Папярэдняя старонка: 2007

Дадана: 19-03-2020,
Крыніца: pawet.net.

№ 24 (812) 20 ЧЭРВЕНЯ 2007 г.

130 гадоў з дня нараджэння Яна Ходзькі

ХОДЗЬКА, Барэйка-Ходзька, Ян (псеўд. Jan ze Swisloczy; 24.6.1777, мяст. Крывічы Вілейскага пав. Віленскага ваяв., цяпер г.п. Крывічы Мядзельскага р-на - 10.11.1851), пісьменнік і грамадскі дзеяч. Бацька А. Ходзькі, І. Ходзькі, М. Ходзькі. З 1793 цывільна-вайсковы камісар Ашмянскага пав., з 1795 асэсар суда ў Паставах, з 1798 падсудак, з 1808 падкаморы Вілейскага пав. З 1811 старшыня Гал. цывільнага суда ў Менску, інспектар школ у Віленскай, Магілёўскай і Віцебскай губ. Адзін з арганізатараў масонскіх лож у Менску і Вільні. Прытрымліваўся памяркоўна-асветніцкіх поглядаў. Прыхільнік асветы для народа. За сувязь з т-вам фіпаматаў у 1826 зняволены. За ўдзел у паў-станні 1830-31 сасланы на Урал (1830-34). Пісаў на польск. мове. Друкаваўся ў час. «Dziennik Wilenski» («Віленскі дзённік»), альманаху «Rubon» («Рубон») і інш. Класіцыст, потым псеўдакласіцыст-маралізатар. Аўтар камедыі «Вызваленая Літва, або Пераход Нёмана» (1812), трагедыі «Кракуc» (нап. 1816). аповесцяў «Пан Ян са Свіслачы...» (1821), «Брат і сястра» (1845), трактата «Аб эксдывізіях, або Аб судовым падзеле маёнтка даўжніка на карысць крэдытораў» (1816), успамінаў і артыкулаў па гісторыі Меншчыны, адметных жывасцю апавядання і знач-най колькасцю беларусізмаў. П'есы X. ставіліся ў Менску на аматарскай сцэне ў 1812.

75 - годдзе Галіны Барташэвіч

БАРТАШЭВІЧ Галіна Аляксандраўна (н. 18.6. 1932, г. Слуцк), фалькларыстка. Доктар філалагічных навук (1994), прафесар (1995). Дзяржаўная прэмія Беларусі 1986. Скончыла БДУ (1956). У 1957-93 у Інстытуце мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору АН Беларусі, з 1993 у Інстытуце павышэння кваліфікацыі і перападрыхтоўкі кіраўнічых работнікаў і спецыялістаў адукацыі. Аўтар прац па агульных праблемах фалькларыстыкі, фалькл. жанраў сучаснага стану фальклору, узаемасувязях вуснапаэтычнай творчасці славян, народнай педагогіцы. Сабрала больш за 10 тыс. фалькл. твораў. Многія ўвайшлі ў тамы серыі БНТ («Радзінная паэзія» (1971), «Дзіцячы фальклор», «Загадкі» (абодва 1972), «Чарадзейныя казкі» (ч. 1-2, 1973 - 78), «Жартоўныя песні» (1974), «Прыказкі і прымаўкі» (кн. 1, 1976), «Балады» (кн. 1, 1977), «Вяселле. Абрад» (1978), «Веснавыя песні», «Выслоўі» (абодва 1979), «Вяселле. Песні» (кн. 1-3, 1980-83), «Валачобныя песні» (1980), «Восеньскія і талочныя песні» (1981), «Легенды і паданні» (1983), «Купальскія і пятроўскія песні» (1985), «Пахаванні. Памінкі. Галашэнні» (1986), «Казкі ў сучасных запісах», «Прыпеўкі» (абодва 1989), «Замовы», «Паэзія беларускага земляробчага календара» (абодва 1992), «Жаніцьба Цярэшкі» (1993) і інш. Экспедыцыйныя матэрыялы і назіранні дазволілі абгрунтаваць культ галоўнага язычніцкага бога Перуна ў веснавым абрадзе Пахаванне «стралы», што актывізавала збіральніцкую і даследчыцкую працу ў гэтым кірунку. Дала тлумачэнне каляднай гульні «Жаніцьба Цярэшкі», сувязі яе з фалічным культам. Яе манаграфія «Вершаваныя жанры беларускага дзіцячага фальклору» (1976) і складзены ёю том БНТ «Дзіцячы фальклор» (1972) - першыя ў беларускай фалькларыстыцы даследаванні па дзіцячым фальклоры. Стварыла праграму курса «Этнапедагогіка беларусаў» (1996). Адна са складальнікаў кніг «Чарадзейныя казкі» (ч. 1 - 2, 1973-78), «Веснавыя песні» (1979, аўтар уступу і каментарыяў), «Валачобныя песні» (1980), «Беларускія народныя казкі» (1981), «Казкі ў сучасных запісах» (1989) і інш. Сааўтар слоўніка «Усходнеславянскі фальклор» (1993). Аўтар артыкулаў па народнай педагогіцы, якія грунтуюцца пераважна на беларускай вуснапаэтычнай творчасці («Фальклор і дзеці», 1994; «Фальклор у сістэме выхавання», 1995; «Агульначалавечыя і нацыянальныя каштоўнасці - аснова зместу выхавання гуманістычнай асобы», 1997, і інш.). У рэчышчы параўнальнага вывучэння міжславянскіх сувязяў беларускага фальклору яе манаграфія «Беларуская народная паэзія веснавога цыкла і славянская фальклорная традыцыя» (1985), раздзел «Жанравая спецыфіка каляндарнаабрадавай паэзіі ўсходніх славян» у калектыўнай працы «Узроўні агульнасці фальклору ўсходніх славян» (1993). Упершыню ў беларускай фалькларыстыцы апублікавала абагульняльную тэарэтычную працу па замовах «Магічнае слова: Вопыт даследавання светапогляднай і мастацкай асновы замоў» (1990). Аўтар дакладаў на міжнародных з'ездах і навуковых сімпозіюмах. Складальнік навуковапапулярных зборнікаў «Бабуля так лячыла» (1992), «Ходзіць жораў па таку» (1993), «Ішоў бай па сцяне» (1995) і інш. Аўтар кнігі для настаўнікаў пра нар. інфарматараўвыканаўцаў, асаблівасці іх майстэрства «Сустрэчы з казкай» (з К. Кабашнікавым, 1984), раздзела «Дзіцячы фальклор» у падручніку для студэнтаўфілолагаў ВНУ «Беларуская вуснапаэтычная творчасць» (2000), «Дзіцячы фальклор: Жанравы склад, тэматыка, функцыі» і «Замовы» ў 7й кнізе «Беларусы. Вусная паэтычная творчасць» (2004).

Віншую з перамогай

Шаноўныя сябры і прыхільнікі ТБМ!

