ў Тугоўскага досыць чулая, што яна, можа быць, па-свойму заслугоўвае ўвагі, ва ўсякім выпадку, яна не павінна быць загубленая для «Беларускай Грамады ў Празе»: яе трэба знайсьці. Але ўсе шуканьні ня мелі посьпеху. Было вядома, што ён больш ня жыў у інтэрнаце, бо нават для інтэрнату ў яго не хапала грошай. Ён спаў дзесьці ў альтане, у садзе і штодня мяняў сваю «кватэру», каб яго не знайшоў садоўнік і не адправіў у паліцыю, як бяздомную і падазроную асобу… Казалі, што ён прыходзіў спаць у альтану позна, калі было зусім цёмна, і яго быццам бачылі штодня, але зноў ніхто напэўна нічога ня мог цьвердзіць. Як бы там ні было, «айцец» Кірыла рашыў знайсьці закінутага і вярнуць да жыцьця.

Быў прыгожы, восеньскі ранак. Сонца залаціла апошнія жоўтыя лісты дрэваў на алеях. Усё памірала. Акорды сьмерці несьліся ў апошніх парывах ветру, што шумеў у елках і таполях саду.

- Мне здаецца, гэта ня вецер шуміць, гэта йграе віяланчэліст «Песьню Трубадура» Чайкоўскага, - сказаў Тугоўскі. Ён успомніў Бацькаўшчыну, успомніў, як на адным канцэрце прафесар кансерваторыі калісьці йграў «Песьню Трубадура». Успомніў, што тады ў гэтых гуках віяланчэлі яму пачуўся чалавечы голас, і яму здалося, што сыплюцца лісты, агаляюцца дрэвы, з кожным новым акордам апускаюцца рукі… «Астральны чалавек» не прамовіў ні слова. Ён пазяхнуў, выцягнуў руку з-пад коўдраў, але зараз жа схаваў назад: было зімна ў альтане. І заместа адказу ён пачаў дэкламаваць «Брацьцяў-разбойнікаў»:

«Нас было двое:

Брат і я…»

Тугоўскі ўслухваўся ў словы, вымаўленыя сьмешным галіцыйскім ак-цэнтам, і параўноўваў становішча «брацьцяў-разбойнікаў» з сваім. Дзіў-ная аналогія! Усё, што казалі яны, увесь іх пратэст супраць жыцьця, людзей і іх мяшчанскіх радасьцяў так быў блізкі яго сэрцу…

Цяпер ужо ён ня мог без агіды глядзець на людзей у лакірках, у фраках, сытых і чырвоных. Ён гатоў быў выхапіць нож і нанясьці ім рану, як разбойнік з вялікай дарогі.

Часамі ён думаў: «Чаму? Адкуль у яго такая нянавісьць да людзей, задаволеных жыцьцём. Няўжо ён гатовы зрабіць казарму для ўсіх і забараніць усім сьмяяцца, няўжо ж ён павінен адняць ад іх вопратку, калі на ім вісяць лахманы… Хто вінны гэтаму? Сацыяльныя варункі?.. Несправядлівая капіталістычная сістэма?.. Бог, стварыўшы гэтую сістэму, ці ён сам, ня маючы сілы палепшыць жыцьцё, як іншыя?» І пакуль «астральны чалавек» дэкламаваў «Брацьцяў-разбойнікаў», ён успамінаў пад шум ветру, які гуляў па мёртвым садзе, успамінаў пад гукі «Песьні Трубадура» сваё жыцьцё. Ён пачынаў разумець, што гэтая нянавісьць да сучаснага ладу жыцьця, да задаволеных людзей радзілася ў яго нават не цяпер, а ў дзяцінстве, у цёмным падвале каменнага дому, з матчынай песьняй над яго калыскай. Яна радзілася, гэтая нянавісьць, у яго сэрцы і разам з ім таму, што над сабой і навокал сябе ён чуў іншыя песьні. Над ім, над цёмным склепам, жыла сям'я Загорскіх, у пакоях якой штодня гучэў раяль. Ён заходзіў толькі часам у гэтыя вялікія, пышныя пакоі, у якіх пахла асаблівым прыемным пахам, што казытаў нервы, праходзіў, чапляючыся за фартух маткі, што прыносіла вузел вымытай бялізны…

Матка яго была прачкай у Загорскіх, і яна заўсёды прыводзіла свайго Пётру ў надзеі, што вучыцельніца - сама пані Загорская - паглядзіць на яго і дазволіць пагуляць з яе сынам Янам. Звычайна так і бывала. Ма-ладая, прыгожая, уся прапахшая парфумамі, пані Загорская выходзіла да Тугоўскай, лічыла бялізну, а потым брала маленькага Пётру за падбародак…

- Іш які прыгажун падрос?! - казала яна.

- Так, панічка, расьце, - пацьвярджала шчасьлівая Тугоўская, складваючы рукі на жываце. - Падрасьце - мне дапамога…

- Так, падрасьце - дапаможа, - казала Загорская. - Дык пакіньце яго пагуляць з маім Янам…

- Ах, дзе там, панічка, ён вам набрудзіць толькі, наробіць шкоды, - адмаўлялася Тугоўская…

- Ну што там, пакіньце… Ён сам потым зойдзе дахаты. Гэта ж на адным двары…

- Ды ён зойдзе, - згаджалася шчасьлівая Тугоўская. - Ну, дзякую вам, - і з радасьцяй глядзела, як маладая, прыгожая вучыцелька адводзіла яе сына за руку ў іншыя пакоі… Цэлы новы сьвет адчыняўся хлопчыку Пётру!.. Ах, колькі там конікаў, мядзьведзяў, аўтамабіляў, стрэльбаў, розных прыгожых кніжак, малюнкаў, кветак… Як хочацца яму ўсё пазнаць, усё абмацаць сваімі рукамі, прылажыць да свайго языка - па-каштаваць ці праехацца праз увесь пакой… Але яму гэта не даюць!..

- Ня руш! - крычыць Янка Загорскі, аберагаючы сваю ўласнасьць, і б'е Пётру па руцэ. Ён не задаволены, што плябей Пётра ўвайшоў у яго пакой патрыцыя і яшчэ рухае бруднымі рукамі рэчы.

- Ян! - крычыць Загорская. - Ня трэба біцца! Гуляйце з Пётрам добра…

- Ён рухае мой аўтамабіль, - адказвае Янка. Матка замаўкае і выходзіць з пакою. Яна таксама прызнае за сынам права ўласнасьці.

Ян садзіцца ў аўтамабіль - развальваецца, бы дырэктар фабрыкі.

Пётра з вінаватым выглядам глядзіць на яго і хоць ціханька датыкаецца маленькім пальчыкам да тоўстых шынаў, да бліскучай паліраванай паверхні аўтамабіля…

- Гу-гу-гу, - гудзіць Ян і ляціць праз увесь пакой, круцячы нагамі. Пётра ляціць за ім бокам, увесь час стараючыся не адстаць ад аўтамабіля. Ён сьвішчыць, падскоквае і стараецца падпіхнуць рукамі машыну хоць ззаду, але Ян горда адштурхоўвае яго. Пётра нейкі час скача, але ўсё цішэй і цішэй, і потым сумна спыняецца ў кутку… У яго маленькую душу закрад-ваецца нянавісьць да тых, хто мае маленькі ўласны дзіцячы аўтамабіль.

А што будзе, калі ён вырасьце? Што будзе, калі дзіцячая нянавісьць вырасьце разам з ім у помсту?

Праходзяць гады… На ім паяўляецца такая самая з жоўтымі галунамі і гузікамі форма рэаліста, як і ў Яна Загорскага. Але згоды няма паміж імі. Роў паміж двума процілеглымі сьветамі не засыпаны. Ян Загорскі рэдка размаўляе з Тугоўскім і рэдка гуляе з ім, як роўны з роўным - хоць яны і сядзяць разам у адным класе. Ён, здаецца, няўмысьля хоча падкрэсьліць сваю перавагу, калі на вялікай перамене купляе сабе шклянку гарбаты і катлеты, а Тугоўскі ня мае нават капейкі, каб купіць сабе «жулікаў»… Яму прыемна, што Тугоўскі забіваецца ў кут і толькі глытае сьлюнкі. Колькі сьмеху і радасьці дастаўляе яму мінута, калі інсьпектар рэальнай школы прыходзе і заяўляе, што Тугоўскі ні адной хвіліны ня можа заставацца ў школе - за няўзнос платы. Тугоўскаму не даюць нават магчымасьці дасядзець да канца лекцыі, яго гоняць, як нягодніка, як хворага дрэннай хваробай, перадаюць швейцару ў залатых галунах, каб той са злосьцю мог бы зачыніць за ім дзьверы.

Хто ведае, колькі разоў ён плакаў, прытуліўшыся да белай, бясчулай сьцяны казённай рэальнай школы…

Колькі разоў сьмяяўся за яго плячыма швейцар!

Апошні раз (гэта было ўжо перад самай вайной), калі яго выгналі і ён прыйшоў, плачучы, дахаты, бацька сказаў:

- Ну, сынок, як хочаш! Грошай у мяне няма: больш вучыць я ня маю сілы…

Пётра плакаў, ня еў нічога, маліў бацьку, але нічога не дапамагала. Нарэшце ксёндз, вучыўшы ў рэальнай школе, зжаліўся і заплаціў за яго за паўгода. Так Пётра давучыўся да канца году і быў пераведзены ў другі клас нават з пахвальным лістом.

Вучыцелька Загорская не бяз зайздрасьці рабіла ўвагу свайму сыну Яну:

- Вось, Ян, ты просіш асобнага пакою вучыцца: табе ўсё перашкаджае… Паглядзі на Тугоўскага. Ён жыве ў падвале, і ў яго там разам і спальня, і зала, і сталовая, і кабінет. Назьбіраецца часам поўны падвал людзей, а Пётра заб'ецца ў куток і вучыцца. Затое глядзі: ён пераходзіць з класу ў клас з пахвальным лістом. Вось бяры з яго прыклад, Ян.

- Не хачу я браць прыкладу з прачкінага сына, - сярдзіта агрызаўся Ян і, бразнуўшы дзьвярыма, выходзіў з пакою.

І тут ударыў гром. Настала вайна. Па вуліцах места папаўзьлі падводы з мірным жыхарствам, гружаныя розным скарбам. Інтэлігенцыя й панства выязджалі раней, пакідалі свае кватэры на дагляд дворнікам і незаможным.

Пані Загорская, якая ўжо стала ў гэты час удавой, прасіла Тугоўскую дагледзець за кватэрай.

- Мілачка, - казала яна, - вайна хутка скончыцца. Нашыя войскі ўжо занялі Прусію. Хутка немцы запросяць міру. Мы едзем дзеля гэтага недалёка, у Вялікія Лукі. Думаю, праз месяц, ну, самае большае, праз паўтара мы будзем зноў на старой кватэры. Дык прыглядзіце за ўсім, мілачка. Вось вам ключ. Будзьце, як у хаце. Я зусім пакладаюся на вашую чэснасьць.

Маленькі Пётра правёў паню на фурманцы на вакзал. На станцыі ў першым класе Пётра згубіўся. Там было столькі афіцэраў, і яны так блі-шчэлі, што ў беднага Пётры пацямнела ў вачох. Пані Загорская да гэтага часу, седзячы з ім побач, прыемна размаўляла, але ў першым класе яна стала старацца як мага хутчэй разьвітацца з ім. Ён і сам хацеў хутчэй выскачыць з гэтага праклятага класу. І таму, калі яна працягнула яму руку, ён, ня памятаючы сябе ад радасьці, пацалаваў яе й кінуўся ўцякаць праз дзьверы.

Між тым вайна зацягнулася. Праз месяц, самае большае, паўтара, як думала Загорская, немцы ня толькі не запрасілі міру, але занялі цэлую паласу расейскай тэрыторыі.

Прыйшлося выязджаць з Вялікіх Лук, папаўшых ужо ў прыфрантавую паласу. Загорская прасіла пераслаць рэчы і ўсе грошы ёй у Харкаў, куды едуць з сынам. Тугоўская пераслала грошы ў хуткім часе, але ёй самой давялося падумаць, куды ўцякаць ад вайны. Была скліканая сямейная нарада, на якой Пётра прапанаваў таксама Харкаў. Яму хацелася паступіць у рэальную школу разам з Загорскім. Матка згадзілася з ім, і так большасьцю галасоў яны перамаглі бацьку, не жадаўшага нікуды ехаць з Бацькаўшчыны. У Харкаве трапілася спатканьне. «Прачкін сын» сеў на адну лаву з сынам вучыцелькі-дваранкі. Цяпер ужо не давялося «прачкінаму сыну» плакаць пад сьценкай школы за няўзнос платы. Яго звальнялі поўнасьцю, як уцекача з Бацькаўшчыны. І вось - раптам рэвалюцыя. Асьвяжаючая навальніца праняслася ў паветры, шмат сьмелых сэрцаў запаліла смагай волі і сьвятла. Тугоўскі ажыў, ён пачуў, што ў яго вырасьлі крыльлі. Ён хадзіў на мітынгі, хадзіў на дэманстрацыі. Арганізоўваў вучняў і насіў чырвоную стужку.

Але ня ўсе роўна віталі рэвалюцыю. Ён памятае: калі ішоў на Петраград з войскам Карнілаў, ён быў у цэлым класе адзін. Сабраліся вучні ўсіх школаў і педагогі. Ён сядзеў у ліку меньшай грамады з чырвонай стужкай за сталом прэзідыума. На сцэне - ён, «прачкін сын», «плябей». Загорскі з балкону зьядаў яго насьмешлівымі вачыма. Камісар прасьветы Украіны Затонскі чытаў даклад аб адзінай працоўнай школе. Як толькі ён скончыў, пачуўся шум воплескаў: уся зала, нават частка педагогаў, вітала ідэю працоўнай школы. Раптам да гэтых воплескаў з таго боку далёкай галёркі, дзе сядзеў Загорскі, пачуўся сьвіст на ўвесь тэатр. Затонскі, белы ад злосьці, папраўляючы пенснэ на сваім мясістым носе, пасьпешна ўзышоў на кафедру:

- Нас не запужаеце, - пачаў ён. - Мы ведаем, што гэта сьвісталі «папенькіны і маменькіны сынкі», але ў рабочым класе ёсьць проціў іх вось што, - ён выцягнуў з кішэні рэвальвер, гледзячы проста на галёрку. На момант уся зала замёрла…

Чулася, як цяжка дыхаюць людзі. Тугоўскаму здалося, што зараз Затонскі будзе страляць у натоўп. Але праз хвіліну ён сышоў пад магільнае маўчаньне.

Пачаліся прывітаньні і зноў даклады, як быццам нічога дрэннага не было. Галёрка на гэты раз была спакойнай. Так скончыўся дзень адзінай працоўнай школы. І так памерла ў Харкаве старая школа, ня стала гімназіі.

Потым сацыяльная рэвалюцыя стала паглыбляцца: у Харкаве пачалося забіраньне заложнікаў. Мала гэтага: у жахлівы мароз, якраз тады нябачаны ў Харкаве, «буржуі» былі сагнаныя на пляцы перад саборам капаць магілы для ахвяраў рэвалюцыі. У люты мароз, дзьмухаючы ў пальцы, разводзячы велізарныя вогнішчы, напужаныя людзі бралі непрывычна кіркі і білі па замёрзлай зямлі, пад насьмешкі натоўпу. Але ня ўсе сьмяяліся.

- Далі бы лепш нам, беспрацоўным, пакапаць яму, - казалі з натоўпу рабочыя патрулям, што праходзілі міма. - Мы б хоць зарабілі грошы. А то яны ня ўмеюць нават трымаць у руках кіркі. Так і за месяц нічога ня выкапаеш.

Усе маўчалі. Адна толькі сацыыял-дэмакратычная газета «Наш Голас» пісала аб старым строі, перавернутым дагары нагамі.

Праз некалькі дзён малюнак зьмяніўся: бальшавікі, напэўна, паслухалі беспрацоўных. «Буржуі» былі адпраўленыя па турмах, а іх места занялі ўжо рабочыя, якія ўзьвялі велізарную чырвоную урну з надпісамі: «Паўшыя за Радавую ўладу».

Гэтая урна заняла ўвесь пляц перад самым саборам і засланіла сабой чырвоны каменны дом, дзе зьмяшчаліся ўрадавыя ўстановы. Але нядоўга лёс судзіў ёй красавацца. Ужо чуўся на поўдні гром гарматаў, ужо трашчалі кулямёты, ужо крок за крокам набліжаўся да Харкава Дзянікін. Харчоў нястала. Рынак памёр.

Грошы сталі нявартымі паперкамі. Загорскі пацяшаўся… Ужо аднаго гэтага было досыць, каб Тугоўскі з трывогай сачыў за падзеямі...

І раптам, нечакана, кінуўшы некалькі бронецягнікоў, пакінуўшы трупы на вуліцах, бальшавікі здалі Харкаў… Усё жыхарства вітала першыя казачыя часьці, увайшоўшыя ў места, багатыя людзі выносілі дзесьці схаваныя булкі, пячэньне, віно. Усе сьмяяліся, віталі адзін аднаго са збаўленьнем.

І ва ўсіх цэрквах званілі ўва ўсе званы. У саборы адпраўляўся ўдзячны малебен за збаўленьне ад Антыхрыста. Урна ламалася на дровы, магілы зроўніваліся з зямлёй і забрукоўваліся каменем. Па самай галоўнай нікалаеўскай вуліцы хадзілі грамадой паны ў цыліндрах, дамы прыгожа, па-бальнаму адзетыя. У адной кучцы Тугоўскі заўважыў Загорскую, ішоўшую пад ручку з афіцэрам. Яна часам рукой паказвала на якога-небудзь бедна апранутага чалавека: «Камуніст!» - і афіцэр зараз арыштоўваў яго на вуліцы.

Тугоўскі пасьпяшыў схавацца. Хто ведае, што яшчэ можа быць?.. До-сыць якой-небудзь даме наўмысьля паказаць на яго пальцам, каб яго забралі і павялі. А там спрабуй тады апраўдацца! І ў сэрцы Тугоўскага рабілася горка. Вось якая псіхалогія ў гэтых людзей, якія называюць сябе інтэлігэнтамі. Вось яны, прыгожыя дамы! Яшчэ на іх вачох валяліся прыкрытыя рагожай, акрываўленыя трупы матросаў і жаўнераў, а яны хацелі новых ахвяр, новай крыві. Па вуліцах гналі на расстрэл кучкі людзей (хто ведае - вінаватых ці не), нёслых галаву за ідэю ці, можа быць проста за якую-небудзь помсту якога-небудзь раззлаванага абывацеля. Іх вялі сьветлым, радасным, сонечным днём, калі ўсё казала аб жыцьці, калі ў мястовых садах гуляў разубраны натоўп і чырыкалі вясёла птушкі, вялі на круты бераг… і там кулямётам касілі, як жывёлу.

- Распніце іх! - крычаў абывацель і радасна благаслаўляў булку бе-лага хлеба.

У Загорскага радасьці не было канца. Ён хадзіў «качаць» генералаў Май-Маеўскага і Куцёпава, ён запісаўся санітарам у асобны студэнцкі батальён і прымушаў гэта самае зрабіць Тугоўскага.

- Мне няма часу. Я хачу вучыцца, - адказваў Тугоўскі. Гімназіі і рэаль-ная школа якраз пачалі сваю дзейнасьць, хоць вучняў у іх было вельмі мала. Усё вярталася на старое, разам з старым правапісам і літарай «яць».

Што было рабіць? Трэба было жыць… Трэба было прытарнавацца да новых абставінаў! І Тугоўскі, згубіўшы веру ў чалавека, з сумам у грудзёх пачаў жыць, пачаў вучыцца. Ён быў ужо ў апошнім класе рэальнай школы, і яму заставалася толькі некалькі месяцаў да яе сканчэньня. Вучыцелі ўжо абяцалі атэстаты з царскім арлом. Як раптам… Дзянікіна пагналі з-пад самага Арла.

Не пасьпелі нават апамятацца, як фронт апынуўся пад Харкавам і генерал Куцёпаў абвесьціў мабілізацыю ў першую чаргу вучняў апошніх класаў гімназіі, рэальнай школы.

Загорскі паступіў дабравольцам на бронецягнік. Тугоўскі разам з некалькімі жыдкамі-вучнямі рашыў дэзерціраваць.

…І ён успомніў цяпер у альтане, колькі перажыў за гэты час, успомніў, як ён дрыжэў ад кожнага скрыпу варотаў, успомніў, як дзянікінцы разьбівалі магазіны і вінныя крамы, успомніў, як за дэзерцірства павесілі аднаго юнака на вулічным ліхтары. З таго часу ён больш нічога ня ведаў аб Загорскім. Ён думаў, што яго ўжо не было ў жывых, як не засталося нікога з тых, з якімі ён вучыўся. І раптам яны спаткаліся ў Празе, на беларускім грунце. Як дзіўна! Тугоўскі ламаў сабе галаву над пытаньнем: як магло стацца, каб дзянікінец і патрыцый мог папасьці ў беларускі рух. Зразумела, Загорскі быў ужо ня той: рэвалюцыйная бура зламала яго панскую гордасьць і самазакаханьне, але ўсё ж да чалавека з новай душой, беларуса, яшчэ было далёка. Прорва паміж імі ўсё-такі заставалася вялікая. Яна ня стала меньшай, чым была ў той час, калі на твары Тугоўскага загарэлася чырвоная пляма - «плябей».

Праўда, цяпер яна не была такой жахлівай, бо якраз душа Тугоўскага цярпела, яна пачынала перажываць мукі разачараваньня.

Рэвалюцыя ўвайшла ў свае берагі… Рэвалюцыя, як мора, ускалыхнуўшае ўсё, што было на дне, зноў апусьціла на дно тое, што там было. Хто быў нічым, той і застаўся нічым. І з сумам думаў Тугоўскі, як ён жыў пры бальшавіках, як кожны ранак ён нёс сваёй матцы бялізну ў чырвонаармейскую пральню. З сумам думаў ён, як заходзіў у склеп, поўны духаты, смуроду й пары - цёмны й шумны, дзе ў куце выцягвала бялізну з машыны, надрываючы свае апошнія сілы, матка.

- Гэта ваш сын? - пыталі работніцы ў пральні.

- Каб я мела такога сына, - сказала маладая работніца, - я ў гэтай пральні не працавала б…

- Што рабіць? - уздыхнула Тугоўская, - я працую, каб ён меў магчымасьць вучыцца. Можа быць, вывучыўшыся, успомніць сваю ста-рую матку.

- А на каго ж ты яго вучыш? - цікавілася другая работніца, больш пажылая.

- На інжынера…

- Ну цяпер усе вучацца на інжынера, - зазначыла пажылая работніца. - А хто ж тады боты будзе шыць? Вучыла б ты лепш свайго сына на шаўца.

Матка нічога не адказвала, ізноў бралася за бялізну.

Тугоўскі ня мог перанесьці гэтых размоваў. Яны рэзалі яго жывога ножыкам па горле і сэрцы, прымушалі ледзь не са сьлязамі на вачох хадзіць па ўстановах і прасіць сабе службу. Ніякай службы ён сабе ня мог знайсьці…

Тугоўскі сумны ішоў па вуліцах, а ў гэты час міма яго праносіліся аўтамабілі, у якіх сядзелі «сьпецы», адукаваныя людзі «добрых старых часоў». Хто чымсьці быў раней, той і зараз займаў добрае палажэньне. Не заставалася нічога рабіць. Тугоўскі паступіў у адчынены бальшавікамі Тэхналагічны інстытут, дзе выдавалі студэнтам пенсіі і паёк. Кожны дзень ён атрымліваў фунт чорнага хлеба і ішоў у сталовую, дзе падаваўся суп, прасквараны бараньнім лоем. За сталовай інстытуту пачынаўся белы прыгожы палац, у якім жыў камісар Украіны - Ракоўскі. Навакол яго разьмерана хадзілі вартавыя. І ў гэты час, калі Тугоўскі выходзіў з сталовай, наеўшыся бараньняга супу, пад'язджаў на аўтамабілі камісар Ракоўскі з сваёй прыгожай жонкай, падаваў пропуск вартавым і зьнікаў у палацы. Як патаўсьцеў ён за гэты час на вачох Тугоўскага! Прыехаў адкульсьці з Еўропы ў шыкарным аўтамабілі і ў бабровым футры такім худзенькім інтэлігеньцікам! На пляцы, дзе прыняў парад арміі, яго віталі шматлікія масы народу. Але ў бабровым футры сярод убогіх хадзіць было нязручна. І Тугоўскі пабачыў, як ён зараз жа перапрануўся ў жаўнерскую гімнасьцёрку, нацягнуў боты і накінуў шынель. Аднак і жаўнерская вопратка не магла схаваць таго, што ён таўсьцеў, калі ўсе худзелі. Як было параўнаць жыцьцё яго ўласнае і жыцьцё яго маткі з жыцьцём Ракоўскага! Як было перацярпець яму, «плябею», вітаўшаму рэвалюцыю, гэтыя кантрасты! Так, нічога няма новага пад сонцам. Усё старое, як сам сьвет. І ён успомніў дзесьці вычытаныя словы нейкага філосафа: «Рабства на сьвеце не зьнікае. Мяняюцца толькі яго формы». Запраўды, ці не аднолькавае рабства, калі яго матка раней мыла бялізну пані Загорскай, а зараз мые бялізну чырвонаармейцаў… Зьмянілася толькі форма, нават стала горшай, але істота рабства, эканамічнага рабства - тая самая. Хто быў нічым, то і стаўся нічым.

Хутка ён ня вытрымаў жыцьця ў чырвоным Харкаве. Ён пачуў, што нешта цягне яго на Бацькаўшчыну, няхай у буржуазнае белае гаспадарства, але ўсё роўна. Ён чуў яшчэ востры пах вялікіх пакояў Загорскіх, ён бачыў перад сабой разубраныя натоўпы народу, прыгожых паненак, і брыдка яму стала ад гімнасьцёрак, памазаных ботаў, лаянак і семак, налусканых на падлогу. Хай будзе на новай Бацькаўшчыне рабства… Ня страшна. «Рабства на сьвеце не зьнікае. Мяняюцца толькі яго формы».

І ён паехаў на Бацькаўшчыну. Беларускі рух пачынаў ужо свой поступ. Ён падхапіў Тугоўскага, падняў яго на свае хвалі і кінуў у абоймы беларускае гімназіі. Беларуская гімназія выбіла з яго меланхолію, натхніла жыцьцём і радасьцю. Дырэктар гімназіі, вясёлы чалавек, з доўгай чорнай барадой і залатымі акулярамі на доўгім, досыць тоўстым носе, больш падобны да грузіна, чым да беларуса, заўсёды казаў:

- Школа павінна даць сваім выхаванцам перш за ўсё веру, каб яны хадзілі сьмела з горда паднятай галавой.

І, выпускаючы яго ў Прагу, ён цалаваў яго і казаў:

- Ну, вяртайцеся назад толькі прафесарам. З вас выйдзе добры прафесар.

А вось цяпер што стала з ім? Ён ляжыць у зімнай альтане, восеньню, калі нават зьвяры хаваюцца ў свае норы… Ён ляжыць пад коўдрай, калі ня можна высунуць рукі. Хутка, напэўна, выпадзе сьнег… Няўжо яго доля спаць на сьнезе і, можа быць, на сьнезе замёрзнуць? Не… Ніколі! Зьвярыным гневам поўняцца яго грудзі. Узяць бы нож і падобна «брацьцям-разбойнікам» ісьці па местах і вёсках…

Хто ён? Бадзяга з закончанай сярэдняй адукацыяй!.. Ён радзіўся пралетарыем, а стаў горш за пралетарыя. Хіба ён можа параўняць сябе з чэшскім пралетарыем? У таго - чыстыя, прыгожыя пакоі, з добрай мэбляй, з каберцамі, з белымі пышнымі пярынамі, што красуюцца на пасьцелі, з кветкамі на вокнах і птушкамі ў клетках. А ў яго…

У гэты час астральны чалавек скончыў сваю дэкламацыю. На хвіліну ў альтане стала ціха. Нарэшце Тугоўскі прамовіў:

- А вы ўсё ж такі добра дэкламуеце… Ведаеце, як жывых пабачыў «брацьцяў-разбойнікаў». І пад уплывам вашай дэкламацыі ўспомніў усё сваё жыцьцё.

Астральны чалавек маўчаў.

- Я ўспомніў сваё жыцьцё, - працягваў Тугоўскі, - і мне проста хочацца трапятаць і плакаць. Колькі памылак… Ах, колькі памылак… Якое няўдалае жыцьцё, якое цёмнае жыцьцё на дне, дзе капошацца чэрві… Так, роджаныя поўзаць - лётаць ня могуць. Я радзіўся поўзаць… Я радзіўся пад праклятым Сатурнам.

- Сёньня ў нас важнае паседжаньне сьпірытычнага гуртка, - прамовіў астральны чалавек. - Пойдзем…

- Не… Сёньня я дрэнна сябе чую, - адмовіўся Тугоўскі.

Астральны чалавек замоўк і як мага хутчэй пачаў апранацца. Праз хвіліну ён паляцеў у інстытут, пакінуўшы ў альтане аднаго Тугоўскага… Тугоўскі паляжаў крыху, але потым таксама ўскочыў, хутка апрануўся, накінуў на сябе коўдру і, дастаўшы аркуш паперы, пачаў пісаць. «Споведзь самагубцы. Кніга для ўсіх і ні для кога», - прыгожа вывеў ён на вокладцы. «Сёньня, калі прыгожы восеньскі дзень разалье сваю чырвоную кроў на захадзе і калі ён пачне сінець, і калі наступіць вечар, у лес да соснаў прыйдзе чалавек, каб пагутарыць апошні раз. Ён скажа так: «Роўна 24 гады таму назад у маленькім месьце, у сям'і работніка, у склепе, нарадзіўся чалавек. Якой пароды быў гэты чалавек? Кажуць: «Чалавек родзіцца для шчасьця, як птушка для палёту». Але пароды птушак бываюць розныя, і палёты бываюць розныя. Адны народжаныя для таго, каб стаць вераб'ямі, і як бы яны ні хацелі, ім не падняцца вышэй страхі маленькай хаты, не адляцець далей нейкага мейсца чалавечага жыльля. Другія ж родзяцца каршунамі, каб лётаць высока пад небам, каб у пэўны момант накінуцца на слабейшых і адняць ад іх жыцьцё і шчасьце. Людзі родзяцца і жывуць, як птушкі… Ніхто ня ведае, што вылупіцца з яйка, ніхто ня ведае, чым стане чалавек. Як птушка, у гнязьдзе якой пакладзена зязюлінае яйка, ня ведае, што яна высядзіць зязюлю; так ніхто ня ведае, што выйдзе з растучага чалавека: зязюля ці каршун. Але чалавек расьце. Ён чуе, што ў яго адрастаюць крыльлі. Ён бачыць, што пад небам лётаюць сакалы. І ў сэрцы яго кладзецца жаданьне: чаму я ня сокал, чаму я не магу лётаць над сьветам… Паляту… І ён ляціць. Ён прабуе зрабіць гэта раз… Не выходзіць. Ён чуе, што яго крыльлі слабыя; ён прабуе падняцца другі, трэці, чацьвёрты, дзясяты раз - і ня можа. Тады ён пакідае сваё жаданьне. Ён пачынае задумвацца й знаходзе, што ён ужо зусім ня сокал, ён жа радзіўся вераб'ём… Так пазнаюцца законы жыцьця.

Зразумела, што гэтыя законы кіруюць чалавекам з самага малку. Скажам, нарадзіўся чалавекам вераб'інай пароды. Калі ён вырасьце, будзе ня больш, як верабей, як бы ён ні імкнуўся, якія б універсітэты ні канчаў (і дурні канчаюць універсітэты), але ён ня можа стаць сокалам. Так рашыла прырода, такі закон жыцьця. Аднак мы прарочым дзяцёнку вялікую будучыню, мы кажам: ён будзе інжынерам, прафесарам.

Хоць між тым лёс чалавека ўжо вырашаны: ён будзе ўсё жыцьцё канцылярскім чыноўнікам. Здаецца, так проста і ясна: лёс чалавека існуе ракой яго жыцьця… Адны будуць вераб'ямі, другія сокаламі… А ўсё ж: што вельмі проста, то вельмі мудра. Людзі ня хочуць прызнаць, што лёс існуе і кіруе жыцьцём. Яны кажуць: мы вольныя птушкі, давайце будзем лётаць пад небам, над нязьведанымі краямі. Можа быць, гэта й хвароба, можа быць, трэба сьпяваць гэтай безразважнасьці песьню, але ўсё ж гэта безразважнасьць. Закон жыцьця строгі й бязьлітасны, як суддзя. Цяпер трэба даведацца, дзе ў чалавека знаходзяцца крыльлі? Крыльлі гэтыя знаходзяцца ў мозгу. Так, у мозгу… Мудрыя сосны, слухайце: шуміце сваімі пышнымі галовамі… У мозгу пачынаюцца ўсе палёты, ад мозгу залежыць якасьць народа, але ад чаго залежыць якасьць мозгу?

Я бачыў калісьці фатаграфію мозгу ангельскага пісьменьніка Шэксьпіра і простага ангельскага работніка. Мозг быў аднолькавых памераў, але ў Шэксьпіра зьвіліны йшлі правідловымі й выразнымі лініямі, у той час як у работніка яны былі невыразныя й зусім не правідловыя. Дык ад чаго залежыць праца мозгу - ад зьвілінаў, ці ад іх колькасьці, ці, можа, ад якіх-небудзь іншых прычынаў?..

Кажуць, што ў геніяльнага нямецкага матэматыка Гаўса мозг важыў больш за ўсіх, вядомых дагэтуль мазгоў - каля 3-х кілаграмаў; у маскоўскага пісьменьніка Тургенева - каля 2-х з паловай, а ў італьянца Дантэ - вядомага на ўвесь сьвет сваёй «Боскай камедыяй» - толькі 1,5 кі-лаграма. Зразумела, што такі чалавек, галава якога ледзь трымаецца пад цяжарам 3-х кілаграмаў, павінен быць геніяльным. Значыць, з другога боку, праца мозгу залежыць ад яго вагі.

Кажуць яшчэ, праца мозгу залежыць ад маленькай жоўтай матэрыі, называемай мазжачком. Хто ведае? Самі вучоныя, здаецца, на гэтыя пытаньні ня могуць нічога адказаць пэўнага. І дурань, і мудры нічога ня ведае. Яшчэ Сакрат сказаў: «Я ведаю толькі тое, што я нічога ня ведаю». Але як бы там ні было, палёты людскія і парода людзей залежаць ад мозгу…

І, можа быць, мілыя сосны, праз 300 гадоў, калі ўжо і вас ня будзе, у лес прыйдзе чалавек і раскажа, што ён прыдумаў такія праменьні, як зараз рэнтгенаўскія, якія праходзяць праз чарапны кошык і адразу паказваюць, што гэты чалавек будзе вераб'ём, гэты - каршуном ці сокалам… Можа быць, тады вераб'ёў будуць нішчыць, як непатрэбных? Тады запануе толькі здаровая, разумная людскасьць і жыцьцё стане прыгожым. Аб гэтым нават думае новая навука. Але пакуль гэтага няма… Вераб'і жывуць і спакойна сабе чырыкаюць…

Дык вось якой пароды быў чалавек, што нарадзіўся ў склепе… Ён быў самы звычайны, шэранькі, маленькі верабей. Ён хацеў, каб ад яго аднялі яго жыцьцё: ён не хацеў быць больш вераб'ём. Мудрыя сосны! Вы жывяце 100 і больш гадоў, вам дадзена магчымасьць шмат ведаць, што робіцца ў вашых гушчарах; вам дадзена магчымасьць падымацца высока ў вечнае неба… Скажыце мне: ці прыходзілі да вас такія, як я, ці прыносілі яны сваю душу вам, як я, ці прасілі яны разьвяваць іх тугу, як я?..

Маёй тугі вам не разьвеяць, як не зламаць магутнаму ветру вашых ствалоў. Так, мудрыя сосны! Сёньня ў ночы, у 12 гадзінаў, да мяне прыйдзе прыгожая паненка ў белым, імя якой - Сьмерць. Яна пацалуе мяне і ахопіць мяне ў свае абоймы. Я пачую яе моцнае дыханьне і яе сьмех. І я скажу ёй у яе абоймах: «Я - маленькі, шэранькі верабей. Я не хачу чакаць таго часу, калі ты, Сьмерць, паклічаш мяне. Я сам іду да цябе, я ляту ў твае абоймы. Я зразумеў, што без цябе жыць ня можна. Як жыць курыцы з яе мозгам, калі яна ведае, што існуе каршун, хітрэйшы за яе. Усякая курыца павінна была сама ляцець у твае абоймы, магутная Сьмерць… Яна гэтага ня робіць. Тым горш для яе. Я прыйшоў да цябе. Я маленькі, шэранькі верабей. З маленькіх, шэранькіх вераб'ёў я яшчэ належу да той пароды, якая заўсёды пападаецца ў няшчасныя сеткі, якая аблытаная няшчаснымі выпадкамі й разарваць іх мяшае ім іх маленькі мозг. Дык я адзін іду да цябе, мая збавіцельніца Сьмерць. Я ня клічу за сабой маіх братоў - людзей, маленькіх людзей вераб'інай пароды. Няхай яны жывуць… Няхай дыхаюць паветрам… Няхай хваляць сонца і заклікаюць жыцьцё… Шчасьліва заставацца… І скажа мне прыгожая Сьмерць: «Мілы мой, любы. Бачу, ты шчыра пакахаў мяне. Вазьмі моцную вяроўку, абві каля свае шыі і падыміся разам са мной на моцны сук. Я абдыму цябе моцна за шыю, і мы так засьнём, і будзем калыхацца на суку. Сосны будуць сьпяваць нам свае гімны. Сонца будзе асьвячаць золатам сваіх праменьняў. А заўтра зранку, ледзь зачырыкаюць птушкі, прыляціць у лес пастушка з каровамі, пабачыць, што ты качаешся на суку, ахне, спужаецца, паляціць дахаты клікаць людзей… Здымуць нас з табой з арэляў, але мы будзем з табой вечна, вечна разам: ты будзеш спаць у маіх абдоймах, мой мілы, бескаштоўны Пётра Тугоўскі». Так, мілыя, мудрыя сосны, адкажа мне паненка, якую я выбраў сам і якая прыйдзе сёньня ў дванаццаць гадзінаў ночы… Слухайце: я кажу яшчэ вам аб тых, якія будуць плакаць аб маленькім чалавеку вераб'інай пароды… Далёка яны адсюль…»

- Стой! Хто тут? - крыкнуў чыйсьці вясёлы голас, настолькі моц-на, што ён аж уздрыгнуў і выпусьціў з рук аловак…

- А, вось яна прапаўшая грамата. Вось калі знайшоў, - крычаў вясёлы «айцец» Кірыла…

Тугоўскі спужана і незадаволена глядзеў на няпрошанага госьця.

V.

- Пішаш? - пытаў «айцец» Кірыла, прысаджваючыся на вялікую лаву ў альтане і паглядаючы на Тугоўскага сваімі насьмешлівымі вачыма: - Ён усё піша, піша, і нагой усё калыша…

Тугоўскі маўчаў.

- Што ж ты пішаш такога? Дысертацыю якую-небудзь? Можна паглядзець?..

- Не, - суха адказаў Тугоўскі. - Гэта ліст дахаты. - І схаваў па-перу ў кішэню.

- Тэк-с… Але ты спальню выбраў знакамітую, - «айцец» Кірыла сплюнуў. - Відаць, тут нямала павукоў начуе… Вунь якія кросны насучылі яны…

- Так, лепшай спальні ня знойдзеш у Празе, - зазначыў Тугоўскі.

- А ты пераязджаць не зьбіраешся? - І, ня даўшы адказаць Тугоўскаму, прадоўжыў: - Ведаеш, цябе шукаюць у Празе. Не паліцыя, не, а «Беларуская Грамада ў Празе». Ніхто ня мог мне сказаць, дзе ты. Я толькі выпадкова цябе знайшоў…

- Ня трэба было знаходзіць, - сярдзіта сказаў Тугоўскі. - Я яшчэ нічога ні ў каго ня ўкраў, каб мяне шукалі…

- Вось як… Табе дабра жадаюць, а ты надуваешся, як індык… Так ты, брат, у жыцьці загінеш, і ніхто не захоча цябе падтрымліваць.

- Я не прашу дабра ў людзей, - прадоўжыў Тугоўскі. - Я ні ў кога нічога не прашу. Калі я й загіну ў жыцьці, дык загіну… Ад гэтага нікому ня будзе ні студзёна, ні горача. Я прашу пакінуць мяне ў супакоі… Мне ўжо абрыдла людская ўвага… Я ведаю цану людскому спачуваньню.

- Ды кінь ты, - сплюнуў «айцец» Кірыла, насунуўшы капялюш на патыліцу. - Не накрывай на сябе плашча Гамлета: табе гэта зусім не падыходзіць… Такія Гамлеты, ведаеш, страляюцца… А страляцца, - ён сплюнуў, - глупства. Тым больш, што табе жыцьцё ўсьміхаецца… Другі на тваім месцы пацяшаўся б. Ведаеш, што табе прызначаная стыпендыя, і не частковая нават, а поўная, з выдачай ботаў, касьцюма і паліто? Ведаеш ты гэта?..

- Стыпендыя? - зарухаўся Тугоўскі. - Поўная стыпендыя?!. Вельмі дзякую!.. Скажы ім, калі ласка, што яна мне не патрэбная.

- Што ты, звар'яцеў? - ускочыў Кірыла. - Табе не патрэбная стыпендыя? Нашто ты тады ехаў у Прагу?

Тугоўскі змаўчаў…

- Я думаю, ты ня герцаг які-небудзь, якому не патрэбная стыпендыя, не Загорскі які-небудзь, якому можа прыслаць матка з хаты. Ты з такой самай працоўнай грамады, як і я.

- Слухай, «айцец» Кірыла, - прамовіў Тугоўскі з бліснуўшымі сьля-зінкамі на вачох. - Не старайся мяне пераконваць. Я ўсё ўжо ўзважыў, усё падлічыў. Падвёў усе балансы ў той момант, калі быў адзін па начох у сваей альтане. Ведаеш, ёсьць моманты больш важныя за хлеб, за ежу, за стыпендыю. Ёсьць моманты, калі ня хочацца ні піць, ні есьць. Ты, напэўна, чуў, што ў турме часам арыштанты аб'яўляюць галадоўку? Так вось, брат. Значыць, ёсьць мукі і больш цяжкія, чым голад, ёсьць так званыя й маральныя мукі… Вось гэтыя мукі прымушаюць мяне адмовіцца ад стыпендыі… Ты робіш зноў зьдзіўлены твар… Ну добра… Дапусьцім, што я згаджуся атрымаць стыпендыю, стану студэнтам. Ну й што пасьля гэтага? Жыць, калі ты чуеш поўны ўпадак сіл, калі ў цябе баліць сэрца, мучаецца сьвядомасьць… Слухай, «айцец» Кірыла: жыць бяз таленту, без аднаго хоць якога-небудзь таленту, жыць разачараванаму ў самім сабе, жыць з пэўнасьцю, што табе ўсё роўна нічога ня ўдасца, згадзіся сам - немагчыма.

- Цьфу! - плюнуў «айцец» Кірыла. - Адкуль ты ведаеш, што табе нічога ня ўдасца?.. Бяры, што ты можаш зрабіць, бяры па сваіх сілах - і табе ўсё ўдасца… Каб табе нічога не ўдалося б - так-такі зусім, зусім нічога - гэта немагчыма. Ні адзін жывы чалавек гэтага ня скажа… Калі ты так думаеш, тады ўжо ты, запраўды, нежывы чалавек, тады толькі рухомы труп. Тады я ў табе вельмі памыліўся…

- Так, «айцец» Кірыла, я стаў ужо трупам. Я - чалавек, катораму толькі што мінула 24 гады, стаў ужо трупам!.. Трагедыя, годная пяра Шэксьпіра, праўда? А калі гэта так, дык нашто трупу яшчэ бадзяцца па сьвеце?.. Нашто яму стыпендыя?.. Няхай карыстаюць з яе тыя, хто яшчэ жывы, хто думае ўва ймя чагосьці разьбіваць сабе галаву… Няхай твораць камедыю комікі, якія ўмеюць сьмяяцца…

- Так, брат: неўрастэнія ў цябе, вострая неўрастэнія. Можаш ісьці да любога доктара: ён скажа табе тое самае. Ты думаеш, што кажаш страшэнна мудрыя рэчы. Ніколькі, выбачай. Твая, з дазволу казаць, філасофія ня мае ў сабе нічога цікавага… Хоць бы што-небудзь годнае ўвагі, над чым трэба было б прызадумацца… Пустата… Пагляд на жыцьцё неўрастэніка…

- Паважаны «айцец» Кірыла! Ты толькі пацьвярджаеш маю думку аб самім сабе. Чым далей, тым больш пераконваеш мяне, што мне жыць ня варта…

- Калі так, дык памірай. Я ў табе памыліўся. Я думаў, што ты з працоўных, з сялянаў ці работнікаў, што ты моцна, па-дзедаўску, гатоў чапляцца за жыцьцё, нягледзячы ні на якія мукі й болі. Я думаў, што ты прыйдзеш у нашую грамаду і станеш у шэраг тых, хто гатоў гінуць за работнікаў, як кажуць, за вялікую справу ўсялюдскага каханьня… А ты - інтэлігент, хворы інтэлігентнымі хваробамі… Такіх інтэлігэнтаў я цяр-пець не магу. Тады жадаю табе шчасьлівай сьмерці, як і ўсякаму інтэлігенту… - Ён падняўся, каб ісьці.

- Пачакай, «айцец» Кірыла… Пачакай, - прамовіў Тугоўскі, ужо не жадаючы, каб ён сыходзіў. У яго патроху ўжо праходзілі настроі, навеяныя пісаным лістом. Ён быў разварушаны словамі Кірыла аб інтэлігэнтах. - Пагутарым па-сяброўску. - Кірыла зноў сеў. - Ведаеш, ты нагадваеш таго чалавека, каторы зьняў з пятлі самагубцу і зараз стараецца вярнуць яго да жыцьця. Але гэтаму самагубцу ня так лёгка прымірыцца з жыцьцём: павінен прайсьці пэўны час. Так і для мяне павінен прайсьці пэўны час, пакуль я звольнюся ад уплыву маіх ідэяў. Справа ў тым, што я нарадзіўся пад Сатурнам… - ён расказаў Кірылу тое, што вычытаў з кніжак, дадзеных астральным чалавекам.

- Кінь ты, - засьмяяўся «айцец» Кірыла, - ня вер ніякім уплы-вам Сатурна!.. «Чалавек - гэта гучыць горда», разумееш?.. Кожны - сам каваль свайго шчасьця і зусім начыхаць на Сатурн… Гэта тэорыя знайшла ў тваім «я» адпаведны грунт, таму што ты хворы інтэлігент. Але ўсё ж, думаю, пакалупаць цябе пальцам - дык у сярэдзіне тваёй акажацца здаровы селянін. Не… Ты не павінен тут заставацца! Чым хутчэй пераедзь на прыватнае памяшканьне ў Прагу, бо стыпендыя ў цябе ёсьць. І, апрача таго, павінен парваць адносіны з гэтым астральным чалавекам. Разумееш? А цяпер апраніся лепш і пойдзем разам да мяне. Я цябе не пакіну. А калі ты застанешся, дык я пайду і заяўлю ў паліцыю пра тое, што ты толькі што зьбіраўся скончыць жыцьцё самагубствам… Ты ў маіх руках! - Ён рассьмяяўся.

- Ну што ж, - усьміхнуўся таксама Тугоўскі, - спрабую цябе паслухаць. Спрабую яшчэ атрымаць стыпендыю і стаць студэнтам. Паглядзім, што з гэтага будзе… Зробім, як казалі бальшавікі, «перадышку».

- Будзем жыць, - зазначыў «айцец» Кірыла. - Пераедзеш на кватэру, станеш чалавекам, а не такім бадзягам. Станеш і думаць зусім інакш. Я цябе пазнаёмлю з паненкай. Дзіўная паненка, каб ты ведаў… Нядаўна толькі прыехала. Усе студэнты перасталі з-за яе вучыцца, далібог. Толькі й ходзяць да яе ў Студэнцкі дом фліртаваць. Яна якраз вельмі хоча з табой пазнаёміцца. Яна выганіць з цябе ўсякую неўрастэнію! Вылечыць з гарантыяй. У такіх выпадках, як у цябе, калі ня хочацца ні піць, ні есьці, адзінае лякарства - жанчына… Захочаш і піць, і есьці…

VІ.

Тугоўскі ня скончыў жыцьцё самагубствам. Але сваю «Споведзь самагубцы. Кніга для ўсіх і ні для кога» ён не спаліў. Ён толькі схаваў яе далёка ў папку разам з сваімі дакументамі, магчыма, ня веручы, што стыпендыя і універсітэт могуць вярнуць яго да жыцьця. Ён адчуў поўны ўпадак сілаў, адчуў, што тэорыя астральнага чалавека аб «роджаных пад Сатурнам» не выпадкова апанавала ім, не зацікавіла яго, як жарт, а глыбока ўвайшла ў яго псіхіку і кіруе яго думаньнем, яго сьветаглядам. Кожнага чалавека, якога спатыкаў на вуліцы, ён зараз жа стараўся падвесьці пад астральную тэорыю, пытаючы, пад якой зоркай гэты чалавек нарадзіўся. Яму было цікава праверыць тэорыю на жыцьцёвых фактах. І цяпер яго ўласнае жыцьцё стала ня больш, як толькі праверкай тэорыі. Ён страціў ужо тую непасрэднасьць пачуцьцяў, тую жывасьць адчуваньняў, якая бывае ў зацікаўленага жыцьцём чалавека; іншымі словамі, ён глядзеў на жыцьцё, як дасьледчык глядзіць на марскую сьвінку, робячы над ёй розныя аперацыі. Яго не цікавіць самая сьвінка, яе пачуцьці, радасьці й болі, а цікавіць, як адпраўляюцца функцыі яе органаў згодна ягонай тэорыі.

