Папярэдняя старонка: 2006

Дадана: 19-03-2020,
Крыніца: pawet.net.

№ 38 (774) 19 ВЕРАСНЯ 2006 г.

19 верасня - 15 гадоў з дня прыняцця бел-чырвона-белага сцяга і герба "Пагоня" ў якасці дзяржаўных сімвалаў Рэспублікі Беларусь

Назва нашай краіны "Рэспубліка Беларусь", дзяржаўныя бел-чырвона белы сцяг і герб "Пагоня", а таксама наверш да тронца дзяржаўнага сцяга былі прынятыя на паседжанні Вярхоўнага Савета Беларусі 19 верасня 1991 года.

Нацыянальная сімволіка стала дзяржаўнай.

Некаторыя выступы з той сесіі чытайце на ст 6-8.

Геаграфія Беларусі таксама будзе выкладацца па-руску

Такую выснову можна зрабіць з ліста, атрыманага ТБМ з Камітэта па адукацыі Мінскага гарадскога выканаўчага камітэта.

Паважаны Алег Анатольевіч !

Камітэт па адукацыі Мінгарвыканкама разгледзеў Ваша пісьмо, накіраванае старшыні Мінскага гарадскога выканаўчага камітэта Паўлаву М.Я., і паведамляе наступнае.

Рашэнне аб выкладанні прадметаў "Гісторыя Беларусі" і "Геаграфія Беларусі" на беларускай мове прымаецца Міністэрствам адукацыі Рэспублікі Беларусь. У адпаведнасці з інструктыўна-метадычнымі пісьмамі Міністэрства адукацыі з 1 верасня 2006 года ў 10 класах з 12-ці гадовым тэрмінам навучання выкладанне прадметаў "Гісторыя Беларусі" і "Геаграфія Беларусі" будзе ажыццяўляцца на рускай мове ва ўсіх установах адукацыі, якія забяспечваюць атрыманне агульнай сярэдняй адукацыі, з рускай мовай навучання.

У кожным раёне горада Мінска існуюць установы адукацыі з беларускай мовай навучання. Так, у Заводскім раёне гэта гімназія № 14, сярэднія агульнаадукацыйныя школы № 68, 131; у Ленінскім - школа № 2; у Маскоўскім - школа № 60; у Кастрычніцкім - школы №№ 11, 89, 110; у Партызанскім - школа № 72; Першамайскім - гімназія № 9, школа № 190; Савецкім - гімназія № 23; Фрунзенскім - гімназія № 4; у Цэнтральным -гімназія-каледж мастацтваў. Акрамя таго, у кожным раёне ў школах з рускай мовай навучання існуюць беларускамоўныя класы. У 2006-2007 навучалыіым годзе на беларускай мове будуць працаваць 312 класаў з колькасцю вучняў 6283.

Адкрыццё класаў і ўстаноў адукацыі з беларускай мовай навучання залежыць ад жадання і колькасці заяў бацькоў.

Старшыня камітэта У.К. Шчэрба.

150 гадоў з дня нараджэння Ігната Грынявіцкага

ГРЫНЯВІЦКІ Ігнат Яўхімавіч [жн. 1855, паводле інш. звестак восень 1856, маёнтак Басін Бабруйскага пав. Менскай губ., цяпер в. Калінаўка Клічаўскага р-на - 1(13).3.1881], рэвалюцы-янер-нарадаволец. З дробна-маёнткавай шляхты. Сту-дэнтам Пецярбургскага тэхнал. ін-та (1875-80) удзельнічаў у польска-літ.-бел. і рус. рэв. гуртках, вёў прапаганду сярод рабочых, збіраў грошы паліт. вязням, фабрыкаваў пашпарты рэ-валюцыянерам. З 1879 чл. партыі «Народная воля». Адзін з заснавальнікаў бел. фракцыі, нац. праграма якой надрукавана ў 1884 у час. «Гомон» (№ 2). У 1880 з А.І.Жалябавым, С.Л. Пя-роўскай і інш. ўвайшоў у цэнтр. нарадавольскі гурток прапагандыстаў. Адзін са стваральнікаў, аўтараў і наборшчыкаў нарадаволь-скай «Рабочей газеты», пад-ключыў да выдання газеты земляка А.С.Барэйшу. Ува-ходзіў у групу, якая ўсю зіму 1880/81 сачыла за вы-ездамі цара Аляксандра II. 26.2.1881 на кватэры Г. ад-быўся сход арганізатараў замаху на цара. Адзін з чатырох выканаўцаў, якім «Народная воля» даручыла тэрарыстычную аперацыю. 1(13).3.1881 бомбай, кінутай Грынявіцкім, забіты цар Аляксандр II, а Грынявіцкі смяротна паранены.

Сяргею Законнікаву - 60

ЗАКОННІКАЎ Сяргей Іванавіч (н. 16.9.1946, в. Слабада Бешанковіцкага р-на Віцебскай вобл.), бел. паэт. Скончыў БДУ (1969). Настаўнічаў, працаваў у прэсе, з 1978 у апараце ЦК КПБ, з 1986 гал. рэдакгар час. «Полымя». Друкуецца з 1963. Паэзіі ўласцівы грамадз. пафас, публіцыс-тычнасць, любоў да роднай зямлі, адстой-ванне сапраўдных духоўных каштоў-насцяў, увага да перажыванняў лірычнага героя ў спалучэнні з непрыняццем мяш-чанства, спажывецкай маралі. У паэме «Чорная быль» (1990) успрыманне чарно-быльскай трагедыі як драмы народа, знаку катастрофы, болю ў яе сусв. апакаліп-січным вызначэнні. Аўтар зб-каў паэзіі «Бяседа» (1973), «Устань да сонца» (1976), «Пакуль жыве мая бяроза» (1981, Літ. прэмія імя А.Куляшова 1982), «Вера, Надзея, Любоў» (1983), «Прысак часу» (1986), «Сутнасць», «Вечная далеч» (абодва 1987), «Заклінанне» (1991, Дзярж. прэмія Беларусі імя Я.Купалы 1992), кніг эсэістычна-публі-цыстычнай прозы «Беларускае сэрца» (1993), «Вячэра пад райскім дрэвам» (1996), зборнікі паэзіі "Чорны конь апакаліпсісу" (Варшава, 1996), "Шлях" (Сафія, 2002).

ЛІСТЫ ВЕЧНАСЦІ

Праплываюць у небе аблокі няспешна -

Гэта вечнасць свае пасылае лісты,

Каб да ісціны мудрай, журлівай і ўсцешнай,
Хоць на колькі хвілін далучыўся і ты.

Піша вечнасць лісты без пяра, без паперы,

Сэнс вялікай надзеі дыктуе цішком.

Сам палёт аблачын, нібы тайнапіс веры,

Пераймае душа, каб не быць пад замком.

Паляціць і яна за нязнаныя межы,

І ў нязвыклым шляху не заўважыць сама,

Як зліецца з абсягам, што Волі належыць,

У якім ні канца, ні пачатку няма.

Сяргей Законнікаў.

Сакратарыят ТБМ , рэдакцыя газеты " Наша слова " віншуюць Сяргея Іванавіча з 60- годдзем і зычаць яму сілаў ды мужнасці ў барацьбе за Беларусь .

Пра беларускую мову, родную школу, або адказы на спрадвечныя пытанні

Беларуская мова і беларуская школа ў Гарадзенскай вобласці зна - ходзяцца ў заняпадзе , уво - гуле , як ва ўсёй Беларусі . Гэтая думка была асноўным вынікам размовы ўдзель-нікаў пасяджэння Гарадзен-скага прэс-клуба. Сітуацыю могуць паправіць толькі рашучыя дзеянні дзяржаў-ных органаў улады. А гэтага наўрад ці дачакаемся…

Тэма гаворкі была такой: "Беларуская мова: крок наперад ці адкат на-зад?". На сустрэчу з журна-лістамі прыйшлі старшыні гарадской і абласной аргані-зацый Таварыства беларус-кай мовы імя Ф. Скарыны адпаведна прафесар Гара-дзенскага дзяржаўнага уні-версітэта Аляксей Пяткевіч , інжынер Аляксандр Місцю-кевіч , намеснік старшыні Гарадзенскага гарадскога аддзялення Таварыства бе-ларускай школы, журналіст Валерый Задаля . Актыўна ўдзельнічаў у размове вядо-вец пасяджэння грамадскі дзеяч Мікола Маркевіч.

Калі прысутныя аз-наёміліся з лічбамі і фактамі, то зразумелі, што родная мова знаходзіцца калі не ў катастрафічным стане, то ў вельмі блізкім да гэтага. Выступоўцы аперыравалі дадзенымі Міністэрства адукацыі, рэспубліканскіх аб'яднанняў ТБМ і ТБШ, звесткамі, змешчанымі ў друку, уласнымі меркаван-нямі, якія вынікалі з сустрэч і гутарак з работнікамі школ, службовымі асобамі гарадскога і абласнога вы-канаўчых камітэтаў.

У нашай роднай Беларусі ў верасні 2006 года пачалі работу 4.006 школ. З гэтай колькасці 2.313 (57,7 працэнтаў) маюць статус школ з беларускай мовай навучання. 1.432 (35,7 пра-цэнта) школы маюць статус школ з рускай мовай наву-чання. У 258 школах (6,4 працэнта) навучанне на дзвюх мовах.

Усяго ў краіне па-беларуску вучылася ў 2005/2006 навучальным годзе 280.297 (23,3 працэнта) школьнікаў. Па-руску - 922.938 (76,7 працэнта).

Параўнаем. У 1999 годзе было 4.669 школ. З гэтай колькасці 2.874 (61,6 працэнтаў) працавалі на беларускай мове , 1076 (23%) - на рускай , 717 (15,4 працэнты) - на дзвюх мовах навучання. Зробім простыя арыфметычныя дзеянні: 4.669 - 4.006 = 663. Роўна столькі школ з розных пры-чын было зачынена цягам сямі гадоў. Амаль па сто школ у год. Ліха! Усім вядо-ма, што гэта былі вясковыя навучальныя ўстановы, дзе навучанне з большага вяло-ся па-беларуску.

У параўнанні з міну-лым навучальным годам (2004/2005) колькасць уста-ноў з беларускай мовай навучання паменшылася на 4,7 працэнта. Школ з рускай мовай навучання пабольша-ла на 4,8 працэнта. Коль-касць навучальных устаноў з дзвюма мовамі навучання паменшала на 16 працэн-таў. Вядома, гэтыя школы не сталі беларускімі.

Імкліва коцімся ўніз…

У Гарадзенскай вобласці адбыліся змяненні ў сетцы агульнаадукацый-ных устаноў з беларускай рускай і дзвюма мовамі навучання ў сувязі з за-крыццём устаноў, іх рэар-ганізацыяй, адкрыццём но-вых устаноў. З беларускай мовай навучання колькасць школ зменшылася на 18. З рускай мовай навучання павялічылася на 16 . Назіра-ецца і змяншэнне з дзвюма мовамі навучання - на 14 школ.

Размеркаванне вуч-няў 1-11 (12) класаў, якія займаліся ў бягучым годзе на беларускай і рускай мо-вах у Гарадзенскай вобласці ў працэнтах ад агульнай колькасці вучняў, выглядае наступным чынам. Усяго на беларускай мове займалася 31,9 працэнта (горад - 11,3, вёска - 85,6 працэнта). На рускай - 67,7 працэнта.

Параўнаем, супаста-вім…

Прыведзеныя лічбы і самі па сабе гавораць пра многае. Аднак патрабуюць тлумачэння. Напачатку бы-лі праведзены працэнты беларускіх і рускіх школ у Беларусі. Можна толькі радавацца і задаволена па-ціраць рукі, параўноўва-ючы дадзеныя - школ з беларускай мовай навучан-ня 2.313 (57,7 працэнтаў), з рускай - 1.432 (35,7 пра-цэнта). Аднак колькасць вучняў, якія займаліся ў мінулым навучальным го-дзе па-руску ( 922.938 (76,7 працэнта) і па-беларуску ( 280.297 (23,3 працэнта) ставіць кропкі над "і". Амаль мільён супраць 281 тысячы. Прабачце, атрым-ліваецца, што так званыя беларускія школы, якіх на 881 больш, чым рускіх, на-ведвае мізэрная частка ад колькасці ўсіх школьнікаў. Чаму? Таму што справа не ў большасці беларускіх школ, а ў іх геаграфічным знаходжанні. Так званыя беларускія - у сельскай мясцовасці. Як правіла, гэта маленькія пачатковыя і ба-завыя школы. У нашай воб-ласці, нагадаю, усяго на беларускай мове займалася 31,9 працэнта (у гарадах 11,3 працэнта, у вёсцы - 85,6 працэнта). На рускай - 67,7 працэнта.

Звярніце ўвагу яшчэ на адну акалічнасць. Аналіз скарачэння беларускамоў-нага навучання па гадах дае права меркаваць, што кож-ны год навучанне па-бе-ларуску змяншаецца на 2,5-3 працэнты. Сёлета на род-най мове вучылася 31,9 пра-цэнта школьнікаў. У 1990 годзе - 25 працэнтаў. Колькі часу спатрэбіцца, каб гэтыя лічбы зраўняліся? Праз ней-кіх 10 гадоў пра беларуска-моўнае навучанне на Гара-дзеншчыне будзем толькі ўспамінаць. Калі, як гаво-раць юрысты, не здарыцца чагосьці іншага…

Няма таго, што раньш было?

Тут некалькі разоў выкарыстаны абарот "так званыя беларускія школы". Ні ў якім разе не хачу пры-нізіць іх годнасць. Але факт застаецца фактам: у нас няма беларускіх школ у поўным сэнсе гэтага вы-значэння. Мяркуйце самі, ведаючы наступнае. Восен-ню 1990 года адбылося агу-льнае пасяджэнне камісіі па нацыянальных пытаннях і нацыянальных адносінах, а таксама па навуцы, народ-най адукацыі, культуры і выхаванні абласнога Саве-та. Разглядалася тэма "Вы-кананне "Закона аб мовах у Беларускай ССР" у школах вобласці". Былі падрыхта-ваны вывады, якія сталі асновай праекта, прапана-ванага пазней да разгляду дэпутатамі на сесіі.

У азначаным годзе было адкрыта 188 першых класаў рускіх школ на род-най мове. У Кастрычніцкім раёне Гародні дзейнічала шэсць беларускамоўных класаў другога года наву-чання. Такія ж класы былі ў Ваўкавыскім раёне Нава-градку, Лідзе. У Ваўкавыс-кім раёне быў практычны досвед 3-га і 4-га беларускіх класаў у рускіх школах. У Воранаўскім раёне - 10-га класа. З 588 дзіцячых садкоў 339 з'яўляліся беларускімі. У рускіх садках дзейнічала 116 беларускіх груп.

І тым не менш, дэпу-таты адзначылі, што "ста-новішча з родным словам у школах вобласці застаецца цяжкім і выклікае трывогу". Не выконваецца самы га-лоўны пункт Закона аб мо-вах, які прадугледжвае пе-равод школ на дзяржаўную мову рэспублікі на працягу 10 гадоў, і гэтага часу будзе недастаткова. Усяго па-беларуску ў вобласці ў 1990 годзе вучылася 25 працэн-таў школьнікаў.

Пералічаліся раёны, дзе нездавальняючы выкон-ваўся Закон. Адзначалася, што органы народнай аду-кацыі не мелі на бліжэйшыя гады дакладных планаў вяртання ў школы бела-рускай мовы. Асабліва тар-мозіцца выкананне Закона ў гарадах і гарадскіх пасёл-ках, дзе працуе 130 школ. Не выконвалася пастанова ка-легіі аблана ад 8-га краса-віка 1990 года (пункт 1.3) аб адкрыцці ў кожнай школе горада, раённага цэнтра беларускіх класаў - "наша гарадская школа застаецца рускай. Прычым, рускай не толькі паводле мовы. А і паводле маральнага зместу ўсёй работы школ. У выніку вучні не толькі адвернуты ад свайго народа, ад яго каштоўнасцей, а і выпра-цоўваюцца за гады наву-чання нігілістычныя пачуцці да яго. Ў гэта адна з прычын дэградацыі асобы сённяш-няга маладога чалавека".

Народныя абраннікі адзначылі тое, што справа ўскладняецца тым, што ад-сутнічае адзіны, прычым прынцыповы падыход да пытання беларускай школы. Назіраюцца супярэчнасці ў рашэннях і распараджэннях выканкамаў і органаў на-роднай адукацыі. Так, ра-шэнне Гарадзенскага гар-выканкама ад 20-га чэрвеня 1990 года аб адкрыцці ў Гародні 23 беларускіх школ (гэта значыць, што ўсе пер-шыя класы ў іх павінны былі стаць беларускімі) не толькі не выканана, але беларускія класы распушчаны. Іх за-сталося толькі 20. Апошняе было зроблена па волі абла-на і гарана.

Пра так званыя бела-рускія школы сказана на-ступнае. Як правіла, тут заняткі вядуцца на двух мовах. Не вызначаны (хаця б на педагагічным узроўні) нацыянальны статус шко-лы. Час ужо афіцыйна назы-ваць школы - "Руская", "Беларуская", "Польская, "Літоўская", мець адпа-ведныя шыльды. " У строгім сэнсе беларускай школы ў нас сёння ў вобласці няма. Ёсць проста рускія, альбо змешаныя. Бо ў школах, якія лічацца беларускімі, не ўсе прадметы выкладаюцца па-беларуску. Не вядзецца па-беларуску дакумента-цыя, выхаваўчая работа, работа грамадскіх арганіза-цый, пасяджэнні педсаветаў, службовыя зносіны педаго-гаў, не выконваецца па-беларуску афармленне і г.д. Спасылаюцца, што нібыта адсутнічае матэрыяльнае забеспячэнне…".

Не забудзем, гэта быў 1990 год. Пазней бела-русізацыя даволі шпарка пакрочыла па вобласці. І 31,9 працэнта, якія адлю-строўваюць навучанне на беларускай мове ў вобласці цяпер, - гэта рэшткі планкі, дасягнутай у першай па-ловы 90-х гадоў. Гэты па-казнік імкліва падае.

Дык хто вінаваты?

Тут трэба адразу сказаць - органы дзяржаў-нага кіравання. Напачатку 90-х чыноўнікі, як бачым, не выконвалі патрабаванні Закона. Не скажу, што яны яго сабатавалі, але выглядае на гэта. Замест таго, каб рашуча разабрацца з пару-шальнікамі, змясціць іх з пасад (памятаеце, рашэнні прынятыя аблана і гарана ў 1990 годзе?), уладныя стру-ктуры, а лепш сказаць, кан-крэтныя кіраўнікі высокага рангу вобласці заплюшч-валі на гэта вочы.

Трэба адзначыць і палітычны стан у часы ка-нання СССР. Панавала са-цыяльная неразбярыха, эка-намічная разруха, былі чэргі і талоны. Да таго ж, наша славутая талерантнасць (чытай, абыякавасць). А сілы, якім карцела пакінуць усё без змен, і нават ума-цаваць свае пазіцыі, не дра-малі. Супраць Закона аб мовах імкліва падняліся нешматлікія, але згурта-ваныя прадстаўнікі "пятай" калоны. Я выдатна памя-таю, як бегалі па началь-ніцкіх кабінетах баявыя жанчыны з ліку жонак афі-цэраў вайсковых частак, размешчаных у Гародні. Яны крычалі, пагражалі, збіралі подпісы пад заявамі, адсылалі пісьмы Станіславу Шушкевічу - і перамаглі. Бесхрыбетны беларус толь-кі згодна ківаў галавой. Такія вось былі ахоўнікі Закона!

Калі няма беларус-кага духу ў грамадстве, то ці трэба казаць аб вяртанні ў шырокі ўжытак роднага слова? Трэба ісці ў народ і займацца шырокай бела-рускай асветай. Няхай кож-ны параўнае адносіны да роднага слова ўладных структур 10-15-ці гадовай даўніны і цяперашнім часам і дасць сабе адказ : наколькі змянілася сітуацыя і ў які бок?