Дзякуючы нашым агульным намаганням, тысячам сабраных подпісаў на імя кіраўніка беларускай дзяржавы, беларуская мова вярнулася ў нашыя вышэйшыя навучалныя ўстановы. Нядаўна з Міністэрства адукацыі па загадзе адміністрацыі Прэзідэнта ва ўсе ВНУ краіны быў накіраваны загад пакінуць з верасня гэтага года вывучэнне беларускай мовы ў ранейшых аб'ёмах.

У сувязі з гэтым прашу кіраўнікоў рэгіянальных структур ТБМ выказаць ад імя кіраўніцтва ТБМ шчырую падзяку ўсім, хто збіраў подпісы па гэтым пытанні і ўручыць самым актыўным каляндарыкі з выявай Алеся Гаруна. Каляндарыкі можна атрымаць у сядзібе ТБМ у сп. Марачкінай да канца чэрвеня. Па вашай просьбе можам іх выслаць поштай.

Таксама прашу Вас паспрыяць пашырэнню падпіскі на нашу газету, тым больш, што з ліпеня яна зноў будзе выходзіць на 12 старонках. Чакаем Вашых допісаў у "Нашым слове".

З павагай, старшыня ТБМ АлегТрусаў.

Абітурыенты здалі тэст па беларускай мове

У Беларусі ідзе цэнтралізаванае тэставанне. Абітурыенты ўжо здалі тэст па беларускай мове. Паводле з'вестак Рэспубліканскага інстытута кантролю ведаў, беларускую мову абралі 87 тысяч абіту-рыентаў - гэта на 12 тысяч болей, чым летась. Летась такія заявы падалі 75 тысяч чалавек.

Абітурыенты могуць выбіраць бе-ларускую альбо расейскую мову для паступлення ў навучальныя ўстановы. Сёлета тэсты па-расейску выбралі 120 тысяч чалавек.

Нягледзячы на тое, што колькасьць беларускіх школаў значна скарацілася, амаль палова ўчарашніх школьнікаў абралі для паступленьня ў ВНУ беларускую мову.

Некаторыя з абітурыентаў свядома абралі беларускую мову, але бальшыня апытаных палічылі, што расейскую здаваць складаней.

Лявон Баршчэўскі павелічэнне колькасці ахвотных здаваць тэсты па бела-рускай мове тлумачыць прагматызмам, які ўласцівы сённяшняй моладзі: "Маё дваякае стаўленне. Як від экзамену ён мала што правярае, але аб'ектыўнасць яго даволі высокая. Прычына ў тым, што ўсё ж такі беларуская арфаграфія больш простая, яна больш да гучання прыстасаваная. Як чую, так і пішу. Лягчэй выконваць тэсты па-беларуску, чым па-расейску."

Любоў Лунёва, Менск.

СТАН БЕЛАРУСКАЙ МОВЫ Ў НАШАЙ КРАIНЕ: ГIСТОРЫЯ I СУЧАСНАСЦЬ

ловы жудасна паміраюць,

Патухаюць, як светлякі.

Забываюць іх, не паўтараюць

І газеты, і языкі.

Толькі недзе ў далёкай вёсцы

З плёсу рэк і шуму лясоў

Узляцяць, як забытыя вёсны,

Салаўямі на сто галасоў.

І ажно перахопіць дыханне,

Як у словах пявучых зноў

Затрапеча чыёсьці каханне,

Запульсуе густая кроў.

Ды цяжкім,

раўнадушным нарогам

Іх завальвае час і быт.

І здаецца, не словы - народы

Адыходзяць моўчкі ў нябыт.

Немата ім сціскае грудзі,

Заціхае самотны ўздых…

Людзі! Людзі!

Ну што ж вы, людзі,

Не ратуеце, родных, іх?...

Генадзь Бураўкін.

Любая нацыянальная мова непадзельна звязана з духоўнай сутнасцю народа i фармуецца падчас утварэння нацыi. Яе станаўленне i функцыяванне суправаджаецца ўмацаваннем моўнага адзiнства народа. Гэта яго генетычная памяць i духоўны скарб. Родная мова кансалiдуе народ у на-цыю. Яна дадзена чалавеку для ўсведамлення свайго ўласнага этнiчнага «я» ў агульнай супольнасцi людзей. Гэтая мова перш за ўсё адлюстроўвае самабыт-насць і самасвядомасць народа, бо народ, які не мае сваёй асабістай мовы, нагадвае чалавека без яго ўнутранага свету. Славуты рускi педагог К. Ушынскi адзначаў: «Пакаленнi наро-да адыходзяць адно за адным, але вынiкi жыцця кожнага пакалення застаюцца ў мове ў спадчыну нашчад-кам. У скарбнiцу роднай мовы складае адно пакален-не за другiм плён глыбокiх сардэчных рухаў, плён гiстарычных падзей, вераваннi, погляды, сляды перажытага гора i перажытай радасцi, словам, увесь след свайго духоўнага жыцця народ беражлiва захоўвае ў на-родным слове. Мова ёсць самая жывая, самая багатая i трывалая сувязь, што злу-чае пакаленнi, якiя аджылi, жывуць зараз i будуць жыць, у адну велiчную гiс-тарычную, жывую цэласць. Яна не толькi выяўляе жыццёвасць народа, але i ёсць менавiта само гэтае жыц-цё». Такім чынам мова - гэта не толькі сродак, з дапа-могай якога людзі наладж-ваюць сувязі, абменьваюц-ца іфармацыяй, яна - свое-асаблівае люстэрка жыцця i працы народа, яго грамад-скага i культурнага развіцця. Яскравым прыкладам з'яўляюцца ўмоўныя мовы, якія выкарыстоэвалiся для захавання вытворчых, ганд-лёвых i iншых сакрэтаў, вядомых абмежаваным сацыяльным групам людзей, аб'яднаных рамяством цi родам дзейнасцi. Узнiклi ў вынiку сацыяльнай неадна-роднасцi грамадства, яго вытворчай, прафесiйнай i групавой дыферэнцыяцыi. Пашырэнне гэтых моў на Беларусi звязана галоўным чынам з сукнавальным, ша-вецкiм i кравецкiм рамёствамi, пашырэннем арганi-заванага жабрацтва i збору мiласцiны на будаунiцтва храмаў. Вылучалiся ўмоў-ныя мовы дрыбiнскiх шапавалаў (катрушнiцкi лемезень), крычаўскiх, капыль-скiх i шклоўскiх (парушнiцкi лемезень) краўцоў i шаўцоў, мсцiслаўскi (любецкi шмент), слуцкiх (мова семежаўскiх жабракоў), iва-наўскiх лабардаў (выцiр-няцкi гаўрыднiк). Паводле паходжання - гэта вузкiя дыялектызмы («крутаўка» - абора, «чухаць» - бiць), запазычаннi з iншых моў (напрыклад, з грэч. «хiрка» - рука, з ням. «шнэйдар» - шавец, са швед. «стод» - багацей, з татарск. «буры-ма» - футра). Мова адлюст-роўвае жыццёвы досвед народа, асаблівасці яго мы-слення i пcіxікі, маральна-этычныя i эстэычныя нор-мы. Захоўваючы духоўную спадчыну народа, замацоў-ваючы ў слове ўсё тое, што прынята называць культурай, мова яднае нашчадкаў i продкаў, звязвае міну-лае з сучасным i будучым.