«Што ж, - думаў Тугоўскі. - Я магу яшчэ жыць. Паглядзім, ці спраўдзіцца тэорыя аб «роджаных пад Сатурнам». І ён адклаў часова ўвесь сум «тэорыі» і стаў жыць. Кірыла Бурачэўскі «ўводзіў» яго ў грамадства. За часы свайго жыцьця ў альтане Тугоўскі адвык ад людзей і таму трымаў сябе вельмі няпэўна ў Студэнцкім доме: яму здавалася, што рукі ў яго былі задоўгія, ногі вельмі крывыя й сьмешныя, і сам ён паходзіў на коміка, прывезенага з вёскі…

- Ну й шынэль у цябе, - засьмяяўся востратвары Малевіч, падмятаючы падлогу Студэнцкага дому…

- Адразу відаць, што з Азіі прыехаў, - падхапілі некалькі студэнтаў.

Тугоўскі пачырванеў і са страхам глянуў на Вярхоўскую, якая сядзела на крэсьле, акружаная навокал студэнтамі: ён баяўся, што і яна засьмяецца сваім звонкім сьмехам. Мужчыну цяжэй за ўсё перанесьці насьмешку жанчыны. Але яна не засьмяялася. Бачачы, што ён пачырванеў, яна, быццам дакараючы студэнтаў, наўмысьля гучна запытала, каб перамяніць размову:

- А скажыце, грамадзянін Тугоўскі, на які факультэт вы думаеце паступіць?

Ён глянуў на яе з удзячнасьцяй і ўспомніў, што з ім здарыўся такі самы выпадак, як з адным бадзягам, пра якога ён дзесьці чытаў. Два бадзягі йшлі па вуліцы нейкага ангельскага места, гатовыя напасьці на першага праходжага. Раптам з-за кута выйшла нейкая дама з кашом і стукнулася з бадзягам настолькі моцна, што той ледзь утрымаўся на нагах.

- Выбачайце, - прамовіла дама. Бадзяга зьняў капялюш і застаўся нерухомым на вуліцы.

- Што з табой? - зарагатаў яго сябра. - Ты ніколі нікому не здымаў капялюш…

- Ня ў тым справа, - адказаў бадзяга, - а ў тым, што яна мне, бадзягу, сказала «выбачайце». Разумееш? Яна й мяне палічыла за чалавека. Вось што ў мяне стукнула, а не яе кош…

Успомніўшы гэта, Тугоўскі з задавальненьнем глянуў на прыгожую паненку. Яна ў ім пабачыла чалавека… Мілая, невымоўна мілая паненка… Яна не засьмяялася з яго так, што ён, напэўна, больш не паказаўся б у Студэнцкім доме. Яна пачала з ім гутарку, нягледзячы на тое, што навакол сустракала насьмешкі і зьдзіўленьне чужаземных студэнтаў. Яе, модна апранутую, прыгожую і ўпэўненую ў сваіх рухах, лічылі сапраўднай еўрапейкай. Але яго - у даўгім шынэлі, у фрэнчы, у шапцы з бліскучым казырком?.. Яго маглі палічыць толькі за бадзягу… Між тым гэтая еўрапейка ніколькі не адцяняла сваёй перавагі над ім, - наадварот, яна гутарыла з ім, як роўная з роўным. Размова лёгка пераскочыла на літаратуру, у якой шмат тэхнікаў і медыкаў былі прафанамі, і ім давялося замаўчаць, потым перайшлі на філасофію. Студэнты пачалі разыходзіцца.

- Глупства пляцеш, - казаў Малевіч, адыходзячы з групай тэхнікаў. - Ну, што ж, філасофія ёсьць навука аб ні для кога неабавязковых ісьцінах.

- Можаце ісьці, - адбіваў удар Тугоўскі…

- Правідлова, правідлова, - казала Вярхоўская, - давайце пагутарым мы з вамі. Мне з вамі цікава.

Яны засталіся адны гутарыць і перайшлі ў залу. Тугоўскі, як яшчэ ня сябра Студэнцкага дому, гатоў быў сесьці куды-небудзь у куток, каб іх ніхто ня бачыў, а яны - усіх. Вярхоўская ж сьмела заняла ў зале самае цэнтральнае мейсца, на мяккай круглай канапе, ішоўшай навокал слупа, што быў убіты ў падлогу і падымаўся аж да столі; некалькі студэнтаў у фраках пасунуліся, каб даць мейсца Тугоўскаму ў фрэнчы. Тугоўскі застаўся адзін з прыгожай паненкай, пахі ад якой казыталі яго нервы, і цела якой датыкалася да яго. Ён сядзеў, як на іголках. Ён гутарыў дрыжачым голасам, але на твары і ў вачох яго сьвяцілася задавальненьне. Доўга, больш паўгадзіны, ён разьвіваў перад ёй сваю тэорыю «роджаных пад Сатурнам». Каб паказаць сябе вучоным, ён ужываў розныя астранамічныя тэрміны і назовы зор. Яна слухала яго ўважна, час ад часу павяртаючы свой прыгожы твар у яго бок, асьвячаючы яго пытлівым сінім вагнём сваіх вачэй. Яна горда запратэставала, як толькі ён скончыў.

- Вашая тэорыя, - прамовіла яна, - здаецца мне тэорыяй чалавека, які пачувае сябе страшэнна змучаным, кінуў вёслы і думае плыць па цячэньні… «Няхай будзе так, як будзе», - у гэтым ваша тэорыя. У гэтым істота й фаталізму. А гэта неправідлова… Трэба жыць проціў цячэньня: «Проці цячэньня вады зможа толькі жывое паплыць», - у Багдановіча.

Тугоўскі ўспомніў пра Максіма Багдановіча. Размова перайшла на яго жыцьцё і выдатныя творы.

- Мне здаецца, калі ўважна ўдумацца ў яго жыцьцё, яно было нешчасьлівае, - сказаў на разьвітаньне Тугоўскі. - І я думаю, што ён, напэўна, радзіўся пад Сатурнам…

- У вас усе радзіліся, напэўна, пад Сатурнам.

- Чаму?.. Не… Талстой, напрыклад, радзіўся пад Сонцам. І таму жыцьцё яго было сапраўды сонечнае. А вось Дастаеўскі радзіўся пад Сатурнам. І таму жыцьцё яго было сапраўды жахлівае. Катарга, потым падучая хвароба, матэрыяльныя турботы. Што можа быць горш за гэта, скажыце?..

- Цікава, пад якой планетай я радзілася? - засьмяялася звонка Вярхоўская.

- Скажыце мне ваш месяц і год нараджэньня, прапанаваў ён, - і вам я зараз дам адказ.

- Я радзілася… - Яна спынілася, пільна гледзячы на Тугоўскага, какетліва схіляючы галаву, - у ліпені месяцы… Году… А вось году якраз я вам не скажу. - Яна зноў засьмяялася.

- Чаму?..

- Таму што вы будзеце вельмі старым, калі ўсё будзеце ведаць.

Яны рассталіся задавалёныя. У абодвух захавалася ад першага спатканьня мілае ўражаньне. Тугоўскі быў на сёмым небе. Ён усю дарогу чуў яе пах, ён бачыў перад сабой дзіўныя глыбокія сінія вочы… Ён сапраўды пачуў, што пачынае ажываць і нейкая бадзёрасьць ахоплівае яго… У Студэнцкім доме ён спаткаў Кірылу.

- Ну як першае ўражаньне?

- Ой, «айцец» Кірыла, надзвычайнае… Гэтая прыгожая жанчына мае яшчэ мазгі Саламона. Ведаеш, такую б пацалаваць раз - і памёрці.

- Ого, ужо інакш гутарыш. Я казаў, што дам добрае лякарства. Ну што, вылечыць?

- Так, брат. Сёньня я першы раз пакаштаваў гэтае лякарства, адну кроплю толькі, але думаю, што вылечыць.

- Ну вось… Я так і думаў. Цяпер бы толькі як-небудзь яе замануць да нас на кватэру, каб бліжэй з ёй пазнаёміцца... Інтымна, хе-хе, - засьмяяўся Кірыла.

- Імяніны б якія-небудзь улаштаваць, ці што, і яе запрасіць, - засьмяяўся таксама Тугоўскі.

- Ага… Ідэя. Праз тыдзень я вытрымаю першы дзяржаўны іспыт і буду інжынерам-кандыдатам. Вось па гэтым выпадку можна будзе склікаць каго-небудзь з беларусаў на ўрачыстасьць і яе запрасіць, хе-хе…

- Лоўка, «айцец» Кірыла, - пляснуў у далоні Тугоўскі, - далібог, лоўка. Будзем вітаць першага беларуса з чынам інжынера і паненку зацягнем у свае сеткі. Лоўка. Прыемнае, як кажуць, з карысным… Недарма ты ў нас інжынер.

- Толькі ўгавор. Улаштаваць урачыстасьці давядзецца табе, бо я зараз заняты іспытамі.

- Мне? - Тугоўскі паморшчыўся. - Няма ў мяне, брат, арганізатарскіх талентаў. Я гэтым ніколі не займаўся. А першы блін заўсёды камяком.

- Нічога… Гарэлкі й закускі толькі болей - і ўся арганізацыя.

- А можа быць, яна гарэлкі ня п'е? - запытаў Тугоўскі, не жадаючы здавацца.

- Ну… тады віна… Словам, мы пра гэта пагутарым, што купіць… А цяпер бывай… - ён працягнуў руку Тугоўскаму на разьвітаньне. - Вельмі добра будзе, - сказаў ён у дзьвярох. - Мы якраз улаштуем і ўрачыстасьць з прыгоды атрыманьня табой стыпендыі.

Тугоўскі нічога не адказаў. Ён весела пайшоў дахаты. Ён пачынаў думаць пра жыцьцё, забываючы думкі пра самагубства.

VІІ.

Кірыла жыў на ўскраіне Прагі, у рабочым раёне, так званым Кошыжэ, у маленькім пакойчыку. Яго гаспадар пан Бэран, кравец па прафесіі, быў халасьцяком і жыў толькі са сваёй састарэлай маткай. Дзеля таго, што матка не магла ўжо нічога ні варыць, ні гаспадарыць, ледзь шаўкала сваім бяззубым ротам, ён рабіў усё сам і ў гэтым напрамку выказваў надзвычайныя здольнасьці. Ён сам пёк булкі, ён сам смажыў мяса, сам падмятаў і прыбіраў пакой Кірылы. Пан Бэран быў высокі, стройны чалавек з чырвоным тварам, рудымі, кучаравымі валасамі, як у барана, і з фіялетавым носам, што сьведчыла аб яго немалым заляцаньні да алкаголю. Пра сваю любоў да алкаголю ён казаў, што навучыўся піць падчас вайны, на сербскім фроньце, дзе як жаўнер аўстрыйскай арміі быў паранены, трапіў у палон - і толькі нядаўна вярнуўся ў Чэхію. Было гэта так ці не - невядома, але факт каханьня існаваў, і не было амаль што нядзелі, каб яны не выпівалі з «айцом» Кірылам. Пан Бэран быў інвалідам. Сьветавая вайна выбіла яго з каляіны жыцьця, і можа быць таму, што ў яго жыцьці нічога больш не заставалася, апрача чаканьня свайго канца, ён любіў маладосьць, любіў маладых, бадзёрых студэнтаў і іх забавы, любіў і сам яшчэ прыняць у іх удзел. Хто бачыў сьмерць, той умее любіць жыцьцё. Пан Бэран умеў любіць жыцьцё, нават у самых маленькіх яго праявах, і таму ня дзіва, што ён з радасьцю згадзіўся прыняць удзел у арганізацыі «сьвята», як казаў яму «айцец» Кірыла. У назначаную нядзелю пакой Кірылы блішчэў ад чыстаты, ад белага абрусу на стале, ад розных каробак кансерваў, ад чарак ды келіхаў.

Са сьмехам сапраўднага гастранома пан Бэран наставіў розных запечаных каўбасаў, цяляціны, вінегрэту, а самае галоўнае, кнэдлікаў з капустай, што дыміліся парам. «Кнэдлікі» - гэта першае і апошняе слова чэшскай кухні. Яны падаюцца заўсёды ў буднія дні і ў сьвята, у беднага і ў багатага, калі чалавек родзіцца й калі памірае. «Кнэдлікі» - звычайнае поснае цеста з пшанічнай мукі - замяняе чэху хлеб, бо зазвычай ён за палуднем хлеба не ўжывае (за выняткам так званых «гоўсэк» - булак, пасыпаных сольлю). «Кнэдлікі» служаць як прыправа да мяса, як асобнае блюда з соусам. Нарэшце, аблітыя чым-небудзь салодкім, - як дэсерт.

Апрача закусак пан Бэран паставіў розных бутэлек з вішнёўкай, з лікёрамі й з асобнай сербскай гарэлкай. Як ён казаў - «сьлівовіцэ». Гэтую сербскую «сьлівовіцу» ён прапануе дамам, калі і яны будуць.

У назначаны час госьці не сабраліся, прыйшоў толькі адзін Тугоўскі, якога цяпер ня можна было пазнаць. Ён скінуў з сябе сваю даўгаполую «азіяцкую» шынэль, шапку з казырком і закрыты фрэнч. Цяпер на ім было кароткае «еўрапейскае» паліто, атрыманае з камітэту разам са стыпендыяй, зялёны касьцюм, каўнер з манішкай і з гальштукам. Пан Бэран хадзіў каля дому, паглядваў на дарогу й, бачачы, што госьці ня йдуць, лаяўся па-расейску: «Чартаўшчына! […]»

Хто са студэнтаў навучыў яго так казаць, - было невядома, але гэта былі словы, якія ён ведаў па-расейску. Госьці зьбіраліся пакрыху. Толькі праз гадзіну, якая падалася цэлым днём, нарэшце ўсе сабраліся й загаманілі. Калі ўсе расьселіся за сталом, шчоўкнуў фатаграфічны апарат, і Загорскі, сьмяючыся, прамовіў: «Гатова». Апарат тут быў вельмі патрэбны, бо сабралася амаль што ня ўся «Беларуская Грамада ў Празе», апрача толькі больш самых выдатных і паважных яе сяброў. Тугоўскі не сядзеў за сталом. На яго былі пакладзеныя вельмі сур'ёзныя абавязкі лёкая, і ён бегаў з пакою на кухню па гарэлку і закуску. Вярхоўская сядзела паміж Загорскім і «айцом» Кірылам, у самым, што завецца, «чырвоным кутку», - на самым ганаровым мейсцы. Тугоўскі падышоў да яе з бутэлькай «сьлівовіцы». Яна пачала рашуча адмаўляцца.

- Ну, што вы, - упрошвалі «айцец» Кірыла з Загорскім… - Адмаўляцца немагчыма.

- Для вас гэта выпісалі з Сербіі, - казаў Тугоўскі, - з самой Сербіі, так званую «сьлівовіцу». Вось выпісаў пан Бэран. Пакаштуйце, калі ласка…

Пан Бэран, хоць ні слова не разумеў па-беларуску, але бачачы, што на яго паказваюць, і разумеючы, у чым справа, устаў і, як падабае старому кавалеру, галантна схіліў галаву.

- Мейтэ таковоў ласкавост, смелно, - сказаў ён. - З Србска, то е з Србска.

Вярхоўская толькі засьмяялася:

- Каб я толькі сёньня ня трапіла ў гэтую Сербію, калі зямля пачне круціцца пад маімі нагамі.

- Нічога ня здарыцца, - адказваў Тугоўскі, наліваючы гарэлку. - З Сербіі зноў можна трапіць у Прагу.

«Айцец» Кірыла падняўся з чаркай у руцэ.

- Дазвольце мне абвясьціць, што наша сёньняшняя ўрачыстасьць пачалася. Дазвольце мне падняць гэтую чарку за здароўе ўсіх, прыйшоўшых наведаць мяне… Няхай жыве «Беларуская Грамада ў Празе»!

Усе крыкнулі з падоймам: «Няхай жыве!» й чокнуліся чаркамі. Пасьля выпітага ўсе пахіліліся і пачалі так шчыра працаваць нажамі й відэльцамі, што толькі звон пайшоў па пакоі. У пярэрве паміж звонам чуліся пахвалы мастацтву пана Бэрана. Падняўся студэнт Тамашэвіч. Ён паправіў свае доўгія «філасофскія» валасы на галаве, кашлянуў і пачаў. Усе ведалі, што ён пачне доўгую прамову, бо ведалі, што ён умее гутарыць, як былы міністр унутраных справаў ва ўрадзе Беларускай Народнай Рэспублікі. Загорскі шапнуў Вярхоўскай па-расейску, глянуўшы на Тамашэвіча: «Всегда восторженная речь и кудри черные до плеч…». Вярхоўская ўсьміхнулася, але паправілася ў крэсьле, каб лепш слухаць.

- Я падымаю, - пачаў Тамашэвіч, - сваю чарку за здароўе нашага юбіляра. Грамадзяне, у яго асобе мы вітаем нашага сьвядомага сябру, першага беларуса, стаўшага інжынерам… Хоць кажуць: адна ластаўка паказвае, што вясна блізка. Хутка скончыцца зіма, якая скавала нашу лапцюжную Беларусь, трэсьне лёд, які пакрыў тоўстым слоем думкі й сэрца народу, трэсьне й на вялікіх беларускіх рэках паплыве, топлячыся й гінучы, пад уздоймам разбушаваўшай народнай стыхіі, якая затопіць берагі й зломіць усе перашкоды, усе парканы, якія ставяць ёй на шляху. Лёд трэсьне пад гарачым дыханьнем сонца, сонца ўласнай культуры. Грамадзяне, мы ўсе імкнемся да гэтага. Увесь наш беларускі рух ад самага пачатку яго, ад доктара «вызваленых навук» Скарыны і да нашых дзён, ёсьць барацьба за нашую ўласную культуру. Калі шмат нашага старога пакаленьня стаяла і стаіць яшчэ за «аўтаномію» Беларусі, калі старая літаратура, якога-небудзь Пшчолкі, ня йшла далей зьбіраньня забабонаў народных і выяўленьня народнай цемнаты ў жартах, каб пасьмяшыць паноў і расейскае дваранства… Калі нават нашыя выдатныя акадэмікі, як прафесар Карскі, яшчэ й зараз кажуць, што беларуская літаратура будзе жыць толькі як мяйсцовая, толькі ня болей, як практычны матэрыял - для зьбіральнікаў этнаграфіі. Мы, «младабеларусы», ідзём далей і сьмела кажам словамі Янкі Купалы, прарока нашага адраджэньня: «Годзе заходняй ці ўсходняй культуры. Для беларуса цана ім адна». Мы хочам, мы павінны тварыць уласныя беларускія культурныя каштошнасьці. Ніякія аўтаноміі, ніякія палавінчатыя хаўрусы з чужымі культурамі й дзяржавамі не дадуць нам нічога добрага, й мы заўсёды пойдзем на повадзе ў іх, ня маючы магчымасьці ўздыхнуць свабодна сваімі грудзямі… Толькі паветра ўласнай хаты дасьць нам магчымасьць разьвівацца духова, толькі на ўласнай зямлі дрэва беларускай культуры пусьціць ва ўсе бакі свае магутныя галіны. Кажуць, грамадзяне, што беларусы - не нацыянальнасьць. Адны кажуць, што беларусы - гэта толькі абмаскаленыя палякі, другія кажуць, што апалячаныя маскалі… Бедныя беларусы! Каму верыць? Сапраўды, яны губляюць свае галовы і махаюць рукой: «А чорт іх ведае, якой я нацыянальнасьці… Пішыце, як ведаеце…» І па вялікім абшары зямлі беларускай, пры ўсіх перапісах, ува ўсіх камісіях беларусаў запісваюць так, як хочуць. Але давайце разьбяром навукова пытаньне аб нацыянальнасьці. Што такое нацыянальнасьць? Зразумела, грамадзяне, мы сабраліся сёньня не для заслухваньня навуковых дакладаў. Дзеля гэтага я не затрымаю вашай увагі на імёнах тых вучоных, якія займаліся гэтым пытаньнем. Трэба зазначыць, што гэтае пытаньне паднялося толькі ў другой палове і ў канцы ХІХ стагоддзя, значыць, якіх-небудзь 50 гадоў таму. Вучоныя яшчэ зараз спрачаюцца аб прыметах нацыянальнасьці, але ў апошнія часы запанавала сярод вучоных такая думка, што ня мова, у рэшце рэшт не тэрыторыя, зьяўляюцца прыметамі нацыянальнасьці; ёсьць народы, якія ня маюць сваёй тэрыторыі, як жыды, напрыклад, - а вось што: воля самога народу. Зьяўляецца ў народзе група адукаваных людзей, зьяўляецца ў групе пэўная воля, моцнае жаданьне да жыцьця, й гэта воля перадаецца народу. Вось тады зьяўляецца й нацыянальнасьць. Значыць: як бы там ні было - воля, жаданьне самога народу ставіцца на першае мейсца. Калі народ хоча мець сваю дзяржаву, значыць, і ўсё: ён яе павінен мець, - ён ужо ёсьць акрэсьленая нацыянальнасьць. Так вось, грамадзяне! Каб нас лічылі нацыянальнасьцю, мы павінны разьвіваць у народзе волю - упартасьць, жаданьне быць вольным. Седзячы тут, у чэшскай Празе, мы павінны разьвіваць перш усяго ў саміх сабе гэтую волю, каб потым перадаць яе нашаму народу. На нашай Бацькаўшчыне, паўтараю, зараз зіма. Не адзін і ня два чалавекі выходзяць на дарогу і глядзяць, куды паварочваецца сонца, калі ж прыйдзе, нарэшце, сапраўдны дзень, калі засьмяецца, зазелянее радасна зямля, калі прылятуць ластаўкі - першыя весьніцы вясны…

Мы ўсе з вамі - гэтыя ластаўкі, грамадзяне; мы панясем культуру, уласную культуру ў свае родныя хаты… І што тады будзе, глядзіце, калі мы ўсе, далучыўшыся да сучаснай еўрапейскай культуры, - зьявімся цэлай грамадой на родных палёх. Сапраўды, грамадзяне, будзе нешта новае ў гісторыі!.. Дык вып'ем за гэтае новае, вып'ем за вас, вып'ем за тварцоў і змагароў беларускай культуры.

Гучнае «ўра» было яму адказам. Пачуўся звон келіхаў і шэпат задаволеных слухачоў. Трэці круг ужо значна падняў настроі прысутных і разьвязаў языкі. Ужо ўсе гутарылі за сталом, усе прымалі ўдзел у дыскусіі з прыгоды толькі што сказанай прамовы. Нарэшце, прыгожым тэнарам Тамашэвіч пачаў:

Пад гоман вясёлы, пад звон чары поўнай,

Пры зборы усіх на бяседзе такой, -

і хор дружна і моцна падхапіў:

Успомнім мы, брацьці, аб долі няроўнай,

Пра ўсіх тых, хто церпіць за край родны свой.

Песьня палілася прыгожымі хвалямі, падымаючыся ўсё вышэй і вышэй у столь, выходзячы праз адчыненыя дзьверы вузкага пакою ў калідор, і панеслася далей у чужое ёй чэшскае паветра. Чулася, што разам з песьняй падымаліся думы сьпевакоў і нясьліся на далёкую Бацькаўшчыну, у далёкае мінулае…

Адных ужо крыюць курганы-магілы,

Другія сасланы за краты, у турму… -

пакрываў усіх моцны голас Тамашэвіча… Ён паглядаў на Вярхоўскую з нейкай бравурнасьцю і, здаецца, для яе стараўся выдзяліць свой голас з агульнага хору. Тугоўскі, стаўшы ў баку, пільна лавіў погляды ўсіх зьвяртаўшых увагу на Вярхоўскую. Яна сядзела чырвоная ад сваёй «сьлівовіцы», і вочы яе гарэлі надзвычай сінім сьвятлом.

…Улучыўшы хвіліну, падняўся сказаць свой тост і Тугоўскі - за сьвядомых беларускіх жанчын. […] А на заканчэньне прамовіў:

- Грамадзяне! Я не баюся палітыкі, як гэтыя прадстаўнікі дваранска-памешчычых колаў на нашым грунце, - ён паказаў пальцам на Шабунеўскага з Загорскім, - як гэтыя вось беларусы з расейскіх камітэтаў.

- Я пратэстую, - крыкнуў Загорскі, стукаючы чаркай па стале.

- Так… Так… Вы пратэстуеце… проціў праўды… Можаце… - Ён прадоўжваў: - Я, грамадзяне, пэўны, што толькі сьвядомая жанчына выхавае сьвядомага беларуса, што толькі з малаком маткі ўвальецца ў кроў сьвядомасьць тых, хто пойдзе за лапцюжную Беларусь… Ніякай агітацыяй мы не даб'ёмся таго, чаго можа дабіцца сьвядомая беларуска ў сям'і, не даб'ёмся тых уплываў, якія яна можа зрабіць на мужчыну. Будзе ў нас сьвядомая жанчына - будзе й беларускі рух. Дык вып'ем за здароўе беларускай жанчыны.

- Брава! Брава! - запляскала ў далоні Вярхоўская. - Я п'ю, грамадзяне, таксама за здароўе жанчыны.

- Дазвольце вашу руку, грамадзянка Вярхоўская, - папрасіў Загорскі.

Вярхоўская пачырванела… На хвіліну яна разгубілася, ня ведаючы, што ёй рабіць. Нарэшце схавала сваю руку. Ён, гледзячы на яе нахабным поглядам, дэманстратыўна чакаў. Потым, не дачакаўшыся, пад насьмешкі прысутных, прадоўжыў:

- Але я пратэстую, - ён паглядзеў са злосьцю на Тугоўскага, - проціў нягодных словаў гэтага пана. Сёньня я не хачу хавацца… Тут Тамашэвіч клікаў нас кудысьці, - як той чыжык у казцы Максіма Горкага. Але я ведаю, грамадзяне, што ёсьць вышэйшыя культуры, да якіх імкнуцца маладыя народы.

- Старая песьня! - крыкнуў Тамашэвіч…

- Рана ці позна, - працягваў Загорскі, - вы прыйдзеце да вышэйшай расейскай культуры. Ня плюйце ў старую студню, прыйдзецца вады напіцца.

- Мана! - закрычаў Тамашэвіч. - Дваранска-памешчычым сынкам ня мейсца ў нашай сям'і.

- Вон! - закрычаў Тугоўскі, ня памятаючы больш сябе ад злосьці.

- Што? - крыкнуў Загорскі й паляцеў да Тугоўскага са сьціснутымі кулакамі. За ім падняўся і Шабунеўскі. Усе ўскочылі са сваіх мейсцаў… Але не пасьпелі прысутныя крыкнуць ад зьдзіўленьня, як паміж дзьвюма варожымі арміямі стаў пан Бэран. Ён моцна трымаў за рукі Загорскага.

- Цо сэ стало? - казаў ён спакойна. - Не разумею, каб інтэлігентныя людзі даводзілі б справу да дракі… Гэта бачу першы раз…

- Я яму пакажу, - дрыжэў Тугоўскі. - Я яму пакажу плябея… Няхай ён успомніць, што плябей стаў чалавекам.

Ён расказаў усім, як калісьці Загорскі пабіў яго, назваўшы «плябеем».

- Супакойцеся, супакойцеся, - казала Вярхоўская, трымаючы яго за руку. - Сядайце, - казала яна, прытуляючыся да Тугоўскага, усаджваючы яго на крэсла. Яе блізкасьць зрабіла на Тугоўскага самае супакойнае ўражаньне. Ён прысеў побач.

- Сядайце! - пачуўся рэзкі і сярдзіты голас «айца» Кірыла. - Усе селі. Загорскі з Шабунеўскім зьмясьціліся побач з панам Бэранам. - Я, грамадзяне, як гаспадар, - прадаўжаў Кірыла, - вельмі шкадую, што здарыўся падобны скандал на нашай урачыстасьці. Я хацеў бы, каб на нашым сьвяце запанавала зноў ціша і брацкая згода. Але, з другога боку, грамадзяне, я задавалёны. Скандал ускрыў цёмны бок нашага грамадскага жыцьця: уласьне прысутнасьць чужых шкодных нам элементаў. Ім мейсца сапраўды, як казаў сябра Тугоўскі, у расейскім камітэце. Дзеля гэтага я па-сяброўску папрашу іх пакінуць мой пакой.

- Сьвіньня ты, хам пасьля гэтага, - крыкнуў Загорскі, хапаючы свой апарат і капялюш… - Я ніколі ня думаў, што патраплю ў такое грамадзянства.

- Гэтае хамства магчыма толькі ў беларусаў, - пагражаючым позіркам акідваў усіх Шабунеўскі…

- А вы, - зьвярнуўся на выхадзе Загорскі, - Галена Уладзіміраўна… Вы яшчэ можаце заставацца ў гэтым беларускім бядлемі?

- Я не пайду з вамі, - адказала яна, чырванеючы й хвалюючыся, - вы зусім п'яны…

- Ах, так: і ты, Брут, проціў мяне. - І ён, лаючыся, выскачыў з Шабунеўскім у калідор. Іх ніхто не правёў. Чулася, што на вуліцы ішоў дождж. І яны заплюхалі сп'яну па калюжах…

- Будзем весяліцца, - прадоўжваў «айцец» Кірыла, - будзем думаць, што нічога ня здарылася. Вы нешта засумавалі? - спытаў ён замоўклую Вярхоўскую.

- Не… Я так. - Яна сумна ўсьміхнулася.

- Не зьвяртайце ўвагі, - сказаў Тугоўскі, - гэта няварта нашай увагі… Лепш вып'ем. - Ён засьпяваў:

Налей, налей

Бакалы паўней;

Хай наша сям'я

Сабярэцца цясьней…

Пан Бэран прынёс адкульсьці патэфон.

- Вальс Штрауса, - засьмяяўся Тамашэвіч. - Першы вальс нашаму юбіляру з грамадзянкай Вярхоўскай…

Вярхоўская засьмяялася: яна, відаць, нічога ня мела супраць. «Айцец» Кірыла пратанцаваў у першай пары. Пачалося агульнае ажыўленьне. Прыехаўшая разам з Вярхоўскай маленькая студэнтка-медычка, сядзеўшая ўвесь час моўчкі, таксама ажывілася й пачала сьмяяцца.

- «Лявоніху», грамадзяне, «Лявоніху»! - закрычаў Тугоўскі.

Зараз жа стварылася група жадаючых, зараз жа засьпявалі ўсе, зараз жа панясьліся па пакоі й нават калідорам вясёлыя пары…

- Вы спачуваеце Загорскаму? - спытаў раптам Тугоўскі Вярхоўскую падчас скокаў.

- Не, што вы, - паглядзела яна на яго строга і замоўкла. Да канца скокаў яны не прамовілі ні слова.

Скокі зьмяняліся выпіўкай і закускай, выпіўка зноў скокамі. Усе быццам наўмысьля стараліся весяліцца і хоць штучна ствараць вясёласьць, каб толькі загладзіць тую непрыемнасьць, якая засталася ад скандалу. У дванаццаць гадзінаў Вярхоўская пажадала ўжо ехаць дахаты. Да яе далучылася частка гасьцей, і так пачаўся агульны разьезд. «Айцец» Кірыла праводзіў, стоячы ў сянёх. На вуліцы ліў густы, безупынны дождж.

- Вы куды? - спытала Вярхоўская, стоячы пад парасонам са сваёй сяброўкай. Большая частка гасьцей напраўлялася за Прагу ці на яе ўскраіны.

- Я ў Прагу, - адказаў Тугоўскі.

- Тады правядзіце нас, - сказала Вярхоўская.

Яны пайшлі па мокрых вуліцах, глуха адбіваючы крокі ў начным паветры. Трамваі ўжо не хадзілі. Места здавалася мёртвым, як пасьля нейкай чумы, з зачыненымі аканіцамі велізарных дамоў.

- Бліжэй да нас пад парасон, - казала Вярхоўская. - Інакш вы прамокнеце…

- Утрох цяжка схавацца пад адным парасонам, - адказаў Тугоўскі, не адважваючыся прытуліцца да Вярхоўскай і ўзяць яе за руку…

Яны прайшлі некалькі кварталаў і выйшлі з Кожышэ. На Тугоўскага ліў ня толькі дождж, але яшчэ крапала з парасону. Трэба было шукаць якога-небудзь ратунку. Ён дарэмна ўглядаўся ў начную цемру, у надзеі пабачыць хоць дзе-небудзь аганёк таксі. Нарэшце нешта зачарнела й пачуўся стук конскіх капытоў.

- Фурман! - крыкнуў з усіх сіл Тугоўскі.

На яго шчасьце, гэта быў ён на сваёй дапатопнай, аджываючай век, карэце… Ён падляцеў, адчыніў дзьверы.

- Залазьце, - сьмяяўся Тугоўскі. - Але як мы ўтрох зьмесьцімся ў гэтай карзіне?

- Адна паненка няхай сядзе на калені, - сказаў фурман. - Інакш нічога ня будзе…

Вярхоўская аглядзелася й села на калені Тугоўскаму. Усё выйшла само сабой, вельмі проста й натуральна. Тое, аб чым яшчэ пару гадзінаў Тугоўскі ня мог і думаць, цяпер раптам стала зьдзейсьненым фактам. Ён гатоў быў блаславіць і свой лёс, і гэты пракляты дождж, які ліў як з вядра і стукаў у вокны карэты.

- Вы дарэмна так зрабілі, - казала Вярхоўская, паварочваючыся ў профіль да Тугоўскага. - Мы маглі зайсьці пехатой дахаты.

- Дзе б вы зайшлі, такі дождж!.. Мне то нічога, я зайшоў бы, - я мужчына. Але вы б напэўна расталі, бо жанчыны зробленыя з цукру…

У гэты момант ён сапраўды верыў, што Вярхоўская зробленая з цукру. Намазаў бы яе, здаецца, мёдам, і выйшла б зусім цукерка!.. Але гэты чорт - яе сяброўка, сядзіць як пудзіла побач з ім і зьвязвае яго рукі.

Каб не яна, ён, здаецца, зацалаваў бы Вярхоўскую, ён засмактаў бы, як цукерку!..

Вярхоўская сядзела ціха й спакойна павярталася на каленях падчас размовы. Ёй і ў галаву не прыходзіла, што яна выклікае электрычны ток у целе Тугоўскага, і кожны яе рух прабягае па ім як электрычная іскра. Яна вельмі сьмяялася. Тугоўскі быў пад уплывам шчасьлівай хвіліны, што завецца «ўдарам», жартаваў без канца. Нават задуменная й сур'ёзная медычка, сядзеўшая каля яго, пачала сьмяяцца.

Яны доўга езьдзілі па Празе, бо Тугоўскі шапнуў фурману, каб ехалі даўжэй, і тайна сказаў маршрут. Яму хацелася, каб шчасьлівая мінута не сканчалася. Калі яны ўсё ж нарэшце прыехалі да дому Вярхоўскай, і дзьве жанчыны схаваліся ад яго вачэй у велізарным каменным доме, ён дзякаваў фурману: «Маладзец, - казаў ён, - зразумеў справу». На разьвітаньне ён адпусьціў яму чэскіх кронаў больш, чым трэба было, так што нават фурман прамовіў:

- Дзякую пану…

VІІІ.

Загорскі пасьля скандалу на вечары ў Кірылы ўсё-такі не парваў з беларускай грамадой. Хоць ён і належаў да арганізацыі «Адзінства рускай культуры», і хоць яго аднадумец Шабунеўскі больш не зьяўляўся ў грамадзе й стыпендыю сваю стаў атрымліваць ужо з расейскага камітэту, ён усё ж ткі ня мог парваць з беларусамі. Ня мог таму, што Вярхоўская заставалася сьвядомай беларускай. Каб не згубіць сувязі з Вярхоўскай, яму прыйшлося прымірыцца з «айцом» Кірылам і папрасіць выбачэньня за інцыдэнт. Ён мусіў усю бяду зваліць на гарэлку й на Тугоўскага, з-за якога пачаўся ўвесь скандал.

Больш за тое, яму прыйшлося дзеля Вярхоўскай увайсьці ў зусім чужую для яго поглядаў групу беларускіх сацыялістаў рознага толку і хадзіць нават на паседжаньні.

Трэба зазначыць, што «Беларуская Грамада ў Празе» развальвалася. Яна падзялілася на дзьве варожыя групы, адна гуртавалася каля Янкі Станкевіча, другая каля Тамашэвіча й «айца» Кірылы. Адну групу - Янкі Станкевіча - называлі «правай». Туды ўвайшлі больш заможныя людзі, сяляне - «сталыпінскія мужыкі», у якіх былі то цэлыя фальваркі, то досыць вялікія хутары. Усе гэтыя (…) змагаліся за рэлігію і сучасны буржуазны лад жыцьця, усёй душой ненавідзячы сацыялізм.

- Нашто вам сацыялізм, - крычаў, напрыклад, на сходзе Янка Станкевіч, - калі ўсе гэтыя сацыяльныя справы вельмі лёгка можа вырашыць кааперацыя?

Другая група - Тамашэвіча - наадварот, казала, што ўвесь ратунак у сацыялізме… Беларускае пытаньне ёсьць пытаньне галоўным чынам сацыяльнае. Спачатку сацыяльнае вызваленьне, а потым ужо нацыянальнае. У гэтай групе сабраліся ўсе сацыялісты, ад самых левых да марксістаў - ледзь не камуністычнага напрамку. Да марксістаў стала належаць Вярхоўская.

Што было рабіць Загорскаму? Ён ненавідзеў усёй сваёй душой і марксізм, і сацыялізм, ён павесіў бы на адным суку ўсіх марксістаў і сацыялістаў, але яму прыемна было трымаць у сваіх руках гладкую, цёплую жаночую руку, прыемна было схапіць у свае абоймы мяккае жаночае цела. Ён пачаў хадзіць на сход ненавісных сацыялістаў, толькі каб потым быць з Вярхоўскай і адпраўляцца з ёю ў рэстаран. Адзін раз ён пайшоў на арганізацыйны сход групы Тамашэвіча.

У невялікай піўной, пасярэдзіне якой стаяў більярдны стол і на сьценах віселі барадатыя Францы-Язэпы з пенячыміся куфлямі піва, у піўной, служыўшай беларускім клубам, сабралася ўся група. Лысы «айцец» Кірыла кінуў сваю заўсёдную насьмешку і, сур'ёзна гледзячы на ўсіх, чытаў тыя пункты, на якіх маглі б сыйсьціся ўсе прысутныя, людзі з рознымі перакананьнямі. Ён цьвердзіў: «Мы, беларускія студэнты, стаім на платформе незалежнасьці Бацькаўшчыны». Далей, што «беларускі адраджэнчы рух ёсьць выступ на арэну гісторыі беларускіх працаўнікоў і сялянаў, што «мы разумеем незалежнасьць Беларусі толькі як вызваленьне гэтых працоўных грамадаў…»

Загорскі ў гэты час выпіваў піва і шаптаўся з Вярхоўскай. Пачаліся спрэчкі. У доўгай прамове Тамашэвіч, патрэсваючы сваімі філасафічнымі валасамі, заклікаў усіх аб'яднацца на гэтых пунктах «айца» Кірылы. Апошняй выступіла Вярхоўская.

- Мы разумеем Беларусь па-рознаму, - сказала яна. - Янка Станкевіч думае: дайце нам незалежную Беларусь, усё роўна якую, хоць з княгіняй Радзівіл, як каралевай начале, хоць з чортам, нарэшце, абы толькі на шыльдах жыдоўскіх крамаў красаваліся б беларускія надпісы і ва ўстановах гутарылі б па-беларуску. Але я думаю: для беларускага селяніна і работніка такая станкевічаўская Беларусь зусім не патрэбная. Ці ня ўсё роўна яму, што яго эксплуатуе расейскі й жыдоўскі капіталіст, ці што на фабрыцы будзе сядзець дырэктар фабрыкі - Янка Станкевіч і размахваць залатым ланцужком на вялікім бруху, гутарыць па-беларуску і эксплуатаваць работнікаў па-старому. Я думаю: беларускі працоўны народ назаўтра пракляў бы такую Беларусь… Не, пакуль мы ня зьменім сацыяльных варункаў, пакуль мы не паставім у аснову нашай праграмы сацыяльнае вызваленьне беларусаў, - мы будзем пустымі, або беларускімі здраднікамі.

Вярхоўская села пад буру авацый.

- Брава! Брава! - крычалі з усіх кутоў.

- Вось дык жанчына! - казаў заблішчэлымі вачыма Тамашэвіч і церабіў сваю бараду.

- Качаць яе, качаць! - крычаў Загорскі.

Але гушкаць ніхто не згадзіўся. Пастанавілі назваць сацыялістычную групу «Паступовым аб'яднаньнем» і Вярхоўскую правялі ў прэзідыум большасьцю галасоў.

Нарэшце настаў чаканы для Загорскага час. Вярхоўская была вольная й чула сябе змучанай. Яна з прыемнасьцю згадзілася пайсьці з Загорскім у рэстаран павячэраць. Ён павёў яе ў самы лепшы рэстаран, нядаўна адчынены на шумнай пражскай Водзічкавай вуліцы, - так званую «Акадэміцкую кавярну». Тут было вельмі шумна й прыемна… Скрыпкі плаўна разьлівалі ў сэрцы свае сакавітыя, амаль што чалавечыя гукі. Пад гэтую музыку людзі вячэралі й скакалі, далей, у другім пакоі, ігралі ў більярд. Колькі тут было сьвятла, асьляпляўшага вочы, колькі бліскучых убраньняў на паўголых дамах, колькі прыгожых і маладых мужчынаў. Загорскага тут ужо ведалі ўсе швейцары і лёкаі, ён тут быў «сваім чалавекам», ён толькі раскланьваўся направа й налева.

- Хоць вы й сацыялістка, а вас трэба ўвесьці ў буржуазны рэстаран. Вы ж з добрай інтэлігентнай сям'і, й гэты сацыялізм і беларускасьць у вас толькі налёты. Пачакайце… Трэба вас увесьці ў чэшскае грамадзянства. Пачакайце…

Ён пасадзіў яе за столік і на хвіліну зьнік. А вярнуўся з некалькімі маладымі прыгожымі чэшскімі студэнтамі. Усе вячэралі за адным сталом, пілі віно, падымалі за яе тосты. Як прыемна!.. Потым яна скакала з імі модныя танцы пад такую дзіўную прыгожую музыку.

- Давайце будзем гутарыць на «ты», - прапанаваў Загорскі. - Так вось ад гэтага шуму… тут ёсьць асобныя пакоі… Давайце… ці ня пройдзем адпачнуць.

- Пройдзем.

Яны прайшлі ў асобны невялікі прыгожы пакоік, зачынілі дзьверы й селі на мяккую канапу.

- Тут досыць прыемна… Слухай, ты любіш палітыку… Дык вось пагутарым. Ты кажаш, што ня можна завесьці сацыялізму, пакуль няма капіталізму… Дык вось, па-мойму, трэба спачатку на Беларусі заводзіць паноў і купцоў. А потым іх абрабаваць.

- Рабуй награбленае, - засьмяялася яна.

- Але я ўсё ж ткі не разумею. Які ж ты думаеш будаваць на Беларусі сацыялізм?

- Ай, слухай, - яна схапілася за галаву, - у мяне ад гэтага віна галава круціцца. Я нічога не магу думаць.

- Кінь думаць, - засьмяяўся Загорскі, - ты павінна думаць аб адным: аб сваіх жаночых справах… Вось ножкі ў цябе прыемныя.

І ён спрытным рухам падняў яе ўбраньне.

- Ну… Не забывацца! - закрычала яна. - Шмат ты пачынаеш дазваляць сабе.

- Ого, тады ты не марксістка, - сьмяяўся Загорскі. - Марксісткі прызнаюць свабоднае каханьне, а ты нейкая статуя з кляштару.

Яна маўчала, але не выходзіла з пакою.

Што было далей у пакоі, невядома. Толькі пасьля гэтага іх заўсёды бачылі разам, як брата з сястрой, і яны заўсёды ў назначаны час хадзілі вячэраць у «Акадэміцку кавярню».

Загорскі вадзіў яе па Празе, паказваючы ўсе выдатныя помнікі гэтага прыгожага гістарычнага места. На кожным кроку, на кожным мосьце, на кожным доме, на кожным муру яны бачылі статуі, крыжы, подпісы ці таблічкі аб якіх-небудзь гістарычных падзеях. Часьцей за ўсё ў сонечныя прыгожыя дні яны спыняліся на высокіх валах Пражскай крэпасьці - Вышаградзе. Адтуль адчыняўся прыгожы від на Прагу. Людзі ўнізе здаваліся маленькімі паўзунамі-мурашкамі.

З другога боку валу йшлі скалы, на вышыні якіх, быццам гнёзды нейкага арла, стаялі старыя капліцы. Унізе праз тунэль у скалах ляцеў трамвай, а далей серабрыстай стужкай зьвівалася шырокая Влтава - прыток Эльбы, альбо Лабы, сьціснутая каменнымі, прыгожымі набярэжнымі. За Влтавай раскінулася рабочае прадмесьце Сьміхаў з дымнымі комінамі сваіх фабрык і заводаў, з шумам і звонам ламавых фурманаў і аўто.

- Заўваж, - казаў Загорскі, трымаючы Вярхоўскую ў сваіх абоймах, - вось на гэтай скале - разваліны старажытнага замку.

Вярхоўская, каб пабачыць, мусіла высока падняць галаву.

- Ого! - сказала яна са страхам, - як там маглі збудаваць?

- Дык вось, у сярэднія вякі чэшскі кароль Отакар быў пасаджаны ў гэты замак сваімі ворагамі… Але адзін раз уначы дзякуючы вернай варце ён выбраўся з турмы і на белым кані адважыўся скокнуць з гэтай скалы проста ў Влтаву. Адважны кароль выплыў і на другім беразе голасна засьмяяўся. Вось чаму тую частку й назвалі «Сьміхаў». Нядаўна чэхі захацелі сфільмаваць гэтую сцэну для кіно, але не знайшлося такога адважнага.

Вярхоўская слухала апавяданьні са зьдзіўленьнем і клала галаву на плечы Загорскага.

Бывалі хвіліны, калі яны хацелі заставацца ў інтымнай блізкасьці, тады яны падымаліся на высокую гару ў прыгожы парк з лавамі, з цяністымі стаўкамі, са скаламі, з якіх выцякала вада. Яны падымаліся ў частку Прагі, названую «Градчаны», мейсца рэзідэнцыі чэшскіх каралёў, а зараз прэзідэнта рэспублікі Масарыка, падымаліся па сходах, якім, здавалася, ніколі ня будзе канца. Загорскі, ведучы пад руку Вярхоўскую, весела шаптаў: «Вось па гэтых сходах чэшскі кароль Карл уцякаў калісьці ўначы ў карчомку, разваліны якой ёсьць каля Студэнцкага дому…

- Ня веру, - сьмяялася Вярхоўская, прытуляючы свой твар да твару Загорскага, - медык ня можа чакаць гісторыка… Але калі гэта так… Уяўляю сабе гора яго жонкі, ад якой ён уцякаў. Але я ўяўляю сабе гора караля, калі ён, закутаны ў чорны плашч, краўся, як злодзей, уначы з палацу па гэтых прыступках.

А прыступкам не было канца. І яны абодва сьмяяліся… Яны нарэшце падымаліся на Градчанскую гару і адтуль глядзелі, як зачараваныя, уніз. Уся велізарная Прага ляжала перад імі, як на далоні. Дзьве пакатыя гары, паміж якімі знаходзілася места, зелянелі кучаравымі кудрамі маладога лесу. Велізарная калона фабрык і заводаў здавалася гіганцкімі папяросамі, якія зацягвалі сіняе неба густым дымам. Дым стаяў над Прагай густой шэрай хмарай, засланяўшай сонца, і часам здавалася, што з гэтай хмары будзе ляцець ня сажа, а дождж. Пасярэдзіне ўсяго гэтага малюнку зьвівалася сіняя стужка Влтавы з папярэчнымі шэрымі палоскамі мастоў, па якой поўзалі, як жукі, параходы.

Яны сядзелі моўчкі, зачараваныя малюнкам. І ім пачынала здавацца, што жыцьцё - прыемнае, радаснае вандраваньне па мейсцах, каторых яшчэ ня ведалі. Яны чулі сябе шчасьлівымі бясконцым шчасьцем, што яны робяць гэтае вандраваньне ўдвох, як брат і сястра.

Зразумела, што ў Студэнцкім доме шапталіся.

Не адзін і ня два студэнты заўважылі, што Загорскі з Вярхоўскай неразлучныя, і ня раз жартавалі:

- Ну, грамадзяне, у нашай грамадзе нешта вясельлем пахне…

Але гэтым усе прызвычаіліся і пакінулі іх у спакоі. Рашылі, што справа - самае звычайнае зьявішча прыроды, тым больш, што элегантны Загорскі і распрыбраная Вярхоўская не зусім дрэнная пара.

ІХ.