Але што рабіць?

Па-першае, не пані-каваць. Былі часіны куды больш небяспечныя для бе-ларускай мовы. Гісторыя ведае факт, калі англійская ледзь не аказалася выціс-нутай на задворкі француз-скай.

Па-другое, выкары-стоўваць усе магчымыя законныя магчымасці для хаця б уласнага карыстання родным словам. А гэтыя магчымасці не такія ўжо і малыя. Наша мова - дзяр-жаўная! Не забудзем пра гэта. Ёсць Канстытуцый-ныя палажэнні, заканадаў-чыя акты, якія чыноўнікі абавязаны выконваць. Ёсць Закон аб дзяржаўнай служ-бе, дзе чорным па беламу запісана, што дзяржаўныя службоўцы абавязаны ве-даць дзяржаўныя мовы, г.з. і беларускую. Калі не, то павінны быць адхілены ад работы. Нам трэба на лю-бое пагардлівае выказванне аб роднай мове з боку любо-га работніка дзяржаўнай, прадпрымальніцкай струк-туры запісваць у Кнігу заў-ваг і прапаноў. Цяпер да работы з грамадскасцю з боку чыноўніцтва прад'яў-ляюцца вялікія патраба-ванні.

Заўсёды і ўсюды мы маем права патрабаваць, каб з намі зносіліся на бела-рускай дзяржаўнай мове. Калі гэтага няма, то не трэба саромецца паставіць хама на месца. Урэшце, яны жывуць за нашы з вамі па-даткі…

Па-трэцяе, ёсць не-абходнасць, як у часы вялі-кай небяспекі, згуртаваць рады тых, хто з'яўляецца патрыётам і носьбітам род-най культуры, літаратуры, мастацтва, гісторыі і т. д. Мы павінны гуртавацца ў сваіх аб'яднаннях, як на-прыклад, Таварыства бела-рускай мовы імя Ф. Ска-рыны, Таварыства беларус-кай школы і інш. Прыйдзе час, і гэтыя суполкі стануць сапраўднымі цэнтрамі Ад-раджэння.

І, нарэшце, трэба па-кінуць палохацца. Паглядзі-це на настаўнікаў беларус-кай мовы і літаратуры. Та-кая сіла, а страціла магчы-масць нават слова сказаць у абарону роднай мовы, якая іх корміць і дае маг-чымасць працаваць. Маў-чанне прывядзе да таго, што застануцца без работы. І тады будуць гаротна ўзды-хаць: "Што ж гэта мы та-кія…".

І апошняе. І перад злыднямі-калабарацыяніс-тамі, так званымі службо-вымі асобамі, згінацца не трэба. Не тыя гэта людзі, перад якімі трэба шапку ламаць. Ім трэба па шапцы даваць! Іх многа, гэта пра-ўда. Яны адзін аднаго тры-маюцца, адзін аднаго на пасады цягнуць. І ўсе яны савецкія беларусы, у адроз-ненне ад нас - Беларусаў. З імі трэба па іх жа правілах гуляць, выкарыстоўваючы, паўтаруся, законныя магчы-масці. Спрактыкаваны юрыст адразу гэтыя магчы-масці падкажа.

Антон Лабовіч,

Гародня.

СЛАБЫЯ МЯСЦІНЫ АРФАЛАГІЧНЫХ НОРМАЎ

Як вядома, у школь-най практыцы пры ацэнцы вучнёўскіх творчых работ (пераказаў ці сачыненняў) улічваюцца не толькі арфа-графічныя і пунктуацыйныя памылкі, але і моўныя не-дахопы і граматычныя па-мылкі. Калі іх разглядаць з пазіцый культуры маўлен-ня, то першыя (моўныя не-дахопы) будуць звязаны з парушэннем такіх камуні-кацыйных якасцей маўлен-ня, як дакладнасць, лагіч-насць, чысціня, дарэчнасць, багацце і выразнасць, а другія (граматычныя па-мылкі) - з парушэннем ас-ноўнай маўленчай якасці - правільнасці маўлення. Та-му граматычныя памылкі можна яшчэ называць (і гэта больш дакладна і лагічна) граматычнымі няправіль-насцямі.

Граматычныя памы-лкі з'яўляюцца вынікам па-рушэння марфалагічных нормаў. Марфалагічныя нормы - гэта заснаваныя на маўленчай практыцы пра-вілы формаўтварэння і сло-вазмянення паўназначных часцін мовы.

У марфалогіі, як і ў іншых раздзелах мовы, трэ-ба адрозніваць агульнамоў-ныя варыянты ў межах нор-мы ад ненарматыўных, ін-дывідуальна-аўтарскіх ва-рыянтаў. Так, марфалагіч-нымі варыянтамі, кадыфіка-ванымі ў акадэмічных слоў-ніках, з'яўляюцца назоўнік зала (ж. род.) і зал (м. род.), замша (ж.) і замш (м.), кла - віш (м) і клавіша (ж), ка - ромысел (м.) і каромысла (н.) і інш. раўнапраўнымі ва-рыянтамі прызнаюцца на-зоўнікі - назвы маладых істот: дзіця ( дзіцё ), дзіцяня ( дзіцянё ), птушаня ( пту - шанё ), ягня ( ягнё ) і інш. аднолькава ўжывальныя кішэнь (ж.) і кішэня (ж.). аднак гэта слова нельга ўжываць як назоўнік муж-чынскага роду: "Рос ён, гледзячы на лес, і ў кішэнь чужы залез". (Тут і далей прыклады з марфалагічнымі няправільнасцямі ўзяты з друкаваных крыніц.).

Ваганні ў марфала-гічных нормах сустракаюц-ца сярод усіх паўназначных часцін мовы. Вось найбольш тыповыя "агмені аслабле-най нормы", "слабыя ўча-сткі" (Б.М. Галавін) у мар-фалагічным ладзе назоў-нікаў.

1. Родавая форма на-зоўнікаў. Маюцца на ўвазе шматлікія выпадкі ўжыван-ня назоўнікаў у ненарма-тыўнай родавай форме. На-прыклад, слова кенгуру , як і ўсе іншыя нескланяльныя назоўнікі іншамоўнага па-ходжання, якія абазначаюць адушаўлёныя прадметы, адносіцца да мужчынскага роду. Аднак параўнаем: "Маю торбу-нару", - хвалі-лася кенгуру. "Гэта не цуд, - заўважыў вярблюд. - Леп-шая з торб - горб". З адхі-леннем ад нормы выка-рыстоўваюцца і такія на-зоўнікі, як гусь, медаль, боль і іншыя: 1) Ідзём мы неяк з Боблікам. Ажно ляціць кач-ка. Не, не качка - гусь дзікі; 2) Дзед меў дзве срэбныя медалі за турэцкую вайну; 3) Разам злучалася ўсё: і фізічная боль, і крыўда, і жаль; 4) Нібы воблак, хва-лісты курган праплывае траўным задуменнем; 5) Я іду ваяваць, шынель апра-нуўшы паходную.

Родавая характары-стыка некаторых назоўні-каў гістарычна зменлівая, можа з цягам часу змяняц-ца. Так, слова Сібір у мас-тацкіх творах ХІХ- пачатку ХХ стст. ужывалася то ў жаночым, то ў мужчынскім родзе. Напрыклад: 1) А зна-еш, чым гэта пахне?.. сібі-рам пахне. Сібір, Сібір, га-лубчык! (В. Дунін-Марцін-кевіч); 2) Нявольных судзіці ён будзе, караці Сібірам марозным (Я. Купала); 3) Уздзяюць зялезы на рукі, на ногі, вязуць у Сібір далё-кую, у катаргу векавеч-ную!.. (М. Гарэцкі). Гэта слова ў якасці назоўніка мужчынскага роду можна сустрэць і ў творах сучас-ных аўтараў, але такое ўжыванне, тым больш у аўтарскай мове, павінна кваліфікавацца як нічым не апраўданае парушэнне літа-ратурнай нормы: 1) Звон ланцужны з Сібіру адно; 2) Некаторых арыштоўвалі, судзілі, ссылалі ў Сібір. З Сібіру вярталіся "рыштан-ты" рэдка.

Марфалагічную нор-му, як і ўсяную іншую моў-ную норму, нельга разгля-даць як нешта "статыстыч-на сярэдняе", найбольш па-шыранае. Распаўсюджаным можа быць і памылковае, ненарматыўнае ўжыванне. Так, у беларускіх мастацкіх і публіцыстычных тэкстах варыянт што (нібы, як, быц-цам) з гуся вада выкары-стоўваецца часцей, чым што з гусі вада (апошні ёсць, напрыклад, у творах К. Крапівы. М. Лобана. І. Ша-мякіна, Л. Арабей). Аднак менавіта гэты варыянт (што з гусі вада ) трэба лічыць узорным і адзіна правільным, бо моўная нор-ма адлюстроўвае тое. што, як пісаў С. І. Ожагаў, най-больш адпавядае сутнасці дадзенай сацыяльна-гіста-рычнай з'явы. Слова гусь у беларускай мове - назоўнік жаночага роду і ў родным склоне мае форму гусі (з націскным канчаткам), та-кую форму ён мае і ў фра-зеалагізме што з гусі вада , напрыклад: А таму і не бяда: усё нібы з гусі вада (К. Крапіва). Выкарыстанне варыянта што з гуся вада абазначае выхад за межы тых магчымасцей, якія дае сама сістэма беларускай літаратурнай мовы. Вось прыклады з марфалагічнай няправільнасцю пры ўжы-ванні гэтага выразу: 1) Але з чартоўкі - што з гуся вада; 2) Зірні на Мураўскага - з яго нібы з гуся вада; 3) Ды адкрывай жа! Груз тэрмі-новы. Стане там справа ўся. Не разумее рускай мовы. З яго што вада з гуся.

2. Форма роднага склону адзіночнага ліку неадушаўлёных назоўнікаў мужчынскага роду. Адны з гэтых назоўнікаў маюць канчатак - а (-я) , другія - -у (-ю) . Каб адрозніць адну катэгорыю назоўнікаў ад другой, можна карыстацца правілам, якое прапанаваў К. Крапіва: "Канчаткі -а, -я маюць у родным склоне назоўнікі, якія можна ўжы-ваць з часцінкай паў- і аба-значаныя ім рэчы лічыць як адзінкі (напрыклад: паўдо-ма, паўспектакля, паўсеан-са ). Усе астатнія назоўнікі гэтага скланення маюць у родным склоне канчаткі -у, -ю (напрыклад: асфальт, адэкалон, антрацыт, апар-тунізм, вугаль, вылет, гром, голад, змрок, смутак, ха-рактар, хмызняк ).

Выдзеленыя словы ў наступных сказах ужыты з адступленнем ад нормы: 1) Наяўнасць такога варыянт-нага раду - з'ява, закана-мерная для нашай мовы; 2) Думкі лёталі ва ўсе бакі, што косы пражэктару; 3) Яна ішла трохі працвера-зелая і ў душы зычлівая яму, што незнарок засцярог ад граха.

Значныя ваганні назі-раюцца ў родным склоне адзіночнага ліку пры ўжы-ванні фразеалагічных зва-ротаў з кампанентам - на-зоўнікам мужчынскага ро-ду. Пішуць. Напрыклад, без году тыдзень (І. Мележ, Я. Брыль, І. Шамякін, М. Ло-бан) і без года тыдзень (І. Шамякін, С. Грахоўскі, А. Ставер, А. Казловіч), не паказваць носу (Э. Самуй-лёнак. І. Мележ, А. Які-мовіч) і не паказваць носа (Я. Колас, М. Лынькоў, М. Га-рэцкі), камар носу не пад-точыць (І. Мележ, М. Луп-сякоў, Э. Валасевіч) і камар носа не падточыць (П. Пест-рак, М. Лобан, Л. Дайнека).

На ўжыванне ў гэ-тых фразеалагізмах формаў на -а замест старых формаў на -у ўздзейнічае лексічная сістэма сучаснай мовы, рэ-гулярнае выкарыстанне канчатка -а ў адпаведных словах свабоднага ўжы-вання ( года, носа ). У выніку сфера ўжывання ў названых фразеалагізмах формаў на - у паступова звужаецца, хоць на сучасным этапе развіцця мовы абедзве фор-мы могуць лічыцца раўна-праўнымі варыянтамі ў ме-жах нормы. Гэта адновіцца і да фразеалагізмаў з-пад носа, кроў з носа, крукам носа не дастаць, не майго носа палоса і інш.

Нормай жа для астат-ніх аналагічных фразеалагіз-маў з'яўляецца форма на - у , бо яна таксама норма і для адпаведных лексічных адзі-нак: без духу, блёкату наеў-ся, да сёмага поту, даць маху, з агню ды ў полымя, заводзіцца з паўабароту, на край свету, напускаць ту-ману, ні пуху ні пяра, яблык разладу, як жару ўхапіўшы і г.д. Таму варыянт з формай на -а пры ўжыванні, на-прыклад, выразу як чорт ладану - парушэнне нормы: "Як чорт ладана, бебурнацы баяцца мірнага суіснавання народаў". Форма на -у -адзіная норма і для фразе-алагізмаў з кампанентам, невядомым у свабодным ужыванні ( даць дыхту, для блізіру ), а таксама для вы-разу нашага палку прыбы-вае .

Слова страх , як і іншыя абстрактныя назоў-нікі мужчынскага роду з цвёрдай асновай, у родным склоне мае канчатак -у . Гэта слова ніяк не можа быць выключэннем пры яго ўжыванні ў прыказцы: У страху вочы вялікія , на-прыклад: "- У страху вочы вялікія, - здзекліва пакпіў Хяндога ў часе чарговага вобыску" (М. Аўзрамчык). Аднак можна сустрэць дзе-сяткі прыкладаў з няпра-вільным выкарыстаннем гэтага с лова (у творах Э. Валасевіча, В. Вольскага, С. Грахоўскага, І. Гурскага, У. Дамашэвіча, В. Жуковіча, К. Крапівы, М. Лынькова, В. Праскурава, Б. Сачанкі, В. Супрунчука і інш.) у памылковай форме: У стра-ха вочы вялікія . Магчыма, тут вінаваты не столькі аўтары, колькі рэдактары і карэктары, якія прыклалі руку да гэтага, кіруючыся нарматыўнымі слонікамі; гл. БРС-89 (т. 2, с. 515), РБС-82 (т. 2, с. 450): у стра-ха вочы вялікія . Але гэта пярэчыць правілам элемен-тарнай логікі.

3. Форма меснага склону адзіночнага ліку назоўнікаў мужчынскага і ніякага роду. Параўнаем, напрыклад, няправільнае ўжыванне выдзеленых слоў у наступных сказах: 1) Фор-мы прыметніка вызнача-юцца па роду , ліку і склоне назоўніка, з якім ён звязаны; 2) Знаёмых, блізкіх пазна-юць па голасу , па адзенні, па паходцы; 3) Сямейнай верны эстафеце, у мірны час, як у баю, я мір ахоўваю на свеце і радаслоўную сваю; 4) То-лькі паруе след на снягу - сонца шчыруе.

Пры ўжыванні пры-казкі: На бязрыб'і і рак рыба ў прыназоўнікава-склона-вай форме на бязрыб'і маем справу не з вінавальным, а з месным склонам. Гэта фор-ма зафіксавана ў БРС-88 (т. 1, с. 209), ТСБМ (т. 2, с. 440). Аднак сустракаецца: "Што вам? На бязрыб'е, кажа мая матуля, і рак - рыба. Не той гэта чалавек, не па мне. У Стасі свае дарогі, у мяне - свае". У прыказцы: На зло-дзеі шапка гарыць другі кампанент нарматыўна па-вінен мець у месным склоне канчатак -і , менавіта так яна падаецца ў ТСБМ (т. 2, с. 481), БРС-88 (т. 1, с. 521), РБС -82 (т. 1, с.120). Але часам сустракаемся з па-рушэннем яе нормы: 1) Праўду кажуць, што на злодзею шапка гарыць; 2) У нас гавораць, што на зло-дзею шапка гарыць.

4. Формы роднага склону множнага ліку. Не-каторым назоўнікам улас-ціва варыянтнасць у межах нормы: гадоў - год, пар-тызанаў - партызан . Нор-май іншых назоўнікаў з'яў-ляюцца або толькі канчаткі -оў (-ёў), -аў (-яў), -эй (ей) : братоў, палёў, матораў, просьбаў, сакляў, бутляў, або толькі нулявы канчатак: дрэў, ліній, ног, рук, школ. З ненарматыўнымі канчат-камі выкарыстаны, напрык-лад, назоўнікі трывога, сля-за, мова, слова : 1) Зямля! Ты росціш дбайна хлеб. Ты ўся - узвільчана прагрэсам. Завошта на тваім чале тры-вогаў столькі, столькі стрэ-саў?!; 2) Чаму шмат на гэ-тым свеце бяды і гора? Слё-заў і пакут?; 3)... веданне некалькіх моваў; 4)... аб-грунтоўваецца неабход-насць выкарыстання сваіх словаў замест чужых.

Назоўнік рог (у жывё-лы), ужываючыся ў пера-менным словазлучэнні, нар-матыўна мае ў родным склоне множнага ліку або нулявы канчатак (рог) , або -оў (рагоў) . Для прыказкі ж: Бадлівай карове бог рог не дае характэрна адзіна маж-лівая форма кампанента рог , яна падтымліваецца рыт-мічнай арганізацыяй гэтай прыказкі (у ёй чатырох-стопны амфібрахій) і ўну-транай рыфмай (бог - рог) . Таму, здаецца, той, хто адчувае мастацкую спецы-фіку гэтай прыказкі, ніколі не будзе выступаць супраць яе. Аднак параўнаем: " - Каб я была хлопцам, толькі б мяне тут і бачылі. - Не балабонь пустое. Бадлівай карове бог рогаў не дае".

5. Лікавая форма зборных назоўнікаў. Вядо-ма, што зборныя назоўнікі тыпу карэнне, калоссе ўжы-ваюцца толькі ў адзіночным ліку, бо абазначаюць сукуп-насць прадметаў як адно цэлае. А суадносныя з імі аднакаранёвыя словы тыпу корань - карані , колас - каласы маюць формы і адзі-ночнага, і множнага ліку. Зборныя назоўнікі часта блытаюць з суадноснымі словамі, што абазначаюць адзінкавыя прадметы, і, насуперак норме, ужыва-юць у множным ліку, на-прыклад, карэнні замест карэнне або карані . Чатыры прыклады: 1) Прасцягі нік-нуць да зары, і акунькоў усплёск радзее, і крыллі складваюць вятры; 2) Сталі сустракацца падводныя ка-менні, і ўжо нельга было думаць ехаць уначы; 3) Гарачыя праменні нібы пра-рэзалі наскрозь усё, што траплялася на дарозе; 4) Лапцеў уставіў дрэўцы, асцярожна расправіў ка-рэнні.

Пры ўжыванні пры-метнікаў найбольш распаў-сюджанай памылкай з'яўля-ецца няправільнае ўтварэн-не ступеняў параўнання. "Вельмі часта. - пісаў К. Крапіва, - няправільна ўжы-ваюць вышэйшую ступень прыметніка: або на польскі лад, напрыклад: другая ча-стка большая ад першай , або на рускі лад: другая частка большая першай , а па-беларуску трэба сказаць: другая частка большая за першую ". Дарэчы, тое, што К. Крапіва называе канст-рукцыяй "на польскі лад", у ТСБМ фіксуецца з паметай "абласное". Зрэшты, і ў самога К. Крапівы ў адной эпіграме-скарзе знаходзім (што, магчыма, абумоўлена версіфікацыйнай мэтай): "Я не горшы ад Рагойшы і не меншы ад Камейшы, ды пра-біцца не ўдаецца ні ў саюз, ні ў выдавецтва".