Адносiны да мовы тытульнай нацыi - беларус-кай мовы - у нашай краiне проста ўнiкальныя. У сiлу пэўных гiстарычных, сацы-яльных i геапалiтычных прычын беларуская мова не стала пакуль адзiным срод-кам камунiкацыi ў нашай рэспублiцы. Для большасцi жыхароў Беларусi гэтую ролю выконвае руская мова. Беларуская мова амаль вы-ключана са справаводства, i на ёй амаль не гавораць дзяржаўныя чыноўнiкі. Ба-льшыню бланкаў у дзяржаў-ных установах мы таксама запаўняем па-руску. Вельмі мала газет па-беларуску. Тэлебачанне і радыё ў нас пераважна на рускай мове. Асабліва шкада, што няма беларускамоўных дзіцячых праграм.. І да ўсяго, у шко-лах навучанне вядзецца па-руску. У большасці ВНУ выкладаюць на рускай мо-ве, ліквідаваны Нацыяналь-ны гуманітарны Коласаўскі ліцэй. Сучасны стан бела-рускай лiтаратурнай мовы - вынiк працяглага i склада-нага працэсу яе развiцця.

Існуе такі міф, што раней была агульнаўсходне-славянская альбо старажыт-наруская мова, з якой нібыта i пайшліся мовы беларуская, руская i ўкраінская, але беларускі лінгвіст, доктар Янка Станкевіч сцвярджаў, што беларуская мова раз-вілася з дыялекту, які ўзнік на пачатку нашай эры, у нетрах праславянскай мовы (паміж I i V стст.). Літара-турная мова канчаткова сфармавалася ў актавай пісьменнасці ВКЛ на аснове паўночна-ўсходніх гаворак (Вільня, Полацк, Віцебск, Смаленск). Так званая «ліць-вінка» - старабеларуская мова - ў самім Княстве не толькі была дзяржаўнай мовай, але i мовай міжэтніч-ных дачыненняў. Ёй зносі-ліся жамойты, яўрэі, татары, рускія стараверы, немцы, цыганы. Аднак далейшае яе развіццё адбывалася ў не-спрыяльных умовах. Утва-рэнне Рэчы Паспалітай (Лю-блінская унія, 1569 г.) пры-вяло да насаджэння поль-скага палітычнага i куль-турнага ўплыву. Польшча ажыццяўляла вялікадзяр-жаўную палітыку ў адно-сінах да ВКЛ. Яна выяўля-лася ў імкненні падпарадка-ваць гэты край Кароне, у пашырэнні каталіцызму, польскай культуры і мовы, пагаршэнні ўмоў для развіц-ця пісьменнасці на беларус-кай мове. А з 1696 г. усё справаводства вядзецца на польскай мове. У выніку гутарковай мовай беларус-кай шляхты i магнатаў ста-новіцца польская. Але ў 1795 г., пасля трэцяга па-дзелу Рэчы Паспалітай па-між Аўстрыяй, Прусіяй i Расіяй Беларусь увайшла ў склад Расійскай Iмперыі, дзе канчаткова страціла дзяр-жаўнасць i нават сваю этніч-ную назву, ператварыў-шыся ў «Северо-Западный край» імперыі. Афіцыйная навука разглядала беларус-кую мову як дыялект («наре-чие») рускай, а беларусаў - як рускую народнасць. Амаль 200 гадоў наша мова існавала толькі ў вуснай форме i захавалася яна, дзя-куючы менавіта простаму народу, сялянам, у якіх ат-рымалася зберагчы спрад-вечную мову i нацыяна-льную культуру. У канцы XIX - пачатку XX ст. кан-чаткова сфармавалася но-вабеларуская літаратурная мова. У 1905 г. з'явіўся закон наконт свабоды дру-ку, па рэвалюцыі 1917г. Беларусь займела ўласную дзяржаўнасць (1918 г. - ут-варэнне БНР, 1919 г. - ут-варэнне БССР) - гэта са-дзейнічала распачынанню палітыкі беларусізацыі, да-лейшаму развіццю беларус-кай мовы, былі зроблены першыя спробы кадыфіка-ваць правапісныя i грама-тычныя нормы. Працэс ста-білізацыі правапісных нор-маў пачаўся з выхадам у 1918 г. «Беларускай грама-тыкі для школ» Браніслава Тарашкевіча. Аднак уста-ляванне сталінскага таталі-тарнага рэжыму ў 30-я гады гвалтоўна спыніла працэс беларусізацыі. З палітыкай савецкай дзяржавы было непасрэдна звязана наблі-жэнне беларускай мовы да рускай. На гэтай падставе ў 1933 г. была прынята рэфор-ма «Аб зьменах i спраш-чэньні беларускага права-пісу», а ў 1938 г. - пастанова «Аб абавязковым вывучэнні рускай мовы ў школе…», але беларускі савецкі пра-вапіс, прыняты ў 1933 г., не быў адзіным. Беларускі кла-січны правапіс (т. зв. «тара-шкевіца») працягваў сваё існаванне. З цягам часу працэсы дэмакратызацыі грамадства, набыццё рэс-публікай суверэнітэту абва-стрылі моўную праблему i абумовілі пачатак адра-джэння беларускай мовы. У 1990 г. быў прыняты Закон «Аб мовах у Беларускай ССР», згодна з якім бела-руская мова рабілася дзяр-жаўнай мовай рэспублікі, але на рэферэндуме 1995 г. беларусы прагаласавалі за другую дзяржаўную мову - рускую. Такім чынам сучас-ны этап развіцця грамад-ства характарызуецца рус-ка-беларускім двухмоўем з перавагай i відавочным да-мінаваннем рускай мовы ў асноўнай частцы насель-ніцтва.

Назіраецца насту-пны парадокс. Раней, калі не было спрыяльных умоў для развіцця беларускай мовы ў нашай краіне, калі яна амаль заўсёды на сваім шляху сутыкалася з вялізнай коль-касцю цяжкасцяў, тады лю-дзі (Т. Касцюшка, К. Калі-ноўскі, М. Агінскі, філама-ты і філарэты, Я. Карскі, Б. Тарашкевіч) змагаліся за адраджэнне роднай мовы, за яе магчымасць самастойна развівацца. Зараз жа мы жывём ў незалежнай і дэма-кратычнай краіне, дзе кожн-ы чалавек мае права выбару і сам вырашае, як ставіцца да свайго нацыянальнага багацця: сваёй культуры і мовы. Пры такіх, здавалася б, зручных абставінах мы (не ўсе, але большасць з нас) адракаемся ад нашай роднай беларускай мовы. Цяпер наша мова занесена ў катэ-горыю "мова пад патэнцый-най пагрозай знішчэння". Але, вось што цікава: згодна з вынікамі апошняга перапi-су насельнiцтва, амаль 75 працэнтаў грамадзян 10-мiльённай Беларусi лiчаць роднай беларускую мову. Калі я даведалася пра гэта, то ў мяне з'явілася пытанне: чаму ж тады беларусы не размаўляюць на іх роднай мове, што перашкаджае ім?! І тады я вырашыла правесці апытанне сярод студэнтаў нашага універсітэта перша-га і трэцяга курсаў каб даведацца, як яны ставяцца да беларускай мовы. Усяго было апытана 182 чалавекі. Ім былі прапанованы 7 ва-рыянтаў адказу. Можна было выбіраць адзін ці нека-лькі адказаў або прыдумаць свой варыянт. Вынікі атрымаліся наступныя:

-Я часта карыста-юся беларускай мовай - 10 чалавек.