Пасьля памятнай паездкі ў карэце Тугоўскі адчуў, што ня можа жыць без Вярхоўскай. Куды б ён ні йшоў, ён бачыў яе сьмяшлівыя вочы, ён чуў у сваіх вушах яе звонкі сьмех. Ён страціў усякую магчымасьць вучыцца. Кожны раз, калі сядзеў над глыбокадумнай матэматыкай і выводзіў сухія формулы, - прыходзіла яна, садзілася на яго калені й сьмяялася сваім звонкім сьмехам…

Ад гэтага сьмеху ён губляў усе свае думкі, усю сваю сьцюдзёную стрыманасьць і, як непрыстанны, кідаўся ў вір ахапіўшага яго пачуцьця. Заместа матэматычнай формулы на паперы зьяўляліся жаночыя галоўкі… Яе вобраз зьяўляўся над кнігай і клікаў яго да сябе з прыветліва радаснымі вачыма. Ах, гэтыя жанчыны! Як вясна, як вясновыя кветкі, вабілі яны яго сэрца, йшлі міма, як ляцеўшыя дні маладосьці.

Маладосьць! Вясна! Два дзіўныя словы, у якіх было яшчэ столькі холаду, столькі нязьведанага шчасьця. Хто ж сагрэў бы яшчэ яго, хто мог бы яшчэ раскрыць дзіўны сэнс гэтага пахучага слова «вясна». Няўжо ніхто… Ніхто… Няўжо вясна маладосьці завяне, не пасьпеўшы расьцьвісьці, і ў студзёную, сівую, беласьнежную зіму старасьці ён скажа, падпёршы галаву рукамі: «Будзь тры разы праклятая, мая вясна!»

А жанчыны йшлі ўсё міма, міма… Можа быць, ён хацеў зашмат шчасьця? Можа быць, ён шукаў вельмі дарагіх каштоўных кветак, як прыехаўшы з вёскі селянін, што ў цяжкіх намазаных дзёгцем ботах увальваецца ў кветкавую краму й грубай рукой з прагавітасьцю хоча як мага болей нарваць пахучых ружаў… Хто ведае?..

Толькі чаму ён заўсёды параўноўваў жанчыну з кветкаю, ён, гатовы трымаць жанчыну, як дарагую кветку, далікатнай рукой, ня меў нічога. У той час, як бачыў: у жыцьці гэтыя кветкі рвалі грубыя рукі - бязьлітасныя рукі мужчынаў. Чаму? Таму, што гэтыя базьлітасныя рукі былі прыкрытыя мяккімі рукавічкамі, таму што гэтыя жорсткія твары ўмелі прыкрывацца маскай усьмешкі й далікатнасьці, таму што ні адна з гэтых жанчын-кветак не глядзела праз вочы ў душу мужчыны. Усе ганяліся за вонкавасьцю. «Ах, які прыгожы мужчына», - казалі яны, гэтыя сьцюдзёныя жанчыны-кветкі, і чым на ім было болей бліскучак, тым даражэйшую кветку ён мог сарваць і кінуць сабе пад ногі…

Тугоўскі якраз ня мог бліснуць сваёй вонкавасьцю… Прырода ня доўга думала над яго партрэтам і фігурай, ён быў высечаны грубым майстрам: нейкі квадратны твар з кантаватым падбародкам, зроблены быццам з простага камню, ногі тоўстыя й кароткія, грудзі вузкія - словам, нейкі «брак» у майстэрні скульптара. І ўсё ж ткі гэта не замінала яму лічыць сябе ня горш за тых, у каго была бліскучая вонкавасьць. Зразумела, ён мог лічыць сябе ня горшым за тых, якія блішчэлі ад валасоў да лакіраваных чаравікаў, - але яны рвалі кветкі ў садзе жыцьця…

А ён стаяў, гэты нязграбны Тугоўскі, стаяў у куце, як сірата, як лішні чалавек, няпрошаны на чужое сьвята. Жанчыны йшлі ўсё міма, міма. І ўсё ткі ці ж яго беднае, маленькае чалавечае сэрца ня мела права на шчасьце, на радасьць, на каханьне? Ён вырас і нарадзіўся на сьметніку - гэта праўда. Але гэта ці не давала яму права любавацца красой Венеры Мілоскай? Ці ж яму маглі перашкодзіць яго паходжаньне і яго выгляд пакахаць якую-небудзь прыгожую? Адзін раз, памятае, даўно, яшчэ пры бальшавіках, калі ён быў студэнтам бальшавіцкага інстытуту ў Харкаве, - іх аглядаў рэктар разам з міласэрнай сястрой. Міласэрная сястра настолькі была стройная, поўная, чырвоная, настолькі прыгожы быў яе бюст, прыкрыты белым фартухом з чырвоным крыжам, так горда нясла сваю галаву, што ўвесь інстытут глядзеў на яе, вывернуўшы вочы.

- Як яе прозьвішча? - запытаўся Тугоўскі ў сяброў. - Гэта сапраўдная Венера!

- На што вам прозьвішча, - раптам сярдзіта агрызнулася адна студэнтка! - Вы гэтай сястры і ў падмёткі ня варты.

- А колькі каштуе яе падмётка? - агрызнуўся тады абражаны Тугоўскі пад агульны сьмех. Але гэтая фраза «і ў падмёткі ня варты», сказаная яшчэ жаночымі вуснамі, прымусіла яго задумацца. Зразумела, гэта была праўда… З той пары ён пачаў думаць над сваім «я», - і з той пары махнуў рукой на прыгожых жанчын, як на недаступнае шчасьце… «Жанчына…» - ён разгладжваў маршчыны на сваім шырокім чале. Пры адным слове, пры адным гэтым слове яго душу, яго сэрца напаўнялі парфумы, і мімаволі вусны складаліся для сьмеху. Ён любіў, можа быць, ня сам цялесны вобраз, а свой вобраз у гэтай жанчыне. Ён любіў у ёй сваю мару, свой ідэал.

Нарэшце ён спаткаў свой ідэал. Быццам казачны прынц, які гуляў па садзе, нарэшце пабачыў кветку, якая прыветліва хіліла перад ім сваю пышную галоўку. Ён нахіліўся над гэтай кветкай, каб яе панюхаць: «А што ж будзе пасьля?.. Каб не было так, як у казцы, што гэтая кветка стала адхіляцца ад яго далей і далей, як прывід. Што ж будзе пасьля?» Пакуль што ён пакахаў Вярхоўскую. Ён, бязьверац, які насіў у сэрцы чарвяка, тугу, раптам паверыў, што шчасьце магчыма… Усё паводжаньне Вярхоўскай, здаецца, аб гэтым казала: яна ахвотна гутарыла з ім, яна весела сьмяялася падчас яго жартаў, яна ўжо садзілася на яго калені, яна паказвала, што ён для яе не зьяўляецца адкінутым, нецікавым… Яна на момант падняла ў ім веру ў самаго сябе і, як міласэрная сястра, сваім сімпатычным словам, дотыкам сваёй мяккай рукі залівала, як бальзамам, яго старыя душэўныя раны. Яна цягнула яго да сябе тысячамі дзіўных прыгожых нітак.

І хоць над галавой вісеў востры меч камітэту на выдачу стыпендыі, хоць трэба было здаць пэўную колькасьць экзаменаў, - ён ня мог працаваць. Ён блукаў, як непрытомны, па шумных залах Студэнцкага дому - толькі каб пабачыць яе, пачуць яе голас, яе звонкі сьмех і дыхнуць парфумы, што ап'яняла думкі, як віно. Ён быў шчасьлівы, калі яна хоць на мінуту затрымлівалася з ім на мяккай канапе ў зале, дзе выбіваў свае гукі раяль і стукаў більярд, і хоць на сьмех, мімаходзь кідала некалькі нязначных фразаў. Ён запісваў у штодзёньніку той дзень, калі яна гутарыла з ім даўжэй на якія-небудзь літаратурныя ці філасофскія тэмы. І ён быў зусім няшчасны, загублены, калі ня мог знайсьці яе ў Студэнцкім доме. Ён чуў сябе такім адзінокім, так агалялася перад ім пустота жыцьця, што толькі чаканьне заўтрашняга дня, спатканьне стрымлівала яго ад таго, каб ня кінуцца галавой уніз у чорную бездань… Ён гатоў быў, здаецца, аддаць ёй усе свае сілы, усе думкі, сваё жыцьцё. А яна?

Ні для каго не было сакрэтам, што яна кожны дзень гуляла з Загорскім. Тугоўскі ня мог ня чуць пашэптваньня студэнтаў, якое даносілася да яго вушэй. Ён ня мог без трывогі глядзець, як яна зьнікла з яго вачэй пад ручку з Загорскім… І ўсё ж такі ён песьціў сябе надзеяй, што калісьці Вярхоўская зразумее яго душу, яна не прамяняе яго на Загорскага. Яна была перадавая жанчына, яна належала нават да сацыялістычнага «паступовага аб'яднаньня», да якога належаў ён, і няўжо яна адкінула б яго за тое, што ён ня быў элегантным, што ён быў нязграбны, як селянін у ботах, трапіўшы ў паркетную залу. Напэўна, яна зразумела б яго, калі б ён напісаў ёй свае сумненьні, калі б ён напісаў ёй, што нарадзіўся на сьметніку, але ўсё жыцьцё сваё цягнуўся да сонца. Ён мог бы напісаць ёй, што кахае яе за яе погляды, за яе «сьвецкасьць», за тое, што ў яе яшчэ ёсьць ідэалы і яна гарыць чымсьці вышэйшым, ня так, як іншыя жанчыны, якія ўяўляюць з сябе толькі, кажучы груба, кавалак мяса, якому мейсца толькі на кухні…

«Прывет вам і паклон, сьвядомыя жанчыны!.. - так пісаў ён у сваім штодзёньніку. - Я кахаю вас!..» - І ўсё ткі пісаць гэтага Вярхоўскай не адважыўся. Ён чакаў. Ён толькі сачыў за яе рукамі, і сэрца яго лавіла яе лёгкую паходку і білася ў такт яе крокаў.

Між тым у Студэнцкім доме сталі яшчэ больш упарта гутарыць аб тым, што хутка павінна адбыцца беларускае вясельле. Настроі Тугоўскага апалі, як пажоўклыя лісты з дрэва.

- А што, калі гэта сапраўды магчыма? - Ізноў зарухаўся чарвяк тугі і пачаў грызьці яго сэрца. - Няўжо ён ня варты яе? Няўжо ж ён ня варты яе каханьня?

Квадра другая

І.

Прыйшла цёплая чэшская зіма, падобная да беларускай восені. Сьнег закружыўся над вуліцамі ў безупынным скоку, быццам нейкая здань у прыгожым танцы сьмерці, бясьсільны валіўся на зямлю, сьцякаў вадой па каменьнях. Вуліцы блішчэлі.

На балконе Студэнцкага дому было бязьлюдна. Толькі час ад часу які-небудзь студэнт ці студэнтка прабягалі па мокрай кафельнай падлозе і адчынялі дзьверы ў цёплую шумную залу. У зале студэнты стаялі гурткамі каля раялю, каля століка, каля більярдаў і ўносілі свае зацемкі ў гульню. Некаторыя хадзілі ўзад і ўперад, гутарачы аб справах. У далёкім кутку, згуртаваўшыся, стаялі беларускія студэнты і рупліва гаманілі. Па іх сур'ёзных і зацікаўленых тварах відаць было, што справа была важная. У цэнтры стаяў «айцец» Кірыла і, са сваёй заўсёднай усьмешкай выслухваў пытаньні, што ляцелі адусюль.

- Ну як, як? - пыталі ўсе. - Як мая справа ў камітэце па праверцы экзаменаў?

- А як мая? Каго-небудзь скінулі са стыпендыі?.. Можа быць, мяне?

- Грамадзяне! - адказваў Кірыла. - Я, як ваш прадстаўнік у камітэце па праверцы экзаменаў, мушу зазначыць, што я з усіх сіл адстойваў студэнтаў. Але пры ўсім маім жаданьні я ня мог адстойваць Загорскага. Яго скінулі зусім са стыпендыі - за непрадстаўленьне вестак аб посьпехах. Гэта адзіны беларус, грамадзяне, якога скінулі са стыпендыі. Яшчэ вельмі дрэнная справа з Тугоўскім. Яго пакінулі на стыпендыі, але ён не прадставіў вестак, і таму яго перавялі з поўнай дапамогі на частковую, апрача гэтага, яму давядзецца пераехаць з прыватнай кватэры ў інтэрнат. А так, грамадзяне, усё добра. Адносна іншых студэнтаў ніякіх спрэчак не было. Апошнія іспыты прыйдзецца здаваць вясной. А да гэтага ніхто больш трывожыць нас ня будзе.

Усе аблегчана ўздыхнулі. Кожны думаў: «Як добра, што мяне мінула горкая чаша».

- Што цяпер будзе з Загорскім? - спытаў высокі чырвоны студэнт Бурак.

- Ну Загорскі не прападзе, - усьміхнуўся Кірыла.

- Ведаеце, грамадзяне, навіну? - прамовіў, высунуўшыся наперад, маленькі тоўсьценькі Малевіч. - Я чуў ад самога Загорскага. Ён зрабіў такую кар'еру, што можна зусім махнуць рукой на стыпендыю… Напэўна, ні адзін з нас ня зробіць такой кар'еры. Ён закахаўся ў адну багатую чэшку, якая служыць дзесьці прыказчыцай у нейкай багатай чэшскай фірме, мае сваю вілу і, галоўнае, слухайце, грамадзяне, дала яму падпіску ў тым, што будзе выдаваць штомесячна 600 кронаў чэшскіх, пакуль ён не атрымае палову дактарату…

- Ня можа быць! - крыкнулі студэнты ў адзін голас.

- 600 кронаў - гэта больш нашай стыпендыі, - прадоўжыў Малевіч. - Грамадзяне, мне сам Загорскі паказаў такую распіску, я бачыў яе ўласнымі вачыма. Я бачыў, грамадзяне, таксама гэтую пані, тоўстую, як усе чэшкі, і на гадоў восем старэй за яго, з якой яны ішлі пад ручку па вуліцы.

- Што ты? - засьмяяўся Бурак. - Кахае, як павук.

- Чаму вы думаеце, - прадоўжыў Малевіч, не зьвяртаючы ўвагі на зацемку Бурака, - што гэта немагчыма? Вы падумайце. Яна ўжо пажылая чэшка, напэўна, небясьпечнага ўзросту. Як усе чэшкі, яна прагне гонару: «cizinec» - чужаземец-студэнт, малады і элегантны, стане доктарам, кандыдатам. Яшчэ праз нейкі час ён будзе доктарам. «Чаму мне не дапамагчы яму матар'яльна дакончыць навукі, каб потым стаць самой «пані доктаравай». Усё роўна чэх-доктар ніколі не захоча завесьці «раману» з прыказчыцай. Такі «раман» магчымы толькі з «цызынцам». І яна кідаецца на шыю маладому студэнту і пераймае яго нават на сваё ўтрыманьне.

- Так, гэта магчыма, - пацьвердзіў другі высокі студэнт Карусь, з голасам, як ерыхонская труба. - Я ведаю ў Падэбрадскай сельскагаспадарчай акадэміі некалькі ўкраінцаў, такім самым чынам улаштаваных на «паёк» да чэшак. Цяпер жывуць, маюць дзетак і канчаюць вучыцца…

- Ну, - умяшаўся «айцец» Кірыла, - гэтакая не па смаку Загорскага. Ён праз месяц уцёк бы ад сваёй «пані доктаравай», каб яна пачала б яму маляваць сямейскае шчасьце мяшчанкі-чэшкі. Нават, грамадзяне, каб дапусьціць, што дзеля грошаў Загорскі зьмяніў бы і свае смакі, дык ня можна дапусьціць, каб практычная чэшка доўга магла б кідаць грошы на вецер. Я думаю, што яна павінна была паставіць Загорскаму якія-небудзь варункі: перш за ўсё вытрымаць усе экзамены ў свой час, каб стаць доктарам. Гэта такі, грамадзяне, кантроль, што ён горш самога камітэту. Жанчына кожны раз трымае цябе ў сваіх руках - кантралюе кожны твой крок, кожны дзень, абдымаючы цябе за шыю, пытаецца: «Які ты здаў сёньня экзамен?» А калі ёй ня будзеш падабацца, яна пакажа табе пальцам на дзьверы. Я гляджу, што гэта тое самае, што пайсьці ў прымакі. А ў нашым беларускім народзе недарма склалася прыказка: «Прымацкі хлеб - сабацкі». Я Загорскаму зусім не зайздрую, грамадзяне. Калі ён так зрабіў, я магу сказаць толькі: «Бедны Загорскі, як нізка ён упаў маральна, калі просіць хлеба ў жанчыны». Я, грамадзяне, лічу за лепшае зарабляць сваю бедную, жорсткую студэнцкую стыпендыю.

- Правідлова, - падхапілі студэнты. - Праўду кажа «айцец» Кірыла.

- А я ня згодны, - зазначыў Малевіч. - Ня так ужо страшны той кантроль, які намаляваў «айцец» Кірыла. Лепш, я думаю, апраўдвацца пацалункамі, чым дакументамі з пячаткай школьнай. Жанчына можа адкласьці на адзін год, а прафесар экзамену не адкладзе. Што датычыць маралі, дык, па-майму, ва ўчынку Загорскага няма нічога амаральнага: ён бярэ ад яе грошы з самай добрай мэтай вучыцца на доктара і дапамагчы ёй у жыцьці. Ён ня просіць хлеба, а яму самі даюць. Цікава ведаць, калі б «айцец» Кірыла быў галодны і яму прапанавалі б такі «кавалак хлеба», як 600 кронаў, ці й тады ён ня ўзяў бы яго. Значыць, лепш было б, - засьмяяўся Малевіч, - ісьці працаваць на слупы й насіць цэглу на будынкі, пакуль не зьявілася б кроў на далонях...

- Так, ня ўзяў бы, - прамовіў сур'ёзна «айцец» Кірыла і насунуў капялюш на патыліцу. - Калі б у мяне было здароўе і маладыя рукі, я лічыў бы гэта нячэсным. Чым спаць на пуховых пярынах у прыгожай віле, дык лепш кроў на далонях, чым гэта праціўная пярына. Лепш чэсны чорны кавалак хлеба, чым нячэсны мільён.

- Ну й сапраўды, грамадзяне: нядарма мы яго завём «айцец», - сказаў Малевіч сярод гуртка студэнтаў, якія ўважна слухалі спрэчкі. - Яго б паслаць у вясковую царкву на Беларусь: добры быў бы поп. Але што такое чэснасьць, «айцец», што такое чэснасьць? Ты ж яшчэ марксіст, - акідваў Малевіч Кірылу вокам пераможцы.

- Чэснасьць быць самім сабой, сябра Малевіч. Ты мяне добра разумееш, - адказаў нахмурана Кірыла, зьбіраючыся йсьці.

- Чэснасьць… - пакруціў галавой Малевіч і зачасьціў размову. - Дык з боку чэснасьці атрыманьне намі стыпендыі з камітэту ад чэшскага народу, можа быць, таксама нячэсна. Што мы, скажыце, зрабілі для яго? Ды што мы… Вунь беларускія міністры атрымліваюць палітычную стыпендыю, сядзяць у найлепшых чэшскіх «кафэ», п'юць каву і гуляюць у шахматы… Гэта таксама, па-твойму, нячэсна?

- Нячэсна! - адказаў Кірыла.

- Ну, што і трэба даказаць, - засьмяяўся Малевіч сьмехам пераможцы, горда гледзячы на натоўп. Але натоўп не сьмяяўся. Па яго сур'ёзных бліскучых паглядах відаць было, што ён больш стаіць на баку свайго любімага Кірылы. Кірыла нешта хацеў казаць, як у гэты момант падышоў Загорскі. Усе расступіліся, каб даць яму мейсца. Усе глядзелі на яго з цікавасьцяй. Напудраны твар яго ад нейкага хваляваньня быў пакрыты прыгожым румянам.

- Вось ён, - засьмяяўся Малевіч, - краса і гордасьць «Беларускай Грамады ў Празе».

- Вітаем, вітаем, - сьмяяліся студэнты.

- З чым, грамадзяне? З чым? - усьміхаўся Загорскі. - Гэта зусім ня варта ўвагі… Маё новае каханьне? Што ж тут такога?

- А старое каханьне як? - запытаў Кірыла.

- Старое каханьне? Вярхоўская, ты хочаш сказаць? Ну што, грамадзяне, вы разумееце? Адной жанчыны мужчыну мала. Якое б блюда смачнае ні было б, а калі яго ўжываць штодня, дык яно прыядаецца. Я вам раскажу, грамадзяне, адзін французскі анекдот. Жыў-быў на сьвеце кароль Людвік ХV. Гісторыя кажа, што ён быў вельмі распутны.

- Як Загорскі, - патлумачыў чырвоны і высокі Бурак. Студэнты засьмяяліся.

- Ну і з'асьліў… Ты нічога разумнейшага не прыдумаў, - пахмурна прамовіў Загорскі і прадоўжыў: - Доўгі час, кажуць, ня жыў з сваёй жонкай. У адным з гарадоў Францыі жыў вельмі набожны абат. Ён быў настолькі красамоўны, што да яго зьязджалася шмат народу з усіх куткоў Францыі. У сваіх казаньнях з амбону гэты абат нападаў на распуснасьць караля. Кароль змагаўся з ім усялякімі засадамі, але нічога не дапамагала. Бачачы, што ён бясьсільны проціў абата, кароль рашыў запрасіць яго да сябе ў госьці. Абата прынялі з каралеўскімі пашанамі і пачаставалі такім смачным абедам з падсмажаных курапатак, што абат толькі аблізваў пальцы. Ён згадзіўся на радасьцях прабыць у караля цэлы тыдзень. На другі дзень абату зноў падалі курапатак. Абат таксама быў задаволены. На трэці дзень зноў былі курапаткі. Абат пачаў ужо дзівіцца, паглядвацца. На чацьвёрты дзень зноў курапаткі. На пяты і шосты зноў тое самае… Зьдзіўлены абат ужо ня мог выцерпець. Ён рашыў пайсьці да самога караля і запытаць - што гэта ўсё значыць.

Ён спаткаў караля ў садзе і незадаволена пачаў выказваць сваё здзіўленьне: усё курапаткі ды курапаткі… Кароль паглядзеў на яго пільна і прамовіў:

- А ў мяне ўсё Марыя-Хрысьціна, Марыя-Хрысьціна.

Набожны абат на гэты раз добра зразумеў караля.

- Якая ж мараль адсюль? - запытаў Карусь сваім, як раскаты грома, голасам.

- Так хіба ня можаш сам дадумацца, - сказаў насьмешліва Загорскі. - Шкада! - І прадоўжыў: -Жанчын, грамадзяне, трэба мяняць, як блюды: вось мараль гэтага анекдоту.

- Брава, Загорскі! - хлопаў у далоні Малевіч. - Брава! Ты ўсіх нашых беларусаў за паяс заткнуў.

- А ведаеце, - усьміхнуўся Кірыла, - што казаў Янка Станкевіч пра такіх, як ты?

- Ну?

- Ён казаў, што ад шлюбу беларусаў з полькамі, расейкамі ці чэшкамі дзеці родзяцца ідыётамі.

- Мусіць, ён сам - плод такога шлюбу, - засьмяяўся Загорскі. Усе пачалі ўсьміхацца.

- Ну, дзядзька Загорскі, - перарваў сьмех і спрэчкі Малевіч, - канкрэтная прыпазыка: спыніць спрэчкі, зайсьці ў клубоўню і выпіць за посьпех тваей кар'еры.

- Так, так, выпіць, - казала частка аматараў павесяліцца, - абавязкова выпіць.

- Ну што ж, я не адмаўляюся, - казаў Загорскі. - Калі вы паставіце - я таксама згодны…

- Грамадзяне, - усклікнуў Малевіч, - па куфлю піва! «Дружна-сьмела на сьвет цэлы песьню запяём»…

- Пагуляйце, грамадзяне, - сьмяяўся Кірыла, - сёньня якраз пасьля атрыманьня стыпендыі…

Усе пайшлі ў клубоўню выявіць за півам сваю радасьць за ўсё тое, што добра канчаецца. Усе былі шчасьлівыя, што яшчэ ў гэтым годзе засталіся на стыпендыі. І ўсе хацелі выпіць за посьпехі Загорскага, які аддаляўся можа быць, надоўга ад «Беларускай Грамады ў Празе». Адзін «айцец» Кірыла не прыняў у гэтым удзелу, разьвітаўся з усімі й пайшоў дахаты.

ІІ

Тугоўскі пераязджаў у інтэрнат. Усё было яму знаёма. Той самы поўны ў залатых галунах швейцар вітаў яго, адчыняючы зялёную браму. Той самы платан стаяў перад пад'ездам. Тыя самыя ліхтары віселі каля дзьвярэй. Тая самая альтанка моўчкі чарнела ў куце саду, нагадваючы аб тым, як ён спаў у ёй. Усё было тое самае, толькі зіма пакрыла ўжо белай прасьцінай сад і занесла дарожкі… Тугоўскі ішоў і думаў аб іроніі, аб насьмешцы лёсу. Ён зноў вяртаецца на старыя сялібы, зноў каля разьбітага карыта. «Па-людзьку», як казаў Кірыла, вельмі мала прыйшлося яму жыць. Цяпер ён зноў кандыдат у бадзягі. Яму трэба здаць экзамен да вясны, інакш ад яго адбяруць нават частковую стыпендыю і прагоняць з інтэрнату! І ўсё па міласьці каго? Той, каторую ён кахаў. Яна - гэтая прыгожая, з вытачанымі стройнымі ножкамі, - была вінавайцай яго цяперашняга правалу. Яна зрабіла тое, што ён перастаў вучыцца. З-за яе ён блукаў па месту, пісаў вершы, маляваў жаночыя галоўкі і ня мог падрыхтаваць сур'ёзных прадметаў…

Цікава, што гутараць пра яго ў «Грамадзе»? Напэўна, думаюць, што Тугоўскі адзін з самых няздольных сяброў «Грамады», якога перавялі з поўнай на частковую дапамогу. Цяпер ён ня будзе атрымліваць з камітэта ні чаравікаў, ні бялізны - нічога. Цяпер, напэўна, Загорскі сьмяецца з яго і радзіць сябрам адправіць яго ў «Інстытут псіхічных досьледаў». Ну што ж, няхай сьмяюцца з яго сябры! У рэшце рэшт кожны жыве, як умее. Каму якая справа да яго жыцьця? Ён кахаў і кахае, у гэтым ёсьць для яго ўнутрашняе апраўданьне... А сябры няхай думаюць, што хочуць... Ён падняўся па сходах у пакой. У пакоі было цёпла. Вялікая чыгунная печка была напаленая да чырвонага, каля печкі, сабраўшыся наўкола, сядзелі з кнігамі і газетамі ўжо знаёмыя Тугоўскаму людзі. Галічанін Серада ў кутку граў на мандаліне і сьпяваў:

Човен ківаецца сярод вады,

Б'ецца аб бераг вясло.

- Мілы, мой любы, прыйдзі, ах прыйдзі:

Забудзецца дзённае зло…

Тугоўскі лёг на вольную пасьцель, прызначаную для яго, кінуў свае рэчы на падлогу і пачаў азірацца. Навокал было тое самае, тыя самыя бадзячыя таленты глядзелі на яго з усіх бакоў, але на гэты раз ён не пачуў да іх ніякага сантыментальнага каханьня, як калісьці… Цяпер ён, напэўна, не заплакаў бы пад сьцяной, як калісьці ад іх граньня і сьпеваў. Пасьля прыветнага памяшканьня ў чыстай чэшскай сям'і яму здалося, што ён патрапіў у нейкі вертэп, глыбока на цёмнае, бруднае дно. Ён пачаў прыслухвацца да размоў.

- Аб'ехалі мы з хорам Кошыця ўсю Еўропу, - казаў нейкі прыгожы бледны ўкраінец з кучаравымі валасамі. - А трэба вам сказаць, што ўкраінскі хор Кошыця вядомы з замежных газетаў - нямецкіх, французскіх, бельгійскіх, ангельскіх. У Бельгіі на нашым канцэрце прысутнічаў кароль з каралевай. Дык вось, прыязджалі мы з Кошыцем у Барселону. Слаўны горад, чысьценькі, з прыгожымі ваканіцамі. Грошай у нас шмат (мы атрымалі ад урада Украінскай Дырэкторыі), але ўсё - украінскія грыўны. Што рабіць? Сяджу ў рэстаране з адной паненкай - прыгожым начным матылём. Сяджу я, а ў самога жара так і падымаецца: чую - тэмпература каля 40, усё роўна, як ад гішпанскай хваробы… Дрэнная справа… Хочацца мне правясьці шалёную гішпанскую ноч у Барселоне, але за што? За ўкраінскія грыўны? Я пускаюся на хітрасьць.

- Ведаеце, багаты амерыканец прыехаў з Аргенціны на ўкраінскі канцэрт. - Выбіраю партманэт з набітымі «грыўнамі» і паказваю ёй.

- Якія гэта грошы? - пытае яна.

- Аргенцінскія!.. Яны па сваёй вартасьці не саступаюць далярам.

- Якія цікавыя грошы, - кажа гішпанка. - Я такіх ніколі ня бачыла.

Я выбраў і даў ёй адну ўкраінскую грыўну.

- Ах, як я рада, - казала яна. І схапіла мяне ў такія гарачыя абоймы, на якія можа толькі гішпанка, што запамятаў усё: і хор Кошыця, і Украіну, і Барселону, і ўсё на сьвеце.

Так прайшла дзіўная ноч у Барселоне, за адну ўкраінскую грыўну! - Апавядальшчык зарагатаў.

- Лоўка, - усе засьмяяліся.

- А яна не шукала цябе потым? - запытаўся чыйсьці голас.

- Дзе там шукаць… Назаўтра паўднёвым цягніком мы выехалі з Барселоны…

Настала ціша.

- Падсып там у печку, - прамовіў пажылы, з доўгімі папоўскімі валасамі і з доўгай люлькай у зубах чалавек да сядзеўшага каля печкі апавядальшчыка. - А я вам раскажу, грамадзяне, - пачаў ён, выпусьціўшы з люлькі мора дыму, - больш цікавае здарэньне. Было гэта падчас грамадзянскай вайны на Украіне. Я служыў тады ў арміі Пятлюры, насіў чуб-осэлэдэц, які можна было закласьці за вуха, і змагаўся з бальшавікамі. Вось неяк ранкам пайшлі мы ў разьведку. Яшчэ ўсход толькі пачынаў ружавець, і над балотам падымаўся туман, калі мы падышлі да невялікага разьезду. Чуем у кустах крыху ў баку ад чыгункі - галасы… Шэпчуцца… Мы абкружылі гэтае мейсца і раптам крыкнулі:

- Стой! Здавайся!

Нешта піснула, і з травы паднялося трое прыгожых жанчын з паднятымі рукамі. Мы ледзь не прыселі ад зьдзіўленьня. Вось якіх курат злавілі. Выходжу я наперад, камандую:

- Зараз за намі ў штаб! Шпіёнкі вы.

Аказваецца, яны не шпіёнкі. Яны артысткі, займаліся сьпекуляцыяй. Узялі па торбе белай мукі сабе на хлеб, бо есьці няма чаго: саветы ёсьць, а есьці няма чаго. Ды вось наткнуліся на савецкі загараджальны атрад. Каб уцячы, рашылі перайсьці да нас з усімі торбамі мукі… Думалі, мы людзі інтэлігентныя, не дазволім сабе зьдзеку над імі. Але, калі яны пабачылі нас, дык задрыжэлі, як асінавыя лісты. Напэўна, мы настрашылі сваімі «осэлэдцамі». Прывялі іх у штаб. Чорт іх ведае: можа, сапраўды шпіёнкі якія-небудзь. Мы нават не маглі паверыць, што гэта жанчыны. Хто ведае, можа гэта перапранутыя мужчыны? Загадалі ім зараз распрануцца. Дрыжачы ад страху і сораму, яны распрануліся, і стаялі перад намі, як пакорныя авечкі… Зрабілі допыт. Усё аказалася ў парадку. Мы ім паверылі. Начальнік, кончыўшы дапрос, усьміхнуўся і сказаў:

- Ну, хлопцы, думаю, што на допыце вы пакажаце сябе інтэлігентнымі ў адношаньні гэтых трох дам. Іх трое - і вас трое. Выбірайце сабе любую.

З гэтымі словамі ён выйшаў з пакою… Засталіся мы адны, пераглядаемся, сьмяемся на свае ахвяры… Што ж рабіць з імі? Вазіць іх з сабой? Не такі час, але наогул у нас жанчын няма… Бог ведае, калі мы іх бачылі. Стаім і глядзім, выбіраем. Нарэшце, выбралі. Мне трапілася нейкая сьпявачка. Артыстка! Жыцьцё сваё ня меў артыстак, нават ня бачыў, а тут на табе - шчасьце прываліла… Ну, вось і паспрабаваў я.

Апавядальшчык замаўчаў і пачаў цягнуць раз за разам даўгую люльку.

- А далей што было? - нецярпліва запытаў чысты голас.

- Далей пайшло ўсё добра, яна мне на памяць дала залаты гадзіньнік, яна сьпявала ў маіх абоймах, як птушка ў абоймах кошкі, рамансы аб каханьні. Гэта была, напэўна, яе лебядзіная песьня, бо назаўтра зраньня…

Ён замаўчаў і пачаў падкладваць вугальля. Вугаль успыхнуў і ў чырвонай печы загуло.

- Што назаўтра зраньня? - запытала некалькі чалавек.

- Назаўтра мы адступілі ад гэтага мейсца.

- А яна? - запытаў Серада з кута. Кінуўшы гуляць, ён прыслухваўся да размовы. - Ты яе забіў?

- Яе? - неахвотна перапытаў апавядальшчык, выбіваючы люльку. - Не… Я на разьвітаньне толькі перацягнуў яе пару раз… Але яе, здаецца, потым расстралялі.

Усе замаўчалі. Тугоўскі глядзеў на сядзеўшых у пакоі людзей і вушам сваім ня верыў. Куды ён трапіў? Гэта вертэп нейкі, а не студэнцкі інтэрнат. І чаму ён раней так ідэальна глядзеў на людзей?! Хоць і ў іх трэба знаходзіць што-небудзь людскага.

Серада паглядзеў на Тугоўскага і ўсьміхнуўся. Ён парушыў нарэшце цішу:

- Слухай і вучыся!

- Гэтыя універсітэты не для мяне, - адказаў Тугоўскі, пераварочваючыся на пасьцелі сьпіной да Серады… Серада не стрымаўся:

- Ну скажы, Тугоўскі, што б ты рабіў, каб у цябе была дзяўчына? Ты, напэўна, ня ведаў бы, што рабіць?

Усе засьмяяліся. Гэтага сьмеху, напэўна, толькі і хацеў Серада. Ён пачаў сьмяяцца на ўвесь пакой. Тугоўскі маўчаў. Праз нейкі час сьмех заціх, і ўсе зноў прыняліся за апавяданьні. Тугоўскі заплюшчыў вочы, стараючыся ня слухаць… Ува ўсіх размовах фігурамі былі жанчыны… І тут ён ня меў спакою ад жанчын, і тут толькі гутарылі аб іх. Але як брыдка, як нізка ставілі тут жанчыну, якую нявольніцу сваёй похаці рабілі яны з яе. Проста жахліва! Як далёкі ён ад таго, што ведалі гэтыя людзі з усіх краёў і ўсіх частак сьвету. Як лоўка цанілі яны жанчын розных рас - і чорных, і белых, і жоўтых, і каштанавых - быццам разглядаючы калекцыю розных матылёў…

Тугоўскі ляжаў, а ў яго вушы ляцелі словы пра жанчын. Ён хацеў выкінуць усе думкі аб жанчынах. І чым грубей маляваўся інтэрнацкімі жыхарамі вобраз жанчын, тым мілей яна яму, тым яскравей выплываў сярод вобразаў жанчын розных рас і народаў вобраз Вярхоўскай! Дзе ж тут пасьля гэтага вучыцца! Яго, напэўна, наўмысьля перасадзілі ў інтэрнат, каб ня мог здаць экзамены, і каб яго выкінулі са стыпендыі гэтай вясной! Вучыцца можна было толькі ўночы, вечарам інтэрнат пусьцеў, усе выпраўляліся шукаць шчасьця ў начную Прагу. Адны йшлі на рандкі, напудраныя і напарфумленыя ў рукавічках на шырокай рабочай руцэ, другія садзіліся за столік рулеткі ці картаў. Інтэрнат пусьцеў. Але якая навука была ўночы? Тугоўскі з жахам думаў аб гэтым і ляжаў нерухома на пасьцелі з заплюшчанымі вачыма. Калі ён расплюшчыў вочы, у інтэрнаце было напалову цёмна, вісячая лямпа слаба асьвятляла вялікі пакой. Пад лямпай каля велізарнага столу стаяў апрануты Серада і пудрыўся.

- Ну, Тугоўскі, - засьмяяўся ён, калі пабачыў, што той глядзіць на яго, - уставай, пойдзем на рандку.

- Можаш сабе ісьці, куды хочаш, - буркнуў Тугоўскі, не жадаючы з ім і размаўляць.

- Эх ты, сонька Тугоўскі, ты зусім нічога ня цяміш адносна жанчын… Яны б цябе засьмяялі і вадзілі вось так: - Пры гэтых словах узяў сябе за нос, пачаў вадзіць ува ўсе бакі па пакоі.

- Выходзь хутчэй, конскі партрэт, - злобна сказаў Тугоўскі. Ён ужо ня мог больш цярпець гэтага сьпевака і карцёжніка, які прыставаў да яго і кусаўся, як муха. Яшчэ б хвіля - і Тугоўскі гатоў быў кінуцца на яго з палкай.

- Брава, брава! - закрычаў астральны чалавек з-пад кучы сваіх коўдраў… - Лоўка вы яго назвалі: «Конскі партрэт». Сапраўды, у яго вочы вялікія, як у каня.

- Ты, зачыні коўдрай свой астральны дух, - сьмеючыся, глядзеў на яго Серада. І, сьмеючыся, паставіўшы люстэрка, як ні ў чым не было, выйшаў напудраны з пакою.

- А, добры вечар, грамадзянін Тугоўскі, - казаў астральны чалавек, працягваючы яму рукі, калі яны засталіся адны зноў. - І вы тут апынуліся сярод нас. - Ну як жывяцё? Даўно мы ня бачыліся.

- А ведаеце, - усьміхнуўся Тугоўскі, - пацьвярджаецца тэорыя роджаных пад Сатурнам…

- Гэта нічога, - казаў сур'ёзна тонам прарока астральны чалавек, - мы толькі павінны прызнаць, што над намі ёсьць вышэйшая сіла, якая кіруе намі. Мы павінны ведаць свае недахопы, свае слабасьці характару, але мы сваімі ўласнымі намаганьнямі павінны імкнуцца зьнішчыць іх… Калі ведаеш наперад, дзе павалішся, тады лягчэй можна аберагчы сябе і падаслаць салому, праўда?

-А ўсё ж такі гняце мяне псіхалогія. Я больш не магу глядзець на будучыню з верай, калі я радзіўся пад Сатурнам…

- Вось ад гэтага я хачу вас папярэдзіць. Гэта было б зусім неправідловае разуменьне астралогіі, як навукі, калі б вы, ведаючы, што нарадзіліся пад Сатурнам, апусьцілі рукі. Зусім не… Нам трэба больш змагацца, трэба быць больш упартымі, калі мы ведаем, што на нашай дарозе не растуць ружы, а шыпы, і пападаюцца правалы велізарныя. Але кінем філасофію. Скажу вам я па-сяброўску: канчайце універсітэт… Атрымлівайце хутчэй дыплом, бо інакш вас затруць у жыцьці такія людзі, як Серада ці Загорскі. Мая справа, зразумела, у баку, але я не магу глядзець спакойна на вашыя хваляваньні, няпэўнасьць. Вы сталі нейкім змучаным, хворым, пажоўклым, быццам у вас пачаўся працэс сухотаў… Вы кашляеце? Не?

Тугоўскі адмоўна пахітаў галавой…

- Не?.. Тады добра… Мне самому стала непрыемна, што я вам адкрыў ісьціну, а вы так блізка прынялі яе да сэрца, што зараз хварэеце за яе. Не рабіце гэтага… Больш веры ў сябе… Вы геніяльны чалавек, Тугоўскі! Так, ня сьмейцеся! Вы яшчэ, можна сказаць, як дзіцё. І дзеля гэтага было б злачынствам, каб вы, чысты, ідэальны чалавек, не сапсуты жыцьцём, былі б зацёртыя такімі эмігрантамі, як тыя, што жывуць у нашым інтэрнаце. Адзіная зброя проціў іх - гэта дыплом. Змагайцеся зараз за дыплом. Усімі сіламі за дыплом інжынера ці доктара… Інакш вас заўтра ў жыцьцё ня пусьціць дурань з дыпломам… Дыпламаваны дурань. Разумееце вы гэта, так ці не?

- Выбачайце, - пачаў Тугоўскі, - я вучуся для навукі, а не для дыплому…

- Ах, як вы мяне не разумееце, мілы чалавек, - заварушыўся астролаг на коўдрах… - Справа ня ў выразах, мы не гімнасты з вамі, каб спрачацца з-за словаў… Усё роўна, як вы там будзеце вучыцца: для навукі ці не, але вам патрэбны дыплом. Паверце мне, астральнаму чалавеку з дагарэўшым жыцьцём. Я не казаў бы вам усяго, каб ня стаў сам перад варотамі могілак, перад канцом майго стракатага й бескарыснага жыцьця. Цяпер, калі нікога няма ў інтэрнаце, я скажу вам: у мяне сухоты ў апошняй стадыі. Кожны дзень я выплёўваю чырвоныя кавалачкі крыві, кожны дзень я выхаркваю жыцьцё… Паслухайце, якія ржавыя петлі скрыпяць у маіх грудзёх. Хутка, хутка ад мяне застанецца адно астральнае цела… Але ж былі часы, калі я не валяўся так пад коўдрамі, як зараз. Вы ня думайце, я студэнт апошняга курсу юрыдычнага факультэту, я быў афіцэр аўстрыйскай арміі. Я жыву і лічуся студэнтам… Але што зробіш. Я атрымаю свой дыплом тады, калі буду ляжаць у магіле… Як прыгожа, праўда? Мне пакладуць мой дыплом доктара юрыдычных навук заместа вянка на магілу. - Ён памаўчаў крыху, зноў прадоўжыў: - Дык вось усё гэта кажу я вам для таго, аб вы зразумелі, што я зусім не зацікаўлены ў вас: так, мне ўсё роўна, ці будзеце вы веруючым будыстам і астролагам, ці будзеце веруючым інакш, або зусім бязьверуючым. Абсалютна не зацікаўлены я ў тым, будзе ў вас дыплом ці не. Але я хачу вам даць параду… Даць параду, таму што як старэйшы і бачыўшы жыцьцё, па-другое, як чалавек, катораму час гніць. Жывіце, красуйцеся, гуляйце й расьціце, мілы чалавек Тугоўскі. Гляджу я на вас і дзіўлюся: колькі ў вас яшчэ маладосьці, сілы, энергіі, якія вы проста не пускаеце ў справу. Кіньце ўсе гэтыя сілы на заваяваньне дыплому!

Тугоўскі маўчаў. Ён толькі ўздыхнуў, калі астральны чалавек скончыў сваю доўгую прамову.

- А вы, можа, кахаеце? - запытаў ціха астральны чалавек. - Выбачайце за нясьціпласьць.

- Прызнацца шчыра, - усьміхнуўся Тугоўскі - кахаю…

- Кіньце, мілы чалавек, кіньце. Кахаць вы будзеце тады, калі ў вас будзе дыплом, - праўда. Падумайце самі, каго вы зараз можаце кахаць. У самога, кажуць, ні кала ні двара… Самі яшчэ дзіцё… Каго тут кахаць? Ды не, кіньце, проста адкладзіце гэтую справу на задні двор. Цяпер займайцеся больш паважнымі справамі. Будзе ў вас дыплом, будзе ахвота да гэтага дабра, а жанчын знойдзеце, колькі захочаце…

Тут ён закашляўся, зноў схаваўся пад свае коўдры. Тугоўскі задумаўся над яго словамі й выйшаў з пакою.

ІІІ.

Усё ж такі шмат правідловага казаў астральны чалавек! Дыплом! Гэта маяк у цемры яго жыцьця! Ня раз, можа, у бурную ноч жыцьця, калі ён будзе гінуць і кідаць у сьвет крык «Ратуйце!», гэты дыплом пашле яму сьвятло ратунку! Без дыплому яго «затруць у жыцьці», як казаў астральны чалавек. Трэба запраўды кінуць на час каханьне і Вярхоўскую. Адно павінна стаяць перад ім зараз - гэта дыплом.

Ён пачаў акуратна хадзіць на лекцыі. Кожны ранак, калі яшчэ інтэрнат спаў і ў пакоях было цёмна, ён уставаў, мыўся, апранаўся і выходзіў на вуліцу. Прага ўжо шумела. Працоўная Прага ўставала вельмі рана. Па вуліцах валіла шумная армія чыноўнікаў, работнікаў і вайсковых. Дзе-нідзе трапляўся прафесар. Чэшскія прафесары, напэўна, устаюць раней за ўсіх прафесараў і нідзе не пачынаюць так рана лекцыі, як у Чэхіі.

У сем гадзінаў зімой першая лекцыя чытаецца яшчэ пры электрычным асьвятленьні. Тугоўскі хадзіў на яе акуратна, з сістэматычнасьцю зьяўляўшагася на раньняе набажэнства, але з кожным днём усё больш адчуваў расчараваньне. Прафесары не давалі яму таго, што ён ад іх чакаў. Асабліва не падабаўся яму адзін прафесар народнай гаспадаркі, або палітычнай эканоміі. Ён увесь блішчэў: блішчэлі яго залатыя зубы, блішчэў новенькі касьцюм, блішчэла залатая брошка ў гальштуку, блішчэлі лакіркі, блішчэла залатое пяро ў вечнай асадцы, блішчэлі яго жоўтыя рукавічкі, калі ён выходзіў на вуліцу. Гэта быў прафесар, якога ён бачыў на вуліцы ў Празе, які ўвесь час жыў у Парыжы й Жэневе, як сябра нейкага Міжнароднага Бюро Працы пры Лізе Нацыяў. У час яго адсутнасьці лекцыі чытаў яго асістэнт, з тварам круглым, як месяц у паўнату - тыповы лавачнік гастранамічнага магазіну. Лекцыі прафесара вельмі цаніліся, й на іх было вельмі цяжка трапіць, бо прыходзілі студэнты з усіх факультэтаў, а часамі й прыватная публіка. Адзін раз ён пачуў гэтага залатазубага прафесара. Ён прыйшоў рана, ведаючы, што будзе прафесар. Высокі дом глядзеў на яго сваімі велізарнымі каменнымі глыбамі сьценаў як сімвал вечнасьці тэй навукі, якая папалася ў яго абоймах. Шырокія маршыроўкі з калонамі ў прыгожым архітэктурным стылю, які ён яшчэ ня мог нават пазнаць - ня то сафійскі, ня то карынпскі з нейкімі моднымі дадаткамі лісткоў і завіткоў, прывялі яго ў шумную прасторную аўдыторыю. Прафесара яшчэ не было. Студэнты, як вучні, шумелі, сьмяяліся, жартавалі, хадзілі ўзад і ўперад, нават пералазілі парты. Больш усяго бестурботнымі й лёгкадумнымі здаваліся чэхі. У параўнаньні з задуменнымі сур'ёзнымі эмігрантамі яны выглядалі проста дзецьмі. Беларусы з чырвонымі вясковымі тварамі, маладыя й вясёлыя, глядзелі на ўсё адкрытымі ратамі, як вясковыя бабы на дзіва. Яны ўсё прыймалі радасна, бяз задніх думак, яшчэ ні ў чым не разачараваныя, як дзеці, якія спакойна глядзяць на агонь і ня ведаюць, што гэты агонь іх апаліць. Тугоўскі падумаў: «Як добра быць такім радасным, незадумным чалавекам, прыймаючы сьвет такім, якім ён ёсьць». Ён быў іншым. Жыцьцё прайшло па яго душы цяжкім плугам, пакінуўшы барозны. Яму заўсёды давалі на выгляд больш гадоў, чым ён іх меў. Цяпер ён чуў, што стаў яшчэ больш старым, маладым гадамі, але старым душой. Жыцьцё ў Празе пакінула ў ім не адну баразну мукі й здавалася толькі пакутай.

Тугоўскі спыніўся і агледзеў аўдыторыю. Беларусы махалі яму рукой, даючы знак, што яны маюць для яго мейсца на партах. Высокі Бурак, махаючы сваімі вялікімі працоўнымі рукамі, крычаў на ўсю аўдыторыю. Тугоўскі неахвотна пайшоў на заклік да сваіх землякоў і зараз жа наваліўся на Бурака:

- Ты чаго крычаў, як быццам на полі пры моцным ветры… Памятай, што ты не на вёсцы.

У гэты час увайшоў прафесар. Настала магільная ціша. Усе замёрлі й зарыпелі пёрамі па паперы. З самых першых слоў прафесара Тугоўскі пачаў яго ненавідзець. Прафесар абараняў капіталізм, лаючы марксізм. Ён злосна высьмейваў сацыялістаў, паказваючы пры гэтым поўны рот залатых зубоў.