З парушэннем згада-най нормы сустракаемся, напрыклад, у такім сказе: "Людская праца ўсіх дужэй на свеце". Яго можна па-правіць так: "Людская пра-ца дужэйшая за ўсіх на све-це" . У гэтым выпадку прос-тая форма вышэйшай сту-пені параўнання будзе вы-ступаць са значэннем най-вышэйшай ступені.

Не заўсёды правіль-на ўжываюць і найвышэй-шую ступень праўнання: "Дудзейка і Шанкель пры-везлі з сабой альбом на-вейшай устаноўкі для кар-макухні". Тут, у адпаве-днасці са зместам, каб вы-казаць найбольшую меру якасці, трэба ўжыць не на-вейшай , а самай новай ці найнавейшай . Параўнаем таксама: 1) А-а, цудоў-нейшая з маіх багінь!...; 2) Трактарыст Пётр Ягоравіч за ўборку высокага ўра-джаю атрымаў вышэйшую ўзнагароду. Парушэнне но-рмы можна бачыць і ў пры-казках, дзе адзін з кампа-нентаў - прыметнік вышэй-шай ступені. Напрыклад, "на рускі лад" аформлена прыказка: Хрэн за рэдзьку не саладзейшы ў такім сказе: "Увыніку выходзіла, што хрэн рэдзькі не саладзейшы, адзін быў, скажам п'яніца, а яго замянілі гультаём". Па-раўнаем нарматыўнае ў БРС-89 (т. 2, с. 672), РБС-82 (т. 2, с. 396). "Слоўніку беларускіх прыказак" (с. 403): Хрэн за рэдзьку не саладзейшы .

Аналагічнае сустра-каем пры ўжыванні прыка-зак з кампанентам-прыслоў-ем лепш ці горш. Замест нарматыўных: Стары друг лепш за новых двух; Ахвота горш за няволю часам ужы-ваюць "на рускі лад": 1) Нездарма кажуць: стары друг лепей новых двух; 2) Пакінь свой нумар тэле-фона... я пазваню. Стары сябра лепей новых двух; 3) Нездарма кажуць, што ах-вота горш няволі.

Адхіленні ад марфа-лагічных нормаў нярэдка сустракаюцца і пры выка-рыстанні лічэбнікаў, зай-меннікаў, дзеясловаў.

Іван Лепешаў, прафесар, доктар філалагічных навук.

Успаміны Эдварда Вайніловіча

(Працяг. Пачатак у папярэдніх нумарах.)

Працы гэтыя былі апублікаваныя і ўяўлялі сабой сур'ёзную брашуру, якая сведчыць аб здольнас-цях нашай арганізацыі ажыццявіць падобныя рас-працоўкі. За справу браліся вельмі актыўна, людзі яшчэ верылі, што іх праца прыня-се хоць бы ў будучыні ка-рысць нашаму краю. Мне здаецца, што гэта быў пе-рыяд самай інтэнсіўнай пра-цы ва ўлонні Таварыства. Вынікі працы Аграрнага таварыства былі накірава-ныя ў сталіцу, а асобныя яго раздзелы прадстаўленыя ў губернскую нараду.

Першая нарада ў гу-берні праходзіла 25 ліпеня 1902 г., але гэта было ўсяго толькі арганізацыйнае пасе-джанне: асноўная ж праца і паседжанні пачаліся ў Мен-ску 16 студзеня 1903 г. і працягваліся дзён дзесяць пад старшынствам губерна-тара графа Мусіна-Пуш-кіна. Вынікі паседжанняў, якія праводзіліся адначасова па ўсёй Расіі, заставаліся на стэлажах дэпартаментаў сталіцы і пакрываліся пы-лам забыцця. Аднак, гэтыя працы, якія праводзіліся з большай або меншай інтэн-сіўнасцю па ўсёй краіне, абуджалі грамадскія сілы, і калі б яны былі прынятыя за аснову рэформ, то ў корані змянілі б дзяржаўны лад. Калі б гэтыя рэформы па-йшлі нармалёвым шляхам, яны абумовілі б будучыню Расіі, але Японская вайна, якая агаліла гніласць усёй сістэмы, стала дадатковым імпульсам да дыверсійных дзеянняў.

Памятаю, у 1904 го-дзе я знаходзіўся ў Варшаве, калі стала вядома аб аб'яў-ленні вайны Японіяй і амаль у той жа дзень аб патапленні японцамі двух вялікіх расійс-кіх лінкораў "Рэтвізан" і "Царэвіч" як раз падчас балявання, наладжанага тагачасным "намеснікам Далёкага Ўсходу", адміра-лам Аляксеевым.

Вайна гэтая з самага пачатку не была папуляр-най. Развязаная ў выніку празмерных апетытаў пры-ватнай кампаніі, якая экс-плуатуе незлічоныя лясныя багацці ў рэчышчы ракі Ял, у Карэі, (прозвішча ініцыя-тара Безабразава звязва-лася з імёнамі царскай ся-м'і), вялася на самых адда-леных ускраінах велізарнай краіны. У сувязі з тэрыта-рыяльнай і лікавай пера-вагай велізарнай Расіі зда-валася, што вайна скончыц-ца хутка і трыўмфальна. Ужо паціралі рукі генералы і міністры, прагныя да ўзна-гарод і дароўных запісаў, паціралі рукі і прадпры-мальнікі, якія загадзя пад-лічвалі велізарныя прыбыт-кі. А народ толькі зараз пачаў вывучаць геаграфію далёкіх ускраін і пазнаваць, якія ў яго сур'ёзныя інтарэ-сы там, далёка, на берагах Ціхага акіяна.

Ход ваенных дзеян-няў, натуральна, не можа стаць прадметам маіх на-татак. З кожным днём у ходзе вайны ўсё мацней выяўляўся хаос, існуючы ў дзяржаўнай сістэме, не га-товай да вайны, хабарніц-тва ў адміністрацыі, адвага салдат, бяздарнасць ка-мандавання і бяздонная "бо-чка Данаід", у якую трап-ляў і знікаў нацыянальны капітал. Пачаліся хваляван-ні ў войсках, нарастала незадаволенасць народных мас. Сітуацыю не маглі супакоіць, як гэта бывала раней, частыя паездкі імпе-ратара па краіне, дабра-славенні абразамі ў вайско-вых лагерах правізіі, якая адпраўлялася на Далёкі Ўс-ход. Прыкметным станаві-лася зніжэнне аўтарытэту ўлады заможных. Над гала-вой самадзержца пачаў зні-каць арэол Божага помазан-ніка.

Падчас аднаго з та-кіх праездаў імператара праз станцыю "Баранаві-чы" загадана было сабраць на ёй землеўладальнікаў і сялян. Ужо сама колькасць войскаў, накіраваных на ахову шляхоў, і прадпры-нятыя на станцыі меры за-сцярогі сведчылі аб адсут-насці даверу цара да сваіх падданых.

Цягнік спыніўся, ім-ператар выйшаў. Гучала мелодыя нацыянальнага гімну, і дружнае "ура" вы-крыквалася натоўпам сялян. Ён паціснуў руку вышыхта-ваным на пероне абшарні-кам, прыняў рапарт, і, не выступіўшы з прамовай, з'ехаў на Поўдзень адпраў-ляць на фронт дадатковыя войскі. Аналагічным чынам такая ж цырымонія паўта-рылася ў Менску, дзе нас сабралі на станцыі Лібава-Раменской чыгункі, адно толькі з той розніцай, што губернскі маршалак па доў-гу службы і ад імя шляхты перадаў сабраную на ваен-ныя патрэбы, наколькі я памятаю, суму ў 20 000 руб. Імператар ізноў не выступіў перад сабраўшыміся, ды і радавацца, уласна, не было чаму: за некалькі гадзін да гэтага была атрыманая дэ-пеша аб падзенні Порт-Ар-тура.

Мукдэн, а затым Цу-сіма, нарэшце то, прымусілі Расійскі ўрад сур'ёзна заду-мацца над сітуацыяй, якая склалася, хоць ужо было позна, паколькі разлажэнне ў войсках дасягнула свайго апагею. Войскі, адступаю-чы пасля паражэння, ствара-лі па дарозе розныя сібірскія рэспублікі, а ў гэты час у дзяржаве праходзілі з'езды і зборы, на якіх спрабавалі пераўзысці адзін аднаго далёка ідучымі запытамі. Пастулаты, фармуляваныя на "адмысловых нарадах", аб якіх я пісаў раней, ужо былі недастатковымі, бо цэнтрабежныя хвалі рас-паўсюджвалі ўсё шырэй і глыбей кругі хваляванняў. Да гэтага руху пачалі далу-чацца і нават дамінаваць дэмакратычныя, а хутчэй, анархічныя, грамадскія пла-сты і, як звычайна бывае, ініцыятары руху-"земцы", апынуліся абыдзенымі тымі, каго яны спачатку прыцяг-валі да ўдзелу ў руху.

Спецыфіка гэтага руху тым і адрознівалася, што рух гэта быў не нацыя-нальным, а дзяржаўным. Ён паўстаў не як звычайна, на адасобленых ускраінах, "лёгкіх на ўздым" у выпад-ку любых хваляванняў, якія тычацца незадавальнення сваіх патрабаванняў аўта-номіі, а наадварот, гэты рух зыходзіў з глыбіні Расіі, ініцыяваўся земскім самакі-раваннем і залучаў свае "красовыя" правінцыі ва ўсеагульны пратэст су-праць існага парадку. Ад-бывалася нешта незвычай-нае: на з'ездах земцаў у Расіі можна было ўбачыць прадстаўнікоў не толькі ўскраін, але і Каралеўства, якія дагэтуль падкрэслівалі своеасаблівасць і адрознен-не сваёй культуры і палі-тычных правоў ад астатніх тэрыторый дзяржавы, і якія раней не прымалі ўдзелу ў расійскіх хваляваннях.

На гэтых з'ездах зем-цаў я ні разу не быў, і не таму, што не верыў у рэ-альнасць іх абяцанняў, а хутчэй таму, што ў гэтым "земскім" асяроддзі пазней вылучыўся канстытуцый-на-дэмакратычны кірунак, так званыя "кадэты", якія для набыцця папулярнасці і ўзмацненні свайго ўплыву абвясцілі прынцып чаты-рохатрыбутыўнага галаса-вання, а аграрныя рэформы звязвалі з прымусовай экс-прапрыяцыяй. Як першае, так і другое настолькі су-пярэчыла маім пераканан-ням і ўсёй маёй папярэдняй дзейнасці, што я адразу зразумеў: мне там рабіць няма чаго. Я ведаў, што не змагу іх пераканаць гэтак жа, як і яны мяне. Я быў перакананы, што чатырох-атрыбутыўнае галасаванне і прымусовая экспрапры-яцыя - гэта апошні выт па зямельнай уласнасці ў на-шым Краі, па існай сістэме ўласнасці, за якую мы ва-явалі з такім самаахвяра-ваннем, насуперак усім указам і цыркулярам. Бо кожны ўласнік зямлі ва ўмо-вах коштаў на зямлю, якія стала раслі, мог бы, пера-тварыўшы ў грошы свае ўладанні, атрымаць наяўны эквівалент, які прынёс бы вялікія працэнты, большыя чым нерухомасць, і мог па-сяліцца там, дзе няма ніякіх "выключных правоў".

Паколькі ўсё жыццё правінцыі канцэнтравалася ў Аграрным таварыстве, адзінай калектыўнай арга-нізацыі земскай інтэліген-цыі, натуральна, што новыя плыні пры дапамозе прэсы, або справаздач удзельнікаў земскіх з'ездаў, не маглі не адбіцца на настроях агуль-ных збораў Таварыства і на пажаданнях, уносімых час ад часу чальцамі ў Раду Таварыства. Рада, як вар-тавы легальнасці збораў і статутных палажэнняў, па-вінна была не адзін раз стры-мліваць парывы выступоў-цаў і аўтараў праектаў, каб не падвяргаць небяспецы існаванне самога Тавары-ства, па-ранейшаму змешча-нага пад нагляд "пільнага вока" мясцовай адміністра-цыі. З іншага боку, немаг-чыма было не ўлічваць на-строі дня, з прычыны чаго перад старшынём на зборы стаяла цяжкая задача. Не-абходна яшчэ дадаць, што, у сувязі з уздымам свабода-любных настрояў у Кара-леўстве, многія былі высе-леныя ўрадам і аселі ў Мен-ску. Яны з уласцівай "ка-ронцам" прэзумпцыяй лічы-лі, што іх прызначэнне за-ключаецца ў кіраванні жыццём нашай правінцыі, не ведаючы існых тут умоў і не разумеючы спецыфікі грамадскага ладу тут, на Меншчыне, дзе вёска мае іншую мову і іншую веру ў адрозненне ад двара. Пры-чым, вялікую частку сярод змушаных эмігрантаў скла-далі прадстаўнікі гарадской інтэлігенцыі, людзі вольных прафесій, якія ў нейкі сту-пені ўжо на месцах пачалі захапляцца сацыялістыч-нымі ідэямі. Гэтыя спадары ахвотна ўступалі ў шэрагі Аграрнага таварыства, і, не заўсёды заплаціўшы ўступ-ныя ўнёскі, атрымлівалі доступ да трыбуны на агу-льных зборах, дзе абвяшчалі "свабодалюбныя ідэі", і часам лозунгамі захаплялі неспрактыкаваных і мала-дасведчаных чальцоў Тава-рыства. Аднак, варта ад-даць належнае цвярозаму розуму збору нягледзячы на бурныя паседжанні, ніколі Аграрнае таварыства не выносіла з залы пастаноў, супярэчных старым трады-цыям Краю і магчымасцям яго культурнага развіцця ў будучыні. Я памятаю, на-прыклад, пасля першага вялікага штрайку чыгунач-нікаў і паштароў, які ўле-тку 1905 года патрос ўсю краіну і паказаў сілу пад-рыўных арганізацый, уво-сень таго ж 1905 года, калі Аграрнае таварыства са-бралася ў Менску, пачалі хадзіць чуткі пра тое, што наспявае новы, нашмат лепш падрыхтаваны, штрайк, які закране ўжо нашы пасёлкі і вёскі, і па ўзору Расіі завершыцца ўсеагульным пагромам. Не-каторыя падзеі ўжо свед-чылі аб навальніцы, якая насоўваецца, у сувязі з чым розныя асяцінскія, каўказ-скія і т.д. сотні, што вярта-ліся з Японскай вайны, пра-паноўвалі свае паслугі зем-леўладальнікам па ахове ўласнасці. Гэта практыка-валася ў шматлікіх месцах, асабліва на поўдні Расіі.

(Успамінаю адну з фатаграфій таго часу, на якой паказаны адзін з буй-ных землеўладальнікав Хер-соншчыны Фальц-Фейн на парадзе наёмных асяцінскіх сотняў).

Землеўладальнікі, якія сабраліся ў Менску з абурэннем адпрэчылі гэтыя прапановы, быўшы перака-нанымі, што паміж дваром і вёскай у Беларусі чужым элементам месца няма. І гэта было б самым разум-ным, калі б паміж вёскай і дваром не пачалі працаваць чужыя падрыўныя элемен-ты, якія высоўвалі лозунгі, узніклыя на чужой глебе, і якія не маюць нічога агуль-нага з духам беларускага насельніцтва, і якія атруч-валі гэты дух.

Памятаецца, на ад-ным з вячэрніх паседжанняў Аграрнага таварыства, ка-ля васьмі гадзін вечара, да старшынскага крэсла пады-ходзіць сакратар і шэпча мне на вуха: "Штрайк пры-значаны на раніцу, трэба сёння апошнім цягніком ад-правіць жонку дадому". Я неадкладна распарадзіўся адносна жонкі, а сам пра-цягваў весці збор, не жада-ючы сеяць усеагульную паніку. Тут жа прыносяць мне паперу ад тагачаснага губернатара Курлова (вядо-мага ў перыяд панавання Сталыпіна, віца-міністра па справах паліцыі), які выклі-кае мяне, як старшыню Аг-рарнага таварыства, на паседжанне ў 12 гадзін но-чы. Сканчаю паседжанне, еду да губернатара. У са-кратарыяце тэлефануюць тэлефоны: паліцмейстар даведваецца, што, нібы, ужо нейкія беспарадкі пача-ліся на Віленскім і Варшаў-скім вакзалах. Уваходжу ў залу паседжанняў: тут са-браліся вышэйшыя чыноў-нікі, прадстаўнікі пракура-туры, суда, дзяржаўнага скарбу і т.д. На стале велі-зарная карта, утыканная шпількамі, чырвонымі і сіні-мі сцяжкамі. Сіняга колеру трохі каля Барысава, Баб-руйска і Нясвіжа, у астатніх месцах пераважае чырвоны колер. Губернатар тлума-чыць: сіні колер - гэ-та месца размяшчэння ўрадавых вой-скаў і кавалерыі, а чырво-ныя палосы - гэта населеныя пункты, у якіх чакаюцца хваляванні. Пер-спектыва невясёлая. Губернатар пра-паноўвае накіраваць сюды аддзел асяцінцаў, як папера-джальную меру, за лік зем-леўладальнікаў. Ён можа быць ужо на месцы праз 6-8 тыдняў, што было маласу-цяшальным, асабліва для тых, каго ўжо не стала б да таго часу. Усе погляды спы-няюцца на мне. Ад імя зем-леўладальнікаў я адпрэч-ваю прапанову і заяўляю, што мы пастанавілі вяртац-ца дадому і асабістым уп-лывам супрацьстаяць лю-бым анархічным намерам. Сабраныя іранічна нас він-шуюць з прынятым рашэн-нем. Выходжу - хтосьці па-дыходзіць да мяне ў цемры на губернатарскім ганку і паведамляе: "Будзьце спа-койныя, спадар старшыня, мы вас яшчэ заўтра дадому прапусцім". Гэта быў агент новага Чыгуначнага Кіра-вання. Выязджаю вельмі рана. На вакзале ніякага ажыўлення, усё ча-каюць навін з Масквы: як ідуць баі на вуліцах Масквы, і як адмірал Дубасаў, каманду-ючы Сямёнаўскім палком, топіць у моры крыві ўдзель-нікаў вулічных выступаў. І утапіў - на ўсе дзесяць гадоў прыпыніў падзеі. Я яго, як калегу, пазней сустракаў у Дзяр-жаўнай Радзе. Ён хад-зіў без асабістай аховы. Высокага росту, з ганарліва паднятай галавой, абапіра-ючыся на кій, ён спакойна ішоў па Неўскім праспекце. Гэта ён падчас Турэцкай вайны 1877 г. падплыў у лодцы да турэцкага браня-носца і падарваў яго мінай. З Курловым я сустрэўся ў Петраградзе, ужо не як з грамадзянскім саноўнікам, а ў форме генерала, як з нача-льнікам Галоўнага турэм-нага кіравання. Пазней ён займаў пасаду начальніка паліцыі і дзяржаўнай аховы і на гэтым пасту быў пры-цягнуты да адказнасці за службовую халатнасць пад-час забойства П.А. Сталы-піна ў Кіеве. Гэта быў вельмі здольны і спрытны службо-вец, калі і падаў, то, як кот, заўсёды "на чатыры лапы". Падчас яго службы ў Мен-ску ён быў абвінавачаны ў тым, што аддаў загад стра-ляць у натоўп дэманстран-таў каля турмы, а затым на Віленскім вакзале, дзе быў забіты адвакат Ентыс. Ад-нойчы, на пахаванні мяс-цовага вайсковага саноўні-ка ў Курлова была кінутая бомба, але яна пакінула толькі шнар на галаве ад выту, скаціўшыся па каўня-ры плашча і зваліўшыся, не разарваўшыся, на мяккі снег. Я бачыў яго пасля гэтага здарэння, калі ён спакойна разглядаў служ-бовы допіс. Замах быў ар-ганізаваны змоўшчыкамі, якімі кіравала дачка мясцо-вага генерала Ізмайлава. Што тычыцца дзейнасці Курлова, звязанай з рашэн-нем мясцовых праблем, то ён дрэннага меркавання аб сабе не пакінуў, у рэлігій-ных пытаннях выяўляў та-лерантнасць і, дзе было можна, i патураў ім. Я па-мятаю, быў пасаджаны ў турму мясцовы адвакат К. Петрусевіч, які мае "левыя" перакананні. Да мяне пры-шлі яго калегі з адвакатуры з просьбай замовіць за яго перад Курловым. Я запа-трабаваў ад іх абяцання, што іх асуджанны калега не будзе больш весткі ніякай антыўрадавай прапаганды, і адправіўся да Курлова. Пасля таго, як я заявіў, што бяру Петрусевіча на парукі, Курлоў тут жа па тэлефоне загадаў вызваліць зняво-ленага. Пазней я сустракаў Курлова ў Петраградзе, на прыёме ў Сталыпіна. Ён заўсёды быў гатовы мне дапамагчы.