-Мяне не цікавіць будучыня беларускай мовы - 13.

-Я не жадаю размаў-ляць на беларускай мове - 36.

-Я жадаю, каб бела-руская мова перастала існа-ваць - 1.

-Я цураюся сваёй мовы - 1.

-Я размаўляў бы на ёй, калі б пачалі размаўляць іншыя людзі - 107.

-Я свабодна вало-даю, як рускай, так і бела-рускай мовамі і магу пера-ходзіць з адной мовы да другой у залежнасці ад аб-ставін - 77.

Удзельнікам апытан-ня была дадзена магчы-масць прыдумаць свае ва-рыянты. Некаторыя з іх:

-"Гэта матчына мова. І мы павінны ёй кары-стацца, бо ўсе народы раз-маўляюць на адной мове, на РОДНАЙ!";

-"Трэба гаварыць на беларускай мове толькі тады, калі ёю добра вало-даеш. А калі ты гаворыш на "трасянцы", то лепей не трэба";

-"Я плохо знаю белорусский язык, поэтому даже если бы я захотела говорить по-белорусски, то не смогла бы";

-"Чаму няма пы-тання аб тым, колькі дзяр-жаўных моў мы бы жадалі мець? Я лічу, што бальшыня скажа: толькі беларускую!";

-"Ганаруся сваёй Бацькаўшчынай і роднай мовай!";

-"Я не стесняюсь белорусского языка, но на нем разговариваю только на уроках. Так приучили в детстве, привыкла.";

-"Я не цураюся бе-ларускай мовы, але не ка-рыстаюся ёй таму, што не-вялікая колькасць людзей ёю валодае";

-"Я размаўляў бы на беларускай мове, калі б размаўлялі іншыя людзі (і кіраўніцтва краіны ў тым ліку)."

Такім чынам ў гэтых адказах адлюстроўваюцца найбольш значныя аспекты ў карыстанні беларускай мовай, і можна заўважыць, што моладзь цяпер разумее і сама высоўвае праблемы, якія яе хвалююць, і яна жа-дае размаўляць на беларус-кай мове, толькі адчувае патрэбу ў дапамозе, ў ства-рэнні пэўных зручных аб-ставін і падтрымцы з боку дзяржавы. Адметна, што ўжо палова ад усёй моладзі выбірае на тэстах беларус-кую мову, хаця вучыцца па-беларуску дваццаць з не-чым адсоткаў. А выбірае 47-52 адсоткі. Але сёння кожны беларускамоўны ча-лавек у грамадскіх месцах пастаянна мусіць рабіць гэты выбар: гаварыць ці не гаварыць па-беларуску? І тут можна было б праана-лізаваць найбольш агуль-ныя "за" і "супраць" пуб-лічнага ўжывання беларус-кай мовы.

"ЗА":

- натуральная патрэ-ба гаварыць на сваёй род-най мове, якою думаеш, чытаеш і пішаш;

- здаровы сэнс, нату-ральны стан - карыстацца сваёй мовай у сваёй краіне;

- любоў да роднай мовы, жаданне, задаваль-ненне, прыемнасць гава-рыць ёю;

- грамадзянскі абавя-зак - рабіць родную мову чутнай, прысутнай ў гра-мадстве;

- эстэтычнае пачуц-цё, густ, якія не дазваляюць замест сапраўднай мовы гэтай зямлі выкарыстоў-ваць нешта іншае;

А вось матывы, якія прымушаюць часам асце-рагацца ўжывання роднай беларускай мовы ў побыце ці то ў публічных месцах:

- нежаданне звяртаць на сябе залішнюю ўвагу (адчуваную часам, як навяз-лівая і несвоечасовая);

- нежаданне ўскладняць пэўныя простыя сіту-ацыі;

- рызыка выклікаць адмоўнае стаўленне да сябе, боязь абразы;

- рызыка непаразу-мення;

- рызыка нашкодзіць сабе ў пэўных адказных сітуацыях - да прыкладу, у зносінах з начальствам, бо, на жаль, такая наша сённяш-няя рэчаіснасць.

Вось і атрымліваец-ца, што пры ўсіх "ЗА" ча-сам перашкаджаюць усе гэтыя "супраць" і ставяць нас у сітуацыю выбару: размаўляць ці не размаў-ляць? (у нашай беларускай рэчаіснасці гэта ўжо ледзь не славутае "быць ці не быць?").

І ўсё ж, калі б хоць дзесяць адсоткаў гарад-скога насельніцтва размаў-ляла паўсюдна па-беларус-ку, то адчуванне было б прынцыпова іншае, кары-стацца сваёю мовай было б значна лягчэй. Наогул, мова для пераважнае бальшыні людзей - гэта не святыня, а сродак паразумення. А пра-блема выжывання змушае нашых суайчыннікаў да пары забыцца на моўныя праблемы. Народ заўсёды гаварыў моваю ўлады. З аднаго боку, людзі следам за сваімі правадырамі гатовы загаварыць па-беларуску. З іншага - дагэтуль няма ўзо-ру, а простым грамадзянам не стае смеласці загава-рыць інакш, як па-руску. Таму, каб найвышэйшыя асобы ў дзяржаве пачалі б размаўляць па-беларуску, за іхнім прыкладам да мовы вярнуўся б і паспаліты люд.

Галоўную ролю так-сама адыгрывае адукацыя. У дзіцячых садках, школах, ВНУ выкладанне вядзецца ў асноўным па-руску. А калі нават і па-беларуску, то ўсё роўна потым людзі ідуць на прадпрыемствы, дзе ўсё вядзецца на рускай мове. Развіццё беларускай мовы ў сістэме адукацыі таксама значна залежыць і ад баць-коў, якія самі вырашаюць, у які садзік або ў якую школу - беларускамоўную ці рус-камоўную - аддаць сваё дзіці. Дзяржава таксама аказвае свой уплыў. У апо-шнія часы ён не надта ж і дрэнны. Вось, напрыклад, у 2004 - 2005 навучальным годзе быў уведзены вусны курс беларускай мовы ў школах для ажыццяўлення пераемнасці паміж дзіцячым садком і школай у авало-данні дзецьмі роднай мовай. Мэта гэтага курсу - сфар-маваць базавы ўзровень маўленчых здольнасцяў, звярнуць ўвагу маленькіх беларусаў на мілагучнасць і прыгажосць роднай мовы і прывіць любоў да яе. Быў выбраны менавіта гэты ўзрост (6 гадоў), таму што ён найбольш спрыяльны, і ў гэты час лепей ўсяго ўспры-маецца мова, яе фанетыч-ныя і арфаэпічныя прынцы-пы. Настаўнікі падтрымалі гэтую ідэю. Вось, напрык-лад, у адной школе настаў-ніца пачынае свае заняткі з такога вершыка:

Гукі мовы роднай, наскай

Перапоўняць сэрца ласкай!