- Больш за 30 гадоў, - казаў ён, - я вывяраў марксізм. На працягу гэтага перыяду параўнаньняў, пасьля доўгіх навуковых досьледаў зрабіў выснову. У сьвеце пануе асоба-адзінка і эканамічныя інтарэсы гэтай адзінкі. Імкненьні да эканамічнага росквіту адзінкі не пярэчаць грамадскім інтарэсам, наадварот, яна іх толькі разьвівае. Возьмем які-небудзь прыклад, з якога вам стане ясьней мая думка. Возьмем, напрыклад, якога-небудзь півавара. У Пільзэне жыве чалавек, маючы невялікі завод з дрэннымі старымі машынамі. Піва выходзіць горш, чым з іншых заводаў, праца дрэнна аплочваецца. Ён хоча выратаваць сваё прадпрыемства, ён хоча атрымаць больш зыску. І вось ён завозіць новыя машыны, ён прывозіць новых інжынераў, ён павялічвае завод. Ён хоча павялічыць свой зыск. Але для гэтага ён павялічвае якасьць піва. Машыны павялічваюць яму колькасьць яго, а павялічваючы колькасьць, ён павялічвае якасьць піва, магчымасьць выпускаць яго таньней. Такім чынам, што ж сталася… Негатыўнае, чыста эгаістычнае імненьне півавара атрымаць як мага зыску прымусіла яго зрабіць шмат дадатных крокаў павялічыць якасьць піва, паменшыць яго цану, павялічыць плату рабочых. Значыць, яго эгаістычнае імкненьне для нажывы мела зусім дадатнае грамадскае значэньне! Дык вось, вы бачыце, што імкненьне адной асобы разбагацець - зьяўляецца карысным для ўсяго грамадства!..

Тугоўскі задумаўся: ці праўду кажа гэты залатазубы прафесар? Ён успамінае, што калісьці ў Харкаве, калі ён быў яшчэ рэалістам, у аддзеле прапаганды дзянікінскай арміі расейскі эканаміст прафесар Лявіцкі даказваў гэтую самую думку. Як дзіўна аднадумныя гэтыя два прафесары, аб існаваньні адзін аднаго, напэўна, нават ня ведаючыя. Вось што значыць буржуазная навука. Гэты прафесар кладзе ідэйны фундамент усёй чэшскай тэхнікі! Так думае, напэўна, прафесар фізікі й хіміі, матэматыкі й астралогіі: так думаюць яны ўсе, выхаванцы маладога пакаленьня. Так пачынае думаць пакрыху й кожны студэнт, апраўдваючы ўсю існуючую сістэму эканамічнага панаваньня адзінак.

Значыць, эканамічнае рабства - у прынцып! Правідлова сказаў нейкі мудрэц: «Рабства на сьвеце не зьнікае, мяняюцца толькі яго формы». Ён, Тугоўскі, згодны з гэтым… Але каб людзі гэтае рабства ўзводзілі ў прынцып, каб яны яго ўзводзілі ў права, у закон, нейкі час будзе «сацыяльнае» пытаньне. Значыць, няхай будуць вечна багатыя і бедныя, адны півавары й капіталісты ледзь носяць свае адкармлёныя тушы, а на рагу вуліцы няхай стаяць убогія й галодныя. Няхай, значыць, вечна будуць войны, бо адзінкі хочуць багацець, хочуць рынкаў для збыту тавараў, а дзяржавы стаяць на варце іх інтарэсаў… Міністры і ўрады таксама нічым не адрозьніваюцца ад людзей, жадаючы разбагацець. Значыць, няхай будуць калекі й убогія, няхай будуць сіроты й удовы, няхай льюцца сьлёзы й кроў па ўсім абшары зямлі. І гэтыя крывавыя прыкупы як апошняе слова навукі прыпадносіць прафесар моладзі. Гэтую атруту ўлівае ён у сэрца яе аўтарытэтам свайго слова й свайго палажэньня. Так прывучае ён думаць усіх прысутных у гэтай аўдыторыі, тое ж ён прымусіць адказваць студэнтаў на экзамене. Так панясуць беларусы-студэнты яго думкі ў сваю лапцюжную Беларусь.

Ён глянуў на сваіх землякоў. Яны запісвалі кожнае слова прафесара, як фанограф запісвае гукі, ніколькі не задумваючыся над іх зьместам. Яны не маглі ці не хацелі глыбей спыніцца над тымі словамі, якія патокам ліліся ў іх маладыя сялянскія мазгі атрутай. Можа быць, яны былі згодны з прафесарам? Нядарма казалі пра аднаго студэнта з Прагі, які, заехаўшы да бацькі-селяніна, ня мог апрануць кажуха.

«Сьмярдзіць», - казаў ён сярдзіта.

Гэты студэнт - правобраз тых, якія вернуцца пасьля яго на Бацькаўшчыну. «Бедная Беларусь, - падумаў Тугоўскі, - калі яна мае такіх сыноў».

Тугоўскі наўмысьля шапнуў сядзеўшаму каля яго Бураку:

-А як ты думаеш, ён праўду кажа?

Той зьдзіўлена падняў на яго вочы й сярдзіта агрызнуўся:

- Не перашкаджай!

Тугоўскі замоўк. Ён глядзеў на ненавіснага залатазубага прафесара, і яму хацелася пусьціць з свайго мейсца на кафедру кнігай проста ў яго зубы. Ён ня мог сядзець і хацеў пакінуць аўдыторыю ў знак пратэсту. Але не адважыўся стукаць дзьвярыма. Ён сядзеў і думаў: для каго ж гэта тэхніка? Як вучыцца ў інстытуце сыну работніка і селяніна? Ён з палёгкай уздыхнуў толькі тады, калі нарэшце зноў загаманілі, і прафесара ня стала ў пакоі.

ІV.

Сумна йшоў з лекцыі ў свой інтэрнат Тугоўскі. Сьнег абсыпаў яго, сьнег кружыўся перад ім, як думкі, бясьсільна разьбіваўся аб каменьні вуліц. Што цяпер будзе з дыпломам? Пасьля гэтай лекцыі ён адчуў, што ня можа больш хадзіць у Політэхнічны інстытут. Яму чамусьці здавалася, што ўсё, што прыпадносіцца ў інстытуце, - мана і махлярства, прыкрытыя вуалем навукі. Як жа ён зможа вучыць тое, чаму ён сам ня верыць, і як ён пойдзе на экзамен да гэтага залатазубага прафесара, якога ён ненавідзіць усёй сваёй душой? Што ён будзе адказваць яму? Тое, што казаў прафесар, - проста зазубрыўшы адказы, як папугай? Не, ён гэтага ня мог бы зрабіць. Ён ня пойдзе супраць голасу свайго ўласнага сумленьня…

Перш за ўсё трэба заставацца чэсным з самім сабой. Тады спрачацца з прафесарам, даказваць яму, што ён памыляецца? Але… Ён яшчэ досыць слабы, можа быць, пасьля такой дыскусіі прафесар выправіў бы яго з кабінету як за незадавальняючы адказ… Значыць, так ці інакш, выхаду няма. Ён трапіў у нейкае зачараванае кола, з якога ня выбрацца. Што ж будзе тады з дыпломам? Наогул, што будзе тады з яго навукай, з яго ахвярамі на доўгім шляху? Ці ж у імя таго, каб ён кінуў універсітэт, працавала яго матка ў пральні і мыла чырвонаармейскую бялізну, ці ў ім гэтага трэба было канчаць гімназію? Кінуць дабравольна універсітэт - гэта ж было б самагубства, над якім сьмяяліся б усе сябры! Але, з другога боку, як у ім вучыцца, калі чуеш, што ён створаны для панаваньня нейкіх асобаў над народам, над сялянамі і работнікамі, што ён толькі зьдзекуецца з дзяцей гэтых сялянаў і работнікаў. Тугоўскі ня мог разблытаць гэтага вузла. Чым больш ён думаў, тым больш гэты вузел зацягваўся. Хто мог бы яму дапамагчы? А што, калі ён жорстка памыляецца, калі праў залатазубы прафесар? Урэшце рэшт кожны чалавек хоча быць багатым. Нават узяць самага маленькага, нікчэмнага чалавека і запытаць, ці хоча ён быць багатым, напэўна, ён зьдзівіцца й скажа: «Што за пытаньне?.. Вядома, хачу».

Кожны хоча быць багатым, але ня кожны можа. Дык чаму ж нападаць на тых, якія могуць сабе нажыць багацьце, чаму нападаць на іх за тое, што ў іх ёсьць збольшасьці й розум, калі ў іншых гэтага няма. Недарма ён калісьці ў сваёй « споведзі самагубцы» параўноўваў людзей з птушкамі… Можа быць, гэтыя багатыя людзі й ёсьць тыя, каму прырода дала крыльлі лятаць пад небам. Дык ці павінны мы дабіваць іх за гэта?

Ён ішоў па занесеных сьнегам дарогах міма прыгожых, толькі што пабудаваных утульных вілаў. Так хацелася б у гэту студзёную пару забрацца ў адну з такіх вілаў, разьсесьціся каля каміну, слухаць трэск агню й марыць, падняцца ў паэтычныя далі, пад шум буры, што ломіцца ў вакно. І што было б, калі б яму сказалі: «Вось вы, грамадзянін Тугоўскі, сацыяліст. Добра… Мы даём во гэтую вілу ў поўную ўласнасьць. Жывіце ў ёй, колькі хочаце - перадавайце яе, каму хочаце, у спадчыну. Заводзьце пры віле сад, аб'ядайцеся яблыкамі і сьлівамі, таўсьцейце. А мы паглядзім, што стане з вашымі сацыялістычнымі поглядамі». І што сталася б? Нейкі ўнутраны насьмешлівы голас казаў: «Зразумела, ты адмовіўся б ад вілы. Праз пару гадоў ты сам лаяў бы сацыялістаў. Значыць, усё людзі роўныя па сваім складзе. Чалавечае ёсьць заўсёды чалавечае. І ў рэшце рэшт усё зводзіцца да аднаго агульнага назоўніка: кавалка хлеба. Значыць, тады прафесар правы. Не, ня можа быць. Тугоўскі ня мог дапусьціць, адчуваў нутром, ня розумам, а сэрцам, што ўсё ж трэба нешта дабавіць да яго, унесьці нейкую папраўку. Але якую, ён ня ведаў. З кім бы пагутарыць? з сябрамі? Ён успомніў пра Вярхоўскую. Прыгожы вобраз прымусіў яго на хвіліну радасна ўсьміхнуцца. Толькі дзе спаткаць яе? У Студэнцкім доме яе не відаць, дык ён і сам рэдка туды заглядвае. Усё ж давядзецца яе пабачыць, пагутарыць з ёй. Яна філасофка і шмат можа яму дапамагчы ў разьвязваньні таго вузла, які так непрыемна завязаўся… Ён зноў пачаў думаць пра універсітэт. Хто ведае, можа быць, расквітацца з ім, кінуць, на Бацькаўшчыну падацца… А можа быць, чым жыцьцё не жартуе, можа быць, яму засьмяецца яшчэ каханьне… Калі б магло стацца, што Вярхоўская йшла б з ім за руку, як жонка, ён мог бы сказаць, што недарма прыехаў у Прагу!

Пры гэтай думцы ён нават весялей зачасьціў па скрыпучым сьнезе. Калі ён увайшоў у інтэрнат, яго сустрэлі напоўненае дымам папярос паветра, гоман, сьмех, гукі мандаліны. Страката касьцюмаў, мовы, людскіх твараў на гэты раз яму здаліся асабліва цікавымі. Ува ўсіх кутах чуліся гутаркі аб жанчынах. Але самае цікавае было тое, што на пасьцелі сядзеў Кірыла і граў на мандаліне. Побач яго сядзеў Серада, каля пасьцелі стаяла кучка слухачоў.

- Якім чынам ты тут апынуўся? - зьдзівіўся Тугоўскі.

- У госьці прыйшоў, даражэнькі, частуй хутчэй. Я чакаю цябе з паўдня…

- Што ж цябе прыгнала так да мяне? Напэўна, справа. Так ты ніколі дабравольна не зайшоў бы.

- Чаму? Захацелася цябе проста паглядзець… А потым, і правідлова - справа ёсьць… Вось, грамадзяне ўкраінцы, - пачаў ён голасна, - у гэтую нядзелю беларусы наладжваюць вечарыну… У «Чэшска-Рускай Едноце». Вельмі просім вас усіх зьявіцца і падтрымаць сваёй прысутнасьцю.

- А што там будзе? - запытаў Серада.

- Выступае квартэт чэскай філармоніі, будуць сьпевы беларускага хору, сольныя нумары, дэкламацыя беларускіх вершаў. Студэнт Тамашэвіч будзе іграць на дудзе. Бачылі калі-небудзь беларускую дуду, грамадзяне?

- Што гэта за дзіва? - сьмяяліся ўкраінцы…

- Вось пабачыце… Прыходзьце… Ну а цяпер пойдзем крыху пагутарым, - сказаў «айцец» Кірыла, устаючы й перадаючы мандаліну Серадзе. Яны выйшлі ў доўгі калідор інтэрнату й пачалі хадзіць з кута ў кут.

- Ну шмат навінаў табе прывёз, - казаў Кірыла, - па-першае, ты, напэўна, ужо ведаеш, што Загорскі зрабіў сваю бліскучую кар'еру і закахаўся ў багатую чэшку. Цяпер ён зьяўляецца ў Студэнцкі дом толькі ў возуўцы…

- Я гэта чуў, - зазначыў пахмурна Тугоўскі.

- Дык вось цяпер Вярхоўская засталася без жаніха, - засьмяяўся ён. - Ну а як у цябе справа з каханьнем? Студэнты сьмяюцца, што ты закахаўся ў Вярхоўскую, нават яна сама зазначае, што вельмі любіць гутарыць з табой. Ні з кім ёй няма такой прыемнасьці гутарыць, як з табой. Хе-хе-хе!

- Ты што? - паглядзеў на яго пільна зварушаны і ўсьцешаны Тугоўскі. - Ня можа быць!

- Правідлова!.. Толькі я хачу запытаць цябе: ты сур'ёзна кахаў яе?..

- Я? Як сказаць, - засаромеўся і пачырванеў Тугоўскі…

- Кінь, браце, - сур'ёзна прамовіў, сплёўваючы на падлогу, «айцец» Кірыла, - нічога з твайго каханьня ня будзе… Яна - інтэлігентка. Дачка папа…

- Дачка папа? - ледзь ня ўскрыкнуў Тугоўскі… - Дазволь, я нічога не разумею: як жа яна, сацыялістка, пры гэтым зьяўляецца яшчэ сябрам прэзідыума - і паступовага!

- Сацыялісты? Правадыры народу - брахуны, - пачаў лаяцца Кірыла, - ідуць у народ, нясуць яму кніжачкі. У кніжачках - пра свабоду. Дзеля чаго? Дзеля таго, каб потым сядзець на шыі гэтага народу… «Прыхільнікі народу - дабрадзеі пакрыўджаных працоўных мас»… Толькі паслухаць іх, як яны гавораць у сваіх прадвыбарчых прамовах, як яны стараюцца атуманіць народныя мазгі - і ўсё толькі для таго, каб потым стаць дэпутатамі. Дзе ж праўда пасьля гэтага?

- «Айцец» Кірыла, ты - анархіст. Ты нічога не прызнаеш - у табе жыве нейкая брутаўская жылка…

- Хто б я там ня быў - гэта ўсё роўна. Толькі гэта маё перакананьне… Усе гэтыя - Тамашэвіч, Вярхоўская, Загорскі - ягадкі аднаго поля - інтэлігенты. Жывуць для народу! Падумаеш, якія прарокі… Ведаем… - Пільна паглядзеў на Тугоўскага: - Калі на вечарыне ў маёй кватэры Тамашэвіч гутарыў аб ластаўках культуры, якія палятуць на Беларусь, я не хацеў спрачацца дзеля сьвята. Падумай толькі: яны панясуць культуру ў народ… Ды запытаць іх, ці ведаюць яны гэты народ, ці жылі яны хоць раз яго жыцьцём, у яго брудных хатах, ці зрасьліся яны з ім, як дрэва зрастаецца каранямі з грунтам? Не, браце, тысячы разоў не. Ня гэтым Тамашэвічу і Вярхоўскай, ня гэтым інтэлігентам быць ластаўкамі. Грош ім цана… […]

- Чаму ты інтэлігентаў так ня церпіш? - зьдзівіўся Тугоўскі.

- Мне здаецца, ад іх усё няшчасьце на зямлі. Ты падумай: капіталістаў на ўсім сьвеце, можа быць, набярэцца дзясятак, ня болей. Іх бы лёгка было зьнішчыць, дык яны не маглі б шкоды такой вялікай даць, каб ня гэтая мільённая армія інтэлігентаў, гэтых служак капіталізму. Яны прызвычаіліся жыць у лепшых умовах, чым іншыя, яны крычаць аб камфорце, яны тварылі буржуазную культуру. Яны, гэтыя інтэлігенты, я перакананы, абселі каля смачнага капіталістычнага пірага… І спрабуй зараз гэты пірог зьнішчыць, што стане з гэтай чорнай, тараканнай арміяй?

- «Айцец» Кірыла, - зьдзівіўся Тугоўскі такому парадоксу Кірылы, - мне здаецца, у цябе неправідловае разуменьне слова «інтэлігент». Спачатку трэба высьветліць, каго ты так называеш.

- Ай, мне ўжо ня хочацца спрачацца. Мы з табой столькі прагутарылі на палітычныя тэмы, аж вусны перасохлі. Пойдзем у пакой.

- Інтэлігент, - казаў ён, уваходзячы ў інтэрнат, - па-мойму, той чалавек, які прадае сваю ўмысловую працу.

Яны разам увайшлі ў шумны цёплы пакой. Сьпевы, сьмех, лаянкі зноў агарнулі іх і прымусілі забыць аб усёй размове. Каля пасьцелі астральнага чалавека стаяла некалькі чалавек, якім ён глядзеў на руку.

- Астролаг, - шапнуў на вуха Кірылу Тугоўскі. Кірыла падышоў і скептычна пачаў усьміхацца… Астральны чалавек заўважыў гэта й павярнуўся да яго:

- Вы скептык… Але вы дарэмна ўсьміхаецеся. Я бачу на вашым твары ўвесь ваш лёс. Я ведаю ваш характар, хоць бачу вас першы раз. Хочаце, я пагадаю вам.

- Ну, ну, калі ласка, спрабуйце, - засьмяяўся Кірыла.

Астральны чалавек дастаў з-пад падушкі кніжачку, якую калісьці даваў Тугоўскаму, на вокладцы якой быў намаляваны Сатурн з кальцом, і пачаў шукаць, пад якой планетай ён радзіўся.

- Ведаеце што, - праз хвіліну падняў на Кірылу задумныя вочы астральны чалавек, - вы радзіліся пад Сатурнам!

- І я нарадзіўся пад Сатурнам! - засьмяяўся Кірыла. - Тугоўскі, чуеш?

- Так, так, як і грамадзянін Тугоўскі. Выходзіць, у вас аднолькавая доля з грамадзянінам Тугоўскім.

- Вось як… А што значыць наогул: нарадзіўся пад Сатурнам, як вы кажаце?

- Гэта значыць: мець у сабе такія рысы характару, якія з старых часоў людзі прыпісвалі гэтай планеце. У пэўныя часы, калі планета Сатурн знаходзіцца ў найвышэйшым пункце сваёй кульмінацыі, яна аказвае на нас свае ўплывы, як Месяц аказвае ўплывы на прыліў і адліў мора, і тады ў чалавека праяўляюцца вось гэтыя сатурнаўскія рысы характару… Што гэта за характар, я вам магу таксама сказаць. Людзі, якія нарадзіліся пад Сатурнам, звычайна не выносяць падуладнасьці, не пужаюцца думкі аб сабе грамады, але разам з тым баяцца быць сьмешнымі, недаверлівыя, працавітыя, любяць земляробства і навукі, ня любяць войны і жаўнераў…

- Вось гэта правідлова, - перабіў астролага Кірыла. - Я цярпець не магу ні вайны, ні жаўнераў…

- Пачакайце, слухайце далей…

- Людзі, якія нарадзіліся пад Сатурнам, абыякавыя да сям'і і дзяцей.

- Гэта неправідлова, - зазначыў Тугоўскі.

- Маўчы… Правідлова! - крыкнуў Кірыла. - Я цярпець не магу ні сям'і, ні дзяцей.. Мяшчанства, брат!

- Людзі, якія нарадзіліся пад Сатурнам, цікавыя да ўсяго і разам з тым сумныя. Меланхолія заўсёды кладзе на іх твар сваю пячатку. Гэтыя людзі таксама нічым незадаволеныя, ні адна партыя ня будзе ім да душы, ні адзін палітычны лад не задаволіць іх. Гэта вечна ўсім незадаволеныя, усё крытыкуючыя людзі, рэвалюцыянеры па духу!

- Брава! - закрычаў Тугоўскі. - Вось гэта правідлова. Бачыш, «айцец» Кірыла, як цябе разабралі па костачках! Ты вечны рэвалюцыянер. Што ты на гэта скажаш? Знамяніта ён гадае. Няма чаго казаць.

- Ну а цяпер, - прадоўжыў астральны чалавек, - дазвольце вашую левую руку, прыцісьніце вялікі палец да далоні.

Кірыла ня мог.

- Вось так, вось так, - паказваў астролаг. - Ну добра. - Ён пачаў пільна ўглядацца ў рысы на руцэ. - Вось што я вам скажу, - прарваў ён цішу. - Як вы сабе хочаце: верце ці ня верце, а вы доўга жыць ня будзеце. Лінія жыцьця вашая вельмі кароткая і паказвае, што вы будзеце хварэць. Вы памрэце ад цяжкой хранічнай хваробы, запэўніваю вас. Мне здаецца, я ўгадаю нават, ад якой хваробы… У вас хворыя лёгкія. Скажыце, вы кашляеце?

- Кашляю…

- І макрота ёсьць?

- Ёсьць.

- Правідлова. Значыць, угадаў… Паверце мне, старому сухотніку: я не хачу вас пужаць. Я не хачу вам пагоршыць настрой… Я бачу на вашым твары ўсьмешку, але вы носіце ў сваіх грудзях сум! Будзь я не астролаг, калі гэта ня так!

- Ну адносна хваробы, я думаю, вы памыліліся, - сплюнуў Кірыла. - Характар яшчэ азначылі туды-сюды.

- Ня думаю, каб я памыліўся… Ну добра… Я быў бы вельмі ўсьцешаны, каб памыліўся і каб уся навука астралогія і хірамантыя, разам узятыя, нічога ня значылі б.

Кірыла падзякаваў і выйшаў, таксама скептычна ўсьміхаючыся.

- А ўсё ж ткі лоўка ён гадае, - казаў Тугоўскі.

- Дурніца, - кінуў сярдзіта Кірыла, - так вось, значыць: у нядзелю прыходзь на вечарыну ў «Чэшска-Рускую Едноту». Тамашэвіч хоча зьдзівіць чэхаў. Паглядзім, што з гэтага будзе. Ён хоча зацягнуць на беларускі грунт аднаго расейца-прафесара, беларуса па паходжаньні, які возьме на сябе кіраваньне вечарам. Дэкламаваць будзе таксама Вярхоўская… Словам, прыходзь. - Ён разьвітаўся, паціснуў руку астральнаму чалавеку і выйшаў з інтэрнату…

V.

«Дачка папа, - думаў Тугоўскі, застаўшыся адзін пасьля адходу Кірылы. - Ну няўжо такое магчыма? Як жа пасьля гэтага растлумачыць яе сацыялістычныя перакананьні? Магчыма, нейкія вялікія рэвалюцыйныя падзеі мелі ўплыў на яе жыцьцё і вытвар яе сьветапогляду». І ён пачаў маляваць сабе гумарыстычны малюнак свайго каханьня да дачкі папа. Запраўды, як быў бы зьдзіўлены поп, каб яго дачка прывяла ў хату мужа - сына чорнаработніка, з якім яна ўзяла шлюб па правілах царквы… Магчыма, як сацыялісты, яны запісаліся б толькі ў шлюбным аддзеле пражскай мястовай управы.

Тугоўскі маляваў сабе малюнак за малюнкам свайго побыту ў доме Вярхоўскай і ўсё больш пачынаў разумець, што каханьне яго безнадзейнае, што кахаць дачку папа ён ня можа. Але, з другога боку, ён адчуваў, што каханьне ня так лёгка адкінуць, што Вярхоўская напоўніла ўсю яго істоту, усе яго думкі сваім прыгожым вобразам, што ён кахае яе незалежна ад таго, хто яна такая: дачка папа ці якога-небудзь чорта. Калі б толькі на яго каханьне яна адказала ўзаемнасьцю, калі б яна пакахала яго, тады ня страшны былі б лаянкі яе бацькі-папа ці якія-небудзь іншыя перашкоды на сьвеце... У яе каханьні засталася цяпер яго адзіная надзея. Што значыла для яго грамадская справа і ўсе справы яго як грамадскага дзеяча, калі ён быў нешчасьлівы, калі яму бракавала самага звычайнага маленькага асабістага шчасьця. У рэшце рэшт кожны чалавек жыве для самога сябе. Праўда, ён згодны з Кірылам, што ня ўсё толькі для самога сябе - трэба падумаць аб агульных справах, трэба думаць тады, калі палагоджана сваё асабістае. Пакуль чалавек чуе сябе нешчасьлівым, ніякія грамадскія справы не дадуць яму шчасьце. «Людзі на зямлі адны - вось бяда!» - казаў калісьці філосаф, і запраўды, нягледзячы ні на якія грамадскія арганізацыі, справы, хаўрусы, - у кожнага чалавека ёсьці куток свайго «я», цёмны куток, куды ніхто не заглядвае. Чым больш чалавек нешчасьлівы - тым больш ён адчувае адзіноту, тым больш ён бача, што грамадскія арганізацыі - пусты гук, простая фікцыя! Але ён ня хоча быць адзінокі, ён ня хоча быць нешчасьлівы. Ён усё ж ткі хоча мець асабістага шчасьця толькі ў такой меры, каб мець цьвёрды грунт для змаганьня за шчасьце ўсіх, за шчасьце цэлага народу. А гэтае жаданьне не такое ўжо вялікае, толькі б яго пакахала Вярхоўская. Яму здавалася: тады ён паверыў бы ў сваю вартасьць, тады быў бы шчасьлівы - і тады мог бы стаць сябрам «Грамады» Кірылы. Ён пачаў дзейна рыхтавацца. Яго лёс - там ён пабачыць ці можа кахаць Вярхоўская. Першы раз у сваім жыцьці Тугоўскі рашыў ужыць парфумаў. Але студэнцкія рэсурсы дазволілі яму купіць толькі маленькую бутэлечку самых дрэнных пахучых зёлак. Перад ад'ездам на вечарыну ён выліў усю бутэлечку на свой касьцюм, выпрасаваны ўласнай рукой, і, стаўшы нейкім дзівам - ад паху такога трэба было ўцякаць за вярсту, - ён выйшаў вясёлы з інтэрнату. Каб не спазьніцца, ускочыў у трамвай, адразу заліўшы яго сваім пахам. Нейкі стары, які сядзеў каля яго, аж пачаў задыхацца і, увесь зморшчаны, некалькі разоў азірнуўся на Тугоўскага. Нарэшце ён ня выцерпеў і голасна на ўвесь трамвай прахрыпеў: «Фуй, сядзець няможна. Вы так напарфуміліся, чалавеча, што я дыхаць не магу». Усе засьмяяліся на чале з праважатым вагону. Тугоўскі пачырванеў. Ён толькі засьмяяўся і адсеў далей ад старога. Нарэшце трамвай спыніўся каля блішчэўшага агнямі вялікага будынку «Чэшска-Рускай Едноты». Прыгожыя сінія і чырвоныя ліхтары качаліся каля пад'езду і лілі на белы сьнег свае дзіўныя чырвона-сінія праменьні. Некалькі аўтамабіляў стаяла каля ўваходу, выстраіўшыся ў адну лінію. Разубраны шумны натоўп падымаўся ўверх па засланай каберцам драбіне ў залітую сьвятлом залу. Дамы ў раскошных вячэрніх туалетах, мужчыны ў фраках, візоўках і смокінгах, вайсковыя ў сваіх бліскучых мундзірах, студэнты ў простых, выдадзеных камітэтам касьцюмах; усе плылі з шумам, сьмехам, знаёмячыся і затрымліваючыся на хаду, плылі безупынна, запаўнялі ўсю залу да кружэньня галавы пахам парфумы. Зала была невялікая, пры гэтым большасьць зьявіўшыхся была ўжо знаёма паміж сабой, так што тут адразу запанавала атмасфера сяброўскай утульнасьці. У першых радах, перад невялікім памостам для сцэны, расьселіся прафесары універсітэту, чэхі і расейцы. Перад імі стаяў чырвоны і прыгожы, з бела-чырвона-белым беларускім значком у пятліцы фрака прафесар расейскай літаратуры Карлавага універсітэту крытык і публіцыст Ляцкі. Каля яго ўвесь час круціўся вясёлы, «даўгагрывы» беларускі студэнт Тамашэвіч, гаспадар сёньняшняга вечару. Ён аб нечым раіўся з прафесарам Ляцкім - нешта вясёла тлумачыў яму, падыходзіў да чэшскай і расейскай прафесуры ў першых радах. Беларускія студэнты ў поўным сваім ліку разьмясьціліся сярод гасьцей у розных мейсцах залы. Тугоўскі агледзеўся. Ён убачыў толькі што ўваходзіўшую Вярхоўскую і падышоў да яе, каб дапамагчы распрануцца. Яна была ў раскошным бальным убраньні, з голымі рукамі, з вялікімі бантамі, з нейкімі хвастамі й стужкамі, з гарэўшымі на ўбраньні брошкамі й перламі. Як перлы, можа быць яшчэ больш яскрава, гарэлі яе глыбокія вочы. Яны ўвайшлі разам у залу, і дзясяткі вачэй акінулі іх. Па зале адразу панёсься шэпт беларускіх студэнтаў: «Тугоўскі з Вярхоўскай». У гэткім шэпце пачуліся быццам злосныя насьмешкі, і сэрца Тугоўскага сьціснулася ад болю. Ён крадком зірнуў на Вярхоўскую, але яна была занята сваімі думкамі, а можа быць, выдавала так, што была чымсьці занятая, й яны моўчкі падышлі да крэслаў і селі. У зале патушылі агні. Знакаміты чэшскі квартэт філармоніі пачаў свой канцэртны выступ. Такой музыкі яшчэ ня чуў Тугоўскі. Ён слухаў, як заварожаны, падымаючыся на такую нябесную вышыню, што запамятаваў аб усім на зямлі, нават аб тым, што побач з ім сядзела Вярхоўская. Калі квартэт закончыў граць і ў зале стала зноў сьветла, - гром воплескаў загрымеў з усіх куткоў. Чэхі пакінулі залу пад буру авацыяў. У гэты час падняўся на сцэну высокі і прыгожы прафесар Ляцкі. Ён паведаміў прысутным, што зараз выступяць беларусы, што беларусы - адзін са славянскіх народаў, які мы яшчэ мала ведаем. Ён доўга казаў пра беларусаў, пра беларускую літаратуру, беларускі рух.

- Будзем спадзявацца, - закончыў ён, - што новае пакаленьне беларусаў, узгадоўваючыся ў Празе Чэшскай, ня будзе належаць да тых, якія супольнічаюць з іншымі, больш старымі суайчыньнікамі…

- Ты чуеш, што ён кажа? - досыць голасна сказаў да Тугоўскага сядзеўшы сьпераду Станкевіч. - Гэта ж, я разумею, з такімі асобамі можна арганізоўваць вечарыну? Тамашэвіч - здраднік пасьля гэтага.

Ён пачаў шукаць сярдзітымі вачамі Тамашэвіча, гатовы, здаецца, накінуцца на яго. Тугоўскі спужаўся, думаючы, што Станкевіч зараз падыме скандал і ўстане з прафесарам у спрэчкі. Але прафесар скончыў пажаданьнем посьпеху беларусам у іх культурнай працы. Станкевіч змаўчаў; прафесару плёскалі ў далоні ўсе, апрача беларусаў. Як толькі ён сышоў са сцэны, пачаў зьбірацца беларускі хор. Па тварах яго здольнікаў было відаць, што яны прыкметна ўзрушаны перад незвычайнымі слухачамі. Хваляваньне хору перадалося ўсім беларускім студэнтам.

- Ах! - зашаптала Вярхоўская. - Маё сэрца замёрла: сапсуюць.

- Ну, ня будзем хвалявацца, - шапнуў Тугоўскі, пахісьняючыся да яе, - можа быць і нічога.

Паволі, крыху хвалюючыся, хор пачаў:

Не загаснуць зоркі ў небе,

Покі неба будзе…

І ўсё вышэй падымаўся, здаецца, у самае неба і з моцнай верай загрымеў голас, патрасаючы сьцены залы й людскія душы:

Не загіне край забраны,

Покі будуць людзі…

Першае хваляваньне прайшло. Вярхоўская ўздыхнула й прашаптала: «Нічога. Я думала - будзе горш». Хор усё больш і больш прамаўляў да слухачоў; здавалася, што з грудзей кожнага сьпевака вырывалася слова з асаблівым націскам, з асаблівай верай у прыгажосьць песьні.

Хацелася верыць, хацелася плакаць ад радасьці, што гэта так будзе, інакш і ня можа быць:

Зацьвіце наш край, як сонца,

Пасьля непагоды…

І разам з хорам уся істота - радасная, шчасьлівая, узмацаваная, падымалася на крыльлях да сонца, з гімнам неўміручай праўды:

Ў роўнай сіле, ў роўнай праўдзе,

Між усіх народаў…

Загрымелі воплескі. На ўсіх слухачоў, ніколі ня чуўшых беларускай песьні, хор зрабіў добрае ўражаньне. Прафесары універсітэту зашапталіся, сталі пахіляцца да прафесара Ляцкага і аб нечым пытаць яго. Хор пачаў новую песьню, народную: «У гародзе рута-мята». Вельмі прыгожа і міла тэнары пачалі:

У гародзе рута-мята засаджоная.

Маладая дзяўчынанька, заручоная…

Ураз усе весела й бадзёра падхапілі:

Часалася, умывалася,

На рынак пайшла…

Спачатку было сьмешна. Тугоўскі пераглянуўся з Вярхоўскай, усьміхаючыся, калі тэнары пачалі зноў:

Як сустрэла дзяўчыначка

Ды трох малайцоў…

І зноў усім хорам, асабліва падтрыманыя добрымі басамі, падхапілі:

Адзін вядзе за ручаньку,

Другі за рукаў.

Трэці стаіць, сэрца баліць:

- Любіў ды ня ўзяў!

З гэтымі словамі ў сэрца Тугоўскага папоўз, як шэры туман, няўцішны сум. Яму пачало здавацца, што сьпяваюць якраз пра яго. Ён напружана прыслухоўваўся да слоў песьні:

Карміў, паіў дзяўчынаньку,

Чаіў за сябе,

Засталася дзяўчынанька

Людзям, ды ня мне…

І зусім сумна, так, што нават у яго накруціліся на вачох сьлёзы - толькі добра, што ў зале было цёмна і ўсе глядзелі на сцэну, - ён прыняў апошнія словы песьні:

Шкада, шкада маіх ручак,

Што я абымаў.

Шкада, шкада маіх губак,

Што я цалаваў…

А басы яшчэ больш прабівалі сэрца, падхопліваючы далікатныя гукі тэнараў:

Ой, шкада, шкада…

Запраўды, Тугоўскаму было шкада, шкада таго, што яго каханьне заставалася яшчэ не пачутае, не зразумелае, не разгаданае. Нарэшце, хор скончыў. Воплескам не было канца. Вярхоўская пляскала ў далоні і, сьмеючыся, казала Тугоўскаму:

- Крычыце «біс».

- Не, - адказваў Тугоўскі, - зьмест песьні вельмі закранае мяне асабіста, не хачу больш яе. Інакш вы прымушаеце мяне плакаць.

- Праўда? Я б хацела гэта пабачыць, - засьмяялася яна зноў.

У гэты момант яе вочы на кімсьці спыніліся ў зале, і яна раптам замоўкла і стала сур'ёзнай. Тугоўскі з трывогай паглядзеў у той бок, куды глядзела яна, і заўважыў Загорскага. Ён быў прыгожы й бліскучы ў гэты момант. Ядвабныя лацканы смокінга блішчэлі пры сьвятле электрычных лямп, як стужкі якога-небудзь дыпламата, працягнутыя праз грудзі. Ён сам азіраўся па ўсёй зале, шукаючы кагосьці й робячы выгляд, што яму на гэтым беларускім вечары вельмі сумна. Па яго блукаючых поглядах было відаць: ён, напэўна, не заўважыў Вярхоўскую.

А ў гэты момант Тамашэвіч думаў зьдзівіць Прагу, ён чытаў толькі беларускія казкі. Тугоўскі мала слухаў яго чытаньне. Ён толькі ўглядаўся ў сядзеўшую Вярхоўскую і дзівіўся таму, што яна стала сур'ёзнай і маўклівай. Відаць, і яе мала цікавіла чытаньне Тамашэвіча. Яе думкі лёталі, як птушкі, далёка ад гэтай залы, ад гэтых казак, дзесьці ў мінулым. Але яна сьмяялася разам з усімі ў тых месцах, дзе чытальнік сьмяяўся сам. «Хутчэй бы скончыў, - падумаў, гледзячы на яго, незадаволены Тугоўскі. - Запраўды - «беларуская балалайка», - успомніў ён словы «айца» Кірылы. Тамашэвіч нарэшце скончыў. Вярхоўская вітала яго воплескамі, але бачылася, што яна была зусім абыякавай да выступу Тамашэвіча. Зараз жа быў абвешчаны перапынак на паўгадзіны. Публіка, быццам толькі гэтага чакаючы, хлынула ў дзьверы. Бліскучыя дамскія туалеты і вайсковыя мундзіры зьліваліся з простымі студэнцкімі касьцюмамі. Пары рабілі туры па прыгожай невялікай зале з калонамі. Тугоўскі йшоў у пару з Вярхоўскай. У гэты вечар ён ня мог скардзіцца на свой лёс. Ён нават прайшоў некалькі тураў, як раптам здарылася зусім неспадзяванае. Прарываючы натоўп, пасьпешна, хутка, як разразаючы ваду, нёсься да іх праз залу бліскучы, прыгожы, чуўшы сябе на вечарах, як рыба ў вадзе, Загорскі. Ён падышоў да іх неяк бокам і, ня гледзячы на Тугоўскага, не прывітаўшыся з ім, быццам там было пустое месца, паглядзеў з усьмешкаю на Вярхоўскую і сказаў:

- Выбачайце, Галена Уладзіміраўна…

Па яе твары Тугоўскі заўважыў, што яна адклікнулася з радасьцю.

- Выбачайце, - прамовіла яна й пайшла з Загорскім рабіць колы па зале. Тугоўскі адышоў да адной з калонаў, адразу губляючы ўсю сваю прысутнасьць духу, якая зьявілася ў ім, калі ён гуляў па зале з Вярхоўскай. Яму зноў здалося, што рукі ў яго доўгія, ногі крывыя і ён сам зараз вельмі сьмешны ў гэтай зале з калонамі. Яму здавалася, што ўсе глядзяць на яго, сьмяюцца. Ён канчаткова зьмяшаўся. Ногі яго сталі быццам сьвінцовымі й прырасьлі да падлогі, рукі прыліплі да калоны: ён стаяў, упіўшыся паглядам у Загорскага. Хвіліны здаваліся доўгімі, як вечнасьць. Тугоўскі спадзяваўся, што непрыемнае становішча скончыцца: яшчэ хвіліна, другая, і Вярхоўская вернецца да яго. Але праходзілі хвіліны, а Вярхоўская ўсё гуляла па зале з Загорскім; здавалася, Загорскі дэманстратыўна й насьмешліва праходзіў блізка да калоны, каля якой сумна стаяў Тугоўскі. Ён аб нечым рухліва апавядаў, аб нечым сьмяяўся, йдучы ў нагу й далікатна падпіраючы локаць яе левай рукі. Вярхоўская, здавалася, была радая. Яна часта сьмяялася й кідала на Загорскага зьдзіўленыя погляды. Здавалася, яна таксама ня бачыла Тугоўскага.

Ён пару разоў глянуў на яе, быццам жадаючы даведацца, што творыцца ў яе душы, але яна заставалася для яго далёкай. Тугоўскі ўжо больш ня мог выцерпець, хвіліна перайшла ўжо ў доўгую гадзіну. Ён сабраў усю сваю сілу волі й пусьціўся праз файе ў залу. Ён бачыў, як насьмешліва глядзелі на яго дамы і як шапталіся студэнты. Загорскі, здавалася, зноў нанёс яму ўдар па твары пры ўсіх, так, як калісьці даўно выцяў яго па твары і кінуў ганебнае слова «плябей». Цяпер гэта паўтарылася. Нібыта - наўмысьля пры ўсіх Загорскі назваў яго «плябей» і адабраў ад яго Вярхоўскую. Абражаны, ён сеў на крэсла і паглядзеў навокал сябе ў пустату, жахлівую прорву жыцьця. Што яму цяпер заставалася ў гэтым жыцьці? Ён зразумеў, што яна яго ня можа кахаць, яна яго не кахае. У вушах стаялі гукі толькі што сьпяванай песьні:

Шкада, шкада майго сэрца,

Што я так любіў.

Шкада, шкада маіх ножак,

Што я к ей хадзіў…

«Ой, шкада, шкада…» - загучэла ў вушах. Зазьвінеў званок. Публіка зноў хлынула хвалямі ў залу. Загорскі з Вярхоўскай увайшлі раней за ўсіх і селі ў другім канцы залы, далёка ад Тугоўскага. Тугоўскі больш ня мог сядзець і цярпець. Ён толькі чакаў, калі ў зале патушаць агні, каб выйсьці нікім не прыкмечаным. Нарэшце, сьцямнела. Пачалася дэкламацыя. Галевіч пры гэтым барытонам пачаў верш Гаруна:

У гэту ноч мне няўмоч -

Няма сілы чакаць і маліцца…

Тугоўскі ня вытрымаў. Ён ускочыў, як паранены, і паляцеў на выхад. Няхай працягваецца ўрачыстасьць без яго, няхай выступае з дэкламацыяй Вярхоўская. Яму няма чаго больш рабіць на гэтым сьвеце…

VІ.

Дзіўная марозная ноч агарнула Тугоўскага. Сьнег скрыпеў пад яго нагамі і больш, чым калі-небудзь, пераліваўся сваімі дзіўнымі перламі: зоры шапталіся ў небе. Вялікае места спала, зачараванае сном. А ён ішоў. Ішоў адзін, як воўк, вялікай і пустыннай дарогай, і яму заставалася толькі завыць… Завыць, як воўк. Ён прыйдзе ў сваю інтэрнацкую будку, адзінокі, неабагрэты. Ён акіне вокам свой кут і ня знойдзе там нічога, што б сьведчыла аб прысутнасьці любімай рукі. Ні адной кветкі, ні адной крыкметы. Пуста… Так заўсёды. Ён ідзе па жыцьці ўсё той самай пустыннай дарогай, як воўк. Ён радзіўся, напэўна, для таго, каб блукаць па сьвеце з сумам у грудзях і не знаходзіць нідзе ні спакою, ні радасьці, ні шчасьця. Яго шлях акрэсьлены, як рэчышча ракі, акрэсьлены з самага дзяцінства. Ён нарадзіўся пад праклятай планетай Сатурн. І чаму ён яшчэ тварыў гэтую камедыю з таго часу, як даведаўся аб сваім жыцьці, чаму ён паслухаў Кірылу, паступіў ва універсітэт, закахаўся і натварыў столькі зусім непатрэбных дурніц. Чаму ён ня скончыў жыцьцё тады, калі пісаў сваю «Споведзь самагубцы. Кнігу для ўсіх і ні для кога». Як пуста, як брыдка ў яго на сэрцы. Зноў раскрылася рана, не зажыўшая пад уплывам часу. Адвечная рана сэрца. Ён адзінокі! Ён ні для кога нецікавы. Так што ён, значыць, нікому больш не патрэбны? Да ўсіх чартоў і універсітэт са стыпендыяю, і каханьне… Універсітэт! Ха-ха! Чаго варты ён, калі не дае чалавеку магчымасьці палепшыць сваё жыцьцё. Запраўды, лацінскае слова і гісторыя яшчэ ня робяць з селяніна інтэлігента, мужык і пасьля універсітэту застаецца тым самым мужыком, як і да паступленьня ў яго. Які-небудзь Загорскі заўсёды будзе стаяць вышэй, нават нічога ня скончыўшы, бо сьвецкасьць у яго ў крыві з дзяцінства, здабыта выхаваньнем. Выхаваньнем!

Усё залежыць ад выхаваньня… Можа быць, некалі новае пакаленьне сялянаў, працаўнікоў, работнікаў будзе мець такія школы, дзе зможа выхоўвацца з малых дзён сьвецкім, яму дадуць тое, чаго не маглі даць бедныя сяляне; можа быць, нарэшце, частка сялянаў будзе самавыхоўвацца, як, напрыклад, Бурак, будзе выхоўвацца пакахаўшай яго графіняй, але ён ужо ня можа заняцца выхаваньнем. Позна, позна! Ён павінен кінуць універсітэт. Стаць грузчыкам, возчыкам ўсё роўна калі, толькі нічым, як нічым быў яго бацька. Скончыць універсітэт і насіць у кішэні дыплом, накінуўшы на сябе маску пана, ён ня можа. Ён павінен застацца чэсным з сабой. І тады, можа быць, ён пакахае якую-небудзь сялянку. Хіба мала ёсьць прыгожых дзяўчат, на якіх не зьвяртаюць увагі «інтэлігэнты», асабліва тыя «інтэлігэнты», якія ствараюць «Беларускую Грамаду ў Празе». Ім патрэбны графіні, багатыя чэшкі, студэнткі, і ні адзін з іх не падумае, што ёсьць тысячы прыгожых беларускіх сялянак, якія могуць быць прыгожымі жонкамі і добрымі гаспадынямі. Так, апросьціцца! Скінуць з сябе гэты горды і брыдкі ярлык «інтэлігэнта», а стаць простым работнікам, і мазолістай рукой тварыць запраўдныя вартасьці. Так, не патрэбны яму болей гэты універсітэт, і не патрэбна яму дачка папа Вярхоўскага! Паехаць куды-небудзь далёка-далёка і ў якой-небудзь палескай глушы тварыць сваё жыцьцё. Можа быць, такім чынам ён атрымаў бы патрэбную палёгку для сваёй змучанай душы, можа быць, там, у глушы, ён нарэшце супакоіўся б ад шуму, енкаў сучаснай культуры. Апросьціцца. Выйсьці з гэтага сьвету з новым сэрцам, з новымі думкамі, выйсьці з гэтых шумных гарадоў, каб ніхто ня ведаў, дзе загінуў, як скончыў сваё карыснае жыцьцё Тугоўскі. Бывайце, блакітныя вочкі Вярхоўскай. Ня бачыць вас болей, не лавіць вашых усьмешак, не дрыжаць над вашым сьвятлом, не шукаць у вас пацехі і забыцьця… Бывайце. Сьвяціце іншым людзям, якія пойдуць на ваш бляск, як магніт на далонь. Сьвяціце! Красуйцеся!

Вось праявіўся ў цемры яго інтэрнат. Адзін ліхтар блішчыць толькі каля варотаў… Каб не званіць тоўстаму, у акулярах, швейцару, які зараз сьпіць на сваіх пуховых пярынах, і каб не плаціць яму лішняй чэшскай кроны, Тугоўскі пералез праз плот у сад і пайшоў спакойна дахаты. У пакоі ўсе спалі. Ён лёг на пасьцель, паляжаў, потым устаў, дастаў са свайго чамадану сьвечку і выйшаў у калідор пісаць ліст Вярхоўскай. Ён доўга сядзеў перад белым аркушам паперы. Жыцьцё пранеслася перад яго задумнымі вачыма. Ён углядаўся ў сваё адношаньне да Вярхоўскай і бачыў, што нямала прыгожых падзеяў было раскінута там, нямала было горычы і сьлёз - і ўсё ж такі апошняя горыч перапоўніла чашу. Ён пачаў пісаць: «Высокапаважаная Галена Уладзіміраўна! Я дазволю сабе патурбаваць Вас гэтым лістом, бо пасьля таго, што здарылася на сёньняшняй вечарыне ў «Чэшска-Рускай Едноце», я не магу маўчаць. Можа быць Вы, не надалі свайму ўчынку ніякага значэньня; можа быць, Вы так зацікавіліся Загорскім, што забыліся, дзе знаходзіцеся й запамятавалі, што ўсяго дзьве хвіліны назад таму Вы сядзелі і гулялі са мной. Вы ня бачылі, як я стаяў каля калоны пад насьмешкай залы і студэнтаў, пад насьмешкай Вашага «сябры» і, можа быць, пад скрытай Вашай насьмешкай, насьмешкай Вас саміх. Вы не зразумелі, колькі горычы і абразы нанесьлі мне, калі пры ўсіх селі ў другім канцы залы - быццам дэманстратыўна, не жадаючы больш гутарыць са мной. Вы не зразумелі. А можа быць, Вы й зразумелі, а можа быць, Вы рабілі ўсё гэта сьвядома Вашаму сябру Загорскаму і ў павучаньне мне. Так, для мяне гэта добрая навука! Цяпер я зразумеў, што павёў сябе, як хлопчык, як закаханы гімназісьцік, калі думаў аб Вас, сваім каханьні да Вас. Што, не? Я на Вас ніколькі не злуюся й не наракаю. Было б з майго боку глупствам нападаць на Вас за тое, шо Ваша сэрца не ляжыць да мяне. Вы - вольныя. Голас Вашага сэрца для Вас - адзіны закон. Гэты закон сяньня выявіўся яскрава. Вы ляціце ў абоймы Загорскага, як матыль на агонь, і ня думаеце, што апаліце крылы. Вы маеце на гэта права. Я пішу Вам гэта не з дакорам. Пішу таму, што я больш не жадаю заставацца ў Празе й таму, што хачу сказаць Вам толькі некалькі апошніх разьвітальных словаў…

Бывайце, паважаная Галена Уладзіміраўна! Жадаю Вам шмат шчасьця й посьпеху ў жыцьці. Памятайце толькі, што ў тыя даўгія зімовыя ночы, калі ўсе будуць спаць, калі толькі я адзін запалю лямпу ў сваім пакоі й пачую, што я адзін на сьвеце, абсалютна адзін, што няма тых дзіўных вочак, у якія я любіў глядзець у цяжкія, бяссоныя ночы, я ўспомню пра Вас, як аб адзінай жанчыне, каторай я пісаў ліст і ад каторай хацеў бачыць пацеху і шчасьце. Хачу скончыць свой ліст уласным перакладам знакамітага ўкраінскага паэта Франка:

Як пачуеш ўначы за сваім ты вакном,

Што хтось плача і клікае цяжка, -

Не ўзірайся туды, не дрыжы, не глядзі,

Не глядзі ты ў той бок, мая пташка!