(Працяг у наст. нумарах.)

Беларускі гісторык і архівіст

(да 70-годдзя з дня нараджэння Уладзіслава Канстанцінавіча Ракашэвіча)

Уладзіслаў Канстанцінавіч Рака-шэвіч нарадзіўся 20 верасня 1936 года ў вёсцы Любашава Ганцавіцкага раёна Берасцейскай вобласці. Паходзіў з беднай сялянскай сям'і. У 1952 годзе скончыў Куршынавіцкую 7-гадовую школу ў Ляха-віцкім раёне Берасцейскай вобласці і ў 16 гадоў пайшоў "у людзі". Працаваў груз-чыкам, прыёмшчыкам лесаматэрыялаў у леспрамгасе, рахункаводам у Ляхавіцкім раёне. У 1956 годзе скончыў вячэрнюю школу рабочай моладзі і пачаў выбівацца "ў людзі". Быў загадчыкам аддзела ўліку, інструктарам Ляхавіцкага РК ЛКСМБ, працаваў у апараце Берасцейскага абкаму ЛКСМБ. У 1965 годзе скончыў Менскую вышэйшую партыйную школу. У 1965-1967 гадах загадчык аддзела прапаганды і агітацыі Іванаўскага РК КП Беларусі Берасцейскай вобласці, у 1967-1969 гадах - намеснік загадчыка Дома палітычнай асветы Берасцейскага абкаму КПБ. У 1969-1972 гадах аспірант Акадэміі грамадскіх навук пры ЦК КПСС (Масква).

15 ліпеня 1972 года Уладзіслаў Канстанцінавіч паспяхова абараніў канды-дацкую дысертацыю на тэму "Эканоми-ческое сотрудничество и взаимопомощь советских республик" і стаў кандыдатам гістарычных навук. У 1972-1975 гадах працаваў інструктарам аддзела прапаганды і агітацыі ЦК КП Беларусі:

У 1975 годзе У.К. Ракашэвіч перай-шоў на навукова-даследчую працу: праца-ваў старшым навуковым супрацоўнікам Інстытута гісторыі партыі пры ЦК КПБ, у 1977-1978 гадах непрацяглы час выкладаў гісторыю ў Менскай вышэйшай партыйнай школе, у 1978-1991 гадах працаваў старшым навуковым супрацоўнікам Інстытута гісторыі партыі пры ЦК КПБ. З 1991 да пачатку 2005 года вучоны сакратар, вядучы навуковы супрацоўнік Беларускага навукова-даследчага інстынута дакумен-тазнаўства і архіўнай справы (Бел НДІ ДАС).

Уладзіслаў Канстанцінавіч Рака-шэвіч аўтар шэрагу кніг: "Под знаменем братства (1917-1922 гг.)". (М, 1972), "Эконо-мическое сотрудничество советских рес-публик (1917-1922 гг.)" (Мн, 1977), «Кон-ституция СССР - интернационализм в действии» (Мн, 1980), «Идейно-воспи-тательная работа партийных организаций: Планирование, структура, подготовка кадров «Мн, 1984), «В памяти и сердце народа» (Мн,1986), «Воспитание интер-националистов» (Мн, 1989).

У.К. Ракашэвіч прымаў актыўны ўдзел у якасці члена рэдакцыйнай калегіі і складальніка ў выданні зборніка даку-ментаў і матэрыялаў "Знешняя палітыка Беларусі: зборнік дакументаў і матэрыялаў (1917-1991 )" у 6-ці тамах (1997-2003). Гэта фундаментальная праца паказвае геапалі-тычнае і знешнепалітычнае становішча БССР і яе статус у складзе СССР, экана-мічныя і культурныя сувязі БССР і саюзных рэспублік, адлюстроўвае планы фашысцкай Германіі ў гады Вялікай Айчыннай вайны ў адносінах да Беларусі, знешнепалітычная дзейнасць БССР у пасляваенны час, яе грамадска-палітычныя, эканамічныя і культурныя сувязі з замежнымі краінамі, удзел БССР у рабоце ААН, развіцці міжна-родных арганізацый сістэмы ААН, экана-мічных, навукова-тэхнічных і культурных сувязяў БССР з іншымі замежнымі дзяр-жавамі.

Уладзіслаў Канстанцінавіч - адзін з аўтараў і членаў рэдакцыйнай калегіі вялікага фаліянта ў трох частках "Высшие органы государственной власти и централь-ного управления Белорусской ССР (1965-1991)." Гэта выданне знаёміць чытачоў з задачамі, функцыямі, кампетэнцыяй і структурай вышэйшых органаў дзяржаў-най улады і цэнтральнага кіравання Бела-рускай ССР у іх развіцці з 1965 па 1991 год. Гэта выданне падрыхтавана на аснове заканадаўчых актаў і іншых афіцыйных дакументаў з шырокім выкарыстаннем архіўных крыніц. Асабісты ўклад у выданні і падрыхтоўцы гэтых шматтомных кніг У. К. Ракашэвіча вялікі. Ён унёс значны ўклад у справу выяўлення і публікацыі дакументаў і матэрыялаў па гісторыі Беларусі.

У. К. Ракашэвіч - аўтар шматлікіх навуковых і навукова-папулярных артыку-лаў пра пытанні рэпрэсій. Пра версію аб заступніцтве першага сакратара ЦК КП(б)Б П.К. Панамарэнкі за Янку Купалу і Якуба Коласа; аб дзяржаўнасці Беларусі ў дакументах КП(б) Б у 20-30-х гадах ХХ ст., дзеля чаго і кім была створана Літоўска-Беларуская Рэспубліка; "Пасеклі край наш папалам": Да 75-годзя падпісання Рыжскага мірнага дагавору 1921 года; пашырэнне тэрыторыі Беларусі: далучэнне Гомельскай губерні да БССР; пасляваенная дэмаркацыя савецка-польскай граніцы і "вялікае" перасяленне беларускага і польскага на-сельніцтва, і многіх іншых; дзяржаўная граніца Беларусі (1917-2000).

Ён унёс значны ўклад у распра-цоўку навуковых праблем, публікацыю навуковых даследванняў, рашэнне іншых задач па выяўленні архіўных крыніц у Партыйным архіве Інстытута гісторыі партыі пры ЦК КПБ, у Нацыянальным архіве Рэспублікі Беларусь, у цэнтральных архівах Масквы, Ленінграда і іншых гара-доў былога СССР.

Узнагароджаны медалём "За доблес-ную працу. У азнаменаванне 100 годзя. У.І. Леніна", ганаровай граматай Верхоўнага Савета БССР і іншымі дзяржаўнымі ўзна-гародамі.

Памёр Уладзіслаў Канстанцінавіч Ракашэвіч раптоўна 6 студзеня 2005 года.

Анатоль Валахановіч, гісторык, пісьменнік, журналіст, краязнаўца.

ГНЕЎ І АБУРЭННЕ

" Толькі такія рэзка адмоўныя пачуцці маглі вы - клікаць акцыі , што былі ўчынены да Саюза бела - рускіх пісьменнікаў і яго маёмасці . Спачатку раздваі - лі , раскалолі самую гуман - ную і бяскрыўдную грамад - скую арганізацыю літара - турных творцаў , а цяпер урэшце замахнуліся і на святое святых - партрэты класікаў нашай беларускай літаратуры Багдановіча , Купалу , Коласа і іншых і 30 жніўня 2006 года выкінулі іх з памяшкання Саюза ў яго падвал . Гэтым самым актам нахабства і варварства абразілі не толькі нашых вялікіх песняроў, а ўсю бе-ларускую літаратуру.

Мы, удзельнікі Вялі-кай Айчыннай вайны, што прайшлі яе суровымі даро-гамі і ў баях здабывалі нашу свабоду і незалежнасць ад-нолькава як і ветэраны пра-цы, якія ўваходзяць у Раду Гарадзенскага грамадскага аб'яднання ветэранаў вай-ны, працы і ўзброеных сіл, да краю душы абураны такімі дзікунскімі дзеяннямі і ак-тамі цемрашальства і не-павагі да беларускай лі-таратуры і яе творцаў і рашуча патрабуем спыніц-ца і адумацца. Бо гэта ўсё на шкоду Беларусі.

Са свайго боку аса-біста мы гатовы пасільна дапамагчы сваімі сціплымі сродкамі Саюзу беларускіх пісьменнікаў. Упэўнены, што з нашым абурэннем салідар-на большасць грамадзян краіны. Заклікаем усіх доб-разычлівых людзей падтры-маць нашыя намаганні ў абарону мастакоў слова. Выступіць разам мы пра-панавалі выкладчыкам-на-вукоўцам беларускай мовы і літаратуры Гарадзенскага Дзяржаўнага універсітэта імя Я. Купалы.

Сталі вядомы падра-бязнасці выселення з Дома літаратара. Узрушаны: апусцілі голавы, анямелі сэрцы. Такога здзеку над пісьменнікамі не было ні ў адной краіне свету.

Людзі! Паглядзіце: Ніл Гілевіч нясе ў падвал партрэт М. Багдановіча. Вольга Іпатава выносіць партрэт Цёткі. Алесь Пашкевіч выносіць тамы В. Быкава. Вынеслі ў падвал і Тараса Шаўчэнку, і Льва Талстого, і Мікалая Някрасава, і Максіма Горкага.

Грамадзяне Беларусі паглядзіце і здрыганіцеся!!!" - гаворыцца ў заяве Рады Гарадзенскага гарадскога грамадскага аб'яднання ве-тэранаў вайны, працы і ўзброеных сілаў.

Ветэраны абураныя, а хто іх пачуе?

Наш кар.

ПРАДСТАЎНІКІ ГРАМАДСКАСЦІ ДАБІЛІСЯ ЗАХАВАННЯ Ў ОРШЫ ПАДМУРКАЎ УНІЯЦКАЙ ЦАРКВЫ XVIII СТАГОДДЗЯ, ЯКІЯ З'ЯЎЛЯЮЦЦА АРХЕАЛАГІЧНЫМ АБ'ЕКТАМ

Прадстаўнікі грамадскасці Оршы (Віцебская вобласць) дабіліся захавання ў горадзе падмуркаў уніяцкай царквы Маці Божай - помніка архітэктуры барока XVIII стагоддзя. Пра гэта ў інтэрв'ю БелаПАН паведаміў кіраўнік аршанскай гарадской арганізацыі Партыі БНФ Аляксандр Шу-таў.

Паводле яго слоў, 31 жніўня ў Оршы адбылася нарада з удзелам намесніка міністра культуры Уладзіміра Грыдзюшкі, начальніка ўпраўлення па ахове гісторыка-культурнай спадчыны і рэстаўрацыі Міністэрства культуры Васіля Абламскага і прадстаўнікоў упраўлення ўнутраных спраў Віцебскага аблвыканкама і Аршан-скага гарвыканкама. "Па выніках нарады вырашана перагледзець праектную даку-ментацыю па будаўніцтве ў Оршы следчага ізалятара такім чынам, каб будынак не закранаў падмуркі царквы Маці Божай. Акрамя таго, прадугледжваецца закансер-ваваць падмуркі храма і правесці добраўпа-радкаванне навакольнай тэрыторыі", - сказаў А.Шутаў. Паводле яго слоў, у найбліжэйшыя дні грамадскасць Оршы накіруе ў Мінкульт дакументацыю для ўнясення падмуркаў царквы ў Дзяржаўны спіс гісторыка-культурных каштоўнасцяў.

Марат ГАРАВЫ, БелаПАН.

Калі за адраджэнне мовы, чытай, спадарства,"Наша слова"!

Шаноўнае спадар-ства! Ідзе падпіска на апошні квартал 2006 года. Мы звяр-таем увагу кіраўнікоў арга-нізацый і актывістаў ТБМ навучальных устаноў Бела-русі, падпіска будзе працяг-вацца да 20 верасня. У вас ёсць рэальная магчымасць падпісаць студэнтаў ста-рэйшых курсаў і асабліва студэнтаў першага курса. Асабліва гэта тычыцца мен-скіх, гомельскіх і магілёў-скіх студэнтаў. Нашая газе-та ў гэтых гарадах пакуль не прадаецца, і адзіны спо-саб атрымаць яе - гэта пад-пісацца

Будзьце з намі, і вы будзеце ў цэнтры падзей, якія адбываюцца ва ўсім беларускамоўным спектры Беларусі і замежжа.

Змаганне за нацыянальную сімволіку

Прапануем чытачам " Нашага слова " некалькі стэнаграмаў выступаў дэпутатаў Вярхоўнага Савета Беларусі 12- га склікання па пытаннях нацыянальнай сімволікі на сесіі Вярхоўнага Савета 19 верасня 1991 года .

Гілевіч Н.С. (Красненская выбарчая акруга № 77, Мінская вобласць).

Шаноўны Старшы-ня, паважаныя калегі народ-ныя дэпутаты. Я хачу па-чаць з таго, што пытанні, якія мы пачынаем абмяр-коўваць, далёка не ўсімі ў нашай рэспубліцы разу-меюцца як жыццёва важ-ныя, як актуальныя, успры-маюцца як нешта такое, на што не варта сёння траціць ні час, ні сілы, ні сродкі. Асабіста я амаль усё свя-домае жыццё, ужо колькі дзесяцігоддзяў, адчуваю, наколькі гэтыя пытанні не-папулярныя і нявыгадныя для тых, хто імі жыве, на-колькі гэта няўдзячная тэма. Тэма, якую многія або зусім не ўспрымаюць, або ўспры-маюць з глухім ці адкры-тым раздражненнем, з ней-кай прыкрасцю або ў леп-шым выпадку з недаўмен-нем. Маўляў, нашто гэта, для чаго і каму патрэбна?

Самае сумнае, што сказанае датычыць людзей, якія не сумняваюцца ў сва-ёй інтелігентнасці, людзей з дыпломам у кішэні. Куды выгадней ставіць пытанні эканамічныя, экалагічныя, сацыяльныя, гаварыць пра хлеб надзённы, пра ўсё, што на патрэбу жывата нашага, але не душы, не духу.

Мы дзіўныя ў гэтым сэнсе людзі. Да святынь у нас вульгарна-спажывецкі падыход. Нідзе ў свеце і ў галаву нікому не прыйдзе разважаць так: спачатку каўбаса, а потым культура. Або спачатку цукар, папя-росы, панчохі, а потым на-цыянальны сцяг, герб, гімн і гэтак далей. Нідзе ў свеце проста не дапусцяць такой знявагі сябе, сваёй чалаве-чай, нацыянальнай годнас-ці. А мы галасуем нават супраць уключэння ў пара-дак дня пытанняў культуры, не кажучы пра тое, каб іх спакойна і станоўча выра-шыць. Мы ствараем праб-лемы там, дзе ў добрых людзей на свеце іх няма і не можа быць.

Асаблівасць сённяш-няй палітычнай сітуацыі на Беларусі ў тым, што працэс арганізацыі незалежнай дзяржавы супадае з працэ-сам нацыянальнага адра-джэння беларускага народа, адраджэння яго духоўнасці, яго мовы, культуры і яго гісторыі. Гісторыі з вялікай літары і ў самым даклад-ным значэнні гэтага слова. Чаму іменна адраджэння, чаму іменна гэтым словам, гэтым тэрнінам мы кары-стаемся? Таму што на пра-цягу стагоддзяў пад сцягам імперыі і пад лозунгам роск-віту нацый уся наша нацы-янальная духоўнасць, наша гісторыя, мова, культура забіваліся, тапталіся, пад-вяргаліся планамернаму вынішчэнню і генацыду. Цяпер нам патрэбна гэта ўсё адраджаць, аднаўляць, па-дымаць з руін, вяртаць да жыцця, вяртаць у нармаль-нае натуральнае становіш-ча. Рабіць гэта няпроста, але рабіць трэба для таго, каб лягчэй вывесці наша грама-дства з агульнага крызісу.

Мы аб'явілі незалеж-насць сваёй беларускай дзяржавы з упэўненасцю, што гэта самы верны шлях, каб нарэшце зажыць па-чалавечы, па-людску. Але ж гэту дзяржаўнасць трэба арганізаваць, усталяваць, а перш за ўсё абазначыць яе абсалютна неабходнымі ат-рыбутамі. Дзяржаве трэба мець сваё імя, свой сцяг, свой герб, свой гімн. Што трэба мець - гэта не прад-мет для дыскусій.

Дыскусіі могуць уз-нікнуць з разыходжанняў у поглядах, якімі павінны быць назва і сімвалічныя атрыбуты нашай дзяржавы. У вас на руках, шаноўныя дэпутаты, праекты законаў аб назве, сцягу і гербе рэс-публікі. Аб гімне мы будзем гаварыць тут пазней, калі пройдзе конкурс на яго новы тэкст і музыку. Такое ра-шэнне Прэзідыума.

Разам з праектамі законаў вы маеце навуко-выя абгрунтаванні, высновы вучоных гісторыкаў, якія пацвярджаюць прадума-насць, узважанасць, навуко-вую і палітычную абгрунта-ванасць прапануемых пра-ектаў назвы дзяржавы, яе сцяга і герба. Да вашых послуг змястоўныя выста-вы ў фае: экспазіцыя ма-люнкаў і фотаматэрыялаў, якія дапамагаюць наглядна ўявіць прадметы, якія мы разглядаем.

Абмяркаванне зако-напраектаў прайшло ў ка-місіях, прынцыповых пярэ-чанняў не паступіла, апрача як з Камісіі па таварах на-роднага спажывання, ганд-лю і паслугах насельніцтву, якая прапануе пытанне аб назве, сцягу і гербе рэспуб-лікі разглядаць адначасова з праектам новай Кансты-туцыі Беларусі. Нашай ка-місіі гэта прапанова не зда-ецца слушнай, яна мае хут-чэй фармальны характар. У новую Канстытуцыю якраз і павінны ўвайсці прынятыя ўжо Вярхоўным Саветам палажэнні, законы аб атры-бутах дзяржавы.

Камісія па закана-даўству прапанавала аба-значыць тэрміны, калі за-коны павінны ўступіць у сілу. Гэта заўвага нашай камісіяй улічана. Зазначу таксаму, што пытанні аб назве, сцягу, гербе і гімне Беларусі шырока абмяркоў-валіся і працягваюць абмяр-коўвацца на старонках рэс-публіканскага друку. І дум-ка грамадзян, якія выка-заліся, у большасці выпад-каў на баку менавіта тых узораў сцяга і герба, якія прапануюцца ў законапра-ектах.

Шаноўны дэпутаты, вельмі не хацелася б , каб мы тут (можа і з самых лепшых меркаванняў) ускладнілі і зацягнулі прыняцця законаў пра назву, сцяг і герб рэс-публікі. У мяне асабіста ёсць наконт гэтага пэўная тры-вога. І яна ўзнікла пасля таго, калі не было падтры-мана і не стала ў парадак дня сесіі пытанне аб назве сталіцы Беларусі - Менску. Гэта мяне засмуціла, але я мушу засмуціць і вас, тых народных дэпутатаў, якія галасавалі супраць таго, каб паставіць пытанне аб адмене рэпрэсіўнага рашэн-ня Вярхоўнага Савета БССР ад 29 ліпеня 1939 года ў дачыненні да сталіцы на-шай рэспублікі, у якой ада-бралі яе гістарычную назву - Менск. Вы не думайце, што пастаўленае пытанне не прайшло. Яно прайшло, да-рагія таварышы. Як і многае іншае яно прайшло і прахо-дзіць у самім жыцці. І нам з вамі застаецца толькі вы-ступіць у ролі нямудрых рэгістратараў. Ужо даўно многія людзі, асабліва мала-дыя, і ў пісьмовай, і ў вуснай практыцы карыстаюцца назвай Менск. Карыстаюц-ца таму, што не могуць змірыцца з гвалтам, які быў учынены невукамі і ванда-ламі над старажытнай на-звай нашай сталіцы ў 1939 годзе.