Дык шануй святыя словы

Беларускай роднай мовы!

На паседжанні Рэспу-бліканскага Савета рэкта-раў ВНУ, які адбыўся 19 снежня 2006 г., таксама абмяркоўваліся моўныя праблемы. Аляксандр Лука-шэнка выказаў занепакое-насць неразуменнем пяці-класнікамі беларускай мовы і зазначыў, што лічыць не-нармалёвай сітуацыю, калі ў асобных гімназіях право-дзіцца адзін занятак бела-рускай мовы і шэсць занят-каў ангельскай на тыдзень. "Английский язык надо знать, но надо знать и свой родной язык", - дадаў кі-раўнік дзяржавы.

Трэба зазначыць, што моцны ўплыў на рас-паўсюджванне мовы аказ-вае тэлебачанне, а часцей за ўсё трапляе нам ў вочы рэклама. Так, 24 лютага 2007 года ў Менску ладзіўся практычны семінар пад на-звай "Беларускамоўнае прасоўванне прадуктаў: тэхналогіі, метады, інстру-менты". У мерапрыемстве ўзялі ўдзел прадстаўнікі маркетынгавых, рэкламных і PR-падраздзяленняў роз-ных кампаній, а таксама "Таварыства беларускай мовы". Чаму ўзнікла ідэя падобнага семінару? Па словах кіраўніка праекту Аляксея Чубата, "Справа ў тым, што наш PR-партал, які больш за два гады існуе на беларускім рынку, назірае, што кампаніі, у першую чаргу заходнія, а разам з імі і нашы беларускія, пачалі сябе прасоўваць на нашым рынку па-беларуску. Мы вырашылі правесці гэтае мерапрыемства, каб вызна-чыць, наколькі беларуская мова з'яўляецца эфэктыў-ным інструментам камуні-кацыі ў беларускім грамад-стве. Ці можа яна прыносіць прыбытак? Як яе лепш вы-карыстоўваць, якім кампа-ніям?" Паводле Аляксея Чубата, першай актыўна пачала выкарыстоўваць у рэкламе беларускую мову кампанія "Samsung". Сле-дам - "Renault", "Gallina Blanca", "Adidas" ды іншыя. У тым ліку - баранавіцкі хлебакамбінат з маркай мукі "Гаспадар".

Яшчэ адзін шлях рас-паўсюджвання беларускай мовы - кіно. Гэтая праблема ў Беларусі існавала заўсё-ды, і не толькі ў звязку з паказам замежных стужак. Нават уласныя фільмы бе-ларускія кінематаграфісты стваралі на рускай мове, і толькі дзеля архіву пасля ўжо рабіўся дубляж на бела-рускую мову. Замежныя фільмы ўвогуле паказваліся толькі ў рускім перакладзе. Гэтая практыка на студыі "Беларусьфільм" і ў дзяр-жаўным пракаце ў поўным аб'ёме захоўваецца і сёння. Тым часам паўстала пры-ватная творчая ініцыятыва "Беларускі Гальфстрым", якая ўжо пераклала на род-ную мову некалькі папуляр-ных замежных фільмаў - анімацыйную стужку "Шрэк-2", мастацкія "Кры-мінальнае чытво", "Любоў насамрэч" ды іншыя. Каар-дынатар ініцыятывы, ён жа і кіраўнік праекту "Кінабі-бліятэка па-беларуску", Франак Вячорка адзначае: "З улікам, што мы робім гэтую справу за ўласныя грошы, не маем абсалютна ніякай падтрымкі - ні гра-мадскай, ні дзяржаўнай, то гэта даволі моцная і эфе-ктыўная справа. Самае ва-жнае - не колькі зроблена, а колькі далучылася да гэтай справы людзей. І з боку стваральнікаў (а нас ужо каля 40 чалавек, тых хто бярэ ўдзел у дубляванні і працы над фільмамі), і ко-лькі далучылася да нас гле-дачоў нашага кіно. Сотнямі прыходзяць лісты не толькі падтрымкі, але і з рознымі прапановамі".

Такім чынам пашы-рэнне ўжытку беларускай мовы залежыць у асноўным ад дзяржаўнай палітыкі па стварэнню варункаў для авалодання роднай мовай і карыстання ёй ва ўсіх сфе-рах жыцця. Трэба пачаць пераадольваць псіхалагічны бар'ер і гаварыць па-бела-руску з сябрамі, са знаё-мымі, з бацькамі. Няхай спачатку адзін дзень на тыдзень, потым адзін ты-дзень на месяц. А прыйдзе час, і я спадзяюся, што хто-сьці з сённяшніх чытачоў, загаворыць па-беларуску. Калі працаваць у гэтым кірунку, то змены абавязкова будуць, і я ўпэўнена, што ў нашых сілах зрабіць так, каб беларуская мова не толькі не прыйшла ў заняпад, але і далей развівалася і набывала ўсё большае распаўсюджванне.

Арына Халопава, студэтка БДЭУ, 1 курс, УэФ, группа ДЭЗ.

Калі па-беларуску зазвіняць мабільнікі?

(Альбо аб беларусізацыі слухалак)

Хачу звярнуцца да чытачоў "Нашага слова" і, наогул, да свядомых бела-русаў, якім не абыякавы лёс сваёй мовы, сфера яе ўжы-вання, развіццё згодна з патрабаваннямі часу.

Нядаўна мы набылі новую слухалку Samsung. Тэлефон добры, стылёвы дызайн, у наладках ёсць 16 моваў, на якіх можна ўста-ляваць меню, у тым ліку мовы амаль усіх нашых краінаў-суседзяў -украін-ская, літоўская, латышс-кая. Але няма беларус-кай!? Сучасныя слухалкі можна ўсталяваць нават на македонскай (ёсць такая невялічкая краіна ў Еўропе) і баснійскай (хоць само іс-наванне такой мовы можна паставіць пад сумніў - у свой час мяне вучылі ў шко-ле, што існуе серба-харвац-кая мова, але факт застаец-ца фактам), арабскай мо-вах. I гандляр, што прадаў нам слухалку (як і ўсе маг-чымыя іншыя дылеры і прад-стаўнікі сотавых кампаній Беларусі), нічога не змог выправіць і нават адказаць на пытанне: "Чаму на Беларусі няма меню тэле-фона на беларускай мове?", бо гэта пытанне не з яго кампетэнцыі.

Такім чынам, трэба сказаць, што дагэтуль Бела-русь застаецца, напэўна, адзінай краінай у Еўропе, для якой не вырабляюцца мабільныя тэлефоны з меню на нацыянальнай мове. Гэта проста непавага, абраза нашай краіны, разгляданне яе толькі як тэрыторыі для збыту сваіх тавараў, часам "шырокаспажыўных".

У шырокім сэнсе сло-ва, гэта абмежаванне пра-воў грамадзян - беларусы нават не маюць фізічнай магчымасці атрымоўваць гэтую паслугу ў сваёй краіне на сваёй мове!