То ня ёсьць сірата, што бяз бацькі блука,

Не галодны бядняк, мая зорка:

Гэта плача мая неўцішыма туга,

То каханьне маё плача горка…

Не зьвяртайце ўвагі на слова «пташка»: па-беларуску будзе «птушка». Зразумейце маю думку. Так, яшчэ раз жадаю, жадаю Вам усяго найлепшага -

Пётра Тугоўскі».

Так, усё скончана. Ён пакіне Вярхоўскую, пакіне Прагу, усё пакіне, толькі зараз адмовіцца ад стыпендыі. Раз ён пакідае ўсё, было б нячэсна яшчэ лічыцца стыпендыятам.

Ён крыху падумаў і напісаў другую паперу ў «Чэшска-Украінскі Камітэт»: «Прашу мяне выключыць з дапамогі па маім уласным жаданьні». На адну хвіліну яму самому стала жудасна. Што ён зрабіў? Ён, фактычна, канчаў самагубствам. Ён нішчыў тое, да чаго сам імкнуўся, што было мэтай яго жыцьця, ува ймя чаго ён ехаў у Прагу. Якой барацьбой, якімі пакутамі далася стыпендыя, і цяпер ён так лёгка ўласнай рукой адкідваў яе. Сьлёзы навярнуліся на яго вачах. Успомніў ён, як благаслаўляла яго старая матка на станцыі, як плакала, жадаючы яму шчасьця. Бедная матка! Дзе яна цяпер? Ён даўно не пісаў ёй, бо ня мог яе чым пацешыць… Цяпер яна, можа быць, не перанесла б удару, каб даведалася, што зрабіў яе сын. Можа быць, запраўды не рабіць гэтага кроку, можа быць, не пісаць у камітэт? Сьлёзы стаялі на вачах. Але скончыць з усім канчаткова і беспаваротна праз хвіліну рашыў ён, бо жыцьцё згубіла для яго ўсякую ілюзію. Ён сабраў паперы, адрасаваў у Студэнцкі дом і вярнуўся ў пакой, не жадаючы, каб яго хто-небудзь пабачыў у калідоры.

VІІ.

Уся «Беларуская Грамада ў Празе» была абражаная і зварушаная. Па ўсім Студэнцкім доме былі расклееныя абвесткі «Чэшскага Універсітэцкага Камітэту» аб сваёй дзейнасьці і ў адным з паведамленьняў было сказана, што беларускі студэнт Тугоўскі быў звольнены са стыпендыі па ўласным жаданьні. Студэнты сабраліся ў гурток і абгаворвалі навіну. Больш за ўсіх гарачыўся студэнт Тамашэвіч:

- Чорт ведае, што такое творыцца ў нас, - лаяўся ён. - Беларусы згубілі для сябе цэлую стыпендыю.

- Сапраўды, у нас справа з гэтай стыпендыяй не пастаўленая яшчэ на належны грамадскі грунт, - сумна зазначыў Кірыла. Ён больш за ўсіх быў зварушаны ўчынкам Тугоўскага. Ён не чакаў гэтага.

- Вядома, - падхопліваў Тамашэвіч. - На Бацькаўшчыне ёсьць дзясяткі здольных маладых беларусаў, якія жадаюць вучыцца пры ўсякіх варунках, перабіваюцца, што завецца, з хлеба на квас, каб толькі ўлезьці ў вышэйшыя школы. Заместа таго, каб іх падтрымаць, мы падтрымліваем нейкіх Тугоўскіх, якія прыносяць нам толькі шкоды.

- І хоць бы, дурань, парадзіўся з «Грамадой» - сказаў Малевіч, - хоць бы даў магчымасьць замяніць яго кім-небудзь з іншых, але так, каб для нас заставалася яшчэ стыпендыя… Цяпер жа мы аўтаматычна ўсё згубілі.

- Сапраўды - як па прыказцы, - сказаў Тамашэвіч, - адзін дурань у ваду камень кіне, а дзесяць разумных выцягнуць… Цяпер нельга зусім нічога зрабіць у гэтай справе. Я думаю, яшчэ можна зазначыць кіраўніку камітэту, што Тугоўскі зрабіў гэта з якіх-небудзь чэсных матываў. Грамадзяне, трэба ўсё ж такі прызнаць, што ён запраўды зрабіў гэта пад уплывам якіх-небудзь дзіўных перажываньняў. Зусім чэсна. Я думаю, нячэсны які-небудзь авантурна стараўся б усімі сіламі атрымаць стыпендыю, а не адмаўляцца ад яе.

- Добрая чэснасьць, - засьмяяўся Тамашэвіч, папраўляючы свае доўгія валасы, - адняць кавалак хлеба ад другіх, яго жадаючых.

- Што зробіш, грамадзяне, - спакойна зазначыў Кірыла, - бываюць розныя выпадкі… Бывае, напрыклад, што чалавек памірае. Мала было ў іншых «Грамадах» выпадкаў, каб паміралі студэнты? Так уявіце сабе, што Тугоўскі памёр. Памёр для беларускай «Грамады» і памяць нават па сабе ня кінуў. Уявілі - й ня будзем варушыць цені нябожыка.

- Ты заўсёды ўсіх абараняеш, «айцец» Кірыла, - засьмяяўся Малевіч.

- Што? Перад тым, як чалавека абвінавачваць, трэба яго зразумець. Можа быць, каб мы маглі яго абвінавачваць…

У гэты момант падышла да гутарыўшых Вярхоўская.

- Аб чым шуміце вы, народныя трыбуны? - засьмяялася яна.

- Вы чулі, - пачаў Тамашэвіч, - гэты таўкач Тугоўскі скончыў жыцьцё самагубствам.

- Як самагубствам? - успыхнула Вярхоўская. Яна ўспомніла, што ў «Чэшска-Рускай Едноце» потым не магла знайсьці яго ў зале.

- Вельмі проста. Узяў ды дабраахвотна адмовіўся ад стыпендыі.

- Адмовіўся ад стыпендыі? - засьмяялася Вярхоўская. - Адмовіцца, грамадзяне, ня страшна, але ж трэба мець якія-небудзь персьпектывы. Трэба ж ведаць, што рабіць далей.

- Напэўна, Тугоўскі мае пэўныя персьпектывы, - сказаў Бурак. - Я думаю, грамадзяне, што Тугоўскі зрабіў вельмі хітра: усё роўна вясной, пры праверцы экзаменаў, яго маглі б прагнаць са стыпендыі. А так, калі ён адмовіўся ад стыпендыі дабраахвотна, яму па законе павінны былі выдаць папярод за месяц. Палітыка!

Усе прысутныя засьмяяліся й паглядзелі на Бурака.

- Сапраўды, так магло быць… Хітрыя беларусы, - засьмяяўся Тамашэвіч. - Новую рысу характару адкрылі мы ў Празе.

- Грамадзянка Вярхоўская, - перабіў сьмех сур'ёзны Кірыла, - вам ёсьць ліст у Студэнцкім доме.

- Мне ліст? - зьдзівілася Вярхоўская. - Ад каго ён мог быць?

Яна хуткім крокам пайшла ў канцылярыю дому і зараз жа, па атрыманьні ліста, рушыла дахаты.

Ліст Тугоўскага яе зварушыў. Па ім яна зразумела: ва ўсёй сваёй трагедыі Тугоўскі віну пакладзе на яе. Яна вінаватая ў тым, што ён адмовіўся ад стыпендыі. Так можна было зразумець па тоне ліста. Што было рабіць ёй? Яна йшла трывожная і зьдзіўленая дахаты. Яна нічога дагэтуль ня ведала пра каханьне Тугоўскага. Хто такі быў Тугоўскі? Магла яна пакахаць яго? Яна ўспамінала яго вобраз. Ён ня быў горш за іншых. У ім было нешта, магчыма, вышэйшае за іншых студэнтаў. Ён адзін з тых нямногіх, якія з самага пачатку гутарылі з ёй не аб стыпендыі, не аб сваёй кар'еры, але аб літаратуры й грамадзянскіх справах. Мяркуючы па лісьце, можна было падумаць, што ў ім яшчэ было нешта жывое, прыгожае, можа быць, нават паэтычнае. Яна заўсёды гутарыла вельмі ахвотна з ім і аб тым нават зазначала студэнтам. Але пры ўсім гэтым у яго былі вялікія недахопы. З ім чулася нейкая няпэўнасьць, у грамадзянстве з ім было непрыемна сядзець у якім-небудзь рэстаране ці на якім-небудзь канцэрце. Наогул, праз некалькі дзён ён, напэўна, стаў бы нецікавым і шэрым, як пажоўклая старая кніга. Зусім іншая справа з Загорскім. І ўсё ж такі пасьля гэтага ліста нейкая шкадоба дарухалася да яе сэрца. Такіх шчырых лістоў яшчэ ніхто да яе не пісаў, пакуль яна жыве на сьвеце. Бачылася, што ён глыбока кахаў яе, і ёй было шкода яго, шкода свайго, можа быць, запраўды непрыгожага ўчынку. У той час яна проста не зьвярнула на яго ўвагі, ён не падабаўся ёй з сваёй няпэўнай і нязграбнай фігуры. Ёй падабаўся больш Загорскі, якога хоць можна заўсёды з гордасьцю паказаць грамадзянству. Што рабіць? Ёй шкода Тугоўскага, вельмі шкода. Яна зусім ня думала, што прычыне яму болі, прымусіць яго ледзь ня плакаць у сваім лісьце… Трэба напісаць яму адказ. Дома яна зараз жа дастала нататнік і пачала пісаць: «Паважаны грамадзянін Тугоўскі! Ваш ліст вельмі зьдзівіў мяне: зьдзівіў таму, што Вы мяне абвінавачваеце ў непрыгожым учынку. Калі я пайшла з Загорскім пагутарыць, дык таму, што ў яго была да мяне справа (ён гутарыў аб тым, што думае пераходзіць да нас на філасофію), і я хутка не магла з ім скончыць размову. Вам заставалася толькі пачакаць мяне і не ўцякаць з вечару, як зрабілі Вы. Што зробіш? Сталася так. Цяпер ня час разважаць аб тым. Мне толькі шкода Вас, шкода, як дзіцё, у якога адабралі цацку. Я хачу спадзявацца, што мы яшчэ з Вамі спаткаемся й вы не пакінеце Прагі, як пагражаеце ў лісьце.

Жадаю ўсяго найлепшага - Вярхоўская.

Р.S. У гэтую нядзелю ў Студэнцкім доме ўлаштоўваюць карнавал. Калі хочаце правесьці са мной час, абавязкова прыходзьце. Пагутарым аб усім пад гукі джаз-банду. Г. В.»

Яна злажыла свой ліст, з трывогай пачала перачытваць ліст Тугоўскага. Як дзіўна: гэты ліст прымушаў мацней біцца яе сэрца й пакрываў чырвоным колерам яе прыгожы твар. Што было рабіць ёй з такімі непрыгожымі надакучлівымі прызнаньнямі ў каханьні ўзбаламучаных мужчынскіх словаў.

Ёй было сьмешна чуць цэлую плынь лірычных словаў, якім ніколькі ня верыла… Калі б яна паверыла кожнаму мужчыне, які абяцаў быць яе рабом, што б тады было? Не… Яна ведала цану мужчынскім словам!.. Яна сьмяялася з іх спробаў паэтычных ашуканстваў і сьмяялася ім у вочы, як ёй падчас несьлі ўвагі й кампліменты. А цяпер, чытаючы ліст Тугоўскага, адчула, як у яе сэрцы прабудзілася шкода да мужчыны, у шчырасьць якога паверыла. І яна з жахам пачала думаць, ці ёсьць у яе хоць кропля пачуцьця да яго, ці можа яна адказаць яму ўзаемнасьцю. Ёй было шкода яго, шкода, можа быць, таму, што яго каханьне магло застацца бяз водгуку. Яна задумалася й моўчкі прасядзела за сталом, пакуль не сьцямнела ў пакоі.

VІІІ.

Тугоўскі, хаваючыся ад усіх універсітэцкіх, круціў у руках сіненькі аркуш паперы, сьпісаны дробненькімі літарамі: сорам заліваў чырвоным колерам яго твар. Ён некалькі разоў перачытваў адзін і той самы сказ: «Мне шкода вас, як дзіцё, у якога адабралі цацку». «Падумаеш, якая дарослая грамадзянка, якая разумная пані… Не, паважаная грамадзянка Вярхоўская! Можаце мяне не шкадаваць… Я не патрабую вашай жаласьці. Я не дзіцё, якое легла б на падоле вашай спадніцы, каб вы гладзілі яго галоўку! Я шукаю ня вашай жаласьці, а вашага каханьня!» У сэрцы Тугоўскага рос папрок, чаму ён пісаў ёй столькі шчырых радкоў, з такім паэтычным натхненьнем. Пісаў ёй толькі дзеля таго, каб яна потым пасьмяялася з яго і назвала б яго дзіцём, у якога адабралі цацку? Як сумна і як абразьліва! І няўжо не магла знайсьці лепшага месца для гутарак, як карнавал? Эх, якая нягодная яна пасьля ўсяго гэтага. Ён атуліў яе такім паэтычным арэолам, ён асьвяціў яе такім дзіўным сьвятлом - як Рафаэль сваю секстынскую Мадонну, а яна была дробненькай, сухой студэнткай, маленькай, звычайнай шэранькай душачкай, якая напісала яму гэткі ж звычайны шэры ліст. Ён успомніў канец аднаго верша Янкі Купалы: «Гэткім шчырым каханьнем яе атуліў… А яна… А яна была толькі… дзяўчынай!..».

Зразумела, ён вырашыў ня йсьці на гэты карнавал. Нашто ўсе гэтыя інтэлігенцыі! Ён будзе мужчынам! Няхай ветры пакоевай глушы сьпяваюць паніхіду па яго мінуламу й па яго сучаснаму. У глушы народзіцца новы чалавек з новай верай, з новым сэрцам, народзіцца сапраўдны сын беларускага народу. Да новага жыцьця, разьвітаўшыся з усімі Вярхоўскімі, з усёй мяшчанскай Прагай!

Ён схапіў ліст Вярхоўскай, каб яго парваць, але ў гэты момант спыніўся: «Мы можам быць добрымі сябрамі», - успомніў ён словы з ліста. На хвіліну ён задумаўся. Але потым схапіў ліст і парваў яго. «Не, мы ня можам быць добрымі сябрамі, - казаў ён сабе, - дачка папа і сын чорнаработніка! Лацінская мова й геаметрыя не маглі дасыпаць рову, які ляжыць паміж дзьвюма палосамі. Дык грайце марш, Вярхоўская! Можа быць, яшчэ спаткаецеся на карнавале з Загорскім! Жадаю посьпеху!» Ён горка ўсьміхнуўся й пачаў хадзіць па сваім пакоі ўзад і ўперад, раздумваючы над тым, як выехаць з Прагі на Бацькаўшчыну.

І ўсё ж такі ў дзень карнавалу ён ня вытрымаў. Цікавасьць перамагла ўсе яго разважаньні і ўвечары прымусіла падысьці да Студэнцкага дому. Студэнцкі дом ніколі не выглядваў такім бліскучым, як у гэтую марозную ноч. Дзіўныя агні розных колераў пераліваліся сваімі праменьнямі на бліскучым сьнезе. Прыгожая музыка неслася праз дзьверы залы ў сваім нястрыманым шалёным скоку і прымушала кружыцца да забыцьця. Па ўсіх залах скакалі карагоды масак, быццам гэта быў велізарны зьвярынец. Дэкальтэ дам і крыклівыя маскі вабілі «зьвяроў» усялякіх гатункаў і прымушалі асабліва часта рассыпацца канфеці й разьвівацца стужкам.

Тугоўскі спыніўся, нікім не прыкмечаны ў цёмным кутку залы. Міма яго праносіліся вясёлыя карагоды. Адна нейкая маска з шырокай спадніцай балерыны вышэй каленяў, з голымі рукамі пранеслася міма яго так блізка, што ён аж уздрыгнуў: ці не заўважыла яна яго. Праз хвіліну ўбачыў стаяўшага, як і ён, чалавека.

- Кірыла! Айцец Кірыла, - прамовіў Тугоўскі шэптам.

- А, гэта ты, Тугоўскі, - ледзь ня крыкнуў ад зьдзіўленьня Кірыла. - Якім ты чынам тут? Вось дык спатканьне.

- Ціха, - шаптаў Тугоўскі, - нас пабачаць. Скажы ты мне, што гэта за пара: вось гэта балерына й гэты…

- У касьцюме П'еро? А ты хіба ня ведаеш? - усьміхнуўся Кірыла. - Прыслухайся да іх голасу.

Тугоўскі пачаў прыслухвацца. Белы, як сьмерць, ад пудры з дзьвюма малінавымі лініямі ля вушэй, з намалёванымі вачыма й наведзенымі маршчынамі на чале, П'еро быў ня хто іншы, як Загорскі. Даму ён пазнаў хутка, гэта была Вярхоўская.

- Ну? - прадаўжаў сьмяяцца Кірыла. - Бачыш? Ні даць ні ўзяць: П'еро і Каламбіна.

- Пойдзем адсюль, - крыкнуў Тугоўскі. - Купіць, «айцец» Кірыла, купіць. Тугоўскі хоча купіць.

- Ты звар'яцеў, - схапіў яго за рукаў Кірыла, - апамятайся.

- Адсюль хутчэй, «айцец» Кірыла, да «Флэка», гора замачыць.

Піўная «У Флэка» была любімым мейсцам спатканьня студэнтаў і разам з тым знакамітай піўной у Празе. На сьценах яе залаў было нямала старажытных афарызмаў.

Публіка ведала, што тут можна трымаць сябе зусім вольна, й таму сядзела і сьмяялася, й сьпявала песьні, як у сябе ў хаце. Шматлікія кельнершы ў чорных, як ноч, шоўкавых халатах лоўка ставілі на стол літровыя куфлі чорнага піва, самага лепшага ў Празе. У адной з залаў Тугоўскі заўважыў некалькі прафесараў тэхнікі з дамамі.

- Глядзі! - сказаў ён Кірылу. - Бачыш, чым займаюцца прафесары.

- А што ж, хіба яны ня людзі, - зусім не дзівуючыся, зазначыў Кірыла, - іх тут заўсёды бывае шмат.

За кожным столікам часта сядзелі студэнты адной нацыянальнасьці. За адным - чэхі, за другім - баўгары, за трэцім - расейцы, за чацьвёртым - украінцы, і ўсе яны стараліся сьпяваць свае народныя песьні.

На гэты раз студэнтаў было мала. Яны селі каля нейкае сямейнае пары, якая спажывала прынесеныя з сабой "вуршты". Жонка не адставала ад мужа й са смакам цягнула піва.

- Ты глядзі, што гэтая тоўстая чэшка, - шапнуў Кірыла, - паб'е рэкорд і вып'е ўсіх іх куфляў. Ты ведаеш, тут ёсьць традыцыя, - прамовіў ён грамчэй, - хто выпівае 17 куфляў за адзін вечар, той робіцца ганаровым госьцем піўной і можа піць далей піва бясплатна.

- Праўда? - усьміхнуўся Тугоўскі.

- Праўда! Гэта сапраўды геройства. Нармальна досыць чатырох куфляў піва, каб пачуць, што Капернік меў рацыю і зямля кружыцца каля Сонца.

Прыгожая кельнерша паставіла ім на стол піва. Тугоўскі ўпіўся ў яе вачыма.

- Якія прыгожыя жанчыны, гэтыя чэшкі, - уздыхнуў ён.

- Ты нешта зашмат думаеш аб іх, - засьмяяўся Кірыла, - плюнь, дружа! Ня варта думаць аб гэтым.

- Як ня думаць, «айцец» Кірыла, мяне ж ніхто яшчэ ў жыцьці не кахаў. Ты разумееш, што гэта знача? Дваццаць чатыры гады я рос на зямлі, ня ведаючы, што такое каханьне цела, - як пчала, што ўпіваецца ў кветку, ня маючы магчымасьці пацалаваць пах, каб на вуснах засталася кроў.

- І ты здольны на такое каханьне? - засьмяяўся Кірыла. - Кінь ты, не сьмяшы людзей.

- Я? - крыху абразіўся Тугоўскі. - Так ты лічыш, як і ўсе нашыя беларусы лічаць мяне, напэўна, няздольным ні да чаго? Не, брат, я належу да тых людзей, якія здольныя на безразважнасьць. Слабыя людзі моцныя сваім адчаем. І сёньня, калі я ў адчаі, я моцны.

- Кінь ты, Гамлет няшчасны! Зноў пачынаеш плясьці дурніцы. Выпі піва лепш, супакойся.

- Ах, «айцец» Кірыла! Справа ня ў Гамлеце, ня ў піве, справа ў маім жыцьці… Ува мне самім… Паслухай мяне. За піўным сталом заўсёды лепш кідаць філасофскія думкі й спавядацца. Дык вось… Мне здаецца, што я маю права рваць яблыкі ў тым садзе, які завецца жыцьцём. Тысячы розных гатункаў яблык у гэтым садзе, толькі ўмей іх зрываць. А між тым не зрываю… Калі прыйдзе ноч і я застаюся адзін, я думаю: "Чаму?" Я пытаю сябе: "Чаму?" І адказваю цяпер: "Таму, што мяне ніхто не кахае…" Ня сьмейся, "айцец" Кірыла, ня сьмейся. Гэта факт. Каханьне - атэстат сьпеласьці, які выдае жанчына мужчыне. Там прастаўляюцца розныя адзнакі за яго посьпехі і здольнасьці: там відаць, хто зьяўляецца найбольш здольны, каму даць сярэбраны ці залаты медаль. Чым больш у гэтым пасьведчаньні медалёў, тым, знача, больш здольны чалавек, тым больш кахае яго жанчына. Раней, чалавеча, у маёй маладосьці, я думаў, што бегаюць за жанчынамі пустыя людзі, бяз творчай карыснай працы. Тады я ня мог глядзець на іх інакш, як зьверху ўніз, але цяпер усё зьмяшалася: я гляджу на іх зьнізу ўверх. - Ён глытнуў крыху піва і прадоўжыў: - Я цяпер ведаю, што чым больш кахае жанчына мужчыну, тым ён здольнейшы, тым лепшы яна выдае яму атэстат.

- Дурніцы! - перабіў яго Кірыла. - Хіба мала на сьвеце дурняў, якіх кахаюць жанчыны, мала п'яніц азартных, гуляк жанатых. Дык наогул ёсьць розныя жанчыны, і іх ацэнка ня можа быць зусім аб'ектыўнай - яна заўсёды будзе суб'ектыўнай. Так, напрыклакд, нямала ёсьць жанчын-п'яніц… Значыць, яна будзе цаніць у мужчыне тыя самыя якасьці, што і ў самой сябе.

- Ня ведаю. Але мне здаецца: ёсьць мужчыны, каторыя падабаюцца жанчынам без вынятку. У іх ад прыроды ёсьць такія "мужчынскія" якасьці, што яны прымушаюць біцца любое жаночае сэрца. Агулам я хачу даказаць, што людзі са здольнасьцямі могуць мець самую прыгожую жанчыну на сьвеце. Паглядзі, які-небудзь музыкант, інжынер, вучоны, словам, той, аб якім перадаецца з вуснаў у вусны, - як карае ён жанчын, як кідае ён іх бы кветкі і ляціць у новыя абоймы. Цяпер вазьмі другую крайнасьць: які-небудзь дурань, які выклікае толькі насьмешкі ад гэтых самых жанчын, як адпіхваюць яны яго самыя шчырыя прызнаньні, як ганебна адкідаюць яго пачуцьці. Словам, жанчына жыве агульнай тэорыяй, яна фактычна кахае не мужчыну, а яго грамадскае палажэньне. Праўда ці не? Я думаю: будзь ты самым першым прыгажуном у сьвеце, але служы ты ў абозе, ні адна жанчына ня гляне на цябе. І, наадварот, будзь ты самой пачварай, але займай міністэрскае крэсла, - ты не адаб'ешся ад чароўнага полу. Такім чынам, мне здаецца, ясна, што жанчыны кахаюць не самога мужчыну, а толькі яго становішча ў жыцьці. І вось таму я кажу, што жанчына - гэта нейкі барометр, па якім можна вызначыць грамадзянскую вартасьць чалавека, і каханьне - гэта атэстат вартасьці, які яна ведае. Па каханьні можна ацаніць чалавека. Скажы, хто цябе кахае, і я скажу, хто ты.

Кірыла голасна засьмяяўся:

- Філосаф-самавука, - казаў ён праз сьмех.

- Ня сьмейся, "айцец" Кірыла, - усьміхаючыся таксама, зазначыў Тугоўскі. - Кожны па-свойму разумны. Адно табе скажу я: вельмі нізкае грамадскае палажэньне такога, хто ня быў каханы. Я сьцьвярджаю, што якая-небудзь "старая дзева" абсалютны нуль у параўнаньні з той жанчынай, якая выйшла замуж і стала маткай, бо ў ёй было шмат недахопаў, якія не дазвалялі ёй кахаць. Тое самае: грош цана таму чалавеку, які на ўсё жыцьцё застаўся халасьцяком.

- Мне здаецца, твая памылка ў тым, што ты абагульняеш тое, што зьяўляецца выпадковым, асобныя факты ўзводзіш у закон. У гэтай заблытанай цямніцы, якой зьяўляецца полавое пытаньне, цяжка выводзіць што-небудзь агульнае. Напрыклад, ёсьць "старыя дзевы", якія засталіся выпадкова такімі. Можа быць, яны былі шмат вышэй за тых жаніхоў, якія іх сваталі, за той асяродак, у якім яны жылі. Па-мойму, лепш зусім не выходзіць замуж, чым выходзіць абы-як. Ты глыбока памыляешся. Але наогул скажы мне, для чаго ты гутарыш на гэтую тэму. Мне дагэтуль няясна, які вывад ты хочаш зрабіць?

Тугоўскі маўчаў.

- Мне здаецца, адзіны вывад, - прадоўжыў Кірыла, - што, каб кахаць і быць каханым, трэба зрабіць добрую кар'еру.

- Вось праўду кажаш, "айцец" Кірыла, - прамовіў Тугоўскі, ставячы куфаль на стол. - У наш капіталістычны век запраўды так: каб быць каханым, трэба мець капітал або займаць высокае становішча на грамадскай лесьвіцы. Але ў тым вось і бяда, што я не магу есьці па шляху нашых беларускіх студэнтаў у Празе. Адзін хоча стаць інжынерам, каб пабагацець і пакахаць графіню. Другі - пабудаваць уласную вілу, трэці - стаць доктарам і купіць уласны аўтамабіль. Кожны думае аб сваёй кар'еры. На жаль, у мяне гэтых думак няма, бо, каб у мяне гэтыя думкі былі, напэўна, я быў бы больш шчасьлівым, зрабіў бы кар'еру, разбагацеў бы, як іншыя, і знайшоў бы нарэшце прадмет каханьня. А зараз я памёр: я кінуў вышэйшую школу, бо яна рыхтуе толькі кар'ерыстаў і лёкаеў для капіталістаў, да чаго калісьці заклікаў залатазубы прафесар палітычнай эканоміі. Я кінуў прадмет каханьня, які такама, мне здаецца, думае аб кар'еры й аб мужы-кар'ерысьце. Я вырваў з болем сваё каханьне, кажу табе шчыра, "айцец" Кірыла, пакінуў у сваім сэрцы глыбокую рану, якая вечна застанецца са мной, пакуль будзе цячы кроў у жылах. Я памёр для гэтага сьвету, памёр для інтэлігенцыі, якая панясе еўрапейскую панскую культуру на Беларусь. Я сам сябе зажыва пахаваў у яму, каб ня стаў тым, каго болей усяго ненавіджу: інтэлігентам, які ненавідзіць рабочых, бо яны сьмярдзяць. Ня ведаю, што такое творыцца са мной: можа быць, я вар'яцею, але я кахаю яго, чалавека прыніжанага й абражанага. Сам я прыніжаны й абражаны, сам я ўсё жыцьцё рос у склепах, пад падлогай тых, хто саладзіўся жыцьцём, сам я насіў на сваім твары пляму "плябей", і таму як мне ня стаць у шэраг прыніжаных і абражаных? Так, чалавеча, я звар'яцеў. Я стану работнікам - у той час, як сябры зробяцца капіталістамі. Праз шмат гадоў, калі я пайду па вуліцы ў чорнай куртцы работніка, я, напэўна, убачу дом Бурака, можа, вілу Тамашэвіча ці Станкевіча, убачу вялікія фіранкі на вокнах, убачу, як будзе стаяць Бурак са сваёй прыгожай жонкай і будзе глядзець на вуліцу. Убачу, як Бурак пазнае мяне і з трывогай адвернецца да сваёй жонкі, пытаючы яе паглядам: ці не пазнала яна таго, хто быў яго сябрам. А я пайду міма, міма… Але я ня буду шкадаваць гэтага, "айцец" Кірыла. Вып'ем за маю сьмерць! Ну, падымай куфаль за духовую сьмерць Тугоўскага!

Кірыла маўчаў. Ён задумана глядзеў у туманную піўную жыжку ў куфлі і нешта крэсьліў на мокрым сьледзе піва пальцам па стале. Ён доўга маўчаў.

- Ты паэт, Тугоўскі, - нарэшце вымавіў ён. - Гэтым усё сказана. І ў гэтым тваё няшчасьце. Паэт не такі, які творыць сабе славу й славу свайму народу вершам, але паэт па натуры, па свайму ўспрыманьню сьвету, па свайму падыходу да жыцьця. Ты безумоўна загінеш… А шкада, мне ўсё ж такі падабаецца твой падыход да сацыяльных пытаньняў, да работніка. - Ён хлібнуў некалькі глыткоў піва.

-Чаму я загіну? - трывожна запытаў Тугоўскі.

- Ты зрабіў велізарную памылку, што пакінуў універсітэт. Памятаеш, як табе казаў калісьці астральны чалавек: "Канчайце універсітэт. Атрымайце дыплом. Інакш вас затруць дыпламаваныя дурні ў жыцьці. Памятаеш гэта? І ты не паслухаў. Ты паэтычна падышоў да лекцый, да таго самага залатазубага прафесара, ты занадта блізка прыняў да сэрца яго сьцьверджаньні й паэтычна абурыўся. Ты занадта паэтычна аднёсься да Вярхоўскай. Падумай, каго там кахаць? Па-мойму, гэта толькі пахучы кавалак мяса. А ты паэтычна ідэалізаваў яе, ты закахаўся ў яе - з-за яе пайшоў бы скочыць як баран у ваду.

- Не, брат, Вярхоўскай ты ня ведаеш, - абараняўся Тугоўскі. - Аб ёй мы ня будзем гутарыць… Не хачу хаваць, што з-за яе я галоўным чынам кінуў універсітэт, што калі б яна кахала мяне, я гатоў бы прыносіць сябе нават у ахвяру й зрабіць якую-колечы кар'еру, як іншыя беларускія студэнты. Можа быць, ня ведаю. Але цяпер універсітэт для мяне на замку: я хачу апросьціцца. Я даўно хацеў апросьціцца. Вярхоўская толькі дапамагла мне ў гэтым, разьбіўшы мае апошнія надзеі. Вярхоўская была б местам, злучыўшым мой сьвет работніка з тым сьветам інтэлігента. Мне да апошняга часу яшчэ здавалася, што гэта магчыма. Я думаў праз сябе апросьціць Вярхоўскую. Я думаў: яна пакахае мяне як чалавека. Але я бачу, што для яе я павінен таксама стаць кар'ерыстам, таксама, скончыўшы універсітэт, павінен стаць панам, запамятаць аб сваім сацыялізме і купіць сабе аўтамабіль. Не… Не хачу… Я яшчэ знайду ў сабе досыць сілы, каб адкінуць такое жаданьне. Я памёр для тых, хто прывёў мяне ў Прагу, каб я вяртаўся назад прафесарам. Аказваецца з мяне выйшаў не прафесар - бадзяга... Дык вып'ем за новага Тугоўскага! За новага чалавека, які пойдзе ў народ, каб самому стаць народам, а?.. Падымай куфаль...

- Не... не... За бадзягу Тугоўскага? Не... Я падымаю свой куфаль за Тугоўскага-прафесара.

- І ты, "айцец" Кірыла, - схапіў яго за рукаў Тугоўскі, - і ты належыш да таго лагеру, да тых інтэлігентаў? Значыць, і ты, жывучы ў Празе, ува ўсім расчараваўся, ува ўсёй беларускай справе, ува ўсім народзе, значыць, і па-твойму, трэба зрабіць кар'еру?

- Так, чалавеча, каб біць буржуазію, трэба мець яе зброю ў руках - культуру. Бяз гэтага ўся наша зброя - толькі кардонны меч, якім мы па-дзіцячаму размахвалі ў паветры.

Яны зноў пачалі спрачацца, усё больш блытаючыся ў сваіх спрэчках.

Тугоўскі першы зразумеў, што іх размова ні да чаго не прыводзіць і што ён сам увесь быў сатканы з гэтых супярэчаньняў.

- Вып'ем, "айцец" Кірыла, усё ж ткі за маю сьмерць. Вып'ем за маю будучую жонку - простую сялянку.

- Во, за тваю жонку-сялянку п'ю. Проці гэтага нічога ня маю. Я думаю, што ты можаш быць прафесарам і мець жонку-сялянку.

-Не, я хачу знайсьці такую жанчыну, якая кахала б мяне як чалавека, незалежна ад таго, якое становішча я займаю. Без каханьня, без жанчыны я жыцьця сабе ня ўцямлю... Я хачу яшчэ выпіць гэтую чару каханьня да дна.

- Паэт ты, Тугоўскі, паэт... У гэтым тваё няшчасьце, - паўтараў Кірыла. Яны выпілі па апошнім куфлі.

Калі ж усталі ад стала, зямля акрэсьлена калыхалася пад іх нагамі. Вялікі гадзіньнік на якары перад уваходам у піўную паказваў далёка за поўнач...

- Я думаю, ты не паедзеш з Прагі, - казаў Кірыла, паціскаючы руку Тугоўскаму, - я думаю, мы цябе яшчэ ўлаштуем на стыпендыю.

- Не, "айцец" Кірыла, дзякую за ласку. Усё скончана. Я еду на гэтых днях на Бацькаўшчыну. Шчасьліва заставацца.

Яны пайшлі рознымі дарогамі.

ІХ.

Студзёны марозны вецер зрываў капялюш з галавы Тугоўскага. Ён ішоў па шумных асьветленых вуліцах апошні, як яму здавалася, раз, стараючыся ўдыхаць водар начнога жыцьця вуліцаў. Ісьці дахаты не хацелася. Інтэрнат здаваўся пеклам, у якое ён трапіў для пакуты. Ён ішоў і бачыў, як усё жыцьцё начной Прагі круцілася каля аднаго цэнтру - жанчыны. Усе дбалі аб ёй, усе ішлі за ёй, усе шукалі яе. Ён зноў пачуў сябе адзінокім... Ён успомніў, што ўцёк да "Флэка" таму, што на карнавале пабачыў Вярхоўскую з Загорскім. Як весела цяпер у Студэнцкім доме. Як, напэўна, сьмяецца Загорскі, цалуючы яго каханьне... А ён ідзе адзін, ня маючы магчымасьці схапіць яе ў свае абоймы... Няўжо гэта так будзе вечна? Ён успомніў надпіс "Флэка" пра дары каханьня. Для каго гэтыя дары?

Няўжо ён не атрымае іх... "Эх, цяпер бы прыгожую дзяўчыну, назло Вярхоўскай", - думаў Тугоўскі, назло сваім змучаным нагам бяз мэты ідучы па Празе. Начныя жанчыны на кожным кроку прапаноўвалі яму сваё каханьне. Ён з жахам уцякаў ад іх. Яны хрыпелі нейкімі мужчынскімі галасамі, яны былі бледныя й страшныя, як сама сьмерць...

Было ўжо каля гадзіны ночы, калі ён пабачыў, што ўсе яго блуканьні й шуканьні жанчыны не дадуць ніякіх вынікаў. Ён павярнуўся дахаты.

Шумнае Вацлаўскае намнесьці засталося далёка ззаду. Ён выйшаў у цёмны правулак, які злучаў шумнае намнесьці з другой шумнай вуліцай. Ішоў, пільна ўглядаючыся ў цемру. У правулку гарэў адзіны маленькі газавы ліхар. Тугоўскі ўглядаўся, каб дзе-небудзь не спатыкнуцца. Раптам ён нават спыніўся ад зьдзіўленьня: праз самую асьветленую частку правулка ляцела з голай галавой у адной блузцы жанчына. Яна бегла досыць доўга, а потым, відаць, у яе не хапіла сілы, і яна прытулілася да цёмнай сьцяны дому. "Якая-небудзь трагедыя, - падумаў Тугоўскі. - Зімой адной блудзіць і з голай галавой - гэта што-небудзь значыць". Ён пасьпяшыў на дапамогу жанчыне.

-Што з вамі? - спытаў ён, падыходзячы да яе... Жанчына маўчала. Толькі чулася яе парывістае дыханьне. - Што з вамі? - паўтарыў пытаньне Тугоўскі.

- Ох, - толькі праенчыла яна ў адказ. - Ох, мне дрэнна.

- Вы хворая? - спужаўся Тугоўскі. - Што з вамі, кажыце.

- Ох, не магу. Я зараз звалюся. Паглядзіце, як б'ецца маё сэрца.

Ён пачаў шукаць яе сэрца. Алкаголь прымушаў яго хістацца, як матроса на параплаве, й пакуль ён рукой трапіў на належнае мейсца, прайшло нямала часу. Яна енчыла, пакуль яго рука блукала па яе целе, й нарэшце замоўкла.

- Што з вамі? - Я зараз жа пабягу да тэлефону, пазваню за карэтай Чырвонага Крыжа.

- Ох, ня трэба, - праенчыла яна. - Нічога ня трэба... Адвядзіце мяне толькі дахаты.

- З прыемнасьцю, - прамовіў ён. Яна абаперлася ўсім сваім целам на яго руку, ціхім крокам ледзь рухалася побач з ім і цяжка дыхала. Тугоўскі маўчаў. Ён вёў яе, як дарагі скарб, - са сьвядомасьцю важнасьці свайго ўчынку. Як будуць уцешаны яе бацькі, калі ён прывядзе яе дахаты. Як будуць удзячныя яны Тугоўскаму, як будуць паціскаць яму руку, паставяць гарбаты, будуць запрашаць яго, й хто ведае, можа быць ён стане сапраўды іх госьцем...

- Вам далёка яшчэ да хаты? - запытаў ён, нахіліўшыся да яе.

- Не, - прамовіла яна. - Зараз будзе, - і пайшла значна болей бадзёра. Правулак канчаўся. У канцы яго бачыўся заліты сьвятлом дом і шумная вялікая вуліца. Дзяўчына раптам пайшла зусім бадзёра. Яна сьціснула руку настолькі моцна, што ён зьдзіўлена паглядзеў на яе. Яны пайшлі да залітага сьвятлом дому. Правулак скончыўся.

- Ну, цяпер куды? - спытаў Тугоўскі. - Далёка да вашага дому?

- А вось ён, - паказала яна на асьветлены дом.

- Тут? - са зьдзіўленьнем спыніўся Тугоўскі і вырваў сваю руку з рукі дзяўчыны. Ён нават адступіў некалькі крокаў назад. На дзьвярах дому было напісана: "Рэстаран".

- Гэта ваш дом, вы тут жывяце? - спытаў, ня верачы сваім вачам.

- Так, - засьмяялася яна. - Пойдзем... Сумаваць ня будзеце.

- Дык вось як, - вырвалася з вуснаў Тугоўскага. - А я думаў...

- ...што я хворая? - засьмяялася яна. - Ну нічога, мой хлопчык, мой студэнцік. Вы, я бачу, студэнт. Па вашаму акцэнту чую, што ня чэх. Ну што ж, зойдзем. Студэнты мае частыя й каханыя госьці. - Яна ўзяла яго пад руку. Ён пярэчыў слаба. Ён спомніў, як яму было прыемна, калі ён шукаў яе сэрца... Ён першы раз слухаў жаночае сэрца. Алкаголь рабіў свае ўплывы на яго разьбітае, не пасьпеўшае расквесьці каханьне... Эх, што будзе, то будзе. Ён увайшоў са сваёй паненкай. Высокі, выцягнуты ў струну, лёкай паказаў ім дарогу ўніз па шырокай лесьвіцы, засланай чырвоным каберцам. Яны прайшлі міма ў невялікі - паўкругам - пакой, абабіты сьветла-нябеснымі шпалерамі, пасярэдзіне якога стаяў круглы чорны столік, удоўжань сьцяны вылучалася мяккая канапа. За сьцяной то слабла, то шырылася п'яная музыка...

Не пасьпелі яны зачыніць за сабой дзьверы, як у пакой зайшоў лёкай, той самы, што паказваў дарогу, й паставіў паднос з бутэлькай віна й бакаламі на стол. У тую самую мінуту ён моўчкі працягнуў Тугоўскаму рахунак на буйную суму ў сто чэшскіх кронаў. Як ня быў ахоплены флэкаўскім півам Тугоўскі, ён зразумеў, што ўся гэта бутэлька ня варта гэтых грошай. Ён рашуча запратэставаў...

- Гэта самы лепшы партвейн, - прамовіў ласкава лёкай.

- Мілы! - абвіла паненка за шыю рукамі. - Сорам было б займацца гэтай сумай.

Тугоўскі перастаў пярэчыць, выцягнуў партманэ і паклаў на паднос зялёненькую паперку ў сто кронаў.

- Ого, у цябе шмат грошай, - прамовіла паненка, зазірнуўшы ў яго партманэ: - Купі мне папяросаў.

Лёкай, не чакаючы адказу Тугоўскага, зараз выцягнуў з кішэні фрака пачку папяросаў. Тугоўскаму гэта не падабалася. Усё ж ён не такі п'яны быў, каб не зразумець, што з ім робяць нешта нядобрае. Але, не жадаючы больш спрачацца, ён моўчкі заплаціў за папяросы. Нарэшце яны засталіся адны. Можна было рабіць, што яны жадалі, схаваныя ад усіх людзей, ад усяго сьвету, ад усіх маральных законаў. З кожным выпітым бакалам ён рабіўся больш і больш прагавітым да ласкі, да жанчыны, каторую шукаў цэлае жыцьцё, а яна рабілася больш студзёнай, мармуровай... Яна сьмяялася студзёным каменным сьмехам.

- Ну, цалуй мяне, мой мілы студэнцік... Бяры маё сэрца.

Але ні адзін мускул яе не ажывіўся, ні адна частка цела яе не магла жыць, не магла адчуваць. Ён цалаваў мяккі студзёны камень, і пакуль у яго яшчэ была памяць, ён адчуваў нейкае незадавальненьне. Але потым усё стала яму прыемным. Потым усё зьлілося ў густы туман.

Калі ён абудзіўся, то ўбачыў, што ўжо сьвет льецца адкульсьці з вышыні. Праз вузкую палоску шкла ў столі віднеліся ногі прахожых, шыны аўтамабіляў, фурманак. Жыцьцё кіпела, вуліца рухалася, як велізарны мурашнік, ні на хвіліну не спыняючы сваёй бегатні. Дзесь было змаганьне, была чэсная праца, дзесьці біліся за існаваньне людскае, а ён ляжаў, згубіўшы ўсякае разуменьне аб прасторы, аб часе, аб тым нават, дзе ён. Як папаў ён сюды? Ускочыў на канапе і пачаў шукаць тую, якая прывяла яго ў гэты пакой. Яе і сьлед прастыў. Ён з жахам схапіўся за сваё партманэ. Толькі два даляры сіратліва ляжалі сярод дакументаў. Тыя грошы, якія ён атрымаў у лік стыпендыі за паўтара месяца, зьніклі невядома як, толькі адны ўспаміны ў выглядзе рахункаў, напісаных алавіком, сьведчылі аб іх колішнім існаваньні. Ён схапіўся за галаву. Што ён будзе рабіць зараз у Празе з двума далярамі? І як ён паедзе цяпер на Бацькаўшчыну? Што ён нарабіў?

Тугоўскі ўскочыў з канапы. Трэба шукаць каго-небудзь, трэба атрымаць тлумачэньне. Ён выйшаў з пакою, падняўся па лесьвіцы з чырвоным каберцам, заглянуў у розныя пакоі, але нідзе не знайшоў ніводнай душы: здавалася, што гэта быў нейкі загавораны дом. У адным пакоі ён убачыў нейкую тоўстую бабу з закасанай спадніцай, якая мыла падлогу.

- Вам што трэба? - запытала яна.

- Я шукаю адну паненку, - пачаў Тугоўскі.

- Ніякай паненкі тут няма. Я тут адна. - Яна павярнулася й ляснула перад яго носам дзьвярамі. Ён стаяў і раздумваў. Раптам нешта кальнула яго. Ён ледзь не прысеў ад болю. Заразіўся! Студзёны пот выбіла на чале. Задрыжэлі рукі і ногі. Ён сеў на стаяўшае зблізу крэсла. Галаву калола неадступная думка: "Схапіў дурную хваробу. Першы раз у сваім жыцьці прытуліўся да жанчыны, згубіў нявіннасьць дзеля таго, каб згубіць усё жыцьцё. Як дзіка! Хутчэй адсюль..." Ён апрануў сваё зімовае паліто й выйшаў на вуліцу. З жахам глянуў на гэты дом, дзе было напісана "Рэстаран" і дрыжачаю рукой запісаў адрас: калі-небудзь, калі, можа быць, выявіцца сапраўды, што ён атрымаў дрэнную хваробу, ён пацягне рэстаран да судовай адказнасьці. "Хаця, - падумаў зараз жа, - што я магу зрабіць з рэстаранам. Скажуць, што я прывёў дзяўчыну з вуліцы, а за гэта і самому несьці адказнасьць. Як дзіка! Як страшна! Мала таго, што няма грошай, але няма больш чыстаты, няма здароўя. Кажуць, ад такой хваробы можа праваліцца нос. Ах, хоць бы мінула яго гэтая кара". Ён ляцеў, як непрытомны, у інтэрнат, спадзеючыся, што там знойдзецца нямала сьпецыялістаў па венерычных хваробах. Але каго запытаць?

У інтэрнаце яму трапіўся сьпявак Серада, чалавек, у каторага ня кожны дзень бываў палудзень, чалавек, каторы жыў тым, што хадзіў па рэстаранах й падчас абеду падсаджваўся да сваіх сяброў, сьпяваючы ім свой сібірскі раманс: "Ах, Соня, мая чэшка Соня". Гэты чалавек, зразумела, ведаў аб розных хваробах. Але запытаць яго, каб ён расказваў з насьмешкай па ўсім інтэрнаце, што ў Тугоўскага дрэнная хвароба, было б глупствам. Ён зьвярнуўся да астральнага чалавека.

- Скажыце, як зьяўляецца сіфіліс?

- А што? - зьдзівіўся астролаг. - Чаму вас гэта зацікавіла? Схапілі?

- Ня ведаю, - чырванеючы, сказаў Тугоўскі.

- Хвароба зьяўляецца на другі тыдзень, - сказаў астролаг, - зьяўляюцца падазроныя гнойныя плямы.

- Ах так... Дзякую... - І ён супакоены пайшоў хадзіць па калідоры.

Тугоўскі нідзе ня мог знайсьці месца. Што нарабіў ён, што будзе зараз з яго паездкай на Бацькаўшчыну, з яго апрошчваньнем? Ён зьбіраўся ехаць чыстым ідэальным юнаком, а зараз ён павязе з сабою бруд, ён павязе з сабой жахлівую хваробу вялікага места. Фактычна ён ніколькі ня лепшы за тых, на якіх ён нападаў, як на кар'ерыстаў, буржуазных "інтэлігентаў"... Ён брудны, нягодны, няварты насіць імя чалавека.

Тугоўскі доўга лаяў сябе і доўга хадзіў па калідоры інтэрнату. Але нарэшце холад прымусіў яго вярнуцца да рэчаіснасьці і ўспомніць пра палудзень. Аднак на гэты раз задаволіўся толькі адной сардэлькай з хлебам і ўвесь апошні дзень праляжаў як хворы ў пасьцелі.