І вось аб чым варта помніць. На баку тых, хто за назву Менск, мільёны лю-дзей многіх і многіх пакален-няў, пачынаючы з часоў заснавання горада. З Х ста-годдзя, калі ён яшчэ быў Менеск, і аж да ХУІІ ста-годдзя, калі польскія феада-лы, тагачасныя душыцелі беларускай незалежнасці ператварылі яго ў Мінск Літоўскі, а ў ХІХ стагоддзі раійскія картографы па не-пісьменнасці перанеслі гэту назву, як і многія іншыя, пра што, я думаю мы будзем гаварыць на сесіі, перанеслі яе на геаграфічныя і палі-тычныя карыты Расіі. На іх баку сотні тысяч тых, хто лёг у Курапатах і ў іншых брацкіх магілах, якія жылі ў Менску і належалі Менску і не збіраліся мяняць стара-жытную назву сваёй сталі-цы. Назву Мінск навязвалі гвалтам. Наогул, уся наша гісторыя - гэта, можна ска-заць, гісторыя рэпрэсій. Рэпрэсій супраць народа і яго творчага духу, яго мовы і культуры, яго нацыяналь-ных інтарэсаў.

Прыкладаў можна прыводзіць безліч, але з-за недахопу часу нагадаю то-лькі два. Год 1697, калі сойм Рэчы Паспалітай забараніў беларускую мову як мову дзяржаўную. І год 1840, калі царскі ўрад забараніў саму назву Беларусь, і нашу краі-ну пачалі называць Паўноч-на-Заходнім краем.

Элементарнае па-чуццё годнасці павінна пад-казаць: нам нельга сёння дзейнічаць так, каб нашы нашчадкі, дзеці і ўнукі, гор-ка пасмяяліся з нас, абвіна-вацілі ў бескультур'і і ама-ральнасці, паколькі непава-га да гісторыі свайго наро-да, сваёй дзяржавы ёсць несумненная адзнака бес-культур'я і амаральнасці. Нельга ісці на павадку ў тых, хто займаецца свядо-май палітычнай спекуляцы-яй на неразуменні пэўнай часткай насельніцтва важ-насці пазначанных праблем. Пара зразумець, што прабіў час здзейсніць гэту важную гістарычную акцыю, што іншага выйсця ў нас проста няма.

Шаноўныя дэпута-ты. Наконт назвы нашай суверэннай дзяржавы - Рэс-публіка Беларусь - ніякіх пярэчанняў не паступіла. У друку была прапанова пры-няць назву - Беларуская Народная Рэспубліка. Але камісія лічыць яе менш да-кладнай. Бо, па-першае, у слове "рэспубліка" заклю-чана паняцце "народ", а, па-другое, лепш, каб у назве дзяржавы галоўнае слова мела форму назоўніка, а не прыметніка. Іменна Бела-русь, а не Беларуская. Не Беларуская Рэспубліка, а Республіка Беларусь.

Што датычыць зако-напраета аб сцягу і гербе, якія маюць стаць дзяржаў-нымі, то ў друку, а таксама у некаторых выступленнях па іншых пытаннях парадку дня, крытычныя заўвагі былі выказаны. На некато-рых я коратка спынюся.

Спачатку па бел-чырвона-беламу сцягу. Са-мую ўразлівую заўвагу зрабіў, выступаючы па пы-танню аб выбарах Старшы-ні Вярхоўнага Савета, дэ-путат Мікалай Іванавіч Дземянцей, які назваў усе клопаты аб атрыбутыцы нашай дзяржавы гульнёй у сімволіку і флажкі і патра-баваў, каб гэтыя пытанні вырашыў сам народ не-пасрэдна, усе жыхары рэс-публікі, рэферэндумам. Аса-бліва ўразіла таму, што хто-хто, а чалавек, які займаў вышэйшыя партыйна-дзяр-жаўныя пасады ў рэспуб-ліцы павінен ведаць, што дзяржаўны сцяг - гэта не флажок (флажкамі абклада-юць ваўка на паляванні).

Дзяржаўны сцяг - гэта тое, без чаго ты не можаш сесці за стол пера-моў з іншымі дзяржавамі, бо с табой не стануць гава-рыць.

Што датычыць рэфе-рэндуму, то застаецца па-шкадаваць, што Мікалай Іванавіч Дземянцей не быў дэпутамам у 1939 годзе, калі гвалтам, не пытаючы згоды ў народа, адвечны Менск перарабілі на Мінск. Можа б тады палымяна-пафасна Мікалай Іванавіч прапана-ваў Сталіну, Берыі і Цанаве правесці па гэтаму пытанню рэферендум.

Хто-небудзь спытае: а чым вам не падабаецца сцяг і герб, якія былі дагэ-туль? Справа не ў тым, падабаецца ці не падаба-ецца. Хаця, на мой погляд, новыя сімвалы дзяржавы з эстэтычнага боку значна выйграюць. Справа ў тым, што ранейшы сцяг і герб Беларусі не адпавядаюць новай гістарычнай рэальна-сці. Яны былі зроблены па аднаму стандарту з усімі іншымі сцягамі і гербамі рэспублік, як гэта выма-галася імперскай дактрынай зліцця ўсіх народаў і нацый у адно аморфнае цэлае. Гэта дактрына, бадай, нідзе не мела такой сілы, як на Беларусі, якую пад апекай партыйнага кіраўніцтва і Камітэта дзяржбяспекі пе-ратварылі ў палігон пачвар-нага нялюдскага эксперы-менту. Сенняшні сцяг і герб не маюць свайго ўласнага аблічча і ніяк не звязаны з нацыянальнымі традыцы-ямі, з гісторыяй Беларусі. Пагадзіцеся, невялікі гонар, калі твой дзяржаўны сцяг і твой герб амаль дакладна такія ж як яшчэ цэлых 15.

Наконт старажыт-нага беларускага герба "Пагоня", які прапануецца зацвердзіць у якасці дзяр-жаўнага. Галоўная заўвага зводзіцца да наступнага , навошта ў руцэ конніка меч? На каго ён падняты, з кім збіраецца ваяваць наша Беларусь? Чаму не даць гэтаму конніку ў руку, ну скажам, паходню, ці, на-прыклад, вярбовую галінку. Будзе, маўляў, больш адпа-вядаць мяккаму, добраму характару народа і яго мі-ралюбнай сучаснай паліты-цы. Што можна адказаць на гэта? Тое, што контраргу-мент крытыкі не вытрым-лівае. Па такой логіцы мож-на паставіць пытанні перад многімі народамі свету, які таксама не вызначаюцца ваяўнічасцю, але дзяржаў-ныя гербы якіх зусім не з анёльскімі выявамі. Многія краіны маюць на сваім гер-бе выяву страшнага драпеж-нага звера льва. Чаму леў, а не, скажам, рахманая авеч-ка ў некаторых дзяржавах, у тым ліку ў нашых су-седзяў на гербе драпежны крывадзюбы арол? Зноў жа, чаму арол, а не міраносец голуб ці, скажам, бяскрыў-дны бусел? А таму, што адзін і другі вобраз увасаб-ляюць дзяржаўную сілу, моц і дзяржаўную мудрасць. Яны сталі выявамі на гербах менавіта тады, калі трэба было падкрэсліць і сваю моц, і сваю мудрасць. І з таго часу народы не ўсум-ніліся ў правільнасці выбару гэтых вобразаў, з павагай да сваей гісторыі, а гэта значыць да саміх сябе .

Дарэчы, вернасць традыцыйныя атрыбутам у добрых людзей працуе на палітычную стабільнасць у грамадстве.

Яшчэ адна заўвага па законапраекту аб тым, што гэта замена дзяржаўнай атрыбутыкі будзе вельмі дорага каштаваць рэспуб-ліцы. У каторы раз на сесіі гэтага склікання, як і 10 і 20 гадоў назад, калі толькі заходзіць гаворка пра пы-танні, што датычаць нацыя-нальнай самабытнасці на-шай, гістарычнай памяці, пачынае гучаць занепакое-насць, а ў што гэта нам абыдзецца? Дзесяткі, сотні мільёнаў рублёў з-за халат-насці, з-за жахлівай безгас-падарчасці вылятаюць у трубу, на вецер, і нікому не баліць, ніхто не пакутуе ад страт. А тут адразу ж па-чынаем хапацца за кішэні. Цікава, між іншым, было б спытаць, як дорага нашы фінансісты цэняць нацыя-нальны гонар Беларускай дзяржавы, за якую суму яны будуць таргавацца?

Ці трэба тлумачыць, адкуль гэта. Адкуль такі меркантылізм там, дзе га-ворка ідзе менавіта пра гонар нацыі? Ды ўсё адтуль, ад недаацэнкі нацыяналь-нага моманту і, скажам мацней, ад нацыянальнага нігілізму, ад глыбокай раў-надушнасці да лёсу нацыі.

Калі гаварыць зусім проста, дык гэтая пазіцыя зводзіцца да прымітыўнага махання рукой: маўляў, ды кіньце вы гэту сваю бела-рускасць і беларушчыну. Жылі мы без усяго гэтага і будзем жыць далей. Ёсць у нас сваё нацыянальнае аб-лічча ці няма, ёсць свой уласны, адметны, непадоб-ны на іншыя сцяг, герб, гімн ці няма, маюць нашы гара-ды і вёскі свае ад веку род-ныя назвы, імёны ці чужыя, пакінутыя заваёўнікамі...

Шаноўныя народныя дэпутаты! Я заканчваю свой невялікі даклад. Я выходзіў на гэту трыбуну з ясным разуменнем, што ў нас такія пытанні вырашаюццца ней-маверна цяжка. Занадта багатыя ў нас традыцыі нацыянальнага самаедства, занадта вялікая практыка барацьбы з нацыянальнымі беларускімі сімваламі і кляй-нотамі. Успомніце. Нават за бяскрыўдныя малюнкі, воб-разы роднай прыроды і сту-жкі - пасачкі з беларускім арнаментам у дзень гукання вясны ў Траецкім памесці ў Менску тагачасныя амо-наўцы збівалі дзяцей. І гэта было не так даўно, ужо ішла перабудова.

Да таго ж вырашаць падобныя пытанні нам зані-мае ўсе яшчэ не пераадо-лены страх: а ці не запрацуе зноў машына па фабрыка-цыі ворагаў народа, яна ж яшчэ дарэшты не зламана. Прыняць станоўчыя рашэн-ні па такіх пытаннях нам цяжка таму, што не хапае гістарычнай самасвядомас-ці і дзяржаўнага мыслення, дзяржаўнага самаадчуван-ня.

Наколькі мы ведаем і шануем сваю гісторыю, наколькі мы дзяржаўныя людзі, красамоўна сведчаць адзін факт: мы адкрылі сваю нечарговую сесію ў дзень вялікага свята бела-рускага народа. І ніхто, ні адна душа нават не ўспомні-ла пра гэта. І мы не павін-шавалі ні саміх сябе, ні ўсіх грамадзян рэспублікі. Пра якое свята ідзе гаворка? Пра свята ўз'яднання Беларусі і беларускага народа, сэрца якога на доўгі час было па-жывому разрэзана ўдзель-нікамі бандыцкага Рыжска-га дагавора.

Пакідаю трыбуну са спадзяваннем, што закона-праект аб назве, сцягу і гербе Беларусі сёння стане законам. Дзякую за ўвагу.

Трусаў А. А.

Паважаныя народныя дэпутаты. Высокі прэ-зідыум! Я хацеў бы ў сваім выступленні закрануць перш-наперш два пытані. Гэта ныцыянальны сцяг і нацыянальны герб.

Што датычыць на-звы рэспублікі, то, я думаю, тут не будзе вялікіх спрэчак. І я не сумняваюся ў выніках галасавання, таму пра гэта я гаварыць не буду.

Па-другое. Паважа-ныя калегі! Я прашу вас прабачыць можа крыху бо-льшую эмацыянальнасць, чым звычайна, шаноўнага Ніла Сымонавіча Гілевіча. Яму вельмі балюча было як беларускаму пісьменніку, як дзеячу культуры за ўсе тыя ўціскі, якія перажыла бела-руская культура, мова, гіс-торыя на сваім вяку. Але. паважаныя калегі, давайце мы гэтыя эмоцыі пагасім трошку. Я думаю, што і Мікалай Іванавіч Дземя-нцей не вельмі пакрыўдзіц-ца. Быў такі час, была та-кая эпоха. І ўсе мы - дзеці, унукі гэтай эпохі, і ўсе маем пэўныя стэрэатыпы, якія ўкладаліся нам з дзяцінства. І не так проста было ад гэтых стэрэатыпаў адновіц-ца. Але, тым не менш, наш Парламент (адзін з нямногіх, мабыць, на тэрыторыі бы-лога СССР) можа гэта ра-біць і робіць даволі паспяхо-ва. Я не буду доўга расказ-ваць аб гістарычных перад-умовах, бо наша камісія зрабіла ўсе дакументы і раздала вам. Там ёсць за-ключэнне Акадэміі навук, Інстытута гісторыі, камісіі Мінскага гарсавета, аднаго з вядучых спецыялістаў у гэтай галіне прафесара Грыцкевіча. Я не буду паў-тараць тое, што там ужо напісана. Я сажу толькі тое, чаго там няма.

Па-першае. Белы і чырвоны колеры з'яўляюц-ца традыцыйнымі колерамі многіх славянскіх народаў, у тым ліку і беларускага. Паглядзіце на адзенне, на-шы арнаменты, паглядзіце сцягі не толькі Беларусі, але і нашых суседзяў - палякаў і рускіх, там таксама ёсць белы і чырвоны колер. Са-мае цікавае, што такія ко-леры ёсць і на сцягу Латвіі, і гэта не выпадкова, бо продкі латышоў значнай часткаю жылі вельмі добра з беларусамі і ўваходзілі ў склад Полацкага княства. Таму і гісторыя тут, відаць, дала падобную каляровую гаму. Далей, што датычыц-ца "Пагоні". Доўгі час му-сіравалася думка, што гэта чыста літоўскі герб. Але ўсе гістарычныя даследаванні паказваюць, што гэты герб і нават слова "пагоня" ма-юць чыста славянскае па-ходжанне і ўласцівы не то-лькі для беларусаў, але і для рускіх, толькі ў рускіх гэты варыянт іншы - гэта святы Юрый на кані, таксама са зброяй, з кап'ём. І, дарэчы. Слова "капейка" наша сло-ва - гэта слова "кап'ё", якое было на гэтых манетах Ма-скоўскай дзяржавы. А калі на нашых манетах была "Пагоня" з шабляй, то гэтыя манеты называліся "шабе-лькамі". На Віцебшчыне ёсць яшчэ слова "паўша-белак". Гэта - паўкапейкі, разумееце? Дэпутаты з Ві-цебшчыны ведаюць гэта слова. Таму гэта кап'ё, гэты меч увайшлі ў народную гісторыю, і не трэба гэтага баяцца.

Я хачу, паважаныя калегі, спыніцца на гісторыі "Пагоні" і бела-чырвона-белага сцяга ў ХІХ стагод-дзі. У тым стагоддзі, калі ламаліся нацыянальныя ус-тоі, ламаліся межы, знішча-ліся народы. Дык вось. У канцы ХІХ стагоддзя герб "Пагоня" і бела-чырвона-белы сцяг былі адроджаны беларускай нацыянальнай інтэлігенцыяй. Адначасова літоўская інтэлігенцыя так-сама адрадзіла герб "Паго-ня", і тут нічога выпадко-вага няма, бо літоўцы і беларусы жылі 500 год у адной дзяржаве і маюць аднолькавае права на гэты герб. Што было далей? Бы-ла абвешчана Беларуская Народная Рэспубліка і Рэс-публіка Літва, і беларусы і літоўцы не пасварыліся па-між сабой. Літоўцы ўзялі той герб, які зараз аднавілі, ён даволі значна адрозніваецца ад герба, які мы прапануем, а беларусы ўзялі трады-цыйны герб ХУ-ХУІ стагод-дзяў. І, дарэчы, БНР паспелі прызнаць некалькі замеж-ных дзяржаў, як і Літву, і не было пытанняў, што гербы блізкія, бо яны даволі роз-ныя.

Як ішла гісторыя да-лей. БНР загінула, але была абвешчана БССР. І ў той спрыяльны для беларускай культуры час, у 20-я гады многія беларускія камуніс-ты ставілі пытанне, каб нацыянальную сімволіку ў выглядзе стужкі ўвесці ў герб БССР. Ёсць адпавед-ныя дакументы. У нашых падручніках 20-х гадоў герб "Пагоня" трактаваўся як нармальны старадаўні бе-ларускі генрб. Потым пача-ліся сталінскія рэпрэсіі. Яны былі накіраваны супраць нацыянальнай сімволікі не толькі беларусаў, а ўсіх народаў, якія жылі на гэтай тэрыторыі. Гэта сімволіка была забаронена, а ўсіх тых, хто пра яе гаварыў, або растрэльвалі, або высылалі, называлі "нацдэмамі", - вы гэта ведаеце.

Што было далей? На тэрыторыі Заходняй Бела-русі і Сялянская грамада і нават часам КПЗБ выкары-стоўвалі гэтыя сімвалы, ёсць здымкі, ёсць сведчанні сведкаў. Разам з чырвоным сцягам выкарыстоўваўся і бела-чырвона-белы і "Паго-ня". 39-ы год. Ёсць свед-чанне, што і ў Вільні, і ў іншых гаадах беларусы су-стракалі савецкае войска з гэтымі сцягамі. Але пасля 39-га года Сталін забараніў і на тэрыторыі Літвы "Паго-ню" і нацыянальны сцяг літоўскі на тэрыторыі Бела-русі.

Далей. Прыйшлі нем-цы. Сярод фашыстаў была цэлая група людзей, у тым ліку і Куба, якія лічылі, што трэба даць народу нацыя-нальную сімволіку, каб хут-чэй яго закабаліць. І, дарэ-чы, фашысты выкарыстоў-валі нацыянальную сімволі-ку не толькі ў Беларусі. Яны выкарыстоўвалі яе і на Ук-раіне. І на акупіраваных тэрыторыях Расіі. І ў Фран-цыі - усюды. Гэта была спецыяльная тактыка пака-заць усяму свету, што баль-шавікі забаранілі, а мы ад-раджаем. Дарэчы, фашысты не толькі сталі адраджаць сімволіку. Яны і права-слаўныя цэрквы адкрылі і пачалі беларускую мову вяртаць назад. Гэта быў чыста дэмагагічны прыём для таго, каб народ ім паве-рыў. Вы ведаеце, што народ да гэтых спраў аднёсся кра-йне адмоўна. А для зды-мання той кінахронікі, якую паказвалі, і фатаздымкаў, што "ходзяць" па зале, была зроблена спецыяльна пака-зальная вёска пад Трасцян-цом. У Трасцянцы палілі людзей, а ў гэтай вёсцы жылі спецыяльна падабра-ныя людзі, якія па загаду гебельсаўскіх камісараў хадзілі з "Пагоняй", са сця-гамі. Потым гэтыя сцягі хаваліся, хроніка ад'язджа-ла, і ўсе на гэтым канчалася.