Нягледзячы на больш, чым 70-цігадовае панаванне на тэрыторыі Беларусі камуністычнага рэжыму, які праводзіў ак-тыўную палітыку расеяфі-кацыі, згодна з апошнім перапісам насельніцтва Рэс-публікі Беларусь 1999 г., беларускую мову лічаць роднай 81,9% жыхароў. Хоць вялікая колькасць на-сельнікаў краіны размаўляе на расейскай, беларуская мова з'яўляецца пэўным чынам элітарнай, ёй кары-стаюцца паўсядзённа больш адукаваныя, інтэлектуаль-ныя, "прасунутыя" людзі.

Таксама тут трэба заўважыць, што з развіц-цём сотавай сувязі на Бела-русі, пашырэннем кола ка-рыстальнікаў, з'яўляюцца спажыўцы, якія хацелі б карыстацца слухалкамі ме-навіта на сваёй мове. Я, напрыклад, без цяжкасцяў знайшоў толькі сярод сваіх знаёмых, сяброў і сваякоў паўтара дзесятка чалавек, якія актыўна падтрымалі гэтую прапанову.

Пра тое, што попыт на беларускамоўныя слу-халкі існуе, сведчыць той факт, што на нашым рынку ўжо пэўны час (мне вядома, што больш за год) сама-тужна аматарамі-прагра-містамі праводзіцца бела-русізацыя телефоннага соф-ту. Зараз ідзе гаворка, каб беларусізаваць праграмнае забеспячэнне Windows.

Тут я хацеў бы заў-важыць, што пэўным лідэ-рам на беларускім рынку слухалак з'яўляецца паўд-нёва-карэйская карпарацыя Samsung. Яна не толькі мае адно з вядучых месцаў па продажы, сэртыфікавала не асобныя свае мадэлі, а і саму вытворчасць, але і лідзіруе ў "беларусізацыі" - ўжо працяглы час трывала дае слоганы сваёй прадук-цыі ў вонкавай, тэлевізійнай рэкламе на беларускай мове - мове карэннай нацыяналь-насці нашае краіны.

Тут жа заўважу, што ў карпарацыі Samsung ёсць пэўны патэнцыял у гэтай сферы - у сярэдзіне 2005 г. у сеціве на некалькіх сайтах з'явілася інфармацыя, што Samsung збіраецца белару-сізаваць софт сваіх слуха-лак. Але прыблізна праз 1,5 гады стала вядома, што карпарацыя адмяніла гэтыя свае планы.

Такім чынам, бела-русізацыя тэлефоннага соф-ту, на маю думку, хутчэй за ўсё адбылася б праз гэтую кампанію. У самы бліжэйшы час яна магла б даслаць новае беларускамоўнае пра-грамнае забеспячэнне ў свой фірмовы рамонтна-сервісны цэнтар "Аспірс". А займае тэкст праграмы, як мне казалі спецыялісты, каля двух старонак, пераклад можна было б зрабіць з да-памогаю Таварыства бела-рускай мовы імя Францішка Скарыны. Наколькі мне вя-дома, кампанія Samsung ужо супрацоўнічала з гэтай зна-камітай на Беларусі аргані-зацыяй для перакладу тэк-стаў рэкламы іншай сваёй прадукцыі на беларускую мову.

Выхад на беларускі рынак кампаніі па вырабу сродкаў мабільнай сувязі з беларускамоўнымі слухал-камі дазволіў бы дасягнуць і ёй самой пэўных мэтаў:

• заняць новую рын-кавую нішу дзякуючы асаб-лівай заўважнасці сярод іншых тавараў, арыгіналь-насці сваёй прадукцыі;

• узняць прэстыж гандлёвай маркі;

• дасягнуць пэўных фундаментальных, этна-сацыяльных мэтаў у нашай краіне пры ўдзеле менавіта гэтай кампаніі;

• у самы бліжэйшы час падштурхне да выбару прадукцыі менавіта гэтай кампаніі, сярод іншых марак слухалак некато-рых беларускіх пакупнікоў, як я і некалькі маіх знаёмых.

Для справы беларусізацыі я сам ужо зрабіў пэўныя высілкі: спачатку напісаў ліст-просьбу ў га-лоўны офіс карпарацыі Sam-sung у Сеуле, а таксама ў рэгіянальнае прадстаўніцтва ў Кіеве (наколькі мне вядома, у іх на Беларусі зараз няма ўласнага фірмо-вага цэнтру продажу слуха-лак). Але "маўчанне было мне адказам" - гэта, нажаль, не дало выніку - мабыць, "адзін ў полі не ваяр"! Калі б гэтаму вырабніку прыйш-ло шмат лістоў з патраба-ваннямі, гэта было б боль-шаю падставай, каб упэў-ніць кіраўніцтва і зрушыць сітуацыю.

Потым я звязаўся не-пасрэдна з прадстаўніком Samsung-у на Беларусі, якая кіруе ўсёй гэтай сферай, але яна не змагла сама чымсьці дапамагчы - пры ўсёй вазе, гэты менеджэр сама не пры-мае рашэнні такого ўзро-ўню.

Мае спробы звярнуц-ца да афіцыйных дзяржаў-ных органаў РБ, што рэгу-лююць дзейнасць у галіне мабільнай сувязі і сотавых апаратаў, не далі станоў-чага выніку - прыйшлі фак-тычна бюракратычныя ад-піскі, а якіхсьці захадаў зроблена не было. Рэальнаю мераю было б тое, каб, вы-рабнікам сотавых тэлефо-наў паведамілі, што ў блі-жэйшы час на Беларусі бу-дуць стандартызавацца то-лькі тыя новыя слухалкі, у якіх можна ўсталяваць ме-ню на беларускай мове. Але Дзяржаўны камітэт па стан-дартызацыі РБ фактычна заявіў, што не аказвае ўплыў на стандартызацыю саміх слухалак, а толькі ўстанаўлівае патрабаванні да сістэмы сувязі і рамонту сотавых тэлефонаў. Між радкоў ліста Міністэрства сувязі і інфарматызацыі РБ чытаецца, што меню ў сота-вых тэлефонах на Беларусі і не будзе на нацыянальнай мове ("белорусскнй н рус-скнй языкн ... являются рав-ноправнымн, и ни один из них не является домнниру-ющим"), а дзяржаўны орган, што рэгулюе і каардынуе дадзеную галіну, павінен садзейнічаць яе развіццю, згодна са сваімі асноўнымі задачамі (з якімі можна аз-наёміцца на афіцыйным сайце www.mtp.gov.by), ні-чога і не збіраецца тут ра-біць. Гэта гаворыць аб тым, што існая ўлада ня толькі забюракратызаваная па сва-ёй сутнасці, але і не дбае аб "беларускасці", нацыяналь-ных інтарэсах краіны!