[…]

ХІ.

...Веснавое сонца даўно глядзела праз фіранкі ў прыгожую вілу, у адзін з тых дамоў, якімі пакрывалася пасьля вайны Чэхія. Залацістыя праменьні сарамліва заглядвалі ў спальню, асьвятлялі мармуровы ўмывальнік, ручнік, каберац на падлозе й пару мяккіх двайных крэслаў. Вялікае люстра пералівала ўсімі колерамі вясёлкі: ад чырвонага да цёмна-зялёнага. Загорскі прыемна пацягваўся ў пасьцелі пад белай пярынай і праціраў вочы. Яму не хацелася ўставаць. Зноў пачынаўся дзень, такі самы, як учарашні, такі самы, як тыдзень назад. Прызнацца, яму ўсё гэта досыць абрыдла. Усе дні былі такія аднастайныя, цягучыя, як туга. Усе яны пачыналіся аднолькава: спачатку ён ішоў у Студэнцкі дом, потым куды-небудзь у тэатр ці кіно, потым, увечары, забіраўся ў інтэрнат пагуляць у карты. Рэдка ён праводзіў ночы ў сваёй прыгожай віле. Прызнацца, і гэтая чэшка таксама яму ўжо абрыдла, і віла, і ўся сямейная ўтульнасьць. Магчыма, ён не нарадзіўся, як іншыя, сем'янінам. У дадзеным выпадку ён нагадваў кавалерыйскага каня, якому хамут прычыняў болі. А з другога боку, ён мог быць спакойным, калі яго прыгожая чэшка штодня за сваімі ласкамі нагадвала яму аб экзаменах, аб тым, што трэба, нарэшце, стаць доктарам. Так доўга працягвацца ня можа! Яго брала злосьць, ён сярдзіта кідаў сваёй прыгожай пані: "Ня муч мяне", - і запіраўся ў сваім пакоі. Самымі горшымі днямі для яго была субота і нядзеля, калі ён павінен быў пражыць са сваёй паняй цэлы дзень. Звычайна яшчэ зьбіраліся госьці: прыязджаў яе брат з Пільзэна, інжынер-хімік. Пачыналіся размовы аб кар'еры, аб жыцьці пад гукі мяшчанскага патэфону. Затое ў звычайныя дні яму было спакойней. Чэшка йшла рана ў свой магазін, і ён бачыў яе толькі ўвечары. Ён адчуваў сябе поўным гаспадаром вілы. У рэшце рэшт ён нядрэнна ўлаштаваўся. Ён мог бы жыць, нягледзячы на ўсю сваю нелюбоў да чэшкі. Але так доўга прадаўжацца не магло. Экзамена ён ня думаў трымаць. Значыць, рана ці позна надзея ў чэшкі стаць "пані доктаравай" будзе разьбітая, а гэта прывядзе да катастрофы... Ён павярнуўся на пасьцелі, усьміхаўся і сказаў сам сабе: "Ну што ж, хай заўтра сьмерць, а сёньня мы жывём". Ён ляжаў, з прыемнасьцю ўспамінаў карнавал. З Вярхоўскай ён правёў нямала прыемных гадзінаў. Праўда, сама па сабе яна не цікавіла яго, хоць пасьля чэшкі ўсё ж такі была больш рухлівая й маладая. Але ён ладзіў з Вярхоўскай хутчэй на злосьць дзіваку Тугоўскаму.

- Ну што ж, - засьмяяўся ён, - калі яна й трапіцца ў рукі Тугоўскаму, дык ува ўсякім выпадку ня першай сьвежасьці.

Ён яшчэ паляжаў, паглядзеў праз вакно, дзе ўжо даўно рухаліся людзі, й нарэшце пачаў апранацца. Ён думаў аб тым, што сёньня пойдзе гуляць у карты ў інтэрнат. Толькі дзе б дастаць болей грошай.

- Ага - дзе, - вырашыў ён, - мая чэшка, напэўна, яшчэ не пайшла на працу. Папрашу ў яе 600 кронаў, быццам на запіс для дзяржаўнага экзамену.

Ён хутка апрануўся і зазірнуў у пакой да чэшкі. Яна была апранутая й зьбіралася ўжо адыходзіць.

- Ach, dobre jitro, Bozena! - прамовіў Загорскі, цалуючы яе руку. - Ты ўжо ідзеш... А я да цябе... У мяне сёньня экзамен, і мне патрэбныя грошы на запіс.

- Колькі?

- 600 кронаў...

- Езус-Марыя! На што такая сума вялікая? Ты звар'яцеў...

- Дзяржаўны іспыт... Разумееш, такая сума пры паступленьні ў школу, - змахляваў Загорскі.

- У мяне няма такой сумы, - яе поўны твар заліўся чырвоным румянцам, вочы сярдзіта глянулі на Загорскага.

- Ды што ж тады я буду рабіць? - рабіў трагічны выгляд Загорскі. - Зразумей, бяз гэтага я не магу трымаць экзаменаў, што ж тады будзе з маім доктарам... Няўжо ты мне ня верыш?

- Я думаю: усё ж ткі ты махлюеш. Ну добра, я табе гэту суму дам, але ты мне прынясі квітанцыю ад касіра...

- Квітанцыю? Як нізка, - наморшчыўся Загорскі. - Ды я табе дваццаць квітанцыяў прынясу. Якое мяшчанства! І ты сапраўды ад мяне патрабавала б квітанцыю?

Чэшка стаяла, адвярнуўшыся да вакна й маўчала. Ён падышоў да яе, схапіў за плечы і прытуліў яе галаву да сваіх вуснаў.

- І ты патрабавала б ад мяне квітанцыю? - казаў ён паміж пацалункамі.

Яна нарэшце вырвалася з яго абоймаў і, сьмеючыся, пайшла ў другі пакой.

- Ну, - сказала яна, выходзячы з кіпкай зялёненькіх кронаў, - вось табе грошы, але каб ты вытрымаў экзамены.

Ён падзякаваў і пацалаваў яе рукі.

- Ах, мне трэба йсьці, - спомніла яна і, насьпех накінуўшы капялюш, у дзьвярах пажадаўшы яму ўсяго найлепшага на экзаменах, паляцела на працу. Загорскі перагортваў пачку кронаў і, сьмеючыся, думаў аб сваёй спрытнай выдумцы. Сяньня ўвечары ў інтэрнаце ён будзе мець магчымасьць добра пагуляць у карты.

Увечары інтэрнат ажывіўся. У адным з яго пакояў, уведзеных для студоўні, хоць звычайна тут ніхто не вучыўся, сабралася шматлікая грамада няведама з якіх краёў. Тут былі чэхі і расейцы, украінцы і немцы і наогул міжнародныя аматары пашукаць шчасьця ў картах. Інтэрнат быў прадстаўлены самымі лепшымі гульцамі. Серада і балетмайстар Садоўскі запалілі сьвечкі. У пакоі стала ціха, урачыста і важна. Усе твары напружана й сярдзіта сачылі за картамі, углядаючыся ў рукі суседзяў. Загорскі сядзеў на краі стала і ўносіў у банк вялікія сумы. Ён гуляў азартна. Сёньня, яму здавалася, ён павінен быў выйграць.

- Банк! - крычаў ён, ні на адну хвіліну не задумваючыся. І ён зайграў.

Праз некалькі гадзінаў у банку было ўжо больш за 300 кронаў. У пакоі было так ціха, быццам ува ўсіх людзей страх адняў усякую магчымасьць гутарыць і рухацца.

- Банк! - крыкнуў Загорскі і ў першы раз за ўсю гульню адчуў, што ён задрыжэў усім целам.

- Вока, - сказаў трымаўшы банк Садоўскі і паказаў дзясятку з тузам. Усё было скончана. Загорскі прайграў. З той пары ён пачаў хвалявацца...

* * *

Тугоўскі ня мог спаць гэту ноч. Як ранены, як ахоплены агоніяй, ён кідаўся на пасьцелі, уставаў, хадзіў па пакоі і ўсё думаў аб тым, што ён заразіўся. Ён глядзеў на тое мейсца, дзе, па словах астральнага чалавека, павінна была зьявіцца жоўтая пляма й чуў зуд, нейкае паленьне-казытаньне болю. Калі ён клаўся на пасьцель, то ўскокваў, увесь абліты сьцюдзёным потам. Нарэшце ён ня вытрымаў, выйшаў у калідор. Што такое? У студоўні праз дзьверы бачылася сьвятло. Хто мог так позна вучыцца? Ён з цікавасьцю прыадчыніў дзьверы - і адступіў назад ад зьдзіўленьня. За сталом пры сьвечках гулялі ў карты. Усе кінулі на яго сярдзітыя пагляды й зноў прыняліся за гульню.

- Як вы сюды трапілі? - выгукнулі за сталом.

- Якая вам справа? Я вас не пытаю, як вы сюды трапілі - адказаў Тугоўскі, становячыся ў цёмны кут стала, каб пасачыць за гульнёй. Загорскі ў гэты момант прайграў якраз усе 600 кронаў.

-Я папрашу вас выйсьці, - сказаў Загорскі. - Інакш мы вас адсюль выкінем, як шмацьцё.

Тугоўскі пачынаў увесь дрыжэць ад злосьці.

Бяссонная ноч, мукі нейкай хваробы, разьбітая сьвядомасьць - усё разам прыводзіла яго ў адчай і рабіла з яго чалавека, якому нічога не было страшна. Але ён не адказаў Загорскаму. На гэты раз ён толькі сьціснуў зубы і прамаўчаў...

- Што за ідыёт, - не супакойваўся Загорскі. - Паглядзіце, стаіць.

- Ах так, - прарвалася ў Тугоўскага. І не пасьпелі апамятацца прысутныя, як звонкі ўдар па твары прарэзаў цішу пакою. Усе паўскоквалі з мейсца. Загорскі падляцеў да Тугоўскага, але ў гэты момант другі ўдар разнёсься ў паветры з няменшай сілай.

- Вось табе, - крычаў Тугоўскі. - За ўсё, за плябея і за ідыёта!

Пачалася сапраўдная бойка. Тугоўскі быў у перавазе. Ён біў Загорскага па сьпіне, па руках, па твары, куды толькі даставалі яго доўгія рукі, біў са сьмеласьцю адчайнага чалавека. Іх разьнімалі, але доўга не маглі разьняць, пакуль у справу не ўмяшаўся нейкі Геркулес-украінец і ня вывеў за каўнер з пакою Тугоўскага.

"Помсьціцца, - падумаў Тугоўскі, застаўшыся адзін у калідоры. - Цяпер Загорскі будзе памятаць мяне ўсё жыцьцё. Плябей помсьціцца патрыцыю"... Ён хутка апрануўся й выскачыў з інтэрнату на вуліцу. Швейцар доўга корпаўся ў хаце й не хацеў адчыняць яму браму.

- Вы не зачыняйце браму, - сказаў Тугоўскі, - я зараз вярнуся з адной дамай. Яе муж сёньня ў інтэрнаце гуляе ў карты, разумееце?

- А-а, - працягнуў швейцар.

Тугоўскі паляцеў на кватэру Загорскага. Віла стаяла недалёка ад інтэрнату, на прыгожай гары сярод елак і зеляніны. Ён пазваніў. Ніхто не адгукнуўся. Дзесьці спрасонку забрахаў сабака. Яшчэ раз пазваніў... Ён званіў без упынку, пакуль нарэшце не пачуў шлёпаньне пантофляў каля дзьвярэй.

- Хто тут? - пачуўся жаночы голас, і прамень электрычнай лямпачкі трапіў проста ў вочы Тугоўскаму.

- Студэнт Тугоўскі, калі ведаеце.

- Я такога ня ведаю. - Сьвятло сьлізнула ўздоўж яе фігуры. - Я вас не магу пусьціць.

- Ня трэба. Толькі выслухайце мяне. Пан Загорскі ёсьць у хаце?

- Не, яшчэ не прыходзіў.

- Дык вось, пан Загорскі зараз знаходзіцца ва Украінскім інтэрнаце, адзін квартал ад вас, і грае ў карты. Ён прайграў ужо 600 кронаў.

- Ах... - ускрыкнуў жаночы голас.

- Калі хочаце яго ратаваць, дык зараз жа мусіце йсьці ў інтэрнат са мной, інакш ён канчаткова прайграецца й аддасьць свой апошні касьцюм.

- Зараз. Хвіліну пачакайце...

Тугоўскі спакойна застаўся чакаць. Помста яго нарэшце дасягнула мэты. Праз нядоўгі час прыгожая, поўная чэшка ў чорным паліто адчыніла дзьверы вілы. Яны пасьпешна накіраваліся ў інтэрнат. Тугоўскі маўчаў. Няхай яна сама пабачыць абстаноўку, у якой апынуўся яе будучы муж. Які гэта будзе дзіўны момант.

Яны прайшлі праз браму, дзе швейцар ёй нізка пакланіўся й зьняў шапку, потым падняліся па лесьвіцы і... Яна адчыніла дзьверы пакою. Напэўна, узрыў бомбы зрабіў бы лепшае ўражаньне, чым зьяўленьне жанчыны ў дзьвярах інтэрнату. Усе ігракі, якія здаваліся яшчэ больш жахлівымі пры паўцёмным асьвятленьні свечак, замёрлі, ня ведаючы што рабіць, як зразумець зьяўленьне гэтага прывіду. Адкуль і хто яна?

- Пан Загорскі, я прашу вас зараз жа вярнуцца дахаты, - голасна прамовіла яна, адчаканьваючы кожнае слова. Загорскі ўстаў, бледны, як папера, й пасьпешна падышоў да яе.

- Бажэна! - цалаваў ён яе рукі. - Я зараз... Дазволь мне тут адыграцца. Я зараз выйграю шмат грошай.

- Ах, нягодны. Ты ня маеш права называць мяне па імені. Зараз жа зьбірайся са мной дахаты.

- Ну гэта яшчэ паглядзім, - успыхнуў Загорскі. - Можаце ісьці. Я вас не трымаю. - Ён нізка пакланіўся ёй і зноў пайшоў да стала. Яна ляснула дзьвярыма й выйшла. Упоцемках ішла, хіляючыся, й Тугоўскі падляцеў дапамагчы ёй сысьці з лесьвіцы. Калі сьвятло ліхтара асьвяціла яе твар, ён убачыў вочы, поўныя сьлёз.

- Ну, бывайце, - працягнула яна руку на разьвітаньне Тугоўскаму. - Дзякую вам вельмі, што мяне выручылі з бяды... Вельмі дзякую. - І яна, плачучы, пайшла з інтэрнату. Тугоўскі не вярнуўся ў пакой. Ён ведаў, што Загорскі з карцёжнікамі пастараюцца помсьціцца яму, й таму правёў бяссонную ноч у альтане. Запраўды, праз паўгадзіны ён пачуў, як з інтэрнату выйшаў Загорскі з натоўпам прыяцеляў і злосна сказаў:

- Яго шчасьце, што мы яго не знайшлі...

- Адламалі б мы яму рэбры, - прамовіў праз зубы нейкі густы нізкі бас.

Яны пералезьлі праз плот, каб не званіць швейцару, зьніклі ў цемры ночы. Тугоўскі з палёгкай уздыхнуў. І пасьля з непрыемнасьцю падумаў: "Уся кар'ера Загорскага загінула, больш ён ня будзе гаспадаром у прыгожай віле".

ХІІ.

Пад ранак Тугоўскі паглядзеў на сябе й ледзь утрымаўся на нагах: на тым мейсцы, пра якое казаў астральны чалавек, зьявілася вялікая жоўтая пляма. Не заставалася больш ніякага сумлеву. Апошні валасок, за які ён быў учапіўся, абарваўся, і Тугоўскі ляцеў у прорву. Як жахліва. Як ён не хацеў калісьці скончыць жыцьцё самагубствам, але зараз, калі ён бачыў, што гіне, нейкі жывёльны страх перад загубай апаноўваў ім. "Загінуць, - думаў Тугоўскі, - так, загінуць. Не!.. Гэта дзіка! Невымоўна дзіка. Як-небудзь схапіцца за жыцьцё".

Ён ляцеў, як непрытомны, да доктара.

У вялікім шыкарным пакоі з усялякімі інструментамі высокі, у белым халаце, спакойны, як Бог, доктар запісваў усе прыкметы хваробы Тугоўскага. Ён ціскаў яго, круціў, прыглядаўся й больш усяго хацеў даведацца, калі гэта было. Тугоўскі пачынаў ужо думаць, што ён дарэмна перапужаўся, калі доктар прамовіў сам сабе:

- Так... Сіфіліс - слова грэцкае і азначае: сіф - сьвіньня. Значыць: сьвінячае каханьне.

- Магчыма, доктар. Але дзе ж узяць сапраўднае каханьне, калі яго няма. Я ўсё жыцьцё сваё шукаў сапраўднае каханьне, але ня мог знайсьці, - патэтычна казаў Тугоўскі, - вось цяпер я маю сіфіліс...

- Не, чалавеча... На гэты раз Бог мілаваў, але другі раз вы не хадзіце да гэтых начных паненак, асабліва пад уплывам алкаголю. Другі раз вы так лёгка не прыйдзецца...

- Дык я здаровы? - з радасьцю ўскрыкнуў Тугоўскі...

- Так. У вас ёсьць адна нязначная хвароба, фактычна, яе й хваробай ня можна назваць. Я б назваў яе па-французску, але вы па-французску не разумееце. Гэта хвароба ад таго, што вы даўно ня мелі жанчыны...

- Праўда?

- Так, каб вы канчаткова сталі здаровы, я магу вам прыпісаць толькі адно лякарства: жанчыну...

- Вельмі дзякую, доктар, - засьмяяўся Тугоўскі, - але дзе яе ўзяць?

- Ну, што ж... Знайдзіце сабе якую-небудзь бабульку й жывіце з задавальненьнем... Тут ужо медыцына бясьсільна што-небудзь дапамагчы, - жартам параіў доктар.

Тугоўскі выйшаў ад доктара, быццам перароджаны. Ён ляцеў нібыта на крыльлях. Яму было ўсё прыемна і радасна, нібы ён бачыў жыцьцё першы раз пасьля даўгога сядзеньня ў турме. Ён весела ўвайшоў на двор Студэнцкага дому. Яму здалося, што ўсё прасьвятлела, што веснавое сонца наўмысьлі так міла й прыемна грэе й залоціць вершаліны дрэў, выбіваецца на канаўках. Сьпяваюць пеўні на платах, усё шуміць новым маладым жыцьцём. "Жыць, жыць, я яшчэ буду жыць!" - казала сэрца, і ад гэтага простага слова сьлёзы нагортваліся на вачах. "Усё ж ткі хачу жыць, - казала істота, - хоць цярпець, але каб жыць..."

Ён быў у такім павышаным настроі, што не зьвяртаў увагі на адносіны да сябе сяброў. Толькі калі спаткаў двух-трох беларусаў, якія прайшлі міма, не прывітаўшыся з ім, тады ён зразумеў людскія адносіны да сябе, пахмурнеў... Ён увайшоў у шумную залу, сеў у куток і задумаўся. Як дзіўна створаныя гэтыя людзі! Яны мяняюць свае адносіны залежна ад посьпеху чалавека... Яны лашчацца, яны каля яго, пакуль грыміць слава, пакуль чалавек ідзе ўгару і высока нясе сваё імя, але трэба яму крыху спатыкнуцца, як усе пакідаюць яго, і чалавек застаецца адзін. Як брыдка, што ўсе гэтыя маленькія людзі, усе гэтыя тэхнікі Жукі, Буракі, Малевічы ставяць сябе вышэй за яго, з нейкім пачуцьцём першынства, сьмеючыся, падаюць яму руку:

- Здароў, Тугоўскі! Ну, што ты цяпер: ні Богу сьвечка, ні чорту качарга?

Эх, хацелася б яму кінуць у іх вочы ганебны крык з горыччу і злосьцю, але ён прымушаны маўчаць, ён прымушаны цярпець іх насьмешкі. Усё роўна трэба выпіць свой келіх жыцьця ўвесь да дна: "Ці з вадой жыватворнай, ці з ядам успамінаў..." - згадаў ён словы Янкі Купалы й маўкліва глядзеў, як рухаўся стракаты студэнцкі натоўп у зале.

- Тугоўскі! - пачуў ён раптам каля сябе голас і павярнуўся. Перад ім стаяў вясёлы, квяцісты, з даўгімі валасамі Тамашэвіч.

- Ну, як жывём?

- Па-старому... Як гарох пры дарозе...

- Эх, біць цябе трэба, - казаў ён, падсядаючы да Тугоўскага. - Адмовіцца ад стыпендыі й кінуць вышэйшую школу... Гэта нешта нечувана. Што за прычыны? Слухай... Я ніяк не магу зразумець.

- Дык і не старайся. Нічога не зразумееш на гэтым сьвеце... Хачу апросьціцца, дзядзька Тамаш, - засьмяяўся Тугоўскі.

- Апросьціцца ці ўдасканаліцца? Гэта такая праблема, што над ёй варта паламаць галаву ўсёй нашай маладой інтэлігенцыі.

- Ах, не кажы гэтых высокіх словаў: "інтэлігенцыя..." Ва ўсякім выпадку я да яе сябе на далучу.

- Чаму? Дарэмна... Кожны чалавек, хто задумваецца над самім сабой, над людскім існаваньнем, хто жыве ня толькі для бруха, але крыху й для духа, ужо ёсьць думаючая частка народу... А я спадзяюся, што ты сябе адносіш да гэтай думаючай часткі, праўда?

- Значыць, тады і ўсе нашыя студэнты ў Празе, - не адказваючы проста на пытаньне Тамашэвіча, зазначыў Тугоўскі, - таксама інтэлігенцыя? Кінь, дзядзька Тамаш...

- Зразумела, што інтэлігенцыя, - рабіўся сур'ёзным Тамашэвіч.

- Але ж вось адсюль і выцякае заданьне нашай інтэлігенцыі: як жа апросьціцца, калі мы ўсе выйшлі з простага народу й з пункту гледжаньня якога-небудзь расейца й так вельмі "простыя". Перад намі ўсімі стаяць велізарныя шляхі ўдасканаленьня, такія велізарныя, што мне падчас хочацца сказаць словамі Максіма Багдановіча: "Брацьця! Ці хопіць нам сілы?!" Удасканаліцца, дзядзька Тамаш, - калі заглушыць у сабе тое простае, што яшчэ зьвязвае нас з народам; знача, адысьці ад народу... Так трэба зразумець гэта ўдасканаленьне.

- Удасканаліцца, каб стаць дырэктарам фабрыкі, ці што?

- Зусім не... На што так спрошчваць сваё думаньне. Удасканаленьне ёсьць удасканаленьне. Гэта ёсьць доўгі, пасьлядоўны шлях разьвіцьця ўсіх духоўных элементаў чалавека... Карацей і ясьней кажучы, рост яго...

- Сапраўды: мы павінны яшчэ шмат над сабой працаваць, каб у нас было больш чалавечага твару. Мець сваю індывідуальнасьць, свой чалавечы твар, - гэта наша найвялікшае заданьне. Толькі ў людскіх адзінках - наш ратунак. Як жа стаць моцным, дзе тое лякарства, якое магло б дапамагчы і даць моц. Старому Фаўсту, памятаеш, чорт даў лякарства, чароўную Маргарыту, амаладзіў яго, зрабіў моцным і прыгожым, хоць узяў яго душу. Ты ведаеш, што сталася потым з Фаўстам?.. Дык вось, Маргарыта якая-небудзь ня ёсьць у нашыя часы лякарствам, якое зробіць нас маладымі і моцнымі. Адзіны лек для нас, каб стаць моцнымі, гэта праца над самім сабой - культурная праца ў культурнай абстаноўцы. Сярод грамадзянства. Мы павінны йсьці ў грамадскія арганізацыі, закладаць гурткі, таварыствы, партыі, каб удасканальвацца, бо ніхто так не разьвівае чалавека, як грамада і жыцьцё.

- "Моцны той, хто адзін" - казаў філосаф, - зазначыў Тугоўскі. - Мне здаецца, грамада ня можа тварыць індывідуальнасьць.

- Правядлова... Адна грамада ня створыць індывідуальнасьці. Калектыў часта прыгнятае адзінку, але трэба прызнаць, што без грамады таксама ня можа быць разьвіцьця адзінкі. Рабінзоны Круза аджылі свой век.

- Потым, ня ўсякая грамада можа навучыць чаму-небудзь. Сапраўды, наша пражская "Грамада" можа навучыць толькі гуляць у карты, п'янстваваць і рабіць кар'еру.

- Юпіцер, ты злуешся: значыць, ты няправы, - засьмяяўся Тамашэвіч. - Адкуль такія чорныя фарбы, даражэнькі? Наша моладзь ня горш усякай іншай моладзі. Ёсьць тыпы адмоўныя, безумоўна, але ёсьць і станоўчыя.

Тамашэвіч спрачаўся менш упарта. Ён бачыў, што Тугоўскі мае нейкую сваю думку й ня хоча з ім падзяліцца. Тугоўскі затое наўмысьлі хацеў быць упартым - хоць у душы шмат згаджаўся з Тамашэвічам.

- І ўсё ж такі ня ў гэтым справа, - працягваў Тамашэвіч, - справа ня ў нашай "Грамадзе". Справа ў грамадзе наогул. Нашто табе нашая "Грамада". Калі ты чуеш сябе настолькі вышэй за нашую "Грамаду", што можаш кідаць яе, дык маеш магчымасьць знайсьці "Грамаду" іншую, чэшскую, напрыклад, баўгарскую, украінскую... У Празе, дзякаваць Богу, ёсьць дзе ўдасканаліцца. Можна запраўды разьвіцца й стаць культурным ува ўсіх адносінах чалавекам. Наша заданьне, паўтараю, наогул стаць у сьвеце з векам нароўне.

- Добрая рэч - асьвета, - усьміхнуўся Тугоўскі. - Добрая рэч паставіць сабе адно ці тысячы самых добрых заданьняў, але пытаньне - як іх дасягнуць. І потым, я ня ведаю, чым гэта растлумачыць, я ня бачу ніякага задаваленьня ад таго, што я іх дасягну. Я ўдасканалюся па тваім рэцэпце - магу скончыць вышэйшую тэхнічную школу. Нарэшце, гэтага можна дасягнуць. Людзі нават бяз здольнасьцяў могуць скончыць курс васьмі гадоў. Так, дапусьцім, што я стану інжынерам. Я шукаю спакою: правінцыі, палескай глушы.

- Сну, паспаць хочацца, - засьмяяўся Тамашэвіч, - тады, брат, нічога ня зробіш. Тады, можа быць, табе сапраўды трэба чароўнай Маргарыты, як таму старому Фаўсту. А вось і яна, Маргарыта...

Да іх падыходзіла Вярхоўская.

- Лёгкая на ўспамін, - жартаваў Тамашэвіч, - а мы толькі што гутарылі аб Маргарыце і аб Фаўсьце.

- Ого, - усклікнула Вярхоўская, сядаючы з другога боку, каля Тугоўскага. - Відаць, што ў каго баліць, той аб тым і пачынае гаварыць.

Тугоўскі пачырванеў да вушэй.

- Ужо ж, - падхапіў жарт Тамашэвіч, - нам гэта вельмі баліць... Вось, ведаеце, спрачаліся мы з грамадзянінам Тугоўскім... Ён добры хлопец, як вы думаеце?

- Нічога, - засьмяялася Вярхоўская. - Калі сьпіць... Тады добры хлопец, але вось любіць паспаць. Хто яго так сагнуў, ня ведаю. Па-мойму, яго трэба было б добра страсянуць, як грушу... Тады з яго выйшаў бы чалавек. Хлопец ён нічога. Хоча быць толькі арыгінальным... Але гэта не бяда.

Тугоўскі канфузьліва ўсьміхнуўся.

- Я вось што хачу, - казаў, устаючы, Тамашэвіч, - каб з цябе, братка, выйшаў беларус-дзеяч. Кінь свае арыгінальнасьці, будзь, як усе, і паступай да нас на філасофію. Гэта будзе лепш, чым на тэхніку. Стыпендыю як-небудзь улаштуем.

- Правядлова! - падтрымала Вярхоўская. - Улаштуем... Скажам, што ты беларускі паэт, кінуў тэхніку й па чэснасьці не захацеў атрымліваць стыпендыю. А начальнік "Чэшска-Украінскага Камітэту", палкоўнік, які любіць часам быць лібералам, зжаліцца і ўсё. Дык як, згодны?

Тамашэвіч глядзеў на яго пільнымі бліскучымі вачыма. Вярхоўская ўсьміхалася, з цікавасьцю аглядала яго.

Тугоўскі адварочваў ад яе твар і маўчаў.

- Маўчаньне - знак згоды. Значыць, скончана, - падхапіў Тамашэвіч. - Я пайду, а вы паўплывайце на яго, Галена Уладзіміраўна.

Вярхоўская з Тугоўскім засталіся адны. Настала непрыемнае маўчаньне.

- Ну, што новага? - запытаў ён нарэшце.

- Новага?.. Здаецца, нічога новага, апрача таго, што ведаеце. Экзамены... Вось памірае "айцец" Кірыла.

- Што? - ледзь ня ўскочыў Тугоўскі. - "Айцец" Кірыла памірае?

- Так, доктар сказаў, што спадзявацца на яго выздароў немагчыма. У яго сухоты. Здаровых лёгкіх засталіся толькі маленькія кавалачкі. Увесь час павышаная тэмпература - да 39. У яго шмат крыві выйшла.

- Скажыце! - дзівіўся Тугоўскі й з шчырым сумам спамінаў Кірылу. Ён пазбавіўся цяпер самага лепшага сябра, якога знайшоў у сваім цяжкім жыцьці ў Празе.

- Роджаны пад Сатурнам, - усё ж такі прабурчаў ён больш для сябе і спомніў прароцтвы астральнага чалавека, які казаў, што Кірыла памрэ ад сухотаў. - Роджаны пад Сатурнам... Чалавек памірае, калі яму застаўся адзін дзень да дыплому. Памірае ў росквіце сілаў, ня маючы магчымасьці вярнуцца на Бацькаўшчыну, якую ён хацеў бачыць квітучым садам. Хіба гэта не няшчасьце? Хіба гэтыя людзі не радзіліся пад няшчаснай планетай Сатурн? Хіба ня цягне іх гэты пракляты Сатурн да магілы, калі яны самі цягнуцца да жыцьця? А колькі іх? Колькі іх у Празе, што імкнуцца, можа быць, шчыра, да палепшаньня свайго палажэньня і нават цэлага народу, церпяць фіяска ў разгар сваёй працы. Колькі іх, гэтых працавітых павукоў, павуціну каторых так зьлітасна зьмятае мятла выпадку... Я пачынаю думаць, што мы ўсе тут, у Празе - роджаныя пад Сатурнам, што ўсе мы загінуўшыя для Бацькаўшчыны людзі й, можа быць, не адзін з нас пойдзе па дарозе "айца" Кірылы... Хто выйдзе прарокам з нашага пражскага Назарэту? Я думаю - ніхто. Большасьць з нас пакладзе свае косьці на чужыне, меншасьць будзе стыдацца апрануцца ў бацькаў кажух, бо ён сьмярдзіць... Так пройдзем мы, пражаньне, па сьвеце, як пыл - не нацешыўшы нікога ні сваім росквітам, ні сваёй моцай, толькі жаласьцю ці пракляцьцямі.

Вярхоўская маўчала. Яна аб нечым думала. Аб Тугоўскім ці аб яго словах. Цяпер толькі ён спыніўся, каб падумаць, якое ўражаньне зрабіў на яе. Праз хвіліну яна падняла на яго ласкавыя вочы і прамовіла:

- А ўсё ж ткі, я думаю, што і нашая зямля можа нараджаць хуткіх розумам Ньютонаў і Платонаў. Я думаю, што і ў нашай "Грамадзе" ёсьць людзі, якія могуць быць прарокамі; напрыклад, Тамашэвіч...

- А Загорскі? - Ён паглядзеў на яе насьмешліва. У гэты момант яна чамусьці здалася яму такой маленькай, звычайнай дзяўчынай. Яна зьдзіўлена паглядзела на яго й пачырванела.

- Загорскі?.. Што вы? Ні ў якім разе...

- Чаму? - усьміхаўся Тугоўскі. - Яны вельмі падобны адзін на аднаго: Тамашэвіч, напрыклад, беларуская рэвалюцыйная балалайка... А Загорскі грае на скрыпцы... й на жаночым сэрцы... Як бачыце, абодва музыканты, й абодва вам падабаюцца.

- Кіньце вы, - казала яна, гледзяы на яго крыху спуджана, - вы сёньня нейкі насьмешлівы, рашучы, якім я вас ніколі ня бачыла.

- Жыць буду, разумееце? Сёньня мне доктар сказаў, што жыць буду. Вясна ідзе. Ручайкі зьвіняць. Тугоўскі жыць будзе назло Сатурну, назло прыкрасьцям Загорскіх і іх паненак. Разумееце?

- Зноў Загорскі... Мне гэта імя не зусім прыемна, - прамовіла яна.

- Ах, вось як. Даўно? Вітаю, Галена Уладзіміраўна. Магу паведаміць, што грамадзянін Загорскі больш ня будзе спаць у прыгожай віле. Сёньня яго жонка-чэшка знайшла ў інтэрнаце сярод карцёжнікаў, калі ён прайграў усе свае грошы.

- Што? У яго была жонка? Чэшка? Ён іграў у карты? Нічога не разумею, - бляднела Вярхоўская.

- Хіба вы ня ведаеце, Галена Уладзіміраўна, - усьміхаўся Тугоўскі. - Увесь Студэнцкі дом трубіў аб гэтым.

- Першы раз чую. Але мне ўсё роўна. Якая справа мне да Загорскага. - Яна ўстала сур'ёзная і бледная. Тугоўскі глядзеў на яе й бачыў задаваленьне ў тым, што першы раз яна стаяла перад ім не каралевай, гордай і недаступнай, а звычайна жанчынай, якая не магла схаваць сваю жаночую слабасьць. - Правядзіце мяне дахаты, - прамовіла яна, робячы над сабой высілак волі й сумна ўсьміхаючыся.

- Дахаты? - рэзка, нават, як яму самому падалося, груба засьмяяўся Тугоўскі. - А што там будзе? Вы мне пакажаце цацкі, як заплакаўшаму дзіцяці?

- Так... Можа быць, пакажу дзіўныя цацкі, - горда й са сьмехам у адказ на яго рэзкасьць зазначыла яна.

- Не... Тады... вельмі дзякую. Які я ні ёсьць, а вашага шкадаваньня не патрабую, і дзіцём не хачу быць. Бывайце... - Ён зьняў свой капялюш і, рэзка павярнуўшыся, выйшаў са Студэнцкага дому.

Квадра трэцяя

І.

Кірыла Бурачэўскі паміраў, шчыра аплакваны сябрамі. У яго не было ворагаў. За ўсё жыцьцё ў Празе ён стварыў толькі цёплыя адносіны да сябе: ён змог да кожнага сэрца працягнуць шчырыя чалавечыя ніткі дабрыні і сімпатыі. Усе шкадавалі яго. І тое, што зараз парваліся ніткі повязі яго з усімі, і тое, што ён больш не пацяшаў нікога сваім гумарам, і тое, нарэшце, што хвароба яго была нейкім жорсткім, дзікім зьявішчам, вырваўшым на чужыне аднаго з самых старых сяброў "Грамады", рабіла велізарны сум на ўсіх і прымушала ледзь не штодня адпраўляцца да Кірылы ў санаторыю. Ён ляжаў сярод сасновага бору, сьпяваў яму старыя, знаёмыя, блізкія яго беларускаму сэрцу песьні. І, можа быць, таму, што песьні бору такія блізкія, родныя, як на Беларусі, ён увесь час думаў аб родных палёх, аб роднай хаце, дзе чакала яго старэнькая матка... Ён вельмі шкадаваў, што памірае на чужыне як эмігрант. Бывалі часы, калі ён думаў, што сьмерць немагчыма: яна была б жорсткай у гэты момант, калі ён быў яшчэ малады, задзёрны, калі жыцьцё толькі пачынала адчыняць яму свае прыгожыя дарогі, калі фартуна павінна была пакрыць яго дыпломам інжынера. Тады ён падымаўся з пасьцелі ў суперак усім медыцынскім прадпісам, падходзіў да адчыненага вакна, каб схапіць у свае хворыя лёгкія сьвежага паветра. Вакно выходзіла ў сад, за якім стаяла веранда, дзе спаў сухотнік. А за верандай скакала па каменьнях рака. Ён стаяў і глядзеў, як зачараваны, на вясёлую раку, ляцеўшую кудысь у невядомую далю, й думаў пра другую раку, пра свой родны Нёман. Там, на яго берагах, ён правёў сваё дзяцінства, там вырас, слухаючы яго казкі і легенды, й там ня можа ляжаць вечна, каб бачыць яго берагі й слухаць яго журчэньне. Ён стаяў нядоўга, бо зараз пачынаў адчуваць, што ногі яго дрыжаць, у грудзёх пачынае нешта клекатаць і хрыпець, і жахлівы кашаль ахоплівае яго настолькі, што ён ня можа адкашляцца, тады бясьсільна валіўся на пасьцель. Некалькі разоў паўтаралася такое хлябаньне паветра, але нарэшце ён зразумеў, што доктар мае рацыю, што медыцынскіх прадпісаў зьневажаць няможна, й што трэба легчы ў пасьцель і прымірыцца з тым, што ён памірае. З кожным днём ён сох усё больш і больш, ён мог пра сябе сказаць, што быў запаленай сьвечкай, якая гарэла ў цемры, і гас з кожнай гадзінай. Ён бачыў, шо жыцьцё дагарала, і толькі з жахам думаў, што будзе, калі яго сьвечка пагасьне і стане зусім цёмна, як уначы. Ён баяўся ночы і прасіў доктара даць як мага мацнейшых лекаў, каб заснуць і ня бачыць жахлівых кашмараў. Ён абуджаўся пад ранак увесь у поце, - увесь пад уплывам начных прывідаў і, толькі ўсьцешаны днём, радасна глядзеў на сонца і супакойваўся. Днём заўсёды было весялей, днём прыходзілі сябры, днём каля пасьцелі была сядзелка і вязала панчоху, днём у садзе сьпявалі птушкі й працавалі людзі, а ўначы ён быў адзін. Толькі званок, працягнуты да пасьцелі, дазваляў яму выклікаць сястру ці доктара. Часам яму рабілася настолькі страшна, што ён хацеў адчыніць вакно і крыкнуць у начное паветра: "Грамадзяне! Мне страшна! Ведаеце вы, што знача паміраць пры поўнай сьвядомасьці з цвяроза гледзячымі на ўсё вачыма?" Але ён ведаў, што людзі ня чуюць, яны не разумеюць слоў аб сьмерці. І ён маўчаў, чакаючы, калі яго ахопе ноч, ноч у нейкай яме, дзе можна шукаць і крычаць у сьцены - ніхто не пачуе. Нарэшце ён прымірыўся з лёсам.

Ён толькі хацеў, каб канец прыйшоў хутчэй, каб скончыліся мукі чаканьня. Але сьмерць ня йшла. Яна, як жорсткі кат, цягнула дні, з гадзіны на гадзіну адкладваючы сваё зьяўленьне.

І вось аднаго разу нехта пастукаў у дзьверы. Бурачэўскі ляжаў у пасьцелі распалены, цяжка й прарывіста дыхаючы, ужо мала пазнаючы людзей. Сядзеўшая каля пасьцелі сястра ўскочыла і адчыніла дзьверы. Увайшоў Тугоўскі з букетам пахучых кветак, ззаду за ім стаяў малады, чырвоны, у белым халаце доктар. Сястра ўпусціла наведвальнікаў, узяла кветкі, паставіла ў ваду, выйшла з пакою. Прынесеныя кветкі былі вельмі дарэчы, бо ў пакоі нясло непрыемным пахам ад хворага. Бурачэўскі глядзеў на Тугоўскага і ня мог пазнаць.

- Ну што, айцец Кірыла, не пазнаеш Тугоўскага? - спытаў той.

- Тугоўскі, дружа, гэта ты? - ледзь чутна прамовіў Бурачэўскі і, робячы над сабой высілкі, пры дапамозе Тугоўскага сеў на пасьцелі.

- Так, брат, прыйшоў праведаць цябе і бачу, што ты вельмі непрыгожую рэч задумаў - хварэць. Як гэта сталася, "айцец" Кірыла?

Бурачэўскі крыва ўсьміхнуўся.

- Бачыш, - ледзь чутна прахрыпеў ён, прарываючы свае словы кароткім, сухім кашлем. - Можна сказаць, мая сьмерць вельмі прыгожая: памёр, так бы мовіць, пры выкананьні сваіх абавязкаў. Падымаючыся па драбіне на экзамен. Ці ж ня праўда, што да апошняга, як жаўнер, стаяў на сваёй службовай варце, га?

- Праўда, "айцец" Кірыла, вельмі прыгожая з твайго боку такая, ну, як бы мовіць, цярплівасьць... Але лепш было б, каб ты раней падумаў пра сваё здароўе. Памятаеш, ужо даўно астральны чалавек прадказаў, што ты памрэш ад сухотаў, што ты радзіўся пад Сатурнам.

- Правядлова, брат, радзіўся пад праклятым Сатурнам. Усё жыцьцё аддаў беларускаму руху, а чаго я дасягнуў... Паміраю, не дайшоўшы да зямлі абяцанай, паміраю дзесьці ў пустыні, адзін, пакінуты дзікім птушкам і зьвярам, як падаль... Эх, мілы сябра Тугоўскі... - Ён спыніўся на хвіліну, каб перавесьці дух пасьля доўгай прамовы. - Я памру, - прамовіў ён.

- Ну, - пастараўся яго супакоіць Тугоўскі, - ня раз наведаюся яшчэ да цябе.

- Не, памру. Хутка памру. Дык вось ты, паэт Тугоўскі, ты зразумееш, што, як Тарас Шаўчэнка хацеў бы напісаць свой "Заповіт" перад сьмерцю, так і я хацеў бы, каб мяне пахавалі на высокім беразе Нёмана, каб заўсёды быў бачны камень, каля якога бурліць яго сярдзітае цячэньне, каб у часы сваіх разьліваў ён амываў мае косьці, як амываў цела дзіцяці, калі я купаўся ў ім у залацістыя сонечныя дні маёй вясны. І яшчэ хацеў бы я, каб на гэтым камені былі высечаны словы аб памёршай ластаўцы, што не дачакалася вясны на беларускіх палёх... - Ён забіўся ў сухім кашлі.

- Ну, - супакойваў яго Тугоўскі, - чаму такія думкі, "айцец" Кірыла? Яшчэ паправішся і прыедзеш на Бацькаўшчыну інжынерам.

- Эх, - праенчыў Бурачэўскі, крыху супакоіўшыся ад кашлю, - усё скончана... Ня будзем больш гутарыць аб сьмерці. Ну скажы, як ты жывеш, як улаштаваўся.

- Я? - усьміхнуўся Тугоўскі. - Як бачыш, яшчэ балтаюся ў Празе, хоць зьбіраўся ехаць на Бацькаўшчыну ў якую-небудзь палескую глуш, далей ад праклятай культуры... Хоць да эскімосаў якіх-небудзь на паўночны полюс, толькі б далей ад гэтых подлых масак, якія называюць сябе людзьмі. А цяпер вось жыву таксама сярод іх - стаў чорнаработнікам - нашу цэглу й мяшаю ванны на будынкі і ня думаю больш аб універсітэце.

- Ну, і ты шчасьлівы?

- Вось у тым і бяда, - уздыхнуў Тугоўскі, - што шчасьця няма ў маёй душы. Будую чужыя вілы, чужыя палацы, чужое шчасьце, а свайго ўласнага не знайшоў...

У гэты момант Бурачэўскі раптам схапіўся за грудзі й заваліўся на пасьцель.

- Ох, мне дрэнна, - ледзь чутна прахрыпеў ён, - звані хутчэй доктару.

Тугоўскі перапужана ўскочыў і без пярэрвы пачаў націскаць кнопку званка. Прыляцеў, запыхаўшыся, доктар.

- У чым справа? - запытаў ён. І ў гэты самы момант, зірнуўшы на хворага, прамовіў: - Выходзьце хутчэй! Чакайце мяне ўнізе.

Тугоўскі спусьціўся ў паркетную, з мяккай мэбляю і прыгожымі малюнкамі ў вялікіх бронзавых рамках, залу. Хвіліны былі непрыемныя й доўгія, як туга. Нарэшце ўвайшоў доктар. Тугоўскаму кінулася ў вочы, што ён быў больш бледны й сур'ёзны, чым звычайна.

- Вось што, у яго ёсьць якія-небудзь крэўныя ў Празе? - спытаў ён, ня гледзячы на Тугоўскага.

- Не, няма. Ёсьць толькі сябры, бо ён быў сябрам "Беларускай Грамады ў Празе", - стрывожана, чуючы нешта нядобрае, адказаў Тугоўскі.

- Тады скажыце ім, што ўсё скончана... Скажыце ім: няхай яны пад'едуць сёньня ўначы ў лес, спыняцца каля санаторыя... з труной...

- З труной? - крыкнуў Тугоўскі.

- Так, з труной. А ўсе гэтыя меры засьцярогі мне патрэбны дзеля таго, каб хворыя не даведаліся, што нехта памёр у санаторыі... Сьмерць пакідае на хворых вельмі непрыемнае ўражаньне. Разумееце?

Тугоўскі вылецеў з санаторыя, і як мага хутчэй, наняўшы аўто, панёсься ў Прагу. Праз некалькі гадзінаў шмат сяброў Бурачэўскага было паднята на ногі і рыхтавалася адправіцца ў санаторый. Хворыя ўжо спалі, калі велізарны аўтамабіль хаўтурнага бюро затрашчаў сваім маторам у сасновым лесе. Запаліліся факелы. Некалькі работнікаў у цяжкіх ботах, падбітых жалезам, падкрадаліся, як злодзеі, да дзьвярэй санаторыя і, як злодзеі, ціха падымаліся па скрыпучай лесьвіцы. Каля кожных дзьвярэй стараліся не выпусьціць ні аднаго хворага на той выпадак, калі б ён высунуў галаву даведацца, што гэта за шум у санаторыі. Трывогі доктара былі дарэмныя. Санаторый спаў салодкім моцным сном - нават і не падазраючы, што тут творыцца апошні акт жыцьцёвай трагедыі. Таксама асьцярожна, хоць ня раз стукнуўшы жалезам ботаў аб лесьвіцу, работнікі вынесьлі труну й пры сьвятле факелаў паклалі ў аўтамабіль. Усё было скончана. Ніхто ня плакаў, не сьпяваў песьні - толькі вагні велізарных факелаў, як хаўтурныя сьвечкі, трашчалі ў начной цемры і асьвятлялі ўвесь малюнак трайным няяркім сьвятлом.

- Ня біў барабан перад сумным палком, як сябру свайго мы хавалі, - прамовіў Тугоўскі, але не атрымаў водгуку. Усе маўчалі. Нарэшце, разьвіталіся з персаналам санаторыя і рушылі ў дарогу. Лес быццам жахліва задрыжэў ад затрашчаўшага матору, быццам мацней і сумней хіснуліся сосны.

ІІ.

На другі дзень рана Тугоўскі йшоў на працу. Сьмерць Бурачэўскага была такой раптоўнай і неспадзеўнай, што ён ня меў магчымасьці наперад паведаміць сваю адміністрацыю і ня мог пакінуць працы.

Ён плыў з велізарнай работніцкай арміяй на трамваі, ішоў у сваім запэцканым вапнай і глінай касьцюме, ішоў, паслухмяны нейкай сіле. Вочы яго ў гэты дзень глядзелі ў другі бок, рукі адмаўляліся працаваць. Ён думаў аб сьмерці самага лепшага і вернага сябра й мучыўся, што ня мог ісьці за катафалкам на могілкі. Яму рабілася сумна. Ён моўчкі глядзеў на вясёлыя, загарэлыя твары маладых работнікаў і моўчкі прыслухваўся да іх жартаў. І ня мог супакоіцца. Ён пачынаў думаць аб сваім жыцьці. Кірыла Бурачэўскі памёр, ён адправіўся на вечны супачынак, але ці ня быў гэта самы найлепшы выхад з таго жыцьця, каторае прыводзе людзей у тупік. Ён чуў, што прыйшоў у тупік, жахлівы безнадзейны тупік, і так цяжка яму было адчуваць, што ён гіне, што ў яго няма будучыні, што больш у яго не засталося мэты, у імя чаго жыць і змагацца. Сёньня, якраз разам з Бурачэўскім, ён мог справіць юбілей: прайшло ўжо 6 месяцаў з таго часу, як ён дабраахвотна адмовіўся ад стыпендыі і стаў чэшскім работнікам. Ён пайшоў працаваць таму, што, па-першае, матэрыяльнае становішча яго прымусіла. У кішэні пасьля памятнай ночы ў рэстаране з "начным матылём" сіратліва боўталіся 2 даляры, а на гэтую суму можна было пражыць ня болей як тры дні. Па-другое, ён стаў работнікам і па разважаньнях: жадаючы, сам зазначаў, апрасьціцца. Ён хацеў унутрана перарадзіцца, стаць лепшым праз перажытыя самім зьдзекі. Хацеў пражыць па формуле: "Пакутай усё ачышчаецца". Усе гэтыя паўгода толькі пакутаваў. Ён цярпеў зьдзекі ад майстра й чэхаў-работнікаў. У яго былі акрываўленыя рукі ад шурпатае цэглы, якую браў голай рукой. У яго балела пасьля працы ўсё цела, быццам пабітае неміласэрна палкамі, як у арыштанта на катарзе. Бывалі дні, калі ня мог устаць і йшоў на працу зусім разьбіты. Праўда, пазьней усё гэта зьнікла. Ён прызвычаіўся да працы, да пераноскі цэглы, сам пашыў сабе скураныя рукавіцы, прымірыўся з сябрамі-чэхамі й завёў добрыя знаёмствы, але ўсё ж яго жыцьцё заставалася такой самай пакутай, добраахвотна пакладзенай на сябе, як і раней. І вось, што ж "ачысьцілася" яго пакутай? Стаў ён лепшым, ці пачуў сябе перарадзіўшымся, новым чалавекам, пачуў у сабе новыя сілы да змаганьня? Ён мог толькі адказаць: "Не"! Пакута ачысьціла ў ім яго дробныя інтарэсы, дробныя адносіны да людзей - яна падняла ў яго вачах значэньне й вагу чалавека, але пакута забіла ў ім самім чалавечы гонар, прытупіла яго адчуваньне болю й зьдзеку, зрабіла з яго пакорнага чалавека... Болей за тое, праз сваю абразу, праз выпітае да дна гора ён пазнаў чалавека ў іншым сьвеце, чым раней, і пабачыў, што людзі паважаюць толькі сілу й грамадскае становішча чалавека. Яны зьдзекуюцца з тых, хто па волі лёсу апынуўся ніжэй, аблытаны сеткай няшчасьця. "Тады", - ён пытаецца, - для чаго яго пакута? Нашто добраахвотна мучыцца, калі гэта нікому не прыносе карысьці? Кінуць нарэшце пакутаваць. Супачыць так, як супачыў Кірыла Бурачэўскі. Другога выхаду няма".