Пойдзем далей. 70-я гады. Пасля вайны самае цікавае, што менавіта Бе-ларусь герб "Пагоня" адра-дзіла. У Літве ён быў заба-ронены, а ў нас ён дазва-ляўся. Яго малявалі. І, дарэ-чы, трэба аддаць належнае нашым дэпутатам з Віцеб-ска. Віцебск - адзіны горад, які "Пагоню" не прыбраў са свайго герба. Адзінае - пры-шлося зняць крыж, бо мы з хрысціянствам ваявалі, і гэты герб і зараз у цэнтры Віцеска намаляваны, і ўсе віцябчане ведаюць, і ніхто рэферэндумаў не право-дзіць. Там быў і Дземянцей. Таму я лічу, што Мікалай Іванавіч не пакрыўдзіцца за эмацыянальны выступ Ніла Сямёнавіча...

... Цяпер далей. Калі мы с вамі бяром нашу гісто-рыю, то бачым, што Бела-русь раней, чым Літва (дарэ-чы, там таксама была каму-ністычная сістэма), "Паго-ню" не то што б узаконіла. Па крайняй меры нашы мас-такі яе малявалі, і ніхто не забараняў.

Бяром 80-я гады. Бе-ла-чырвона-белы сцяг і "Пагоня" сталі народнымі сімваламі. праводзіліся пад імі мітынгі, дэманстрацыі, пад гэтымі сцягамі прыйшлі рабочыя. Самае галоўнае, што калі была пагроза пут-чу, сабраліся 30 ці 40 нашых мінчан-беларусаў, паехалі ў Маскву і абаранялі Белы дом менавіта пад гэтым сцягам. І калі мы былі ў Маскве, нам рускія дэма-краты дзякавалі. І менавіта гэты сцяг сярод іншых на-цыянальных сцягоў быў паказаны..

І самае апошняе. Вы ведаеце, што такое нацыя-нальная сімволіка. Парла-менты Расіі і Украіны пры-нялі пытанне аб сцягах ра-шэннямі прэзідыумаў, не чакаючы сесіі. Калі ж мы прымем гэта сесіяй, мы па-кажам усяму свету нашу еднасць. І я заклікаю вас прагаласаваць за гэтыя сім-валы так дружна, як за За-кон аб культуры. Такім чынам, мы пакажам усяму народу нашу еднасць. Якія б у нас ні былі погляды, якія б у нас ні былі спрэчкі, у нас адзіная гісторыя, адзіная культура і адзіны народ. Дзякуй за ўвагу.

Таразевіч Г. С. (Народны дэпутат СССР).

Уважаемый Верхов-ный Совет! Пришло время, когда на самом высоком законодательном уровне рассматриваются вопросы утверждения исторически-национальных символов белорусского народа бело-красно-белого флага и герба «Погоня» в качестве госу-дарственных символов су-веренного Белорусского государства.

Вопросы, как уже здесь говорили, очень важ-ные, сложные и запутанные, как политиками, так и учё-ными. Сложилось так, что мы долго и трудно шли к осознанию необходимости сделать именно это. Не бу-ду называть причины, по которым это не было сдела-но раньше. Можно только сказать, что в прошлом бы-ла и нерешительность в до-казательствах со стороны ученых, связанная, видимо, с политиканством, неприня-тием некоторыми кругами реальных исторических и национальных особенностей нашего народа.

Я в свое время дово-льно подробно изучал эту проблему. Внимательно по-знакомился с выводами и предложениями Института историк Академии наук БССР, Президиума Бело-русской академии наук, известного ученого, профес-сора Грицкевича. Они, на мой взгляд, достаточно убе-дительны и доказывают необходимость утверждения в качестве государственных символов Белоруссии бело-красно-белого флага и герба «Пагоня».

Правда, есть и мате-риалы (об этом говорилось с этой трибуны), которые говорят, что национальная символика использовалась в свое время противниками народа, захватчиками в го-ды Великой Отечественной войны. Некоторые товари-щи ставят вопрос: а можем ли мы после этого использо-вать сказанные символы в качестве государственных? Народный депутат Трусов уже отвечал на этот вопрос. Я хочу только добавить, что фашистские пропагандист-ские службы действительно действовали очень умело и хитро. Эти деятели использо-вали историческую нацио-нальную символику не то-лько у нас в Белоруссии, но практически во всех окку-пированных странах. Это касается и Франции, и Поль-ши, и Украины, и даже Рос-сии.

Делалось это для то-го, чтобы в чисто пропаган-дистских целях завоевать общественное мнение, дове-рие, чтобы привлечь населе-ние на свою сторону и пока-зать себя с лучшей стороны перед мировой обществен-ностью. На нашей земле это было тем более удобно и выигрышно, поскольку здесь в свое время настой-чиво отрицалась старая историческая символика и всюду вводилась новая.

Помимо сказанного, эти примеры показывают только то, на мой взгляд, что эта символика по существу реальна, в свое время исто-рически была общеприз-нана. Каких-то других на-ционально-исторических символов (более популяр-ных, более распространен-ных) Беларусь не имела. И самое главное - то, что из-давна принадлежит народу, никому никогда нельзя ни запятнать, ни отнять, ни изменить.

Несомненно, что воз-рождение национального государства, укрепление его суверенитета невоз-можно без национально-исторической символики. Положительное решение этого вопроса Верховным Советом Белоруссии, на мой взгляд, особенно важно сейчас для республики, так как это покажет, что в Бе-лоруссии, существует наци-ональное согласие, консо-лидация всех сил в решении стоящих перед обществом самых сложных задач. Пока-жет, что наша республика твердо пошла новым, демо-кратическим путем разви-тия и не собирается с этого пути отступать. Спасибо.

Голубеў В. Ф. (Алібегаўская выбарчая акруга № 15, г. Мінск).

Шаноўныя калегі, я зараз выйшаў на гэтую трыбуну не толькі як на-родны дэпутат, а больш як гісторык. Я працую ў ін-стытуце гісторыі АН БССР, кандыдат гістарычных на-вук, якраз займаюся гісто-рыяй Беларусі перыяду фе-адалізму. І магу гаварыць зараз з вамі як прафесіянал па ўсім гэтым пытанні. Не трэба спасылацца на тое. што сярод гісторыкаў, наву-коўцаў няма агульнай дум-кі. Яна існуе, існуе даўно. Усе гісторыкі - і тыя, якія былі у 18-19 стагоддзі, і нашы сучасныя ў 20 стагод-дзі сумленныя гісторыкі, якія пішуць праўду, - гавораць толькі адно: у нашага на-рода былі нацыянальна-дзяржаўнымі сімваламі бел-чырвона-белыя колеры і дзяржаўны герб "Пагоня", які зазначаны на першай канстытуцыі феадальнага грамадства ўвогуле ў Еў-ропе, статуце Вялікага Кня-ства Літоўскага, Рускага і Жамойцкага. Гэты герб занацаваны на гэтым стату-це, на гэтай канстытуцыі, якая была перакладзена на амаль усе тагачасныя мовы Еўропы, якой карысталася ўся Еўропа, і там быў зама-цаваны ў якасці дзяржаў-нага герб "Пагоня. Тое, што ў гісторыкаў ёсць адзіная думка, сведчаць і тыя даку-менты, якія вам раздадзены. Тут ёсць заключэнне Інсты-тута гісторыі АН БССР, пытанне разглядалася ў аддзеле Інстытута гісторыі на вучоным савеце. Яго рашэнне ляжыць у інсты-туце. Потым гэтае пытанне абмяркоўвалася на аддзя-ленні грамадскіх навук Ака-дэміі навук, дзе прысут-нічалі прадстаўнікі з усіх грамадазнаўцаў. Рашэнне прынята таксама адназнач-на. І далей, прэзідыум Ака-дэміі навук Беларускай ССР рашыў аднагалосна рэкамендаваць Вярхоўнаму Савету прыняць зараз гэтыя сімвалы як сімвалы дзяр-жаўныя. Тут некаторыя на-родныя дэпутаты гавораць чаму нам не стварыць неш-та новае? Ну што ж, па-важаныя калегі. Можна ма-ляваць і зубра. Можна і вяночак намаляваць, але па першае, ёсць гістарычныя геральдычныя правілы. Што такое герб? Што такое сцяг? Такія рэчы не выдум-ляюцца, не робяцца па жа-данню, каго б там ні было. Калі яны ёсць у народа, дык яны ёсць. І пад гэтымі сім-валамі народнае жыццё, нацыянальнае жыццё будзе ісці.

І яшчэ адно. Мы ўжо спрабавалі неаднакроць у канцы ХУІІІ стагоддзя, калі былі далучаны да Расейскай імперыі. Мянялі сімвалы, але, я скажу, царскі ўрад тады зрабіў разумней, чым зрабілі ў 17-18 годзе. Былі проста ўзяты гэтыя даўнія сімвалы з "Пагоняй". "Па-гоня" агульнадзяржаўная была на чырвоным фоне. А па паветах, па гарадах да-звалялася выкарыстоўваць гэты асноўны дзяржаўны сімвал. Але з пэўнымі ад-розненнымі. Гэта магла быць другога колеру папо-на ці другога колеру мог быць шчыт. Дарэчы, чаму гавораць некаторыя, што не было бел-чырвона-белых колераў? Якраз Віцебскае ваяводства - на бел-чыр-вона-белым фоне выява "Пагоні". Для чаго так рабіла-ся? Каб наперадзе, напрык-лад, пры бітве стаяла ас-ноўная "Пагоня", а пад ін-шымі - гарады, паветы, якія выстаўлялі свае вайсковыя атрады, каб яны маглі прос-та адрознівацца. Таксама і сцяг дзяржаўны. Вы бачылі там выявы ў зале. Пэўныя адрозненні былі чаму? Нека-торыя рабілі перакрыжа-ванне, каб бачылі, што гэта іншы павет, некаторыя ра- білі трохкутнікам гэтыя сцягі. Але гэта баявыя сцягі. Нам не трэба зараз пра іх гаварыць. Нам трэба гава-рыць пра агульнанацыя-нальны сцяг.

Шаноўныя калегі ве-тэраны! Я ведаю, вы зараз збіраеце подпісы, спасыла-ючыся на тое, што гэтыя сімвалы нашыя ворагі, ня-мецка-фашысцкія захопнікі, спрабавалі выкарыстоў-ваць падчас акупацыі Бела-русі. Я вам як гісторык гавару, што гэта рабілася спецыяльна, ведаючы, што гэта сімвалы сапраўды на-цыянальныя, што яны жы-вуць у нашым народзе, што людзі памятаюць іх, і пасля таго пэўнага часу. Калі бальшавікі, спрабуючы па-будаваць адзіную сусвет-ную дзяржаву пад чырво-ным сцягам, забаранялі скрозь, не толькі на Бела-русі, але і ў Расеі, на Укра-іне, у другіх месцах, заба-ранялі ўсё нацыянальнае, усё адметнае, яны, фашы-сты, спрабавалі гэта выка-рыстаць. Гэта яшчэ адно пацвярджэнне, што сапраў-ды сімвалы гэтыя народныя. У іх нічога не атрымалася, дзякуй Богу. Мы толькі павінны адчуваць, што доб-ра, што народ зразумеў, раскусіў гэтых фашыстаў. Але тое, што яны спрабавалі сваімі бруднымі рукамі узяць у нашага народа, мы не павінны ад гэтага адмо-віцца. І іншыя сцягі спраба-валі розныя прайдзісветы выкарыстаць па-свойму. Мы ж не адмаўляемся ад інышх сімвалаў. Мы ж не адмаўляемся піць ваду з тых крыніц, з якіх пілі нашыя ворагі. Таму што гэта на-шае, беларускае, і ад свайго роднага адмаўляцца ніколі не трэба...

... Гэта справа вельмі і вельмі сур'ёзная. Вы мо-жаце сказаць, што зараз і так за мяжой, калі нешта друкуецца пра Беларусь, няма афіцыйнага сцяга. Скрозь ідзе бел-чырвона-белы сцяг. Гэта яшчэ адно пацверджанне, што міжна-родная супольнасць ва ўсіх краінах гэта ўжо ведае і чакае ад нас, калі ж мы зробім правільны крок. Я проста прашу вас зрабіць так разам справу, як вы зрабілі на мінулай сесіі. І гэта будзе на карысць і Вярхоўнаму Савету, і усёй Беларусі. Дзякую, паважа-ныя калегі.

К А Б П А М Я Т А Л І ...

Сымон Рак-Міхайлоўскі (1885 - 1938 г.г.)

23 лютага 1928 году ў Вільні, якая па Рыжскай дамове 1924 г. адыйшла да Польшчы, пачаўся ўнікаль-ны судовы працэс па спра-ве Беларускай сялянска -работніцкай Грамады, вя-домы як "працэс 56-ці." Цэнтральнымі постацямі гэтага судовага працэсу былі беларускія дэпутаты польскага сойму - Тараш-кевіч, Валошын, Мятла і Рак-Міхайлоўскі. Усе яны былі людзьмі вядомымі, да-стойнымі выбрання ў сойм. Асабліва Тарашкевіч і трыццацісямігадовы Сымон Рак-Міхайлоўскі.

Дэпутаты на лаве падсудных! Гэты працэс шырока асвятляўся ў між-народнай прэсе, фатакарткі чатырох падсудных з'яўля-ліся ў газетах ледзь не што-дзень. Да таго ж, кіраўнікі Грамады выступілі на судзе з яркімі, пераканаўчымі прамовамі. Асабліва Рак -Міхайлоўскі.

"... Ад сваёй працы я не адракаюся, насупраць, ганаруся ўсёй сваёй 20-га-довай працай і ў ваенных арганізацыях, і ў справах школьных і палітычных. Не было ні воднай галіны ў бе-ларускай працы, у працы беларускага адраджэння, дзе б я ні прымаў самы ак-тыўны ўдзел.Усёй сваёй папярэдняй працай, як і пра-цай у Грамадзе, магу га-нарыцца і магу гэтым пуб-лічна пахваліцца. А Грамада скалыхнула наш народ і гэта - яе вялікая заслуга" - казаў ён у сваім заключным слове.

Водгукі міжнароднай супольнасці на ганебны гэ-ты працэс падзейнічалі на прысуд: хаця ён быў досыць суровым (па 12 гадоў тур-мы кожнаму), а пасля апе-ляцыі паменшаны ўдвая, усё ж Сымон Рак-Міхай-лоўскі выйшаў на волю праз два гады. У Менску, куды ён неўзабаве нелегальна перабраўся, яго прынялі як трыумфатара. Далі працу дырэктара Беларускага дзяржаўнага сацыяльна-гістарычнага музея. Выбі-ралі ў прэстыжныя міжна-родныя арганізацыі. Ён ве-рыў, што ягоная краіна, якая пакуль што падзелена паміж Польшчай і Расіяй, уз'ядна-ецца, і што яе будучае - за СССР.

Яго ілюзіі былі ня-доўгімі - усяго тры гады спатрэбілася, каб Сымон Рак-Міхайлоўскі стаў, па сталінскай тэрміналогіі, "ворагам народу", быў ары-штаваны па справе міфіч-нага "Беларускага Нацыя-нальнага Цэнтра" і прыга-вораны да "вышэйшай меры пакарання", якая была за-менена на 10 гадоў папраў-ча-працоўных лагераў, якія ён адбываў у Салаўках. І зноў нядоўга: у 1938 годзе ён быў зноў прывезены ў Менск і ўначы 27 ліс-тапада 1938 г. рас-страляны як "вораг народу" - ён, які ўсё сваё жыццё слу-жыў народу, не шкадую-чы ні сіл, ні часу!

У нашым дру-ку пакуль што зусім не пішуць пра яго "са-лавецкі шлях". Таму прывяду тут ўрыўкі з артыкула былога старшыні Рады БНР Вінцука Жук -Грыш-кевіча, змешчанага ў "Беларускім эмігран-це" № 3 за 1952 год (Канада), які назы-ваецца "Трагічная сьмерць паслоў Ра-ботніцка-Сялянскай Грамады":

"Прыпадкова трапіла мне ў рукі ўкраін-ская кніжка Підгайнага "Ні-достріляні", выданая ў 1949 г. Аўтар апісвае свой муча-ніцкі шлях, які правёў ён у савецкіх лягерох. Адзін ра-зьдзел сваёй кніжкі ён пры-сьвячае спэцыяльна белару-сам, якіх спаткаў на сваім шляху. Там мы, між іншым, і знаходзім заканчэньне тра-гэдыі беларускіх грамада-ўскіх паслоў на Салаўках. Вось што кажа спадар Під-гайный:

"Зімой 1933 г. я быў недалёка ад станцыі Кем на гэтак званым "Морсплаве" - перасыльным пункце, праз які йшлі этапы на Салаўкі. Тут я сустрэў толькі-што прыбыўшую групу белару-саў зь Менску.

Перадусім прыпом-ню тут групу гэтак званага "Беларускага Нацыяналь-нага Цэнтру", што склада-лася з беларусаў, якія вяр-нуліся ў Савецкую Беларусь. Гэта былі колішнія сябры беларускай "Грамады" - арганізацыі з тэрыторыі Заходняе Беларусі, што бы-ла пад Польшчай. Група гэтая апынулася ў польскай турме ды пазьней была вы-менена на беларускіх і поль-скіх вязьняў, якія сядзелі ў савецкіх турмах.

...З усіх іх найвыдат-нейшым і найбардзейшым быў Рак-Міхайлоўскі. Ня ведаю пра яго мінулае, ня ведаю й пра ягоную дзей-насьць у Савецкай Беларусі. Магу сьцьвердзіць толькі адно, што гэты чалавек сапраўды адкрыта й без найменшага жалю казаў: "Так нам і трэба." Мне давялося некалькі разоў гу-тарыць з Рак-Міхайлоў-скім, і ён на мяне зрабіў добрае ўражаньне. Здавала-ся, што чалавек, галава якога была шчыльна набіта усякай саветафільскай начынкай, ня можа так хутка прый-сьці да сьведамасьці, але ў Рак-Міхайлоўскага гэты чад борзда разьвеяўся. Ён рашуча й катэгарычна асу-джаў усё, у што так сьлепа паверыў, і грыз сябе за міну-лае. На Салаўках трымаўся незалежна, працаваў на цяжкіх фізычных работах, скрозь і заўсёды падкрэсь-ліваючы сваю нянавісьць да бальшавікоў, да Масквы, і ўрэшце дзесь у 1936 годзе папаўся ў адзін з салавецкіх ізалятараў. З гэтага часу я не меў пра яго ніякіх зьве-стак."

Як бачым, сведчанне гэтае - з незалежных кры-ніцаў, і яно гаворыць пра мужнасць Сымона Рак-Мі-хайлоўскага ў нечалавечых умовах аднаго з самых страшных сталінскіх канц-лагераў.

Пратаколы ягоных допытаў у ГПУ выглядаюць звычайнымі фальшыўкамі, і нездарма ўжо ў 1956 годзе ён быў рэабілітаваны.

Пражыў ўсяго 53 га-ды, з якіх восем былі вы-краслены зняволеннем, асаб-ліва страшным ў засценках ГПУ.

Ад яго засталіся ар-тыкулы, прамовы і пратэ-сты ў даваенных выданнях, якія цяпер ляжаць у архівах, "Арыфметычны задачнік для пачатковых школ", якім ніхто не карыстаецца ( не таму, што ён благі, проста ўсё, што было звязана з "ворагам народу", бязлі-тасна "падчышчалася" і заганялася ў "спецсховы"). Можна прачытаць і нека-лькі артыкулаў пра яго ў БСЭ, 5 томе Бібліяграфіч-нага слоўніка "Беларускія пісьменнікі", кнізе "Сыны і пасынкі Беларусі (Мн, "По-лымя", 1996 г.),. Яшчэ -кароткі біяграфічны нарыс Аляксандры Бергман у Бе-ластоцкім "Беларускім ка-лендары" і некалькі згадак у прэсе.

А яшчэ засталася ад яго пранізліва - шчымлівая музыка да Багдановічавай "Зоркі Венеры", якая часта гучыць па радыё і ў кан-цэртах як народная, без успомнення сапраўднага імя кампазітара.