Пад канец хачу звяр-нуцца да чытачоў газеты з просьбаю даслаць лісты (пажадана на ангельскай мове) ў кампанію Samsung, як найболып "прасунутую" ў гэтым пытанні, па адрасе:

Samsung Electronics Co.Ltd

Samsung Main Bldg.,

250 Taepyung Ro,

2Ga, Chung Ku, Seoul,

Korea, 100 742,

з просьбаю распра-цаваць софт для мабільных тэлефонаў на Беларусі на беларускай мове. А таксама выказаць свае меркаванні па гэтым пытанні - буду рады прапановам і ўдаклад-ненням, якія можна даслаць мне (адрас і тэлефон знахо-дзяцца ў рэдакцыі.

Вячаслаў К., г. Менск.

Абвесткі ў грамадскім транспарце Жлобіна загучаць па-беларуску

ГА БНФ "Адраджэньне" ды творчыя ініцыятывы "Беларускі гальфстрым" і "Ветэраны Адраджэньня" прапанавалі ўладам Жлобіна (Гомельская вобласць) свае паслугі для перакладу і прафесійнага агучвання аўта-матычных абвестак у жлобінскіх аўтобусах.

Намеснік старшыні Жлобінскага райвыканкаму Фёдар Жыцька задаволены атрыманым кампакт-дыскам з прафесійнай агучкай. Перад тым у гарадскіх аўтобусах гучала часткова расейская, часткова беларуская мова, трэкі рабіліся саматужна.

"Гэта першы прыклад з праекту супольнай бела-русізацыі транспартнай і грамадcкай інфраструктуры розных беларускіх месцаў. Мы звязваемся праз мясцовых "фронтаўскіх" актывістаў з уладамі. Звычайна гэта намеснікі старшыняў, старшыні гарвыканкаму, гарсавету, і прапануем якую-небудзь дапамогу", - патлумачыў адзін з куратараў праекту Франак Вячорка.

Сваё бачанне беларускай мовы ў грамадскіх месцах выказвае кіраўнік ініцыятывы рэжысёр Валеры Мазынскі: "Гэта самае звычайнае, што павінна быць, і людзі павінны слухаць. Трэба, каб беларуская мова была ва ўсіх гарадах, ва ўсіх мястэчках павінна гучаць. Узгадайце як спрачаліся на пачатку 1990-х: у метро нават на дзвюх мовах абвесткі былі. А сёння толькі па-беларуску, і ні ў кога гэта не выклікае сумневу, што так павінна быць."

Паводле Франка Вячоркі, супраца са жлобінскімі ўладамі - толькі пачатак дзейнасці, у найбліжэйшых плянах ініцыятываў - агучванне абвестак грамадскага транспарту ў Горадні, Лідзе і Салігорску.

Севярын Квяткоўскі, Менск.

Ёсць бібліятэка імя Францішка Багушэвіча

5 гадоў давялося вес-ці змаганне ТБМ Віленскага Краю, каб бібліятэка ў Савічунах атрымала права насіць імя Францішка Багу-шэвіча. І ўсё ж свята на радзіме паэта прайшло. Гэта была нашая агульная перамога над цемрашаль-ствам.

На гэтую ўрачыс-тасць прыехала мэр Вілен-скага раёна Марыя Рэксць. Гэта яе заслуга ва ўшана-ванні памяці Фр. Багушэ-віча ў назве бібліятэкі ў Савічунах. Прыехаў і віца-мэр раёна Ян Сініцкі (дарэ-чы, ён ураджэнец Беларусі і заўсёды станоўча ставіцца да Беларушчыны), былі і дэпутаты раёна. Былі за-прошаны і прысутнічалі прадстаўнікі беларускай амбасады ў Літве.

Бібліятэка да гэтай урачыстасці была добра падрыхтавана: зроблены адпаведны рамонт, зроб-лены стэнд Францішка Ба-гушэвіча, усюлды кветкі і святочная ўрачыстасць. Загадчыца бібліятэкі Ванда Ярмалковіч была ўзрада-ваная і ўсхваляваная, ёй дапамагала сяброўка-беларуска Шылька.

Мерапрыемства бы-ло спланавана на 15.00 але пачалося на 30 хвілін пазней, бо аўтобус з вучнямі і на-стаўнікамі Віленскай бела-рускай СШ імя Фр. Скарыны спазніўся - трапіў у за-тор.

Вяла імпрэзу Галіна Бакула, кіраўнік тэатраль-нага гуртка "Арэшак", які добра выступіў перад гледа-чамі. А сабралася поўная зала, было шмат мясцовых людзей.

Асблівым поспехам карысталіся настаўнікі і вучні Беларускай школы, якія далі канцэрт. Вельмі ўдала выступіла настаўніца беларускай мовы Алена Базюк, якая прачытала "Прадмову" Фр. Багушэвіча. Добра падрыхтавала вучняў настаўніца спеваў Валянціна Кавальчук. Вучні прадставілі фрагмент п'есы Янкі Купалы "Тутэйшыя".

Увогуле імпрэза ве-льмі ўдалася. Не толькі жыхары, але і чыноўнікі засталіся задаволенымі выступамі на беларускай мове, хаця адчувалася і "пальшчызна". На літоўскай мове нічога не было.

На заканчэнне для гасцей быў наладжаны і "шведскі стол". Можна было зрабіць і па чарцы. Гэта ўсе на гэты раз заслужылі.

Тым не менш праца па ўшанаванні памяці Фр. Багушэвіча павінна быць працягнута. Патрэбна, каб школа ўстанавіла шэфства над мемарыялам у Свіранах, чаго да гэтага часу няма.

Працуйма ўсе разам, і поспех будзе.

Старшыня ТБМ Віленскага Краю Юрась Гіль.

На здымках: 1. Вёска Савічуны, вул. Ф. Багушэвіча, 2. Бібліятэка імя Ф. Багушэвіча перад пачаткам імпрэзы. 2. Удзельнікі гуртка "Арэшак" перад мемарыяльнай дошкай Ф. Багушэвіча.

Патаемнае наіўных мастакоў Беларусі

Выйшла ў свет гэтакая чароўная кніга актыўнага сябра ТБМ Юрася Малаша гісторыка, мастака, старшага навуковага супрацоўніка Гістарычнакультурнага запаведніка "Заслаўе". Аўтар стварыў адметны каліграфічны тэкст, падабраў ілюстрацыі, распрацаваў агульную канцэпцыю кнігі і ўсё яе графічнае аздабленне. Выданне знаёміць чытача з гісторыяй наіўнага мастацтва Беларусі, што з'яўляецца своечасовым і актуальным, на думку кандыдата мастацтвазнаўства, прафесара Р. Шавуры:

Менавіта сёння актыўнае ўключэнне творчасці наіўнага мастацтва ў мастацкую культуру становіцца прадметам рознабаковага даследавання. У апошні час, як у Еўропе, так і ў Расіі, дзяржаўныя і прыватныя структуры праводзяць работу па фармаванні калекцый музеяў, экспазіцый галярэй наіўнага мастацтва, ажыццяўляюць трывалыя кантакты з творцамі, што дае падставы меркаваць пра вялікую значнасць наіўнага мастацтва і яго пачэснае месца ў сусветнай мастацкай культуры.