Ішоў на працу - і думаў аб тупіку жыцьця. Як на злосьць яму ўсюды трапляліся кантрасты.

Ён прыйшоў на працу, на сваю цагельню, і пачаў вазіць тачкі з глінай, абліваючыся потам. Частка ваганетак неслася з грукатам у паветры па нацягнутым жалезным канаце. Ваганеткі праносіліся над вялікім садам інжынера цагельні. У гэты самы час у садзе сядзела сям'я інжынера й прымала сонечныя ванны. Болей за ўсіх зьвяртала на сябе ўвагу жонка інжынера, вельмі поўная дама, якая ляжала сярод яблыняў у гамаку ў адным купальным касьцюме. Яна не зьвяртала ніякай увагі на работнікаў, нібы гэта былі дзікуны, нічога не разумеўшыя й нічога ня вартыя. Тугоўскаму было брыдка глядзець на гэтае поўнае, мяккае цела, быццам нейкі цяльпук падстаўляў сябе пад сонца, й яшчэ больш брыдка, калі гэтая напалову голая пані надзявала на нос ларнэт, каб прачытаць кнігу. Непадалёку ляжалі ў крэслах яе дзеці - прыгожыя дзяўчаты з доўгімі косамі й сын-студэнт у белым касьцюме. Тугоўскі ня мог вытрымаць гэтага малюнку, напоўненага вясёлымі сонечнымі фарбамі, сваім задавальненьнем жыцьця. Ён з напружаньнем цягнуў тачку з глінай, ледзь піхаючы яе ў гару, валіўся пад непасільнай працай у той час, як хтосьці сьмяяўся, хтосьці паўнеў, жывучы з яго працы й поту. Хіба гэта ня рабства? Калі раней людзі павінны былі працаваць на пана па прымусу, "на прыгоне", дык цяпер яны працуюць добраахвотна, але ўсё роўна грошы пана робяць іх рабамі! Сапраўды, правядлова: рабства на сьвеце не мяняецца, мяняюцца толькі яго формы.

Тугоўскі быў й застаўся рабом. Ён нічым ня лепшы за тых, якія былі прыкаваны жалезам да тачак і пад пякучым сонцам вазілі іх на гару. Не, ён ня мог вытрымаць працы ў гэты сумны дзень. Усё яго калола: і сонца, й сьмех сям'і інжынера побач з сьмерцю яго сябра, побач з яго потам, працай і нават спакой сяброў-работнікаў прыгнятаў яго.

У палудзень ён пайшоў да інжынера прасіць на паўдня водпуску пахаваць свайго сябра. Падышоў да шыкоўнай вілы інжынера, агорнутай яблынямі, падняўся на ганак і пазваніў. Адчыніла тая самая прыгожая дама, што прымала сонечныя ванны, але цяпер ужо ў чырвоным лёгкім халаце. Яна зьмерыла Тугоўскага з ног да галавы й сярдзіта запытала:

- Co se pfejete?

Тугоўскі пакорна зьняў свой капялюш і трымаў падчас размовы ў руках, камячачы яго ад хваляваньня. Дама ўзяла ад Тугоўскага запіску, працадзіўшы праз зубы:

- Peckejte, - сярдзіта ляснула дзьвярыма перад самым яго носам.

"Вось як, - успыхнуў Тугоўскі, - нават у калідор не ўпусьціла. Яна, напэўна, ня ведае, што я - студэнт". Тут жа падумаў, стоячы на ганку, што сам вучыўся на інжынера, што яму ўжо няшмат заставалася часу, каб прыбіць на сваіх дзьвярах такую самую таблічку: "Інжынер".

А між тым ён адмовіўся ад гэтага сам, і вось яго выкідваюць за дзьверы, як сьмярдзючага і бруднага. Цяпер ён зразумеў, што ўсё ж ткі адзіны выхад - самому стаць інжынерам. Што ён аддаў бы таму чалавеку, які зноў вярнуў бы яго на шлях навукі і адчыніў бы дзьверы вышэйшай школы? Больш пакутаваць не было сілы. Калі звычайны работнік церпіць сваё становішча як сацыяльнае зло й прыміраецца з ім, дык у яго дамешваюцца яшчэ маральныя пакуты. На кожным кроку ўспамінае, што ён былы студэнт. Калісьці ў яго былі надзеі, а зараз ён раб, і вастрыё сучаснага ладу накіравана якраз на яго. "Але, з другога боку, быць інжынерам - значыць жыць вось так, як жыве гэты інжынер, - казаў яму нейкі сярдзіты голас. - Хіба ты мог бы так жыць?" - "Не, гэта ня значыць яшчэ так жыць, - пярэчыў ён. - Можна быць інжынерам... Але як стаць?"

У гэты момант прыадчыніліся дзьверы, і, прасунуўшы праз іх брудную руку, запіску падала маладая кухарка. Тугоўскі пайшоў абражаны. Ён быў настолькі маленькай велічынёй, што яму запіску маглі падаць толькі праз кухарку. Сьмейся, Тугоўскі, над сваімі посьпехамі.

Ён сумна йшоў дахаты. "Роджаныя пад Сатурнам"... - неслася ў яго галаве. І столькі няўдачаў, столькі адхілак ад шчасьлівай дарогі, нічога не ўдаецца ў жыцьці. Успомніў, дастаў з кішэні свае запіскі "Споведзь самагубцы. Кніга для ўсіх і ні для кога". Цяпер усё скончана. Цяпер ён будзе больш рабіць "перадышкі", пярэрвы, як рабіў калісьці раней. Цяпер захоча жыць толькі для эксьперыменту... Скончана. Ён ведае, што такім людзям няма мейсца на зямлі. Ім ня варта жыць, у іх няма мэты, для якой варта жыць. І рашуча пастанавіў у гэтую ноч застрэліцца.

Толькі дзе дастаць рэвальвер? Успомніў, што ў гэтай справе мог бы дапамагчы хто-небудзь у інтэрнаце, хутчэй усяго Серада. Сапраўды - спрытны Серада мог яму дастаць які-небудзь рэвальвер, якім усё ж ткі можна было б скончыць разрахубы з жыцьцём. З цьвёрдым жаданьнем пакончыць з сабой улез у трамвай, набіты людзямі, і забіўся ў кут на заднім пляцу, не жадаючы ў сваім брудным работніцкім касьцюме выпаўзаць наперад. Яму таксама вельмі не хацелася спаткацца з кім-небудзь паглядамі, з кім-небудзь пачаць размову, як гэта любяць рабіць балбатлівыя чэхі. Трамвай праязджаў праз самыя рухлівыя й вялікія вуліцы. На адной з іх у вагон увайшла паненка. Народу набілася столькі, што, нягледзячы на ўсе крыкі кандуктара прасунуцца далей, ніхто ня мог зварухнуцца, паненка была вымушаная застацца на заднім пляцу.

Тугоўскі выйшаў з роздуму толькі тады, калі паненка спынілася побач і стала да яго сьпіной. Ха! Ды гэта ж Вярхоўская! Ад такой неспадзяванай сустрэчы ён нават пачырванеў і вырашыў рабіць выгляд, што яе не пазнае. Яны праехалі, як чужыя, некалькі прыпынкаў. Раптам трамвай рэзка затармазіў, яна не пасьпела ўхапіцца за скураную ручку й паляцела на Тугоўскага.

- Prominte! - прамовіла яна па-чэшску й, усьміхаючыся, глянула на таго, каго яна так недалікатна зачапіла. Што такое? Яна, здаецца, гатова была крыкнуць ад зьдзіўленьня й стала, гледзячы на яго нерухомымі вачыма. Няўжо гэта Тугоўскі? Ці яна не абазнаецца? Ці не галюцынацыя гэта якая-небудзь? Ня можа быць, каб гэта быў Тугоўскі. У такім страшэнным касьцюме... Яна зноў павярнулася сьпіной, але праз хвіліну, ня верачы сабе, зноў паглядзела на яго. Тугоўскі глядзеў у вакно трамвая, быццам яе не прыкмячаючы.

- Выбачайце, ці не грамадзянін Тугоўскі? - спытала яна па-беларуску.

Тугоўскі ўсьміхнуўся:

- Пазналі ўсё ж ткі... Дабрыдзень.

- Дабрыдзень, - працягнула яна яму далікатную ручку ў рукавічцы.

Усе ў трамваі глянулі на іх з зьдзіўленьнем.

- Як вы зьмяніліся! - прамовіла Вярхоўская, не зьвяртаючы ўвагі на пагляды чэхаў.

- Прашу выбачэньня за свой касьцюм, - усьміхнуўся Тугоўскі. - Працую ўсё.

- Працуеце? Несяце дабравольныя ахвяры. Вельмі добра!

- А вы адкуль?

- Я толькі што з могілак. Хавала "айца" Кірылу. Апошні друг, самы любімы наш сябар, здаецца, адзіны чалавек, які заслужыў аб'ектыўную пашану. Як сумна ўсё ж ткі, што ён памёр на чужыне, жахлівая ахвяра. Хай мёртвыя спакойна сьпяць, а мы будзем думаць аб нашым жыцьці... Ага, успомніла. - Яна падняла сваю прыгожую ручку да галавы й прамовіла: - Добра, што я вас спаткала. Якраз зараз Тамашэвіч турбуецца аб тым, каб вас улаштаваць зноў на стыпендыю.

- Што вы?! - недаверліва пакруціў галавой Тугоўскі.

- Так, так. Ён вельмі шкадаваў, што вас не было на хаўтурах, ён хацеў з вамі вельмі сур'ёзна перагутарыць. Справа ў тым, што ў Прагу наехала шмат новых нашых эмігрантаў - зялёнай моладзі, і старэйшыя грамадзяне - былыя міністры ўраду БНР узяліся іх улаштоўваць на ўкраінскую й часткова чэшскую стыпэндыю. Сродкі ёсьць, цяпер толькі ня трэба спаць.

- Я ўпэўнены, што да шчасьліўцаў не належу, - іранічна зазначыў Тугоўскі.

- Не, не. Тамашэвіч якраз запэўніў, што вам стыпендыя будзе. Вось што... Калі хочаце мець стыпендыю, заўтра зраньня ідзіце на кватэру да міністра й абавязкова з ім перагутарыце... Заўтра паседжаньне "Беларускага камітэту", дзе будуць разглядацца ўсе заявы. Ведаеце, дзе ён жыве, ці не? Я вам напішу. - Яна хутка выбрала з партфелю блакнот, хутка напісала ў ім адрас і хутка, падаўшы яму руку, выскачыла на першым прыпынку. Тугоўскі застаўся ледзь не з расчыненым ротам. Усё гэта было так нечакана, так хутка.

Ён усьміхнуўся: "Быццам насьмешка чыясьці нада мной, - падумаў. - Трэба камусьці падаслаць яе з надзеяй на стыпендыю, калі я думаў якраз аб рэвальверы. Чым горш, тым лепш. І так заўсёды ў жыцьці. Як толькі, здаецца, зусім гінеш і няма выхаду, глядзіш - які-небудзь выхад і знаходзіцца. Хаця, можа быць, гэта толькі чыясьці насьмешка - й тое, што адчыняецца, зусім ня шчасьце, а толькі прывід яго. Можа быць, сапраўды, як у адной беларускай п'есе: "У іншым шчасьці - няшчасьце схаванае"...

Не. Скончана. Сёньня ўначы застрэліцца. Ён больш ня будзе рабіць глупства, як рабіў калісьці, й, паслухаўшы Кірылу, жыў. Што стала з яго жыцьцём?" Ці магло яно звацца жыцьцём? Ён ехаў і думаў аб тупіку жыцьця.

А ў гэты час нейкі Мефістофель дражніў яго, як бясьсільнага старога Фаўста, прыгожым вобразам Маргарыты-Вярхоўскай. Мілая, вясёлая жанчына. Колькі жыцьця ў ёй, яно б'е крыніцай. І як сьпяшалася яна паведаміць яму - й дапамагчы, чым магла. У рэшце рэшт, яна не такая дрэнная, як здалося яму пасьля таго выпадку, яна вельмі сардэчная асоба - не пасаромелася падаць яму руку нават зараз, калі ён запраўды выглядаў, як бадзяга. Няўжо ж ён застрэліцца, ня выкарыстаўшы тых надзей, якія яна адчыняла яму, няўжо ён будзе легкадумам і ня выкарыстае ўсіх магчымасьцяў у жыцьці да канца?

Пачаў думаць, што б магло быць пасьля яго сьмерці... Здаецца, на сьвеце нічога не зьмянілася б. Таксама людзі сьмяяліся б, плакалі, таксама адны ашуквалі другіх, таксама ляцелі б па вуліцы фурманы й трамваі, таксама сядзелі б у садах на лавах закаханыя пары, шапталіся аб вечным каханьні... Усё заставалася б, як цяпер, бо Тугоўскі быў маленькім, нікому непатрэбным віньцікам велізарнай машыны, й калі ён вываліўся - машына працягвала ісьці сваім ходам, нават ня ведаючы, ці быў такі віньцік. Як сьмешна! Застрэліцца! Страляюцца ці наогул канчаюць самагубствам з мэтай, каб зрабіць сваёй сьмерцю нешта жахотнае, нейкую дэманстрацыю, спадзеючыся, можа, хоць пасьля сьмерці знайсьці спачуваньне таго, каторы быў студзёным і жорсткім пры жыцьці. А які ж пратэст мог ён зрабіць сваім стрэлам у сэрца? Пратэст проціў таго, што ён маленькі, непатрэбны віньцік велізарнай машыны? Пратэставаць супраць гэтага было б сьмешна. Ці, можа быць, пратэставаць супраць усяго сусьвету, супраць таго капіталістычнага ладу, які накіраваў на яго свой цяжар і цісьне яго, як прэс, выціскаючы пот? Ізноў сьмешна было б пратэставаць супраць сьцяны толькі таму, што яе ня можна разьбіць лобам. Нарэшце, можна страляць, колькі заўгодна разоў у грудзі, а сьцяна як стаяла, так і будзе стаяць. Чаго ж ён дасягне тады сваім стрэлам? Можа быць, узбудзіцца грамадства? На першых часах - зразумела, але потым скажуць: "Ах, дурны Тугоўскі, й сапраўды, відаць было, што з яго нічога добрага ня выйдзе. Яшчэ які-небудзь насьмешнік толькі пасьмяецца над яго трупам. Не... Застрэліцца ня штука. Гэта ніколі ня позна. Але вось выжыць, паказаць на зьдзіўленьне ўсіх, што і пры цяжкіх абставінах Тугоўскі выжыў, што ўсё ж ён можа быць прадметам людской павагі - вось гэта было б геройствам. Пакута навучыла яго, што трэба жыць так, каб людзі зайздросьцілі, а не шкадавалі. Так! Да ўсіх д'яблаў самагубства! Ён выхапіў свой сшытак "Споведзь самагубцы. Кніга для ўсіх і ні для кога", сшытак, які ён насіў пры сабе заўсёды, як запісную кніжку, і ўжо зрабіў некалькі рухаў рукамі, каб парваць яго на дробныя кавалкі, як зноў спыніўся. Нейкая думка ўкалола яго: "Але ж няма выхаду... А што, калі надзеі Вярхоўскай на стыпендыю былі толькі балотнымі багнямі?.. Тады зноў застаецца цагельня. І так да сьмерці павінен будзе застацца работнікам!" Ён зноў схаваў свой сшытак у кішэню. І сумна думаў аб тым, што няма выхаду.

ІІІ.

Міністр Случанін, былы міравы суддзя, герой тамтэйшага Слуцкага паўстаньня, быў вельмі падобны да Сабакевіча. Ці паядаў яго літаратурны сабрат ледзь ня цэлы бок барана адразу, невядома, але памераў ён быў настолькі велізарных, што выклікаў зьдзіўленьне. Здавалася, з такой велізарнай грудной клеткі, як у яго, павінен быў вырвацца голас, што з іерыхонскай трубы, ад якога павінны валіцца сьцены й у страху дрыжаць людзі. А між тым, калі на пяцігодках усьвяткаваньня памяці абвяшчэньня незалежнай Беларусі выступіў з дакладам аб Слуцкім паўстаньні, апавядаючы, колькі было ў паўстанцаў кулямётаў, колькі стрэльбаў, колькі жаўнераў, - ён казаў такім нявінным тоненькім дыскантам, што ўсім стала сьмешна. "І як такога мядзьведзя, - усьміхаўся Тугоўскі, - ні адна куля не зачапіла".

Што было ня менш дзіўна й прымушала Тугоўскага заўсёды сьмяяцца ў душы, гэта тое, што ў гэтага мядзьведзя была вельмі прыгожая й досыць маладая жонка, таленавітая артыстка й арганізатарша беларускіх тэатраў. Як яна жыла з такім мужам, як ёй было сорамна праходзіць з ім разам на якіх-небудзь балах ці дакладах паміж цікаўнага натоўпу і як магла проста сужыцца з ім, як яна магла дастаць хоць бы пацалаваць яго, гэта было загадкай для ўсіх. Тут можна было даваць поўную волю сваёй фантазіі. Тугоўскі ўсё ж ткі на другі дзень ішоў да знакамітай гістарычнай асобы, вырашыўшы, што трэба яшчэ спрабаваць усе магчымасьці.

Праходзіў праз шумны горад, глядзеў на балбатлівых і сварлівых чэшскіх гандлёвак, праходзіў праз самыя рухлівыя гандлёвыя рады ў Старой Празе і дзівіўся, што міністр забраўся ў такую глушу, пачуўшы сімпатыі да чэшскага гандлю. Увайшоў у нейкі драўляны дом, лесьвіца якога была напэўна зроблена яшчэ да часоў Аўстрыі й трашчала, так жалячыся на свой лёс, што ў чалавека мімаволі паўзьлі мурашкі па целе. Тугоўскі падняўся ў нейкую кватэру, дзе ўсе дзьверы былі адчыненыя, пакуль нарэшце не наткнуўся на саму жонку міністра. Яна ня ведала Тугоўскага й са стрыманай гордасьцю, праз якую прабіваліся турботы, прамовіла:

- Вы да нас? Выбачайце. Адну хвіліну...

Тугоўскі стаяў у калідоры й бачыў у дзьверы, як яна выносіла нейкую бялізну, розныя рэчы, прыводзячы пакой у парадак. Нарэшце адчыніла дзьверы й больш ласкава запрасіла:

- Калі ласка, заходзьце.

Пакой быў вялікі, у поўным ранішнім беспарадку. Герой слуцкі ляжаў у пасьцелі бясформнай велізарнай масай і пільна глядзеў на ўвайшоўшага.

Калі ласка, сядайце, - прамовіў ён, паказваючы валасатай рукой на крэсла. - Што скажаце?

Прыгожая жонка яшчэ ў начным капоце села на крэсла пад вакном і стала слухаць.

Тугоўскі расказаў сваю гісторыю як мага больш жаласна.

- Вы даўно ў Празе? - спытаў міністр сваім дыскантам, праз хвіліну паўзы.

- Ужо тры гады...

- Тры гады?! О, вы тады маеце права на стыпендыю ў першую чаргу. Тады йдзіце ў "Беларускую Грамаду", там зараз пачнецца паседжаньне, й я там буду праз паўгадзіны.

Аўдыенцыя скончылася. Тугоўскі ўстаў, падаў руку міністру, прычым той так павярнуўся, што пасьцель трэснула й ледзь не развалілася пад ім, падышоў да ручкі жонкі і весела выйшаў з пакою.

"Герой Случанін ня хоча браць на сябе ўсёй адказнасьці, - усьміхнуўся Тугоўскі. - Незнаёмы я з ім, але паглядзім, што будзе далей"...

Ён прайшоў у памяшканьне "Беларускай Грамады". Там ужо сабраліся ўсе прадстаўнікі Рады рэспублікі разам з прадстаўнікамі ад студэнтаў. Былы міністр Заяц з маленькай казьлінай бародкай гутарыў аб нечым з былым старшынёй, які ўвесь час пагладжваў сваю даўгую сівую бараду. Адзін са студэнтаў падышоў да гутарыўшых і далажыў аб Тугоўскім й яго просьбе атрымаць стыпендыю. Заяц зараз жа выйшаў у другі пакой і падаў руку Тугоўскаму. Той адрэкамендаваўся.

- Як вашае прозьвішча? - гучна перапытаў Заяц. - Тугоўскі? Гм... у вас такое дзіўнае прозьвішча?

- Ня ведаю, - усьміхнуўся Тугоўскі.

- Тугоўскі... Гм... У вас, напэўна, часта туга бывае, дзеля таго й прозьвішча такое. - Ён кашлянуў, дастаў з кішэні сіненькую баначку, не сьпяшаючыся адвіньціў накрыўку й плюнуў. Тугоўскі паморшчыўся, бо заяц рабіў гэтую працэдуру перад самым яго тварам. Былы міністр гэтак жа спакойна завіньціў накрыўку, спакойна паклаў у кішэню і спакойна папытаў Тугоўскага:

- А чаму ад вас аднялі стыпендыю?

- У мяне не аднялі, я сам адмовіўся.

- Ах, самі адмовіліся, - зрабіў Заяц вялікія, артыстычныя вочы. - Вось як... А цяпер зноў жадаеце. Ну ведаеце, так мы ня можам. Вы будзеце адмаўляцца, потым зноў прасіць, потым зноў адмаўляцца. Не... Мы ня можам. Стыпэндыя не футбольны мячык... Не... Не...

У гэты момант увайшоў, пыхкаючы, як паравоз, міністр Случанін:

- У чым справа? - спытаў на хаду. Ён узяў Зайца пад руку й зьнік з ім у другім пакоі. Тугоўскі застаўся адзін чакаць вырашэньня свайго лёсу. Ён чуў, як там шумелі й спрачаліся. Чуў, як прадстаўнік студэнтаў прамовіў: "Паэт"... Спрэчкі замоўклі. Нарэшце выйшаў, пагладжваючы сваю бараду, Крэчэўскі й, усміхаючыся, запытаў:

- Вы паэт? Пішаце вершы?

- Не... Нічога не пішу.

- Прыходзьце заўтра да мяне на кватэру, пагутарым аб выданьні новага беларускага часопісу ў Празе.

-Выбачайце. Я ня маю часу, - зазначыў Тугоўскі. - Я не магу так вольна разгульваць, бо ў мяне заўтра праца. Я прашу вас вырашыць мой лёс ці ў той, ці ў іншы бок. Я павінен мець адказ сёньня.

- Гэтую справу я думаю як-небудзь улаштаваць, - пагладжваў сваю бараду Крэчэўскі. - Вы маглі б зарабіць больш, чым на вашай цагельні, супрацоўнічаючы ў "Славянскай Кнізе". "Славянская Кніга" - бібліяграфічны часопіс на расейскай мове, вельмі добра аплочвае працу. Я там маю беларускі аддзел. Зьбірайце бібліяграфічныя весткі і прыносьце да мяне.

- Ня ведаю, магчыма, у будучым, а што будзе са мной? - спытаў Тугоўскі.

- Прыходзьце заўтра, усё роўна сёньня на паседжаньнях мы нічога ня вырашым. Дык заўтра.

Ён, усьміхаючыся, працягнуў яму руку й моцна паціснуў.

Крэчэўскі жыў, як і міністр Случанін, каля рынку, хоць з другой часткі, недалёка ад знакамітай чэшскай рэстарацыі і гатэля "Барандаў". У раскошных залах гэтага гатэлю часта прымалі прыязджаўшых у Прагу беларускіх гасьцей.

Каб трапіць у пакой Крэчэўскага, трэба было прайсьці праз хату нейкага эмігранта з усходнім тварам - армяніна ці грузіна, які дакладваў аб наведвальніку. Пакой Крэчэўскага быў вельмі дэмакратычны, зусім не падобны да міністэрскага. На ўсіх крэслах, пасьцелі, сталах ляжалі велізарныя кіпы газетаў і часопісаў, болей усяго "Савецкай Беларусі". Тутсама на маленькай плітцы яго жонка пякла бліны. Стары сядзеў за кіпай газетаў і чытаў, ці пісаў вершы пад трэскат пліты. Гледзячы на гэты пакой, на згорбленага аслабелага старога, Тугоўскі яшчэ раз успомніў: "Гэта хутчэй Афанасій Іванавіч Таўстагуб, чым тварэц усёй палітычнай беларускай справы ў Празе".

- Ну, магу вас прывітаць, - казаў ён, паціскаючы руку, - стыпэндыі мы вам дабіліся. Цяпер толькі трымайцеся. Вам, магчыма, было б лепей на філасофію, але мы змаглі вас улаштаваць толькі на тэхніку, як і было раней.

Бабулька таксама трасла яго руку, нягледзячы на тое, што ў гэтым час бліны гарэлі на пліце. Тугоўскі глядзеў на яе ледзь не са сьлязамі на вачох і думаў: "Мілая, мілая Пульхерыя Іванаўна..."

На радасьцях яна нават пачаставала яго бліном, начыненым тварагом. І ён зьеў яго з такім апетытам, быццам быў некалькі дзён галодным. Размова перайшла на пражскую беларускую калонію.

Чаму наша беларуская моладзь ледзь ня ўся пачынае хварэць туберкулёзам? - запытаў стары, і сам жа сабе адказаў: - Таму што наша моладзь вядзе неправядловае жыцьцё. Я вас запэўняю: каб наша моладзь рэгулярна й нармальна ела б у дзень - ніякага туберкулёзу не было б.

Хто ведае, - адказаў Тугоўскі, не жадаючы зусім згадзіцца. І ўсё ж ткі часткова Крэчэўскі меў рацыю.

Я ўжо стары стаў, - працягваў ён праз хвіліну, - цяпер можа ўжо не патрэбны нікому, але я ведаю больш і бачыў больш, чым гэта зялёная моладзь, якая мяне лае. Мяне лаюць, ведаеце вы гэта, бо і ў нас, беларусаў, згуртаваўся камуністычны гурток моладзі - камсамол. І яны лаюць.

- Ды што на іх зьвяртаць увагу, - зазначыў Тугоўскі. - Старога льва й асёл хоча пабіць капытом.

Крэчэўскі не зьвярнуў увагі на гэтыя словы й упэўнена сказаў:

Але мы яшчэ будзем змагацца.

Вочы яго заблішчэлі. Мяккія рысы шырокага твару сталі больш рэзкімі й грубымі. Гэта ўжо ня быў стары Афанасій Іванавіч. Гэта ізноў быў палітык, былы старшыня Беларускай Народнай Рэспублікі, як барадаты Майсей - правадыр свайго народу.

Ён падняўся з крэсла, стаў чытаць вершы, гатовыя палітычныя агляды, дакументы й матэрыялы для новага часопісу. Ён памаладзеў. Вочы ў яго гарэлі фасфарыстычным бляскам. Мімаволі зацягваў Тугоўскага ў свае палітычныя сеткі, хоць той стараўся знайсьці яшчэ пункты апоры, каб ня быць злоўленым. Затрымаў Тугоўскага да цёмнага й пачаставаў гарбатай на разьвітаньне. Тут ён зноў быў ціхім дабрадушным Афанасіем Іванавічам, быццам між іншым стаў прасіць Тугоўскага стаць карэктарам новага часопісу. Якой ні была прыемнай такая прапанова Тугоўскаму, ён ад яе адмовіўся: у яго зараз будзе шмат працы з навукай. Але, адыходзячы ад добрых і мілых старых, Тугоўскі ня чуў пад нагамі зямлі. Першы раз у сваім жыцьці пазнаў, што ён камусьці патрэбны. І гэта сьвядомасьць сваёй патрэбнасьці, гэта адсутнасьць думкі "лішняга чалавека" напаўняла яго сілай і верай.

ІV.

Рака часу плыла безупынна. Усё мянялася: пад вечар, як казаў адзін філосаф, ня можна было выкупацца ў той самай рацэ, у якой купаўся зраньня. "Беларуская Грамада", у якую ўступіў калісьці Тугоўскі, не была падобная да той "Грамады", якую ён пабачыў цяпер, калі яго зноў прынялі на стыпендыю. Усё зьмянілася: шмат сяброў ужо ня мог палічыць: "Адных ужо крыюць курганы-магілы, другія сасланы за краты ў турму". Усё ж ткі знайшліся й сярод знаёмых адзінкі, якія, пакорныя нейкаму маладому запалу, пакідалі свае факультэты і ехалі на палітычную працу па беларускіх вёсках і мястох. Некаторым з іх заставаліся ўсяго некалькі месяцаў да таго, каб атрымаць дыплом доктара ці інжынера, некаторыя толькі ўступалі ў жыцьцё. Маладыя, яшчэ не пасьпеўшыя аперыцца птушаняты, але яны йшлі пакорныя голасу свайго сумленьня, йшлі і гінулі ў турмах за кратамі.

Беларускі рух ня стаў настолькі шырокім і моцным, каб з ім лічыліся як з вялікім культурным зьявішчам. Яшчэ трэба несьці шмат пакутаў, трэба праліць нямала крыві, каб нарэшце рух стаў ня толькі "крамолай", ня толькі "бунтам" незадаволеных галодных масаў, але каб ён стаў моцным і глыбокім, як само жыцьцё, як патрэба жыць і дыхаць, каб ён атрымаў усёсьветную сімпатыю.

Толькі кроў, гэта неўміручае каханьне, можа выклікаць сімпатыю людзей; толькі ахвяры могуць прыняць вянок перамогі, й толькі жывыя людскія ахвяры могуць прымусіць схіліць галаву самых заўзятых ворагаў. Болей ахвяраў! І яны несьлі ахвяры, гэтыя маладыя беларускія рыцары, гэтыя бяздумныя гладыятары, якія не шкадавалі свайго жыцьця. Яны гінулі ў турмах і паміралі ў турэмных шпіталях як арыштанты.

Трывожныя весткі йшлі з Бацькаўшчыны. Стала вядома, што памёр адзін з самых маладых і надзейных сяброў "Грамады" […]. Тугоўскі добра ведаў яго. Ён памятаў, што гэты юнак, яшчэ нават дзіцё, нядаўна гутарыў аб сваіх медыцынскіх марах, яшчэ нядаўна гарэў жыцьцём і блішчэў пенснэ сваіх блізарукіх вачох.

Юнак, надзея беларускага медыцынскага гуртка, стаў палітычным вязьнем, памёр у турэмным халаце на дошках. Трагічны лёс. Сэрца Тугоўскага міжволі спачувала ўсім гінуўшым за грамадскую справу, і вусны мімаволі шапталі ім апошняе прывітаньне: «Героі!»

Гінулі ластаўкі, захопленыя зімой на Бацькаўшчыне, а ў той самы час у Празе йшла ўнутрышняя барацьба. Людзі падзяліліся на розныя гурткі й партыі: марксісцкі гурток, загранічны камітэт партыі эсэраў, зьявіліся клерыкалы й нават манархісты. Справа даходзіла часам да таго, што спрэчкі канчаліся фізічнай бойкай й судамі гонару. Кожная партыя хацела зацягнуць да сябе Тугоўскага. Цяпер, калі справа залежыць ад аднаго ці двух галасоў, Тугоўскі стаў раптам усім патрэбным. Але Тугоўскаму было цесна ў рамках адной партыі. Ён думаў шырэй, ён думаў, што зараз можа быць толькі адна беларуская партыя змагароў, і рашуча адмаўляўся ўступаць у якую б то ні было. Сярод грамадзянаў пачалася бура, асабліва пасьля таго, як стала вядома, што марксісцкі гурток выліўся ў камуністычную арганізацыю. Адзін з сяброў гуртка лысы філосаф Дзягцяр выступіў на сьвяце Кастрычніцкай Рэвалюцыі ад імя беларускіх студэнтаў. Зразумела, што гэты Дзягцяр унёс лыжку дзёгцю ў бочку мёду агульнай беларускай справы.

У Студэнцкім доме зашумелі. Калі ўвайшоў Тугоўскі, па ўсёй зале былі раскіданыя гурткі беларусаў, якія шумелі, моцна размахвалі рукамі. Дзягцяр, чырвоны, як мак, стаяў у групе з Тамашэвічам, Бураком, Малевічам і аб нечым голасна спрачаўся.

- Калі так, - пачуў толькі Тугоўскі, - дык я з вамі больш размаўляць не жадаю.

І, зьбялеўшы, раптам павярнуўся й падышоў да Тугоўскага.

- Давайце з вамі пагутарым, - сказаў ён і адвёў Тугоўскага ў бок. - Я чуў, грамадзянін Тугоўскі, што вы сын работніка, што вы па сваёй філасофіі павінны йсьці з намі, моладдзю з сялянаў і работнікаў, якая аб'ядналася ў марксісцкі гурток. Дык вось я хачу пачуць ад вас, як вы адносіцеся да гэтых апошніх падзеяў у «Грамадзе».

- Бачыце, даражэнькі, - пачаў Тугоўскі, - вашага выступу ад імя ўсіх беларускіх студэнтаў я не адабраю. Вы ня мелі права гэтага рабіць, калі на гэта вас ніхто не ўпаўнаважваў. Што датычыць адчыненьня марксісцкага гуртка, дык я думаю, што яго адчынілі зарана. А трэба было лепш адчыніць гурток беларусазнаўства, бо прыкмячаеце, грамадзянін Дзягцяр, што ў нашых студэнтаў штодзённай мовай робіцца расейская, й яны ўсё больш і больш расчароўваюцца вашым палітыканствам, адсюль беларускай справай. Агулам я скажу: кожны імкнецца да таго, каб правесьці толькі свае асабістыя перакананьні ў жыцьці і ня думае зусім аб цэлым.

- Добра, - адказаў у зьдзіўленьні Дзягцяр. Ён не чакаў, што Тугоўскі ўступіць з ім у сур'ёзныя спрэчкі. - Разьбяром, што ж гэта ёсьць цэлае і ёсьць камуністы…

- Грамадзянін Дзягцяр! - паклікалі яго ў гэты час сябры-марксісты на нейкую нараду, і ён пакінуў Тугоўскага аднаго пасярод залы.

Тугоўскі стаяў і пільна глядзеў усьлед гэтым маладым сілам, якія растуць дзеля таго, каб нішчыць сучасны лад. У іх было шмат нахабства, яны былі простыя, як сама вёска, яны былі дрэнна памытыя, дрэнна прычасаныя і дрэнна апрануты, і ўсё ж ткі ім не было як адмовіць у здольнасьці і працавітасьці ў дасягненьні сваёй мэты. І ня можна было не спачуваць у іх імкненьні да лепшай будучыні, да сьветлых ідэалаў, за паляпшэньне жыцьця галодных масаў - няхай хоць на паперы, а не ў жыцьці. Але ім ня можна было спачуваць за іх нахабства, грубасьць, за тое, што ў іх усё было спрошчана, аголена, абарвана. Яны здаваліся Тугоўскаму тым, чым быў ён сам, пакуль ня стаў чэшскім работнікам, пакуль ня выпіў да дна горкую чарку пакуты. Ім, гэтым камсамольцам, трэба было б спачатку працярпець і тады зразумець, што шлях да вызваленьня чалавека ляжыць праз яго духоўнае ўдасканаленьне. Ім трэба было б самім спачатку вырасьці культурна да буржуазіі, кааб потым быць яе ўласнай зброяй. Нішчыць і ламаць - вельмі лёгкая штука. Але каб што-небудзь стварыць - трэба культура. Цяпер гэта зразумеў Тугоўскі… Цяпер ён гатоў быў гутарыць аб гэтым з усімі і кожным.

Пакуль ён стаяў сярод Студэнцкага дому і думаў, да яго падышоў, як заўсёды ўсьміхаючыся, Малевіч і пачаў на чысьцейшай расейскай мове.

- Ты што? - запытаў Тугоўскі, - ужо забыўся гутарыць па-беларуску?

- Які патрыёт! Ха-ха! - засьмяяўся Малевіч. - Усе вы, патрыёты, пасьля свайго палітыканства кончыце там, дзе пачнеце. «Гутарыць па-расейску»… - і ён, сьмеючыся, адышоў ад пабляднелага Тугоўскага.

«Якая бестыя, - падумаў Тугоўскі. - Ён яшчэ мае беларускую стыпендыю. Вось да чаго даводзяць спрэчкі сярод беларусаў. Вось вынік гэтай праклятай хваробы - «дыферэнцыяцыі». Што было брудна і маўчала, цяпер як… усплыло на паверхню». З цяжкім сэрцам выйшаў са Студэнцкага дому, вырашыўшы прыходзіць сюды як мага радзей. Ён паабяцаў сабе быць далей ад гэтых спрэчак і палітычнай валтузьні, каб мець сьвежую галаву і з усіх сілаў аддацца навуцы. І ўсё ж ткі думаў аб прыгожым вобразе тых, якія загінулі на Бацькаўшчыне, усім сэрцам спачуваючы іх геройству.

V.

Тугоўскі, не шкадуючы сябе, займаўся падрыхтоўкай да экзаменаў. Ён штодня сядзеў у садзе інтэрнату за якім-небудзь прадметам і так зацікаўліваўся ім, што большай часткаю забываў пра абеды. У садзе інтэрнату, у адведзеным студэнтам раёне, агароджаным дротам, дарога была пакрытая дробным камнем, толькі высокія ліпы давалі хараство й зелень. Сам сад пачынаўся за дротам, там прыгажэлі кусты ружаў, клумбы, там цьвілі яблыні. Там, за дротам, была сапраўдная прырода. Там у гарачыя летнія дні можна было лёгка схавацца дзе-небудзь пад ліпай. Вакол саду хадзілі сьляпцы, часам падыходзілі да дроту і, згубіўшы арыентацыю, блудзілі, каб выйсьці на дарогу. Выгляд гэтых няшчасных людзей заўсёды прымушаў Тугоўскага адварочвацца ад іх і пільней працаваць.

У адзін прыгожы летні дзень, калі так голасна чырыкалі птушкі над ліпай і так звонка зьвінелі цвыркуны ў густой траве, вельмі лёгка йшла праца над самым цяжкім сьпецыяльным прадметам. Ён лёгка выводзіў матэматычныя формулы, лёгка разумеў канструкцыі розных інструментаў і так задаволены самім сабой перагортваў старонку за старонкай падручніка, што не заўважыў, як прасядзеў да поўдня. Раптам яго нешта кальнула ў левую палову грудзей настолькі моцна, што ледзь ня крыкнуў ад болю. Ён крыху расшпіліў касьцюм і пабялеў ад жаху: усе грудзі яго былі пакрыты велізарнымі ружовымі й чырвонымі плямамі. Што гэта магло быць? Безумоўна, сіфіліс у другой стадыі. Ён успомніў, як бачыў у кіно такое самае здарэньне з адной дзяўчынай, успомніў, як бачыў у кніжцы аб гэтых хваробах фатаграфію юнака ўва ўвесь рост, пакрытага з ног да галавы жахлівымі й страшнымі плямамі. І яму стала ясна, што той вясёлы стары лекар, які так пацешыў яго, аднёсься вельмі лёгкаважна і не зразумеў самой хваробы. Цяпер ён павінен будзе расплаціцца за яго дыягназ сваім жыцьцём. Як жахліва! Другая стадыя ня так лёгка паддаецца лячэньню, і невядома ці чалавек будзе далей жыць і разьвівацца, ці яго навекі загубяць націраньні скуры жывым серабром. Ён загінуў, цяпер ён назаўсёды загінуў. Яго кінула ў студзёны пот. Каму прызнацца ў тым, што нажыў сабе хваробу толькі дзеля распусты, толькі дзеля свайго няўменьня жыць? У яго пачыналі дрыжэць рукі й ногі. Ён схапіў тоўсты падручнік, ускочыў у інтэрнат і, дзівуючы ўсіх, як непрытомны, з голай галавой паляцеў у Прагу шукаць добрага доктара. На жаль, усе дактары прымалі цяпер толькі з паўдня, бо ранічны прыём быў прапушчаны - і самым раньнім быў прыём у дзьве гадзіны. Ён чуў, як жахліва часаліся яму грудзі, на тым месцы маляваў сабе жахлівыя раны, прагрызеныя бацыламі. Нарэшце дачакаўся жаданай хвіліны, з замёрлым сэрцам увайшоў да доктара. Малады асістэнт знакамітага доктара акінуў яго пільным поглядам і папрасіў прысесьці. Відаць было, што ўзрадаваўся прыходу Тугоўскага, бо пацыентаў у прыёмнай не было, і, напэўна, яго задаволіла б, каб у Тугоўскага была хвароба.

- Скажыце, доктар, - пачаў Тугоўскі трывожна, - як зьяўляецца другая стадыя сіфілісу?

- Другая стадыя? Зьяўляюцца цёмныя каштанавыя плямы па баках, пад мышкамі й на руках.

- А вось скажыце, што гэта за хвароба? - Ён паказаў свае грудзі й сам з цікавасьцю глядзеў на іх. Думаў: можа, на яго шчасьце, плямы ўжо прапалі. Але плямы, ружовыя і чырвоныя, красаваліся на грудзях, толькі ў меншым ліку і менш яскрава.

- Вось гэта? - зьдзівіўся доктар і пачаў пільна разглядаць плямы. Тугоўскі стаяў ні жывы, ні мёртвы, чакаючы, як засуджаны на сьмерць, свайго прыгавора.

- Ну гэта ня сіфіліс... Гэта проста так плямы, нічога небясьпечнага ня маючыя.

- Ад чаго яны зьяўляюцца? Яны сьвярбяць мне.

- Гэта ведаеце ад чаго? Ад нерваў. Вы студэнт? Так. Ну дык вось, колькі мне ні прыходзілася бачыць, дык у гэтых эмігрантаў-студэнтаў страшэнна расшатаныя нервы. Хочаце, нараблю вам гэтых плям па ўсім целе. - Ён пачаў рукой рабіць плямы, і яны, сапраўды, былі вельмі падобныя да толькі што высыпаўшых. - Я вам магу напісаць цэлае прозьвішча, - сказаў доктар і сапраўды нешта напісаў нагцём на скуры. - Гэта ня сіфіліс. І чаму вам улезла ў галаву, што ў вас можа быць другая стадыя? А першая стадыя ў вас была? У вас быў які-небудзь нарыў, які-небудзь прышч?

- Здаецца, нічога не было. Я быў у лекара, але ён нічога тады не знайшоў. Аднак у мяне пэўнасьці няма.

- Ну давайце паглядзім. - Ён пільна агледзеў Тугоўскага, потым нешта распаліў на сьпіртоўцы, дастаў нейкую іголку й, прамовіўшы: "Толькі не пужайцеся", падышоў і ўзяў на канец іголкі крыху эпітэлію. Потым доўга разглядаў гэтую пробу пад мікраскопам. - Па-мойму, у вас нічога няма, - сказаў ён сумна, быццам не задаволены тым, што нічога не знайшоў. Але неасьцярожна кінутае слова "па-мойму" зноў запоўніла Тугоўскага смуткам. "Па-мойму" - сьведчыць аб недасканалым досьведзе гэтага маладога доктара, а запраўды могуць быць у яго жахлівыя бацылы. Дзе ж тады аб'ектыўная пэўнасьць?

- А ўсё ж ткі баюся, доктар, - сумна-сумна ўсьміхнуўся Тугоўскі. - Можа быць, я нашу ў сабе бацылы, толькі іх не ўдаецца знайсьці?

- Ну, вы дарэмна так думаеце. Але калі вы так думаеце - можна зрабіць вам Васэрманавы аналіз крыві.

- Во, калі ласка, - радасна ўчапіўся за гэтую думку Тугоўскі.

Доктар паклаў яго на аперацыйны стол, перавязаў руку вышэй локця, нацёр добра ватай з эфірам і потым усунуў у жылу іголку, падставіўшы пад яе прабірку. Чорная густая кроў плыла дарагімі кроплямі. Доктар нарэшце заляпіў рану пластырам і ўзяў прабірку. Усё было скончана.

- Праз чатыры дні будзе гатова, - сказаў доктар і наляпіў яго прозьвішча на прабірку.

Тугоўскі выйшаў ад доктара няпэўны. З аднаго боку, здавалася, не павінна быць трывогі, але, з другога, чатыры дні яшчэ трэба чакаць, каб ведаць свой лёс. Хто ведае, чым можа скончыцца ўся гэта гісторыя. І чаму ён ішоў за той паненкай у рэстаран? Як дзіка, як жахліва... Згубіў сваю нявіннасьць і навекі згубіў сваё здароўе. Як трагічна... Загінуў не ў імя вялікіх ідэяў, дзе-небудзь у турме, у барацьбе, як тыя героі-беларусы, аб якіх нясьліся чуткі з Бацькаўшчыны, а як брудны чарвяк у памыйнай яме жыцьця. Ах, сьмейся, паяц, над каханьнем Тугоўскага!

Цяпер чатыры дні ён будзе вісець над прорвай, чатыры дні ён ня зможа думаць ні аб чым іншым, як аб тым цёмным дне, куды можа зваліцца.

Сумна й нічога не заўважаючы навокал сябе ён ішоў па вуліцах Прагі. Непрыкметна выйшаў на бераг Влтавы. Купальны сезон быў у самым разгары. На вялікім паўвостраве пад назвай "Цэсарска лоўка" знаходзіўся шумны пляж, на якім грэліся на сонцы разам мужчыны й жанчыны ў купальных касьцюмах. Дзесьці ўдалечыні чуліся гукі патэфону й хлопалі адчыняемыя бутэлькі піва й ліманаду. Усё клікала да жыцьця, усё было ахоплена радасьцю жыцьця й раскідвала навокал пырскі сьмеху.

"Хоць бы пайсьці пасядзець на пляжы, пабачыць, як людзі жывуць", - падумаў Тугоўскі і пераехаў на лодцы на вясёлы паўвостраў. Не пасьпеў вылезьці на бераг, як ужо нехта махаў яму рукой і клікаў па прозьвішчы. Тугоўскі пазнаў Тамашэвіча. Чырвоны, загарэлы, прыгожы й малады з сваімі доўгімі кудрамі, ён выклікаў зьдзіўленьне й зайздрасьць Тугоўскага. Цела - гэта, як чытаў Тугоўскі ў кнізе аб венерычных хваробах, яднаньне чыстаты й хараства, было сапраўды прыгожае ў Тамашэвіча, а не такое, як у яго, пакрытае жахлівымі плямамі.

- Ну што, купацца прыйшоў? - весела спытаў Тамашэвіч, паціскаючы руку Тугоўскага.

- Не, хачу пагрэцца на сонцы і на людзей паглядзець.

- Добрая рэч... Ну вітаю са стыпендыяй. Як жа цяпер, будзеш працаваць?

- Так. Цяпер трэба вярнуць загубленае...

- Ага... Памагла, напэўна, Маргарыта?

- Ды ну іх да ўсіх чартоў, гэтых Маргарыт, - махнуў рукой Тугоўскі, - дзеля іх толькі адно мучэньне й турботы.

- Ага... Значыць, перамог мой погляд. Значыць, ты становішся на грамадскі грунт. Вітаю.

Тугоўскі ведаў, што за апошнія часы Тамашэвіч зьмяніў свае адносіны да яго, жадаючы зацягнуць яго ў загранічны камітэт партыі эсэраў. Дзеля гэтага ён стараўся гутарыць з ім па-сяброўску, прыносіў тоўсты часопіс камітэту і расейскі часопіс. Але Тугоўскі й ня думаў паддавацца яго ўплывам.

- Маё заданьне цяпер пільна вучыцца, - прамовіў Тугоўскі.

- Ну, а што будзе з Маргарытай? Як я чуў, ты быў вельмі ў яе закаханы.

- Што было, то сплыло. Гэта няма чаго ўспамінаць.

- А ўжо ж, - засьмяяўся Тамашэвіч. - Толькі вось цікава... Ага... Яшчэ ўспомніў. Навіны пра Загорскага ведаеш?

- Не.

- Цяпер ён іграе бадзяжным музыкантам па рэстаранах. Усё ўспамінае цябе моцным словам за тое, што ты выгнаў яго з інтэрнату.

- Успамінае, - засьмяяўся Тугоўскі, - гэта вельмі добра...