А яшчэ - памятны камень у вёсцы Максімаўка Маладзечанскага раёна Гранавіцкага сельскага са-вету, пастаўленая ў часы нацыянальнага ўздыму праз клопат беларускай інтэлі-генцыі. Хаця ўсяго гэтага і няшмат, аднак думалася, што ў родных мясцінах мы знойдзем нашмат болей звес-так пра свайго земляка - успамінаў тых, хто яго ве-даў, нейкіх дакументаў, знаходак па іншых, нам невядомых, архівах. Усё ж памятны камень, свайго роду помнік, ставіцца не часта, і таму дзе яшчэ шу-каць звесткі пра Сымона Рака-Міхайлоўскага, каб ушанаваць памяць аднаго з найлепшых беларусаў ХХ стагоддзя, змагара і раман-тыка, музыкі і публіцыста?

Так сталася, што па-ехалі мы з Вязынкі, і таму давялося ехаць па пыльнай і траскай гравійцы, абазна-чанай на карце як шырокі шлях, аднак амаль без ані-якіх указальнікаў, якія былі добра-ткі патрэбныя ў мяс-цінах, дзе дарога разгалі-ноўвалася на два-тры шляхі і было невядома, куды ўсё-ткі трэба ехаць. Толькі з апытаннямі рэдкіх у гарачы летні дзень праходжых зма-глі мы нарэшце даехаць да цэнтра сельсавета ў Гра-нічах.і, нічога там не да-ведаўшыся, вырашылі звяр-нуцца ў мясцовую школу. Аднак моцным было рас-чараванне і моцным забыц-цё, што і пасёння суправа-джае пасмяротную веліч Сымона Рак-Міхайлоўска-га!

... Я вельмі спадзяю-ся, што наш прыезд паслу-жыць таму, каб тыя пешыя экскурсіі, якія ў летні час праводзяць у школе, былі накіраваныя найперш у не-далёкую (12 км) вёску Мак-сімаўку, дзе 2 красавіка 1885 года ў сялянскай сям'і нарадзіўся таленавіты зям-ляк гранічанцаў. Каб у школе быў ягоны партрэт, звесткі пра яго ( іх, праўда, няшмат і ў Маладзечне, у абласным музеі). Каб ля памятнага каменя збіраліся на святы. Чыталі вершы і спявалі песні - нашы, род-ныя, беларускія, а не расей-скую "папсу".

З гэтымі думкамі мы ехалі і таксама шукалі, бо была без указальнікаў, доўгачаканую Максімаўку - невялікую цяпер вёску, шкадуючы, што не звяр-нуліся да міліцыянтаў, якія тужліва сядзелі ў машыне насупраць Граніцкай кра-мы - можа, яны разам з дарожнымі службамі нарэ-шце паклапаціліся б пра ўказальнікі, каб наступныя наведвальнікі памятнай мяс-ціны Беларусі мелі маг-чымасць спакойна ехаць да каменя ў гонар Сымона Рак - Міхайлоўскага..

І хаця падарожжа гэ-тае было таксама з рознымі прыгодамі, мы маглі ўсце-шыцца, прыехаўшы нарэш-це да сваёй мэты. Месца для памятнага каменя вы-брана добра - каля самага ўезду ў вёску Максімаўка, якраз насупраць аўтобус-нага прыпынку, на лугавіне. Агароджаныя добра пафар-баваным невялічкім пло-там, стаяць тры валуны. На сярэднім надпіс: "У вёсцы Максімаўка нарадзіўся і жыў палітычны і грамадскі дзеяч нацыянальна-вызва-ленчага руху ў Заходняй Беларусі, публіцыст і пе-дагог Сымон Аляксандравіч рак-Міхайлоўскі ( 1885 - 1938). Каля яго - кветкі і скошаная трава.

Тут хопіць месца, каб сабрацца ўсім, хто за-хоча ўшанаваць памяць - трагічную і велічную ад-начасна - чалавека, які жыў для высокай ідэі - зрабіць Беларусь свабоднай і не-залежнай.

Вольга Іпатава

На здымку: Ля памятнага знака ў гонар С. Рак-Міхайлоўскага ( в. Максімаўка Граніцкага сельсавета Маладзечанскага раён.) Фота: Ю.Трубца.

Турызм на службу Беларусі

З в а р о т

да арганізатараў уязнога турызму - супрацоўнікаў турыстычных фірм, экскурсаводаў і мэнеджараў турызму, выкладчыкаў і студэнтаў сферы турбізнесу, навукоўцаў, метадыстаў па фальклору, краязнаўцаў у раёнах Беларусі і ўсіх прыхільнікаў і знаўцаў самабытных мясцовых традыцый нашага краю!

У №№ 29 - 31 ад 19 і 26 ліпеня і 2 жніўня "Нашага слова" на 12-ці газетных старонках надрукаваны пер-шы выпуск "Фальклорна-краязнаўчы турызм" ( далей ФКТ) , дзе прадстаўлены матэрыялы для 2-х турыс-тычных маршрутаў па Лід-чыне. Указамі №№ 371 і 372 прэзідэнта Беларусі ( ніжэй мы падаем іх ) гэтая сфера аграэкатурызму кваліфіка-вана як некамерцыйная і не падлягае падаткаабкла-данню.

Сябры! Запрашаем Вас да актыўнага супрацоў-ніцтва ў падрыхтоўцы на-ступных такіх выданняў, якія будуць надрукаваны ў "На-шым слове".

ФКТ выдаецца рэ-дакцыяй "Нашага слова" сумесна з Вышэйшай шко-лай экскурсаводаў і мэне-джараў турызму БДУ і фа-культэтам Вышэйшая шко-ла турызму БДЭУ пры пад-трымцы Дэпартамента па турызму Беларусі.

На старонках яго бу-дуць друкавацца навейшыя матэрыялы, датычныя ўсіх разнастайных бакоў раз-віцця турызму: урадавыя дакументы, экскурсійныя тэксты, маршруты-карты тураў, пашыраныя аната-цыі аб аб'ектах наведвання, навучальныя праграмы, фа-таграфіі, ілюстрацыі і шматлікія іншыя турыстыч-ныя матэрыялы). Вы зной-дзеце тут фальклорна-кра-язнаўчае забеспячэнне рэгія-нальных тураў (краязнаў-чыя музеі і дамы фальклору, асяродкі традыцыйнай рэгі-янальнай культуры, фальк-лорныя мясцовыя калекты-вы, інфармацыя аб края-знаўцах і носьбітах мясцо-вых традыцый старэйшага ўзросту, святы, абрады, аўдыёзапісы і відэафільмы і інш.)

Асобныя выпускі ФКТ будуць прысвечаны спачатку 11 створаным і 27 плануемым турыстычным цэнтрам, а потым усім ін-шым гістарычным рэгіёнам і адміністрацыйным раёнам Беларусі, Мінска, прызна-ным ЮНЕСКА аб'ектам сусветнага значэння, аблас-ным цэнтрам і старажытным мястэчкам, Нацыянальным паркам, запаведнікам, за-казнікам і іншым ахоўваным тэрыторыям. У першым вы-пуску шматстайна раскры-ты 2 турыстычныя экс-курсіі па Лідчыне. У на-ступных прапанаваных ту-рах першасная ўвага будзе адводзіцца ўязному і вяс-коваму турызму. У дадатку вы знойдзеце неабходныя кансультацыі па забеспя-чэнні тураў камп'ютарнай і відэатэхнікай . У перспектыве выпускі ФКТ бу-дуць выдадзены багата ілюстраванай асобнай кнігай.

Васіль Ліцьвінка, Станіслаў Суднік.

Указ № 371 ад 2 чэрвеня 2006 г.

Аб некаторых мерах дзяржаўнай падтрымкі развіцця турызму ў Рэспубліцы Беларусь

У мэтах стварэння спрыяльных умоў для раз-віцця турызму ў Рэспубліцы Беларусь, задавальнення патрэбнасцяў грамадзян у адпачынку і аздараўленні п а с т а н а ў л я ю:

1. Вызваліць ад аб-кладання падаткам на дада-дзеную вартасць абароты па рэалізацыі аказваных юрыдычнымі асобамі і ін-дывідуальнымі прадпры-мальнікамі, якія маюць ад-мысловыя дазволы (ліцэнзіі) на ажыццяўленне турыс-тычнай дзейнасці:

1.1. турысцкіх паслуг па арганізацыі вандраван-няў замежных турыстаў у межах Рэспублікі Беларусь паводле дадатка 1 і паслуг гідаў-перакладнікаў, экс-курсаводаў, аказваных та-кім турыстам;

1.2. турысцкіх па-слуг па арганізацыі на тэ-рыторыі Рэспублікі Бела-русь экскурсійнага абслу-гоўвання паводле дадатка 2.

2. Не спаганяць да 1 студзеня 2007 г. увазныя мыты пры ўвозе на мытную тэрыторыю Рэспублікі Бе-ларусь юрыдычнымі асо-бамі і індывідуальнымі прадпрымальнікамі, якія маюць адмысловыя дазволы (ліцэнзіі) на ажыццяўленне турыстычнай дзейнасці, аўтобусаў для абслугоўван-ня турыстаў, адпаведных стандарту Еўра-3 (код Та-варнай наменклатуры зне-шнеэканамічнай дзейнасці Рэспублікі Беларусь - 8702 10 119 0).

Тавары, увезеныя ў адпаведнасці з часткай пер-шай гэтага пункта, з'яўля-юцца ўмоўна выпушча-нымі.

Кантроль за мэтавым выкарыстаннем указаных тавараў ускласці на Міні-стэрства спорту і турызму і Дзяржаўны мытны камітэт.

3. Вызваліць ад вы-платы падатку на прыбытак арганізацыі за аказваныя паслугі гасцініцамі на пра-цягу трох гадоў з пачатку ажыццяўлення дадзенай дзейнасці на турысцкіх аб'ектах, уводзімых у экс-плуатацыю пачынаючы з 2006 года, паводле дадатка 3.

Вызваленыя грашо-выя сродкі выкарыстоўва-юцца гэтымі арганізацыямі на фінансаванне будаўніц-тва, рэканструкцыі турысц-кіх аб'ектаў, добраўпарад-кавання прылеглых тэры-торый, а таксама на пага-шэнне крэдытаў банкаў, атрыманых і выкарыстаных на гэтыя мэты. Пры невыка-рыстанні паказаных сродкаў па прызначэнні ў тэрмін, устаноўлены ў частцы пер-шай гэтага пункта, альбо нямэтавым іх выкарыстанні яны спаганяюцца ў рэспуб-ліканскі бюджэт.

4. Мясцовым Саве-там дэпутатаў ва ўстаноў-леным парадку прымаць рашэнні:

4.1. аб вызваленні індывідуальна юрыдычных асобаў і індывідуальных прадпрымальнікаў ад вы-платы сродкаў, спаганяных мясцовымі выканаўчымі і распарадчымі органамі пры выдачы дазваленчай даку-ментацыі на будаўніцтва і (або) рэканструкцыю аб'ек-таў турысцкай індустрыі, размешчаных:

на тэрыторыі ства-раных ва ўстаноўленым парадку турысцкіх зон па-водле схемаў іх развіцця, якія распрацоўваюцца абл-выканкамамі і Мінскім гар-выканкамам і зацвярджа-юцца Саветам Міністраў Рэспублікі Беларусь; уз-доўж аўтамабільных дарог, што ўваходзяць у міжнарод-ныя транспартныя калідоры М-1/Е-30 Брэст (Казловічы) - Мінск - мяжа Расійскай Федэрацыі (Рэдзькі), М-8 мяжа Расійскай Федэрацыі (Езярышча) - Віцебск - Го-мель - мяжа Ўкраіны (Новая Гута), М-5 Мінск - Гомель, М-7 Мінск - Ашмяны - мяжа Літоўскай Рэспублікі (Ка-менны Лог), Р-1 Мінск - Койданава, паводле схемаў развіцця дарожнага сэрвісу на магістральных дарогах Рэспублікі Беларусь, якія зацвярджаюцца ва ўста-ноўленым парадку;

на тэрыторыі дзяр-жаўных прыродаахоўных устаноў "Нацыянальны парк "Белавежская пушча", "Нацыянальны парк "Бра-слаўскія азёры", "Нацыяна-льны парк "Нарачанскі", "Нацыянальны парк "Пры-пяцкі", "Бярэзінскі дзяржаў-ны біясферны запаведнік", а таксама беларускай часткі Аўгустоўскага канала, га-радоў Нясвіжа, Полацка, Турава;

4.2. аб паніжэнні ста-вак зямельнага падатку на зямельныя ўчасткі, якія прадстаўляюцца для будаў-ніцтва і (або) рэканструкцыі аб'ектаў турысцкай індуст-рыі, паказаных у падпункце 4.1 гэтага пункта.

5. Устанавіць, што інвестыцыі, накіраваныя на развіццё аб'ектаў турысц-кай індустрыі, як у працэсе будаўніцтва, так і пасля ўводу іх у эксплуатацыю, не могуць быць бязвыплатна нацыяналізаваныя, рэквізаваныя, да іх таксама не могуць быць ужытыя меры, роўныя паказаным па наступствах .

6. Савету Міністраў Рэспублікі Беларусь:

6.1. штогод пры фар-маванні рэспубліканскага бюджэту на чарговы фінан-савы (бюджэтны) год праду-гледжваць сродкі для на-ступнага выдзялення іх Мі-ністэрству спорту і турыз-му на фінансаванне мера-прыемстваў па развіцці ту-рысцкіх паслуг, аказваных рэзідэнтамі Рэспублікі Бе-ларусь нерэзідэнтам Рэспу-блікі Беларусь;

6.2. у трохмесячны тэрмін забяспечыць прывя-дзенне актаў заканадаўства ў адпаведнасць з дадзеным Указам.

7. Гэты Ўказ усту-пае ў сілу з дня яго афі-цыйнага апублікавання.

Прэзідэнт

Рэспублікі Беларусь А. Лукашэнка.

Дадатак 1

да Ўказу Прэзідэнта

Рэспублікі Беларусь

02.06.2006 №371

ПЕРАЛІК

турысцкіх паслуг па арганізацыі вандраванняў замежных турыстаў у межах Рэспублікі Беларусь, абароты па рэалізацыі якіх вызваляюцца ад абкладання падаткам на дададзеную вартасць

Паслугі па арганіза-цыі пражывання турыстаў.

Паслугі па арганіза-цыі харчавання турыстаў.

Паслугі па арганіза-цыі перавозак турыстаў рознымі відамі транспарту.

Паслугі па арганіза-цыі спартовых, пазнаваль-ных, аздараўленчых, экс-курсійных мерапрыемстваў у адпаведнасці з праграмай знаходжання.

Дадатак 2

да Ўказу Прэзідэнта

Рэспублікі Беларусь

02.06.2006 №371

ПЕРАЛІК

турысцкіх паслуг па арганізацыі на тэрыторыі Рэспублікі Беларусь экскурсійнага абслугоўвання, абарачэнні па рэалізацыі якіх вызваляюцца ад абкладання падаткам на дададзеную вартасць.

Паслугі па арганіза-цыі экскурсій.

Паслугі экскурса-водаў, гідаў-перакладнікаў.

Паслугі па арганіза-цыі перавозак экскурсантаў рознымі відамі транспарту.

Дадатак 3

да Ўказу Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь

02.06.2006 №371

ПЕРАЛІК

турысцкіх аб'ектаў, уводзімых у эксплуатацыю пачынаючы з 2006 года, у якіх арганізацыі вызваляюцца ад выплаты падатку на прыбытак за аказваныя паслугі гасцініцамі

Турысцка-рэкрэа-цыйная зона "Белае возера" еўра-рэгіёна "Буг".

Турысцкі комплекс у зоне адпачынку "Белае возера", Брэсцкі раён.

Турысцкі комплекс "Зорка Ўсходу", Брэсцкі раён.

Транзітна-турысцкая зона "Брэст - Баранавічы - мяжа вобласці".

Аўтакемпінг у раёне вясляр-нага канала, г. Брэст.

Гасцініца "Александрыя", г. Брэст.

Комплекс прыдарожнага сэрвісу на 167,5 км аўта-трасы М-1/Е 30.

Целеханская турысцка-рэ-крэацыйная зона.

Аўтакемпінг на возеры Ба-бровіцкае, Івацэвіцкі раён.

Турысцкая зона "Браслаў-скія азёры".

Аграэкатурысцкі комплекс "Салаўіны гай", вёс. Нава-сёлкі-Лучай, Пастаўскі ра-ён.

Полацкая культурна-туры-сцкая зона.

Турысцкі культурна-забаў-ляльны цэнтр, пас. Бара-вуха.

Гасцінічны комплекс на бе-разе возера "Вілье".

Аршанска-Копыская куль-турна-турысцкая зона.

Аграэкатурысцкі комплекс "Дзевіна", Аршанскі раён.

Гомельска-Веткаўская ку-льтурна-турысцкая зона.

Турысцка-гасцінічны комп-лекс "Прудок", г. Гомель.

Палеска-Тураўская куль-турна-турысцкая зона.

Горналыжны комплекс "Ма-зыр".

Гарадзенская культурна-турысцкая зона.

Турысцкі прытулак і кавяр-ня ў вёс. Немнава.

Матэль і кавярня ў вёс. Чарток.

Сялянская сядзіба ў вёс. Лясная.

Турысцкая база "Нарэк".

Рыбацкія вёскі ў вёс. Чарток і вёс. Рынкаўцы.

Турысцкі комплекс у вёс. Рынкаўцы.

Наваградская культурна-турысцкая зона.

Турысцка-гасцінічны дасу-гавы комплекс "Крэва", Смаргоньскі раён.

Турысцка-гасцінічны комп-лекс, г. Ашмяны.

Магілёўская турысцкая зо-на.

Гасцінічны комплекс "Эль-дарада", г. Магілёў.

Турысцка-экскурсійны ком-плекс "Беларуская этнагра-фічная вёска XIX стагод-дзя", вёс. Буйнічы, Магілёў-скі раён.

(Неафіцыйны пераклад.)

Указ № 372 ад 2 чэрвеня 2006 г.

Аб мерах па развіцці аграэкатурызму ў Рэспубліцы Беларусь

У мэтах стварэння спрыяльных умоў для раз-віцця аграэкатурызму, па-ляпшэння ўмоў жыцця гра-мадзян у сельскай мясцо-васці і ўдасканалення сель-скай інфраструктуры:

1. Устанавіць, што фізічныя асобы, якія стала пражываюць у сельскай мясцовасці і вядуць асабі-стую дапаможную гаспа-дарку, а таксама сялянскія (фермерскія) гаспадаркі ма-юць права ажыццяўляць у парадку, вызначаным у гэ-тым Указе, дзейнасць па аказанні паслуг у сферы аграэкатурызму.

Дзейнасць названых фізічных асоб і сялянскіх (фермерскіх ) гаспадарак па аказанні паслуг у сферы аграэкатурызму (далей - суб'екты аграэкатурызму) не з'яўляецца прадпрымаль-ніцкай.

2. Для мэтаў гэтага Ўказу ўжывальныя тэрмін і азначэнне абазначаюць:

аграэкатурызм - ча-совае знаходжанне грама-дзян Рэспублікі Беларусь, замежных грамадзян і асо-баў без грамадзянства (да-лей - аграэкатурысты) у сельскай мясцовасці Рэспу-блікі Беларусь на падставе дамоў, заключаных з су-б'ектамі аграэкатурызму, у мэтах адпачынку, аздараў-лення, азнаямлення з пры-родным патэнцыялам рэс-публікі, нацыянальнымі ку-льтурнымі традыцыямі без занятку працоўнай, прад-прымальніцкай, іншай дзей-насцю, аплачванай і (або) якая прыносіць прыбытак (даход) з крыніцы ў месцы знаходжання;

сельская мясцовасць - тэрыторыя, уваходная ў прасторавыя межы сель-саветаў, за выключэннем тэрыторый пасёлкаў га-радскога тыпу і гарадоў раённага падначалення.