- Так... Ён перажыў цэлую трагедыю. Адзін раз уначы сяджу я на адной станцыі ў Сьміхаве. Гляджу, ідзе Загорскі з чамаданам. "Куды так?" - пытаю. - Эх, разьбіта маё жыцьцё й каханьне. Чэшка мяне прагнала. Прыехаў яе брат-інжынер і зазначыў мне, што я павінен выбрацца падабру-паздарову, адкуль прыйшоў, інакш падасьць на мяне ў суд за шантаж. Ну што ж, сабраў свае інструменты ды вось і еду. На тое мы эмігранты, каб разьязджаць".

Тамашэвіч засьмяяўся. Тугоўскі ня мог схаваць свайго задавальненьня і праз усьмешку казаў:

- Так і трэба такім здраднікам...

- Так што ты зараз ня маеш канкурэнта, і твая Маргарыта можа табе належаць цалкам, - засьмяяўся Тамашэвіч.

- Я спаліў усё, чаму пакланяўся, - зазначыў Тугоўскі.

- А ўсё ж такі... Чаго не бывае. А вось яшчэ навіна... Між іншым, твая Маргарыта стала камсамолкай і запісалася ў марксісцкі гурток.

- Вярхоўская? - зьдзівіўся Тугоўскі. - Яна, дачка папа?

- А ўжо ж, - засьмяяўся Тамашэвіч, - дачка папа - і камсамолка.

І ён, сьмеючыся, пакінуў Тугоўскага і пайшоў купацца. Тугоўскі глядзеў, як ён лёгка плыў па Влтаве, і думаў аб кінутай ім загадцы: дачка папа і камсамолка. Яна заставалася для яго маўклівым сфінксам, і ніякія, напэўна, сілы не маглі прымусіць яе раскрыць свае тайны. Устаў і, не чакаючы, пакуль Тамашэвіч вылезе з вады, пайшоў у самы цэнтр паўвострава, дзе гучаў патэфон і стаялі столікі з настаўленымі бутэлькамі. Хадзіць у вопратцы па пляжы было нязручна: ужо не адна жанчына касілася на яго, думаючы, што ён прыйшоў паглядзець на іх. Сеў за столік і папрасіў сабе бутэльку піва. У той самы час яе ён пачаў аглядаць навокал столікі, яго пагляд спаткаўся з пільным поглядам знаёмай жанчыны: за суседнім сталом сядзела ў купальным касьцюме Вярхоўская. Яна была, як русалка, і яе чырвоная шапачка вельмі йшла да ружовага і поўнага твару. Мокры касьцюм шчыльна аблягаў яе стройную фігуру і выдзяляў высокі бюст, ад усяго вобразу нясло маладым шалам і моцным здароўем.

Тугоўскі ад нечаканасьці пачырванеў і зьмяшаўся. Ён нават не адразу павітаўся з ёй. У яго не было ніякага жаданьня пераходзіць да яе за столік і пацешыць яе сваёй размовай. Але што было рабіць? Ён падышоў да яе.

- Вось дык сустрэча, - прамовіла яна сьмеючыся, - а я даўно тут сачу за вамі. Я думала, вы не захочаце падысьці…

- Што вы… Чаму б я не захацеў?

- Хто ведае, можа быць, вы яшчэ на мяне злуецеся? - Яна засьмяялася. - Калі ласка.

Ён перанёс сваё піва і пачаставаў яе.

- Дазвольце наліць вам за нашу сустрэчу…

- Так, за вашы посьпехі, за адраджэньне грамадзяніна Тугоўскага! - падняла яна шклянку.

Яны выпілі піва, задаволеныя і ўзбуджаныя ўзаемнымі паглядамі. Тугоўскі стараўся не глядзець на яе. Яму было крыху сорамна бачыць яе ў такім выглядзе, але як на злосьць вочы яго мімаволі ўпіраліся ў яе прыгожы і высокі бюст. Ён нікуды ня мог схаваць сваіх вачэй.

Яна сама прыкмячала гэту яго сарамлівасьць, што прымушала яе чуць сябе няпэўнай.

- Пачакайце, - прамовіла яна нарэшце, - за намі пільнуюць. Крыху нязручна. Адну хвіліну - я апрануся.

Вярхоўская вярнулася ў капелюшу, у прыгожым летнім убраньні, і яны пайшлі ўглыб паўвострава, удаль ад людзей па высокай і густой траве. Яна йшла блізка каля яго, і ён чуў яе пах, які ўзбуджаў яго, як тады, калі ён першы раз пакахаўся з ёй. Яна зьмяніла цяпер адносіны да яго, і па ўсім ён бачыў, што яна гатова была абаперціся аб яго руку і йсьці блізка каля яго ўсю дарогу. Якая насьмешка лёсу. Цяпер ён пачуў узаемнасьць жанчыны, каторую калісьці кахаў, цяпер, калі ў яго зьявіўся сіфіліс у другой стадыі. Яна ішла як ахвяра, ня ведаючы, каля якой жахлівай небясьпекі ішла, на каго хацела абаперціся, да каго даткнуцца сваімі гарачымі вуснамі. Яму стала шкода яе. Ён быў бы злачынцам, яго можна было б па законе пасадзіць у турму, каб зараз ён даткнуўся да яе і перадаў ёй жахлівую пошасьць.

Але яна ўзбуджала яго. Яна сама, быццам назло, вяла яго праз паўвостраў, далей і далей ад людзей - у поле, аблытваючы сьвядомасьць сеткай граху. Яны выйшлі ў поле і селі на траву. Стала цямнець. Ён узяў яе мяккую руку, каб пагадаць, як раптам, быццам непрыкметна, яго рука сьлізнулася па ўсёй фігуры. Яму падалося, што гэта будзе груба, і яна за гэта можа непрыемна аддзячыць яму, але яна не зварушылася. Ён схапіў яе стан і, як непрытомны, прыціснуў свой твар да яе пахучых валасоў.

- Што вы робіце? - шаптала яна, але не зварухнулася ні адным мускулам, яе рука пакорна ляжала ў яго руцэ, толькі яе рот сох, і гарэлі вочы.

"Што сапраўды я раблю! Я злачынца, я арыштант, я заражу яе сіфілісам", - стукала калючымі малаткамі ў мазгу, але пасмы валасоў прыемна казыталі вуха. Ён, не памятаючы сябе, схапіў яе галаву, упіўся ў яе вусны гарачым даўгім пацалункам. "Няхай, - стукала ў скроні, - заражу яе моднай хваробай. Усё роўна яна камсамолка… Гэта ёй ўзнагарода за яе буржуазнае паходжаньне, за яе здраду з патрыцыем Загорскім". І ён доўга цалаваў яе твар, быццам жадаў ува ўсе мейсцы пацалункаў уліць кроплі жахлівай атруты.

VI.

Тугоўскі не паказваўся ў Студэнцкім доме. Яму сорамна было паказацца на чужыя вочы, яго грызла безупынна сумленьне, што ён заразіў Вярхоўскую. Думка аб тым, што калі-небудзь Вярхоўская пабачыць на сваім целе жахлівую прыкмету хваробы, не давала яму ні днём ні ўночы спакою. Што ён нарабіў? І чаму ўласна лёс, ці выпадак, ці пракляты Сатурн зрабіў так, што яна ўзбудзіла ў ім пачуцьцё ў той момант, калі ён быў хворы, што яна пачула да яго нейкі наплыў сімпатыі і каханьне ў той момант, калі ён быў ахоплены новым росквітам хваробы. Ці не была зноў тут чыясьці злая і злачынная насьмешка? Хаця якая насьмешка? Такая самая насьмешка, як тая сіла прыроды, што гоніць чамусьці матыля на агонь і прымушае яго апаліць крылы? Разумнага ў гэтым няма нічога, а між тым гэта імкненьне матыля, і яго спыніць бясьсільна якая-небудзь логіка. Так сталася! Можа быць, ня чуў бы ў сабе ён гэтай жахлівай хваробы, ня меў бы крыху злосьці на жанчын наогул, віноўніц мужчынскіх пакутаў і хваробаў, і не насіў у сабе помсты да яе, Вярхоўскай, як адзінай віноўніцы таго, што ён адважыўся ісьці да начной дзяўчыны, - ня быў бы такім сьмелым, грубым, і магчыма ўсё пайшло б інакш. Але так сталася: чыясьці рука і ўплывы нейкага Сатурна зьвілі іх шляхі разам і прывялі да трагічнай разьвязкі. Цяпер, здавалася, усё было скончана. Калі б выявілася, што Вярхоўская сапраўды захварэла, яму ў Празе заставацца больш ня можна было б. Ня толькі таму, што пачаліся б сцэны, сьлёзы, лаянка, нараканьні, крыкі загубленай маладой жаночай душы, але й таму, што самы закон прывёў бы яго на турэмную лаву. Ён павінен быў бы ехаць як мага хутчэй. Яго стыпендыя і асьвета была б закінута ўжо канчаткова і беспаваротна.

Але куды ён мог бы паехаць са сьвядомасьцю таго, што ў Празе ён зрабіў вельмі брудную і ганебную авантурную справу, куды ён мог бы паехаць з бацыламі хваробы, што разьвівалася, безупынна, па ўсім целе? Дзе на якой частцы зямной кулі ён мог бы пачаць новае жыцьцё? Тады ўжо, напэўна, яму заставалася б толькі скончыць сваё жыцьцё.

З такімі думамі ён хадзіў па ваколіцах Прагі, па садзе інтэрнату і нідзе ня мог знайсьці спакою. Адзін раз за Прагай, на мурах старой крэпасьці Вышаграду, спаткаў ён беларускага студэнта Каруся.

- Ты як трапіў сюды? - спытаў той сваім моцным, як іерыхонская труба, голасам.

Пачалася размова. Мімаволі Тугоўскі, чые думкі былі занятыя толькі сваёй хваробай і тым жахлівым становішчам, з якога, напэўна, дрэнная дарога, прызнаўся, што яму давядзецца страляцца.

- Страляцца? - зьдзівіўся Карусь. - І ў цябе сапраўды гэтая знакамітая хвароба ў другой стадыі?

- Так. Я думаю - сапраўды, хоць трэба будзе пачакаць яшчэ некалькі дзён да канчатковага высьвятленьня справы...

- Гм... Слухай... Вось што... Чым так страляцца, дык лепш загінуць у імя якой-небудзь ідэі. Усё роўна гінуць, дык лепш гінуць так, каб цябе хоць успомнілі будучыя пакаленьні. Слухай, дружа. - Ён паклаў сваю моцную і вялікую руку на плечы Тугоўскага і пільна пачаў глядзець у вочы. - У адной з суседніх з Чэхаславакіяй дзяржаваў у мяне ёсьць пэўныя людзі - загартаваныя ў барацьбе паўстанцы. Табе давядзецца нелегальна перайсьці граніцу і наладзіць з імі сувязь і сетку паўстанцкай арганізацыі... Калі б мы маглі аднавіць ва ўсёй дзяржаве тэрор з дапамогай украінскіх арганізацыяў, - мы маглі б сказаць, што зрабілі вялікую беларускую справу. Кроў чалавека мы пералілі б на алтар Бацькаўшчыны. А людская кроў ніколі ня гіне дарэмна і на гістарычных вагах важыць вельмі шмат. Дык чым губляць сваё маладое жыцьцё бяссэнсава, лепш загубіць яго з карысьцю для грамадзянства, у імя гісторыі. Праўду я кажу ці не?

Тугоўскі, які за ўсё жыцьцё і мухі не забіў, слухаў разважаньні Каруся пра тэрор зусім сур'ёзна, ня бачачы ў іх нічога фантастычнага. Яму здавалася, што ўсё ж ткі ў словах Каруся ёсьць логіка: замест таго, каб прыставіць дула рэвальвера да свайго чала, лепш прыставіць яго да чала ворага і ўжо потым скончыць з сабой. Прыдаць свайму жыцьцю апошнюю і прыгожую вартасьць.

- Праўду ты кажаш, - махнуў галавой Тугоўскі.

- Дай руку, - радасна прамовіў Карусь і паціснуў яго руку сваім жалезным поціскам...

- Слухай, дружа: ад гэтага часу я цябе буду лічыць сваім і запішу ў сваю вайсковую арганізацыю... Толькі дысцыпліна: каб аб гэтым нікому ні слова, нават сваім бліжэйшым сябрам. Ні адзін беларус не павінен ведаць аб нашай арганізацыі, асабліва з гэтага інтэрнату. Згодзен?

Тугоўскі задумаўся. Пакуль справа не выходзіла за рамкі агульных словаў аб гісторыі, аб беларускіх ахвярах, усё было добра: ён разумеў, што так трэба было, што гэта было нават прыгожа. Але калі яму трэба было практычна ўвайсьці ў нейкую тайную арганізацыю, ён пачуў нешта непрыемнае, арганічна яму няздатнае, быццам яго прымушалі спусьціцца ў цёмны склеп, напоўнены трупамі.

- Не, пачакай, братка, - прамовіў Тугоўскі ў роздуме. - Я павінен пачакаць яшчэ некалькі дзён, пакуль атрымаю ад доктара канчатковую вестку аб сваёй хваробе. Толькі тады я магу ўступіць у тваю арганізацыю, бо так ісьці на верную сьмерць я ўсё ж ткі ня згодзен. Гэта вельмі пахне авантурай. - І каб зьмякчыць сваё апошняе слова, ён усьміхнуўся і дадаў: - Я ж страляць яшчэ ня ўмею.

- Ня ўмееш? - засьмяяўся Карусь так, што па ўсім полі панясьліся раскаты сьмеху. - А як жа ты думаў сябе застрэліць? Ну гэта нічога. Будзеш прыходзіць да нас, мы цябе страляць навучым. - І праз хвіліну сур'ёзна зазначыў: - Слухай, дружа, я ўсё ж ткі буду цябе чакаць. Я сёньня выдаў табе таямніцу аб існаваньні нашай арганізацыі, а гэта, сам ведаеш, да чаго-небудзь цябе абавязвае. Пакуль што я ад цябе цяпер не адстану. Дам тры дні на разважаньне. Ну, бывай, даражэнькі. - Ён паціснуў руку Тугоўскага так, што ў таго хруснулі ў пальцах суставы.

Тугоўскі застаўся адзін на мурах старой крэпасьці, з якой людзі ўнізе віднеліся маленькімі мурашкамі. Ён глядзеў уніз, і яму ўсё жыцьцё стала цяпер здавацца толькі маленькім мізэрным ломцікам. Быццам ён вельмі вырас над усімі й глядзеў на ўсё з вышыні птушынага палёту. Карусь напоўніў яго такім нечаканым ідэалам, што ўвесь яго сьветапогляд, усё яго "я" раптам перавярнулася дагары нагамі. Ён прыдаў нечаканы зьмест яго жыцьцю, ён паклаў на Тугоўскага нават місію, вялікую гістарычную місію палітычнага змагара.

Што заставалася яму рабіць?

Праз некалькі дзён ён пачне гніць, і кавалкі яго цела будуць адвальвацца, значыць, ён павінен будзе прыняць якія-небудзь рашучыя меры. Гінуць, дык ужо запраўды лепш так, як зазначыў Карусь. Вялікія палітычныя змагары сучаснай рэвалюцыі былі такімі сьмелымі таму, што былі хворыя гэтай самай моднай хваробай.

Але каб дапусьціць, што ён зусім здаровы, ці ня мог бы, правядловей, ці не павінен быў бы ён і тады стаць на той шлях, які прапанаваў яму Карусь?

Што такое быў ён, Пётра Тугоўскі, у велізарнай чашы жыцьця? Адзінокая пясчынка, якая ляжала без усякага руху ў агульнай масе пяску. Адзінокі чалавек, не знайшоўшы свайго ўласнага шчасьця. Разьбітая маладосьць, што прадказвала жахлівую, сумную і студзёную старасьць. Студзёная вясна, у якой замёрзьлі кветкі, пажоўклі лісты, як у восені, і ніколі ня ўстануць да жыцьця.

Сапраўды, што такое быў ён, Пётра Тугоўскі? Для чаго ж радзіўся ён? У імя чаго прыйшоў у гэты сьвет? У імя якой-небудзь мэты ці проста так сабе, як непатрэбнае пустазельле на полі? Ва ўсякім выпадку ён не прыйшоў у сьвет, як іншыя: думаць аб сваёй гаспадарцы і аб сваіх агародах. Яму брыдкае гэтае людское імкненьне разбагацець - накупіць болей зямлі, пабудаваць больш дамоў, на вокнах паставіць герані, павесіць клеткі з канарэйкамі і, шчасьліваму, сытаму, хадзіць па пакоях і слухаць прыбой людскога гора, можа быць, паплакаць, можа быць, кагосьці пашкадаваць, камусьці працягнуць руку дапамогі. Ён ненавідзеў гэтых сытых і задаволеных людзей і называў іх мяшчанамі.

Мяшчане - гэта самы брыдкі від чалавека, які нагадвае, што чалавек недалёка адышоў ад жывёлы. Тугоўскі не радзіўся для таго, каб хваліць гэты сьвет толькі таму, што ў яго быў белы хлеб. Ён не крычаў бы так, як крычаў гэты мешчанін у Харкаве падчас улады дабравольчаскай арміі, калі па вуліцах вялі на расстрэл сотні людзей, не крычаў бы толькі таму, што ў яго зьявіўся кавалак булкі. Тугоўскі ня ведаў, што такое ўласнасьць, ніколі не імкнуўся да яе. Бацька яго ня мог пакінуць яму ні пакоя, ні якой-небудзь мэблі, ні якога-небудзь кавалачка агароду. Нічога не было ў жыцьці ў Тугоўскага. Ён быў вольны, абсалютна вольны, па-евангельску, як птушка нябесная. І галоўнае, што ў яго не было ніякага жаданьня завесьці сабе ўласны дом, шыкоўную мэблю, добры аўтамабіль. Ён ненавідзеў усіх, хто думаў аб гэтым, асабліва тых, хто сам, заводзячы ўласныя дамы і мэблю, лічыў сябе пры гэтым рэвалюцыянерам і сацыялістам.

Словам, Тугоўскі быў, з пункту гледжаньня большасьці людзей, дзівак, абсалютны нуль у практычных адносінах. Самая простая баба на рынку магла яго засьмяяць і абдурыць.

Так, не для гаспадаркі прыйшоў у гэты сьвет Тугоўскі. Ён быў "лішні чалавек", нікому не патрэбны, ні для каго не цікавы: не для гэтага сьвету створаны. Яго пацягнула ў "вышэйшыя сферы", хапаць зоры з неба, але, на жаль, ён не нарадзіўся ў сям'і барона, яму як на злосьць давялося штодня змагацца з чорным практычным жыцьцём, самому рабіцца практычным і вечна думаць аб кавалку хлеба. У гэтым было яго няшчасьце. Ён бачыў, што дзеля яго непрактычнасьці яму нічога не ўдаецца. Справа якая-небудзь, за якую ён браўся, гінула праз нейкі час з-за яго кіраваньня. Адсюль ён стварыў тэорыю, што яму нічога не ўдаецца, і на падставе гэтага паверыў астральнаму чалавеку, што нарадзіўся пад планетай, якая не дае шчасьця.

А калі гэта ўсё так, дык што рабіць яму? Усе лішнія людзі канчалі жыцьцё самагубствам або шукалі якога-небудзь сэнсу жыцьця. Знакаміты літаратурны бацька лішніх людзей Рудзін Тургенева, напрыклад, памёр ў Францыі на барыкадах. І чаму ж нарэшце яму, Тугоўскаму, лішняму чалавеку, не знайшоўшаму нідзе ўласнага шчасьця, не аддаць свайго жыцьця для шчасьця іншых, для агульнага шчасьця пакрыўджаных, абражаных і галодных масаў. Што было ў яго жыцьці такога, чым ён мог яшчэ даражыць? Сваё гняздо, дзе было б цёпла і міла, куды б ляцелі адусюль успаміны? Дык ён яго ня меў з дзяцінства. Багацьце заслужанае, імя, слава - назовы, аб якіх ён ня меў ніякага паняцьця.

Можа быць, ласкі жанчын? Можа быць, яны маглі яшчэ даць яму ў жыцьці насалоды і радасьці? Ах, гэтыя ласкі... Колькі ён імкнуўся да іх, як прагавіта раскрываў свае вусны, але кожны раз дарэмна! Аднойчы, толькі некалькі дзён назад, ён пакаштаваў гэты салодкі напітак ласкаў, і вось якім горкім ён аказаўся! Словам, нічога ў яго жыцьці не было такога, чаго ён мог чакаць, чым даражыць. І можа быць, таму ён павінен, па Евангельлі, пастаяць "за другі свая"? Можа быць, у гэтым і ёсьць сэнс, у імя якога прыйшоў ён у гэты сьвет? Можа быць, таму ён і створаны лішнім чалавекам, каб, ня маючы пры сабе ні агароду, ні хаты, ні канарэйкі, з вольным сэрцам і з сьветлымі думкамі мог пайсьці на сьмерць за тых, у каторых, як і ў яго, таксама няма ні агароду, ні свайго мейсца на сьвеце. Можа быць, тыя людзі, якія памерлі дзеля рэвалюцыі, былі таксама лішнімі?.. Можа быць, у тых людзей быў адзін прынцып, адно жаданьне - увайсьці ў жыцьцё, той самы ідэал, каторы абвясьціў ён, Тугоўскі, у сваёй прамове на акце ў беларускай гімназіі.

Успаміны палезьлі ў галаву. Успаміналася далёкая Бацькаўшчына, зялёны стол у паркетнай зале, залітыя сьвятлом твары педагогаў і вучняў, музыка і бадзёрыя прамовы. Усё цяпер улівала яму сілы, усё давала яму веру ў тое, што нарэшце яго жыцьцё атрымае сэнс, ён здабудзе тое, аб чым з запалам зазначаў перад педагогамі і вучнямі...

На мурах Вышаграду сьцямнела. Трэба было вярнуцца дахаты. Тугоўскі йшоў, чуючы, што на яго грудзях гарэлі чырвоныя і ружовыя плямы. Што будзе з ім, сіфілітычным? Але ён ужо не баяўся: ён бачыў, што выхад знойдзены. У Празе ён быў ахоплены шумным жыцьцём, разьбіўшым яго пэўнасьці...

На момант яго зачапіла думка: ці хопіць у яго сілы: ён жа нарадзіўся пад Сатурнам? Будзе тое, што ён загубе ўсю арганізацыю... Але праз хвіліну вырашыў, што як бы там ні было, загіне ён сам, а не арганізацыя...

Ва ўсякім выпадку, што б ні здарылася, які б адказ ні даў доктар, праз некалькі дзён ён скажа Карусю, што згодзен уступіць у яго арганізацыю.

Эпілог

І

Белым сьнегам пакрыліся вуліцы Залатой Прагі. Вулічныя ліхтары матавым бляскам разьлівалі сваё сьвятло і здаваліся толькі сьветлымі плямамі ў крузе, заслаўшым усё неба. Адзінокія людзі стараліся хутчэй праляцець па вуліцах і зьнікнуць у спакойных мурах будынкаў. У гэты час на рагу вуліцы каля Народнага дому спыніліся два чалавекі: адзін быў вельмі высокі, голас яго гучаў раскатамі грома, другі больш нізкі й спакойны, і больш слухаў, чым гутарыў.

- Значыць, браце Тугоўскі, - казаў раскацісты голас, - заўтра спаткаемся на станцыі? Ты заедзеш у Падкарпацкую Русь, а там праз Карпаты і праз мяжу мы ўжо ўмовіліся... Рашано?

- Так, цьвёрда і беспаваротна, Карусь. - І большы паціснуў руку меншаму. Яны ўвайшлі, вясёла размаўляючы зусім не аб сваёй паездцы, у асьветлены Народны дом. Там было поўна народу. Па ўсіх залах чуліся самыя розныя мовы, і самыя стракатыя вопраткі эмігрантаў спатыкала вока. У Народным доме мелася адбыцца лекцыя расейскага прафесара Мілюкова - па нацыянальным пытаньні ў Расеі, а пасьля яе павінны былі пачацца дыскусіі. Па тых настроях, якія чуліся ў гуляўшым па зале натоўпе, можна было чакаць, што дыскусіі будуць вельмі цікавыя.

У натоўпе бачылася нямала беларусаў. Старшыня Рады БНР Крэчэўскі насіўся па зале, патрасаючы сваёй біблейскай барадой. Міністры Заяц і Случанін з жонкай разгублена азіраліся па баках і сарамліва ўсьміхаліся знаёмым. Вярхоўская гуляла ў натоўпе камсамольцаў, але вочы яе шукалі Тугоўскага. З таго часу, як іх вусны зблізіліся на пляжы каля "Цэсарскай лоўкі", яна мімаволі цягнулася да яго і думала аб ім. Тугоўскі ўвайшоў у залу і спакойна акідваў паглядам прысутных. Яго вочы гарэлі, але ў іх не было трывогі. Нарэшце ён пабачыў Вярхоўскую.

- Пойдзем на гару, на балкон, - прамовіў, прывітаўшыся з ёй. - Там будзе лепш відаць.

Яны прайшлі па засланай шырокім каберцам лесьвіцы на балкон і селі ў ложу над самай сцэнай. Тугоўскі глядзеў на яе з цікавасьцю, чуючы, што глядзіць на яе ў апошні раз. Ён быў спакойны. Доктар сказаў, што ў яго ніякай хваробы няма, і, значыць, ён ня мог заразіць Вярхоўскую. Уся дарэмная трывога прайшла.

Але нягледзячы на тое, што ён здаровы, уступіў у тайную арганізацыю Каруся і заўтра адпраўляўся ў дарогу.

- Вы даўно ўжо не паказваліся ў Студэнцкім доме. Зноў з вамі якая-небудзь гісторыя? - засьмяялася яна, акідаючы яго сваімі прыгожымі вачыма.

- Вы правы, гісторыя, - неахвотна зазначыў Тугоўскі й пачаў глядзець на сцэну. Якраз у гэты момант зазьвінеў званок і старшыня папрасіў усіх заняць свае мейсцы. Прафесар Мілюкоў сеў за столікам каля кафедры.

- Слова мае былы старшыня Рады Беларускай Народнай Рэспублікі Крэчэўскі.

Стары Крэчэўскі сканфужана ўзьлез на сцэну і, відаць, хвалюючыся, што атрымаў слова першым, пачаў:

- Буду казаць менш за ўсіх, бо паважаны дакладчык менш за ўсё казаў аб беларусах. На працягу сваёй гісторыі мы чулі на сабе цяжкую руку Масквы, зьнішчыўшую нашу культуру. А між тым гэта культура была ў той час, як Масква пачыналася - у Полацку ўжо была гімназія, і з Полацку выпраўляліся маладыя людзі вучыцца за мяжу. Масква зьнішчыла ўсё, у 1859 годзе было забаронена друкаваць беларускія кнігі...

Крэчэўскі адным вокам усё паглядваў на Мілюкова, быццам баяўся, што той зараз выступіць з абвяржэньнем прыведзеных ім фактаў. Але Мілюкоў толькі спакойна запісваў усё ў сваю кніжку.

- Мы заяўляем, - закончыў Крэчэўскі, - што пакуль ёсьць раб і пан, супольнай размовы і супрацоўніцтва быць ня можа.

І ён пакінуў сцэну пад гром воплескаў. За Крэчэўскім выступіў прадстаўнік каўзказскіх горцаў. Высокі, у новай чэркесцы, з кінжаламі, сваёй прамовай ён зрабіў велізарнае ўражаньне на прысутных.

- Мы, каўказскія горцы, заяўляем, што Расея нішчыла цэлыя плямёны горцаў. Грамадзяне, - ён стукнуў пальцамі па нейкай паперцы, - я вам пакажу карты, дзе вы пабачыце, што зараз няма шмат назоваў нашых плямёнаў. Дзе яны? Яны зьнішчаныя расейскай уладай з твару зямлі. Але, грамадзяне, у нашых сэрцах яшчэ жывуць запаветы вялікага Шаміля, іншых нашых правадыроў. Мы вымагаем, каб нам далі магчымасьць збудаваць сваю саклю на скале, няхай недасканалую, але каб гэта была наша ўласная сакля.

За прадстаўніком каўказскіх горцаў выступіў прадстаўнік Грузіі:

- Мы ніякая не Расея, ні Жоўтая Расея, ні Маларасея... Мы - Грузія, - казаў ён. - У нас была высокая культура, нашыя грузінскія цары пасылалі сваіх жыхароў вучыцца за мяжу, калі Масква была цёмнай вёскай. Што сталася цяпер з Грузіяй пасьля доўгага панаваньня Расеі?.. - Грузін намаляваў жахлівы малюнак... - Пасьля гэтага, я думаю, - закончыў ён, што ў нас ня будзе ніякага жаданьня яшчэ раз увайсьці ў склад Расеі.

За грузінам пачалі свой арганізаваны паход украінскія прафесары. Адзін з іх, выдатны гісторык у залатых акулярах, пачаў даўгую лекцыю аб тым, як разьвівалася ў украінцаў нацыянальная сьвядомасьць, і потым закончыў:

- І пасьля гэтага паважаны дакладчык мае яшчэ сьмеласьць заявіць, што ўвесь украінскі рух пачаўся на нямецкія грошы.

- Правільна! - закрычалі з усіх бакоў расейцы.

- Ганьба! - не стрывалі ўкраінцы й ускочылі са сваіх месцаў.

У зале ўзьняўся перапалох. Адна хвіліна - і ўсё магло скончыцца агульнай бойкай. Але дзякуючы прысутнасьці духу старшыні, усё скончылася добра. Дыскусіі маглі працягвацца.

Зноў выступілі ўкраінцы і грузіны. Усе аднадушна выступалі супраць улады Расеі і заяўлялі аб тым, што жадаюць незалежнасьці.

Нарэшце, слова атрымаў сам дакладчык Мілюкоў. Ён падняўся страшэнна сканфужаны і некалькі хвілінаў ня ведаў, што яму казаць. Ён пачаў аб дэмакратыі з дыскусіі некаторых прамоўцаў, а потым зазначыў:

- Тое, што мы чулі сягоньня тут, безумоўна, вельмі нас зьдзівіла. Ну што ж, грамадзяне, з тым і разыдземся. Але думаю, што ўсё ж ткі вы без Расеі не абыдзецеся.

Усе пачалі разыходзіцца. Крэчэўскі выйшаў, вітаемы ўсімі беларусамі і знаёмымі эмігрантамі. Міністры Заяц і Случанін чулі сябе больш пэўна і рухліва, аб чымсьці гутарылі з украінцамі. Тугоўскі правёў Вярхоўскую праз натоўп і выйшаў з ёй з багатага і пышнага Народнага дому на вуліцу.

- Дазвольце вас падтрымаць, - прамовіў Тугоўскі, нахіляючыся да яе.

- Калі ласка, - яна падала яму сваю руку. Яны пайшлі не сьпяшаючыся, адны па цёмных вуліцах.

- Ну як вам падабаецца сёньняшні мітынг? - спытаў Тугоўскі.

- Мне? - у яе голасе чулася радасьць. - Гэта было нешта надзвычайна прыгожае па сваёй аднадумнасьці. Падумаць, 23 аратары, усе, як адзін чалавек, заявілі: ня хочам больш Расеі.

- Так... Сапраўды прыгожа. А мне гэты мітынг падабаецца зусім па іншай прычыне, - задуменна сказаў Тугоўскі. - Бо апошні раз бачыў я раскошны будынак, сьцены ў люстэрках, лесьвіцы, засланыя каберцамі, і ў апошні раз сядзеў з вамі.

- Як у апошні раз? Што вы гаворыце?

Тугоўскі замаўчаў. Ён падумаў: "Сказаць ёй усю праўду, ці прамаўчаць?"

- Так, праўда, - засьмяяўся ён. - Я крыху займаюся магіяй і магу прадбачыць будучыню. Я чую, што заўтра нешта будзе са мной. Можа быць, захочуць абрабаваць, можа, нават забіць, але заўтра нешта будзе са мной благое.

- Што вы кажаце глупства... Кіньце. А то я пачну пазяхаць.

Яна стала казаць аб выступленьні Крэчэўскага, аб беларускіх міністрах Зайцу і Случаніну і аб тым, як іх абсьмяялі ў толькі што выйшаўшым камсамольскім часопісе.

Тугоўскі слухаў мала. Ён толькі прыслухваўся, наколькі яна жыва ўваходзіла ва ўсю справу, аб якой гутарыла... Наколькі яна ўсё блізка прымала да сэрца.

- Для мяне вы ўсё ж ткі загадка, - прамовіў ён. - Наколькі я ведаю, вы дачка папа і разам з тым крайне левая марксістка. Я гэтага не разумею.

-Так, - успыхнула яна, і голас яе задрыжэў. - Я дачка папа. Здаецца, гэта нічога ня значыць. Ленін быў дваранінам. Усё залежыць ад таго, якія абставіны акажуцца рашаючымі і зробяць уплыў на чалавека. Я расла ў абставінах поўнай свабоды. Мой бацька-поп ніколі не хадзіў за мной па сьлядах і ніколі не пярэчыў мне, бо вельмі любіў мяне. Пры тым трэба зазначыць, што я вырасла, і мой ідэал аформіўся ўжо ў часе рэвалюцыі. Я вырасла на кнігах Пісарава, Чарнышэўскага, Маркса. У Харкаве, куды мы пераехалі падчас вайны, на мяне вялікія ўплывы мелі педагогі, першымі вітаўшыя рэвалюцыю. Потым я прыняла чынны ўдзел у грамадскай справе і была старшынёй рады старастаў нашай гімназіі. З бацькам у мяне па гэтым выпадку мала было канфліктаў. Пры радзянскай уладзе стала горай, і мы пераехалі зноў на Бацькаўшчыну, якая ўжо апынулася пад Польшчай. Цяпер, зразумела, я стала іншай, і ў мяне з бацькам былі жахлівыя канфлікты. Я думаю, мы ня зможам з ім жыць пад адной страхой.

Тугоўскі глядзеў на яе збоку і ўспамінаў.

- Вы былі ў Харкаве? - запытаў ён. - Мне здаецца, я вас бачыў тады. Я быў вучнёўскім камісарам і прыйшоў у вашую гімназію запрашаць на сьвята адзінай працоўнай школы. Вы аказаліся адны ў класе, і я вам перадаў плакаты і адозвы.

- Так, так. Прыгадваю. Гэта былі вы. І вы настрашылі тады ўсю гімназію і прымусілі заўтра ў поўным складзе на чале з дырэктаркай зьявіцца пад пагрозай зачыненьня школы.

Тугоўскі засьмяяўся.

- Так, так, - кіўнула Вярхоўская. - Ах, як гэта далёка. І як даўно мы знаёмыя з вамі.

- І як мы мала ведаем адзін аднаго, - дадаў Тугоўскі.

- Чаму, можа быць, пачынаем ужо разумець? А вось мы і прыйшлі.

Яны спыніліся каля вялікага каменнага будынку, асьветленага агнямі.

- Зайдземце да мяне. Адпачнем. Вы ў мяне не былі. Адзін раз вы так груба адмовіліся.

- Ах, выбачайце. На гэта былі свае прычыны.

- Ну так, магчыма... Я на вас не злуюся. Заходзьце, калі ласка.

- Ведаеце, крыху нязручна. Такі позьні час. Што можа падумаць вашая гаспадыня?

- Нічога. У мяне заўсёды бываюць да позьняга студэнты.

Яны падняліся на другі паверх і пазванілі. Згорбленая старая ветліва адчыніла дзьверы і ветліва пакланілася Тугоўскаму. Пакой Вярхоўскай быў вельмі прыгожы, з шырокай пасьцельлю, пакрытай пышнай пярынай, з вялікімі люстрамі, белай туалетнай скрыняй, з пісьмовым сталом і мяккай мэбляю. Пахла прыемна парфумамі.

- Распранайцеся, - прамовіла Вярхоўская, - вось вешалка, а я тым часам падрыхтую гарбаты.

- Выбачайце, я доўга не магу ў вас быць.

- Ну нічога. Я зараз. - Яна выйшла, пакінуўшы Тугоўскага аднаго і хутка вярнулася. - Ну вось і гарбата, - прамовіла, несучы дзьве шклянкі. Старая ззаду несла пячэньне.

-Вы ідэальна ўлаштаваліся ў Празе, - сказаў Тугоўскі, калі старая выйшла.

- Так, пакой добры, цёплы. Адна бабулька, якая не лянуецца мне зварыць гарбату і зраньня каву... Нічога, я задаволеная. Ну, калі ласка. Піце. Будзьце як дома. Мы належым да народу, каторы сёрбае, - засьмяялася яна, глытаючы гарбату. - Памятаеце ў Гарэцкага ў "Дзьвюх душах": прапаршчык Абдзіраловіч сербануў гарбаты...

- Так, - усьміхнуўся Тугоўскі, - што зробіш: беларусам не даводзіцца блішчэць манерамі. З пражскіх беларусаў манеры былі хіба ў Загорскага.

- Ах, не ўспамінайце болей мне гэтага імя. Я цярпець яго не магу.

- Але ж вы кахалі яго, Галена Уладзіміраўна?

- Кахала, не хаваю. Але цяпер ён мне брыдкі такі, што я проста ўспамінаю часы, каторыя праводзіла з ім разам, з дрыжыкамі па целе. Якія ўсё ж ткі мы дурныя. Мы, жанчыны, ня бачым, што пад маскай часта хаваецца пусты чалавек...

- Такое прыемна чуць зараз. А колькі я мучыўся з-за гэтага. Колькі пакутаў перацярпеў ад вас. І цяпер мучуся. І нават сёньня, у гэтай начы, ня ведаю нічога пра сваё каханьне.

- Каханьне трэба заслужыць, - пачырванеўшы, прамовіла яна.

- Правядлова, Галена Уладзіміраўна, але мне некалі будзе служыць...

- Як гэта некалі?

- Заўтра я еду ў Карпаты, каб у Карпатах перайсьці польска-чэшскую мяжу.

- Заўтра вы едзеце ў Карпаты? - прыўстала ад зьдзіўленьня Вярхоўская.

- Еду, Галена Уладзіміраўна. Я прыйшоў да вас, каб сказаць вам апошняе "даруй".

-Як жа так? Выбачайце, не разумею. А вашая навука, а ваш дыплом інжынера?

- Вы хочаце, напэўна, сказаць: а вашыя засеяныя агароды, а вашыя ўтульныя пакоі з наседжанымі гнёздамі, цяпло, канарэйкі на вокнах? Мяркую, аб іх ня думаў, калі ўзрываў Зімні палац, аб гэтым ня думаў Каліноўскі, студэнт з-пад Вільні...

- Эх, вось як... Дык, значыць, вы хочаце быць новым Каліноўскім?

- Я ня думаю, Галена Уладзіміраўна, аб вялікай ролі... Можа быць, мая праца будзе зусім маленькай, нявартай нават увагі, можа быць, я нават загіну яшчэ ў сьнягах Карпат пры самым пераходзе мяжы, але я сваё бязьлітаснае жыцьцё пакладу ў імя справы. "Сваю кроў аддай за свайго меншага брата, народ, каторы я не перастаў кахаць са ўсімі яго заганамі"... Вы, крайне левыя, вы, рашучыя рэвалюцыянеры, кахаеце народ толькі тэарэтычна, але самі баіцеся ўвайсьці ў яго брудную хату і апрануць яго кажух, бо ён сьмярдзіць. Я не баюся жывога народу. І калі яму патрэбна маё жыцьцё, калі для таго, каб ён вярнуўся да жыцьця, патрэбна мая ахвяра, я аддаю сябе ўсяго з рашучай гатоўнасьцю. Вы маеце зьдзіўлены твар, Галена Уладзіміраўна. Вы хочаце, напэўна, сказаць: як гэты неўрастэнік Тугоўскі, гэта забітая істота, гэты некультурны дзікун, раптам апынуўся ў ролі рэвалюцыянера. Вы правы, можа быць, гэта дзіўна. Але гэта лагічна, калі вы, прыпомніце, што ў гэтага неўрастэніка больш нічога каштоўнага не засталося ў жыцьці. Засталася адна глыбокая нянавісьць да сучаснага ладу і да ўсіх сытых мяшчанаў.

Вярхоўская яго ўважліва слухала.

- Усё гэта так, - прамовіла яна сур'ёзна. - Вашая нянавісьць да сучаснага ладу пахвальная, але хіба дзеля гэтага трэба пераходзіць Карпаты, трэба ў кагосьці кідаць бомбы і выбіваць шкло ў будынках? Няўжо няма іншых спосабаў выявіць сваю нянавісьць, хаця б, напрыклад, культурным спосабам. Мне здаецца, якраз для беларускай справы вы былі б больш карысны, як інжынер, чым як бомбакідальнік.

- Аб гэтым ня будзем спрачацца, - спакойна, але цьвёрда зазначыў Тугоўскі. - Вы мне ні ў чым ня пара. Ну дапусьцім, што страляць у іншых, каб потым быць самому расстрэленым, ёсьць асаблівы від самагубства. Я выбраў сабе гэты від самагубства, бо лепшага не знайшоў і ўсё... Якія тут могуць быць яшчэ гутаркі? Так што Галена Уладзіміраўна, - ён падняўся з крэсла, - дзякую вам за гарбату, за вашую ласку... - Ён узяў яе мяккую руку і пацалаваў пальцы працяжным доўгім пацалункам. - Бывайце. Не хачу казаць - назаўсёды, але - навекі... Болей мы ніколі, ніколі не спаткаемся. - Ён пачаў апранацца, каб схаваць свае сьлёзы. Яна адвярнулася з поўнымі сьлёз вачыма... - Што ж, яшчэ раз, Галена Уладзіміраўна, хачу разьвітацца з вамі, - сказаў ён ужо апрануты, павяртаючыся да яе. - У даўніх апавяданьнях герой перад расставаньнем прасіў ад сваёй гераіні які-небудзь талісман на дарогу і паміраў з імем каханай на вуснах. Праўда? - ён засьмяяўся.

- Праўда! - адвярнулася яна, сумна ўсьміхаючыся. - Толькі каб не выглядала вельмі сьмешна...

- Так, можа быць... і без талісману... Калі-небудзь у турме я буду думаць пра вас. Ну, бывайце. - Ён працягнуў ёй руку.

- Памятайце, калі вы ўжо сталі на такі шлях, будзьце больш цьвёрдым і адважным. Жадаю вам посьпеху.

Ён ня вытрымаў. Прыцягнуў яе да сябе, апошні раз пацалаваўшы яе гарачыя вусны, калі яны выйшлі разам на вуліцу. Прага спала спакойным сном.

Яна доўга глядзела ў цёмную далячынь. Ён усё аддаляўся ў чорныя нетры, пакуль не схаваўся ад яе навекі...

* * *

У Карпатах бушавала мяцеліца. Нехта крычаў, нехта валіўся бясьсільны ў сьнег, зноў падымаўся і зноў ішоў, і зноў крычаў. Але голасу яго ня чулася за выцьцём ветру ў гарах. Нарэшце, чалавек зваліўся ў сьнег. Ён зразумеў, што заблудзіўся і што больш ня мае сілы змагацца з бурай. Усё было скончана. Ён зьняў дарожную сумку, выбраў усе дакументы, каторыя маглі паказаць хто ён, дастаў сернікі і пачаў паліць усё, што было з ім. Вецер сярдзіта разьдзімаў полымя і раскідаў іскры па глыбокім сьнезе.

«А цяпер, - сказаў ён сам сабе, калі ад паленай паперы засталіся на сьнезе толькі чорныя кавалкі попелу, - будзем замярзаць у Карпатах. Кажуць, што замёрзнуць - самая лёгкая сьмерць. Паглядзім...»

Ён сеў у гурбіну сьнегу, паправіў кажух, лепш наставіў каўнер і прыгатаваўся да сьмерці.

Вецер кружыўся над ім, кідаў у яго велізарнымі камякамі сьнегу, злосна сьвістаў над яго галавой і доўга рагатаў над ім, як над сваёй бясьсільнай ахвярай. Чалавек думаў. Мозг працаваў востра і напружана, чакаючы жаданы і хутчэйшы сон сьмерці, але ён ня йшоў. Толькі жахліва студзянелі пальцы рук і ног.

«Я замерзну ня хутка, - думаў чалавек, - але мяне можа занесьці гэтым сьнегам», - і ён жахліва паглядзеў каля сябе на ўсё растучую сьнегавую гару. Ён зрабіў апошні высілак волі, паспрабаваў падняцца, але зараз жа зноў утапіўся ў сьнежнай яме. Ісьці не было магчымасьці. Ён заваліўся і заплакаў. І адразу ж спомніў ўсё-усё сваё жыцьцё. Яно праняслося адной электрычнай іскрай, успыхнула, як магній пры фатаграфіі, і пагасла ў цемры... Яму падалося, што ён бачыць асьветленыя вокны, хату на далёкай Бацькаўшчыне, сваю старую матку за калаўротам, якая апавядала яму казкі. І раптам уся Беларусь з дымам печаў, з пахам вячэры, з яе сьвятамі, з п'янымі вечарынамі вырасла перад яго вачыма. Ён чуў усю горыч свайго становішча, увесь жах сваёй сьмерці пад навалай сьнегу. Сьлёзы жалю накручваліся на вачах. «Эх, шкода, - з адчаем падумаў ён, - што скончана пытаньне. Няма больш на сьвеце Тугоўскага, і добра ці дрэнна гарэла сьвечка яго жыцьця, па насьмешцы лёсу яна дагарэла ў Карпатах. Яна кончыла гарэць ня там, дзе ёй трэба было, не на алтары беларускага народу. І, можа быць, калі-небудзь, калі будучыя пакаленьні выйдуць у белай вопратцы са сьцягамі й штандарамі вітаць новае жыцьцё вольнай і братэрскай сям'ёй, калі ў велізарнай храміне, на франтоне якой літарамі будзе напісана: «Вольная Беларусь», запаляць сьвечкі на ахвярніку - напэўна, ні адна сьвечка не запаліцца за яго, невядомага Тугоўскага, невядомай ахвяры цемры.

Ну што ж... Няхай даруе яму Бацькаўшчына за тое, што ён не зрабіў для яе. «За кроў яго, агульную з народам, даруй, о родны край, даруй...»

Сьнег яшчэ больш густымі камякамі пачынаў кружыцца над яго галавой. Вецер сьмяяўся. Як бязьлітасны кат, ён чакаў яго сьмерці і рагатаў над яго апошнімі думкамі.

«Бывай, Карусь. Ах, ня выканаў тваіх заданьняў. Бывай, Вярхоўская... Цяпер, напэўна, цёпла і ўтульна ў тваім пакоі. Вось за сталом у кампаніі Бурак з сваёй графіняй. Ён цяпер, напэўна, інжынер, працуе ў чэшскай фірме і будуе масты. А вось стары знаёмы, медык Загорскі. Ён застаўся халасьцяком. Ён цяпер працуе, як казённы лекар, сьпецыялізуецца па жаночых хваробах. У яго ўжо ўласны аўтамабіль, і хто ведае, можа быць, хутка будзе ўласны дом.

Як міла, як утульна ім, мяшчанам, у сваіх гнёздах...

А я замярзаю...

Ён дастаў качанеючымі пальцамі запіскі «Споведзь самагубцы. Кніга для ўсіх і ні для кога» і чорнымі літарамі прыпісаў: «Я не дайшоў да хаты. Перад сваёй сьмерцю заяўляю: а ўсё ж ткі ёсьць людзі, над якімі сьмяецца лёс, а ўсё ж ткі ёсьць людзі, каторыя нарадзіліся пад Сатурнам».

Сьнег усё йшоў. Сьнег засыпаў белай прасьціной жыцьцёвыя пытаньні...

У Карпатах безупынна бушавала бура...

* * *

«Споведзь самагубцы. Кніга для ўсіх і ні для кога».

Сёньня, калі прыгожы восеньскі дзень разьліе сваю чырвоную кроў на захадзе, і калі ён пачне сінець, і калі наступіць вечар, у лес да соснаў прыйдзе чалавек, каб пагутарыць апошні раз. Ён скажа так: «Роўна 24 гады таму назад у маленькім месьце, у сям'і работніка, у склепе, нарадзіўся чалавек. Ці ведаеце вы, дзеля чаго нарадзіўся гэты чалавек? Кажуць: «Чалавек родзіцца для шчасьця, як птушка для палёту». Але пароды птушак бываюць розныя, і палёты бываюць розныя...

...Людзі, як птушкі, бываюць рознай пароды. Адны роджаны дзеля таго, каб стаць вераб'ямі, і як бы яны ні хацелі, ім не падняцца вышэй страхі маленькай хаты, не адляцець далей гнойнага месца чалавечага жыльля. Другія ж родзяцца сокаламі, каб лётаць высока ў небе і клікаць да гордай волі і сьвятла. Такі закон жыцьця. Але ня ўсімі ён пазнаецца і прызнаецца. Ёсьць такія людзі, каторыя толькі на канцы свайго шляху, перад адчыненай труной, даведваюцца, што яны былі вераб'ямі, а ёсьць такія, што насуперак фактам ня хочуць прызнацца, што яны - маленькія вераб'і...

Ад гэтага трапляюцца часта розныя трагедыі. Бяда, калі ў чалавека-вераб'я жаданьні непамерныя з яго крыльлямі. Бяда, калі законы жыцьця кожны раз ламаюць яго пёры і прымушаюць апускацца ніжэй і ніжэй...

...Бяда таксама тым, што вельмі рана пазнаюць гэтыя законы жыцьця і апусьцяць крыльлі. Блаславенны тыя, якія нічога ня ведаюць, бо яны будуць у царстве сна і здароўя...

 

Top