3. Дзейнасць па ака-занні паслуг у сферы агра-экатурызму ажыццяўляец-ца фізічнымі асобамі без дзяржаўнай рэгістрацыі ў якасці індывідуальных прадпрымальнікаў, сялян-скімі (фермерскімі) гаспа-даркамі - пры ўмове вядзен-ня паасобнага ўліку пры-быткаў, атрымоўваных ад дадзенага віду дзейнасці, і прыбыткаў, атрымоўваных ад рэалізацыі вырабленай і перапрацаванай сельскагас-падарчай прадукцыі, іншых відаў гаспадарчай дзейнас-ці, не забароненых закана-даўствам.

4. Суб'екты аграэка-турызму могуць ажыццяў-ляць дзейнасць па аказанні паслуг у сферы аграэка-турызму пры наяўнасці ў сукупнасці наступных умоў:

жылога дома (часткі жылога дома), які належыць на праве ўласнасці фізічнай асобе - суб'екту аграэкату-рызму або чальцу яго сям'і альбо заснавальніку (чаль-цу) сялянскай (фермерскай) гаспадаркі, размешчанай у сельскай мясцовасці, што адпавядае ўстаноўленым санітарным і тэхнічным па-трабаванням, і добраўпа-радкаванага ў адносінах да ўмоў дадзенага населенага пункта;

вольных жылых пакояў у жылой хаце (часткі жылога хаты) для размяшчэння агроэкотуристов;

вольных жылых па-кояў у жылым доме (частцы жылога дома) для размяш-чэння аграэкатурыстаў;

ажыццяўлення су-б'ектамі аграэкатурызму дзейнасці па вытворчасці сельскагаспадарчай пра-дукцыі, заснаванай на аса-бістым працоўным удзеле і выкарыстанні зямельнага ўчастка, прадстаўленага для гэтых мэт у адпавед-насці з заканадаўствам;

магчымасцяў для аз-наямлення аграэкатурыс-таў з прыроднымі і архітэк-турнымі аб'ектамі, нацыя-нальнымі культурнымі тра-дыцыямі адпаведнай мясцо-васці.

5. Суб'екты аграэка-турызму маюць права аказ-ваць наступныя віды паслуг у сферы аграэкатурызму:

прадстаўленне жы-лых пакояў для размяшчэння аграэкатурыстаў, прычым колькасць такіх пакояў не павінна перавышаць пяці. Пры аказанні паслуг у сфе-ры аграэкатурызму з вы-карыстаннем больш пяці пакояў гэтая дзейнасць прызнаецца прадпрымаль-ніцкай, павінна ажыццяў-ляцца з улікам патраба-ванняў заканадаўства і пад-лягае падаткаабкладанню ва ўстаноўленым парадку;

забеспячэнне агра-экатурыстаў харчаваннем (як правіла, з выкарыстан-нем прадукцыі ўласнай вы-творчасці);

арганізацыя пазнава-льных, спартовых і куль-турна-забаўляльных экс-курсій і праграм;

іншыя паслугі, звяза-ныя з прыёмам, размяш-чэннем, транспартным і ін-шым абслугоўваннем агра-экатурыстаў.

Якасць аказваных паслуг у сферы аграэкату-рызму павінна адпавядаць умовам дамовы на аказанне такіх паслуг.

6. Паміж суб'ектамі аграэкатурызму і аграэка-турыстамі ў абавязковым парадку складаюцца ў пісь-мовай форме дамовы на аказанне паслуг у сферы аграэкатурызму шляхам прыняцця аграэкатурыстам умоў, прадугледжаных су-б'ектам аграэкатурызму ў дамове (дамовы далучэння).

7. Да пачатку ажыц-цяўлення дзейнасці па ака-занні паслуг у сферы агра-экатурызму суб'екты агра-экатурызму абавязаныя вы-плаціць збор за ажыццяў-ленне дзейнасці па аказанні паслуг у сферы аграэка-турызму (далей - збор) і пісьмова паінфармаваць адпаведны сельскі Савет дэпутатаў аб намеры ажыц-цяўляць такую дзейнасць. Фізічныя асобы - суб'екты аграэкатурызму дадаткова абавязаныя падаць у па-датковы орган па месцы жыхарства заяву аб паста-ноўцы на ўлік з прадстаў-леннем дакумента, які па-цвярджае выплату збору.

Да 31 снежня 2010 г. збор выплачваецца суб'ек-тамі аграэкатурызму ў па-меры адной базавай велі-чыні за каляндарны год, вызначанай на момант яго выплаты, і залічаецца ў бюджэты адпаведных сель-скіх Саветаў дэпутатаў.

Выплата збору за на-ступны каляндарны год пра-водзіцца не пазней 28 дня апошняга месяца бягучага каляндарнага года, у якім ажыццяўляецца дзейнасць па аказанні паслуг у сферы аграэкатурызму.

На працягу тэрміну, паказанага ў частцы другой гэтага пункта, прыбыткі плацельшчыкаў збору ад дзейнасці па аказанні паслуг у сферы аграэкатурызму не абкладаюцца падаткамі, зборамі і іншымі абавязко-вымі плацяжамі.

8. Суб'екты аграэка-турызму абавязаныя што-год да 31 снежня прадстаў-ляць у падатковы орган па месцы жыхарства (сялянскія фермерскія гаспадаркі - па месцы знаходжання) інфар-мацыю аб дамовах на ака-занне паслуг у сферы агра-экатурызму, заключаных у мінулым годзе, па форме, якая зацвярджаецца Міні-стэрствам па падатках і зборах.

9. Аказанне суб'ек-тамі аграэкатурызму па-слуг, пералічаных у пункце 5 гэтага Ўказу, без выплаты збору або без паведамлення адпаведнаму сельскаму Са-вету дэпутатаў, а таксама без падачы заявы ў падат-ковы орган аб пастаноўцы на ўлік альбо без заключэн-ня дамовы на аказанне па-слуг у сферы аграэкатуры-зму або ажыццяўленне імі дзейнасці, якая наносіць шкоду навакольнаму ася-роддзю і (або) гісторыка-культурным аб'ектам, заба-раняецца.

10. Ажыццяўленне суб'ектамі аграэкатурызму дзейнасці па аказанні паслуг у сферы аграэкатурызму без выплаты збору, і (або) без падачы заявы ў падатко-вы орган аб пастаноўцы на ўлік, і (або) без апавяшчэння адпаведнага сельскага Са-вета дэпутатаў, і (або) без заключэння дамовы на ака-занне паслуг у сферы агра-экатурызму - цягне накла-данне штрафу ў памеры ад адной да дзесяці базавых велічынь.

Непрадстаўленне су-б'ектамі аграэкатурызму ў падатковы орган інфарма-цыі па ўстаноўленай форме аб дамовах на аказанне паслуг у сферы аграэка-турызму, заключаных у мінулым годзе, - цягне на-кладанне штрафу ў памеры ад адной да пяці базавых велічынь.

Вытворчасць па справах аб правапарушэн-нях, прадугледжаных у ча-стках першай і другой гэта-га пункта, ажыццяўляецца ўпаўнаважанымі службо-вымі асобамі:

падатковых органаў - у частцы выяўлення фак-таў ажыццяўлення суб'екта-мі аграэкатурызму дзей-насці па аказанні паслуг у сферы аграэкатурызму без выплаты збору, і (або) без падачы заявы ў падатковы орган аб пастаноўцы на ўлік, і (або) без заключэння дамовы на аказанне такіх паслуг, а таксама непрад-стаўлення суб'ектамі агра-экатурызму ў падатковы орган інфармацыі па ўста-ноўленай форме аб дамовах на аказанне паслуг у сферы аграэкатурызму, заключа-ных у мінулым годзе;

сельскіх Саветаў дэ-путатаў - у частцы выяў-лення фактаў ажыццяўлен-ня суб'ектамі аграэкату-рызму дзейнасці па аказанні паслуг у сферы аграэкату-рызму без паведамлення адпаведнаму сельскаму Са-вету дэпутатаў і (або) без заключэння дамовы на ака-занне такіх паслуг.

11. Для прадстаўлен-ня інтарэсаў суб'ектаў аг-раэкатурызму ва ўстаноў-леным парадку могуць ства-рацца грамадскія аб'яднан-ні, якія маюць права:

распрацоўваць і ва ўстаноўленым парадку ўно-сіць прапановы аб устанаў-ленні стандартаў у сферы аграэкатурызму;

абагульняць і прад-стаўляць зацікаўленым юрыдычным і фізічным асо-бам звесткі аб суб'ектах аграэкатурызму і аказва-ных імі паслугах;

у мэтах падтрымкі аграэкатурызму ствараць кансультацыйныя і інфар-мацыйныя цэнтры;

узаемадзейнічаць з тураператарамі, тураген-тамі і іншымі арганізацыямі, якія ажыццяўляюць турыс-тычную дзейнасць.

12. Дзеянне гэтага Ўказу не распаўсюджваец-ца на прадстаўленне грама-дзянам Рэспублікі Беларусь, замежным грамадзянам і асобам без грамадзянства жылых памяшканняў на тэ-рыторыі курортных зон.

13. Савету Міністраў Рэспублікі Беларусь:

13.1. у месячны тэр-мін:

зацвердзіць тыпавую дамову на аказанне паслуг у сферы аграэкатурызму, прадугледзеўшы ў ім патра-баванні да якасці паслуг, аказваных у гэтай сферы;

забяспечыць прывя-дзенне актаў заканадаўства ў адпаведнасць з гэтым Указам і прыняць іншыя меры па яго рэалізацыі;

13.2. пачынаючы з 2007 года штогод да 1 сака-віка прадстаўляць Прэзідэн-ту Рэспублікі Беларусь ана-ліз дзейнасці суб'ектаў агра-экатурызму па аказанні паслуг у гэтай сферы, а да 1 сакавіка 2011 г. ўнесці пра-пановы аб далейшым рэгу-ляванні такой дзейнасці;

13.3. растлумачваць пытанні ажыццяўлення дзе-йнасці па аказанні паслуг у сферы аграэкатурызму ў адпаведнасці з гэтым Ўка-зам.

14. Абласным выка-наўчым камітэтам прыняць неабходныя меры па рэалі-зацыі гэтага Ўказу.

15. Кантроль за вы-кананнем дадзенага Ўказу ўскласці на Камітэт дзяр-жаўнага кантролю.

16. Гэты Ўказ усту-пае ў сілу праз месяц пасля яго афіцыйнага апубліка-вання, за выключэннем пун-ктаў 13, 14 і гэтага пункта, якія ўступаюць ў сілу з дня падпісання Ўказу.

Прэзідэнт

Рэспублікі Беларусь

А. Лукашэнка.

(Неафіцыйны пераклад.)

Аднавіць памяць...

Пісьменніца Вольга Іпатава вось ужо шмат гадоў збірае матэрыялы для напісання серыі нарысаў пра памятныя мясціны Беларусі. Нядаўна яна ажыццявіла паездку па Мастоўскім, Шчучынскім і Слонімскім раёнах, дзе правяла шэраг сустрэч з грамадскасцю і разам з энтузіястамі -края-знаўцамі прымала ўдзел у добраўпарадкаванні магіл славутых людзей нашай краіны і дзеячоў культуры. Так, недалёка ад в. Навасёлкі Мастоўскага раёна на вясковых могілках ёсць магіла паэта Міхася Явара, памяць аб якім аднавіў наш славуты краязнаўца Алесь Белакоз, які шмат парупіўся аб тым, каб адшукаць магілу і добраўпарадкаваць мо-гілкі. Але час ідзе, і сёлета трохі затравелую магілу разам з мінчукамі парадкавалі Лявон Карповіч і Віктар Дубіцкі.

Разам з пісьменнікам - краязнаўцам Сяргеем Чыгрыном Вольга Іпатава наведала і памятны знак у гонар Міхала Валовіча і паўстанцаў 1831 году, які грамадскасць Слонімшчы-ны паставіла ля вёскі Па-рэчча на радзіме славутага паўстанца, чыё 200-годдзе з дня народзінаў было адзна-чана сёлета. Ягоная магіла (дваццацісямігадовы юнак быў павешаны ў Гародні ў 1833 годзе) знаходзілася ля храма недалёка ад Парэчча, але цяпер сляды яе згубіліся. Сам памятны знак (металіч-ны крыж) чатыры разы спі-лоўвалі, і грамадскасці да-водзілася ўсё аднаўляць і адстойваць памяць пра сва-йго слаўнага земляка.

Цяпер, калі ўсё час-цей гавораць пра развіццё турызму на Беларусі, хіба не варта і дзяржаўным орга-нам звярнуцца да ўшана-вання тых людзей, чыя са-маахвярная праца ці гераізм садзейнічалі духоўнаму станаўленню нацыі?

"Я вельмі спадзяюся, што мне ўдасца некалі выдаць кнігу аб тым, што я ўбачыла падчас маіх па-ездак, бо я ведаю нямала людзей, якім і сёння дапа-магае весці экскурсіі і рас-казваць пра мінуўшчыну Беларусі мая кніга "Паміж Масквой і Варшавай", а таксама і гістарычныя ра-маны аб Вялікім Княстве Літоўскім" - гаворыць пісь-менніца, з удзячнасцю ўзга-дваючы мясцовых энтузіястаў, без чыёй працы і гара-чае любові да Беларусі мно-гага на нашай зямлі ўжо не захавалася б і не было ўзно-ўлена. "Я пастараюся напі-саць і пра іх, мужных, неа-быякавых людзей, такіх, як Віктар Сырыца, Сяргей Чы-грын, Іван Фясенка, Іван Буйко, Валянціна Гракун, Часлава Князева, а таксама і тых, з кім мяне яшчэ звя-дуць дарогі пошукаў."

Юрка Трубец.

На здымках: 1. Ля гэтай царквы ля Парэчча была магіла М. Валовіча.

2. Слонімскі раённы краязнаўчы музей. Ля партрэта заснавальніка музея І. Стаброўскага.

3. Магіла Міхася Явара.

4. Лявон Карповіч, Віктар Дубіцкі і Вольга Іпатава ля памятнага каменю ў гонар М. Явара.

Фота аўтара.

Пра мастакоў Случчыны

іткоўскага "Маста-кі Случчыны"

І.А.Ціткоўскі - вы-кладчык Слуцкай гарадской дзіцячай мастацкай школы, сябра грамадскіх аб'яднан-няў "Рэгіянальны асветніцкі цэнтр "Вытокі" і 'Тавары-ства беларускай мовы імя Ф. Скарыны ".

Займаецца гістарыч-ным краязнаўствам і гісто-рыяй мастацтва Случчыны. Выдаў метадычную распра-цоўку па гісторыі мастац-тва Случчыны "Мастакі і умельцы" (Мн. 1995), да-веднік "Помнікі архітэк-туры Слуцка" (Слуцк. 1997), слецвыпускі "Інфа-Кур'ер, № 6, 2003 "Храмы горада Слуцка. Мінуўшчына і сучаснасць" і "Інфа-Ку-р'ер", № 29, 2004 "Случ-чына. Уладары краю. Х-ХІХ стагодцзі". Прымаў удзел у стварэнні гісторыка-даку-ментальнай хронікі "Па-мяць. Слуцкі раён, Слуцк" (т.№1,Мн. 2000; т.№2, Мн. 2001). Аўтар краязнаў-чых матэрыялаў, друкава-ных у рэспубліканскай і рэгі-янальнай прэсе.

Удзельнік гарадскіх і рэспубліканскіх мастацкіх выставак.

Прапанаваы давед-нік разлічаны на тых, хто цікавіцца гісторыяй мас-тацкай культуры рэгіёна. Чытач тут знойдзе інфар-мацыю пра мастакоў, чый лёс або творчасць звязаны са Случчынай - краем, які да XVIII ст. называўся Слуц-кім княствам, у XIX ст. - Слуцкім паветам, у XX ст. - Слуцкім раёнам. Невялікія асобныя артыкулы ў сукуп-насці ствараюць своеасаб-лівы аповед пра выяўленчае мастацтва, зроблены ў пло-скасці гісторыі Слуцка.

Як вядома, вызна-чэнне нацыянальных, а тым больш рэгіянальных межаў у мастацтве нярэдка выклі-кае пытанні, якія не заўсёды могуць быць вырашаны адназначна. Таму ёсць неаб-ходнасць звярнуць увагу на прынцып адбору творцаў, якія ўвайшлі ў прапануемы пералік "Мастакоў Случ-чыны".

У першую чаргу ў кнізе прыводзяцца звесткі пра мастакоў, чыё пахо-джанне і творчасць звязаны з нашым краем, і пра маста-коў - ураджэнцаў іншых месцаў, але чыя творчасць праходзіла на Случчыне. Таксама звяртаецца ўвага на землякоў, чыя творчасць праходзіла па-за межамі нашага краю. Не абмінуты ўвагай і не мясцовыя мас-такі (пераважна даўней-шыя), у творчасці якіх тэма Случчыны прысутнічала эпізадычна, але іх творы цяпер з'яўляюцца крыніцай вывучэння гісторыі і куль-туры нашага краю.

Артыкулы адрозні-ваюцца між сабой па аб'ёму, па форме падачы і харак-тару зместу. Больш увагі аддаецца мастакам, чыя творчасць найлепшым чы-нам характэрызуе мясцовае мастацкае жыццё. На аб'ём артыкулаў, у першую чар-гу пра мастакоў XVII і XVIII стст., паўплывала коль-касць інфармацыі. што за-хавалася да нашага часу. Прыводзімы пералік мас-такоў не прэтандуе на вы-чарпальнасць. Адносна даў-нейшых часоў гэта зале-жыць ад ступені вывуча-насці або захаванасці гіста-рычных дакументаў, якія могуць несці інфармацыю па тэме, што нас цікавіць. Адносна мастакоў XX ст. магчымы і моманты суб'ек-тыўнасці з боку аўтара.

Напрыканцы пры-кладаецца спіс літаратуры, якая можа быць выкары-стана пры неабходнасці пашырыць веды або нешта ўдакладніць. Прыводзяцца, як грунтоўныя навуковыя даследаванні, артыкулы з энцыклапедый і каталогаў, так і матэрыялы рэспублі-канскай і мясцовай газетна-журнальнай перыёдыкі. Аў-тар такім чынам ставіў задачу паралельна паказаць асвятлснне падзей мастац-кага жыцця ў раённым і рэгіянальным друку. Арты-кулы пра мастакоў таксама завяршаюць спісы літара-туры, дзе кожная крыніца падаецца ў выглядзе лічбы і адпавядае лічбе ў агуль-ным пераліку літаратуры.

Наш кар.

Шахматныя эцюды па-беларуску

Сляпян Рыгор Якаўлевіч. Нарадзіўся ў 1952 г., г. Менск.

Доктар фізіка-матэматычных навук.

Першыя эцюды пачаў публікаваць у 1967 г. член зборнай каманды Беларусі па шахматнай кампазіцыі. Паспяхова высту-паў у складзе зборнай каманды рэспублікі:

- 2-3 месца (у складзе каманды) у ХІ камандным першынстве СССР па шахмат-най кампазіцыі, 4 месца на дошцы эцюдаў;

- 4 месца на дошцы эцюдаў у УІ камандным першынстве Свету па шахмат-най кампазіцыі 1996-2000 г.г.

У асабістых чэмпіянатах Беларусі па шахматнай кампазіцыі ў раздзеле эцюдаў:

- 2 месца ў ІІІ чэмпіянаце рэспублікі (1977-80 г.г.);

- 3 месца ў V чэмпіянаце рэспублікі (1985-88 г.г.);

- 1 месца ў VІІ чэмпіянаце рэспублікі (1993-2001 г.г.).

У "матчы веку" зборная СССР супраць зборнай Свету па складанні шах-матных эцюдаў (1989-91 г.г.) перамагла зборная СССР з лікам 2224:497, эцюд Р. Сляпяна заняў высокае 3 месца.

Усяго Р. Сляпян апублікаваў каля 60 эцюдаў: 5 першых прызоў (усяго прызоў - 13), ганаровых водгукаў - 14, пахвальных водгукаў - 5.

 

Top