Выпуск выдання зроблены пры фінансавай падтрымцы Менскага абласнога і Заслаўскага гарадскога выканаўчых камітэтаў. У фондах музеязапаведніка захоўваецца самая вялікая ў свеце калекцыя маляваных дываноў, каля 200. Але няма яшчэ пакуль музея, пра стварэнне якога мараць спецыялісты і аматары беларускага мастацтва.

Яна Трубач, Заслаўе.

Семінары ТБМ

20.06.2007 г. 18.00. Развіццё выяўленчага мастацтва Беларусі. Марачкін А. Сядзіба ТБМ.

22.06.2007 г. 18.00. Найноўшыя дадзеныя па фармаванні і развіцці славянскага насельніцтва на тэрыторыі Беларусі. Вяргей В.С. Сядзіба ТБМ.

25.06.2007 г. 18.00. Менск у часы сталінскіх рэпрэсій. Кузняцоў І. Сядзіба ТБМ.

26.06.2007 г. 1800. Гарады Беларусі ў творах беларускіх пісьменнікаў. Баршчэўскі Л. Сядзіба ТБМ.

27.06.2007 г. 18.00. Захаванне і вывучэнне помнікаў гісторыі і культуры Менска і іншых беларускіх гарадоў. Чарняўскі М. Сядзіба ТБМ.

27.06.2007 г. 19.00. Захаванне і вывучэнне помнікаў гісторыі і культуры Менска і іншых беларускіх гарадоў. Мазынскі В. Сядзіба ТБМ.

Нашы прыгажуні

На факультэце біялогіі і экалогіі Гарадзенскага дзяржаўнага універсітэта імя Янкі Купалы адбылася імпрэза, прысвечаная абранню "Міс факультэт 2007". Здавалася б, нічога нечаканага. Прыгажунь на факультэце заўсёды было шмат. Але як дзяўчаты прадстаўлялі сябе, што бачылі лепшае ў сабе і як гэтага дасягалі! Адна ўдзельніца конкурсу, Ала Петрулевіч, прачытала цэлую паэму пра сва1 жыццё і родную вёску на беларускай мове, другая, Люба Новікава, паказала выдатную сцэнку, у якой прадэманстравала свае здольнасці самаабароны без зброі, а трэцяя, Насця Пражнікава, каб змагчы станцаваць на конкурсе захапляльнае танга, за тры дні навучыла свайго аднакурсніка танцаваць!

Так што, пакуль ёсць такія беларусачкі, у нас ёсць спадзеў на лепшую будучыню.

Ніна Кануннікава, г. Гародня.

Гісторыя беларускага мастацтва

(Маленькі нарыс гісторыі)

Перада мною ляжыць кніга 6-ты том "Гісторыі Мастацтва Беларусі". "На-вука і тэхніка". Мн. 1990.

Вельмі паважаныя ўстановы самі павінны гава-рыць за сябе і адносіцца з вялікім даверам да той ін-фармацыі, якую нясе гэтая кніга. I мы паспрабуем ад-несціся да гэтага акадэміч-нага выдання з той павагай, якая патрабуецца ад нас пры карыстанні такімі кры-ніцамі.

Па роду сваіх занят-каў над экспазіцыяй залы графікі ў Музеі выяўлен-чага мастацтва фонд Ана-толя Белага, мне захацелася пераправерыць звесткі аб такой складанай падзеі, як імкненне беларускіх маста-коў, і ў прыватнасці графі-каў, звароту да нацыяналь-най тэмы ў пасляваенны час. Паспрабую патлумачыць гэтую думку больш падра-бязна.

У канцы 20-х - па-чатку 30-х гадоў XX ста-годдзя, калі ў краіне адбы-ваўся працэс беларусізацыі культурнага і грамадскага жыцця, мастакі Беларусі не заставаліся ў баку ад гэтай з'явы. Можна нагадаць вы-датаую скульптурную выя-ву Максіма Багдановіча, выкананую, вялікім майст-рам Аляксандрам Васільеві-чам Грубэ, скульптурныя работы Заіра Ісакавіча Аз-гура: "Кастусь Каліноўскі", "Францыск Скарына", "Якуб Колас", "Янка Ку-пала", творы Абрама Мар-кавіча Бразера - бюсты Францыска Скарыны, Янкі Купалы (1925) і шмат ін-шых.

Але, пачынаючы з 1928 года, у час росквіту беларусізацыі, гэты працэс быў гвалтоўна спынены пад надуманым тэзісам бараць-бы з буржуазным нацыяна-лізмам. I распачаў яго пер-шы сакратар ЦК КПбБ Ві-льгельм Георгіевіч Кнорын. Менавіта, ён распачаў гене-ральную атаку на беларус-кую культуру, а разам і на доктара Францішка Ска-рыну, як на рэакцыйнага "сярэднявечнага манаха", які прадстаўляе плацдарм нацмэнаў. Неўзабаве ў АН БССР быў учынены сапра-ўдны вандалізм - натоўп раз'юшаных "пралетарыяў" знішчыў картатэку з матэ-рыяламі Ф. Скарыны, затым падлягла канфіскацыі і зніш-чэнню нядаўна выдадзеная кніга "400-лецце беларуска-га друку". Хутка былі ары-штаваны і многія аўтары і рэдактары гэтай кнігі на чале з У.І. Пічэтам. Аб ад-носінах у 30-я гады XX ста-годдзя да нацыянальных дзеячоў сведчыць нарыс беларускага пісьменніка Юркі Лявоннага "Плац-дарм ваяўнічых нацдэмаў" у кнізе "Крокі пяцігодкі" пра Віцебскі культурна-гістарычны музей.

Вось некалькі радкоў з гэтага нарыса: "У памяш-канні музея ніводнага парт-рэта правадыроў рэвалю-цыі, ніводнага баявога пла-ката ці лозунга. I ў той жа час у канцылярыі і астатніх пакоях красаваліся творы натхніцеляў і правадыроў беларускага нацыянал-дэ-макратызму. Адных бюс-таў Францыска Скарыны ў музеі налічваецца чатыры. Шмат розных Цяпінскіх, Будных, Каліноўскіх".

Пасля такіх "вы-крыццяў" па старой завя-дзёнцы пачыналіся рэпрэсіі. З музеяў спешна здымалі экспазіцыйныя творы, якія хоць у нечым сведчылі аб прыхільнасці музейных ра-ботнікаў да нацыянал-дэ-макратызму. Але і гэта не выратоўвала, бо ўсёбачнае вока такіх Юрак Лявонных бачыла крамольныя творы Віцебскага музея ўжо ў канцылярыі, а не ў зале экспазіцыі. Такая вахкана-лія ў дачыненні да помнікаў беларускай культуры і яе дзеячоў працягвалася ажно да пачатку савецка-нямец-кай вайны 1941 года.

Толькі ў гады вайны, калі ад народа патрабава-лася звышнамаганне не то-лькі ўсіх матэрыяльных, фізічных, але і духоўных сіл, падняцце яго нацыянальнай самасвядомасці, патрыя-тызму, калі замест тэорыі арыйскай перавагі над славянскім светам, спатрэбі-лася тэорыя славянскай ед-насці, неабходны былі пры-клады не толькі гераічнага сучаснага, але яшчэ з боль-шай неабходнасцю патра-баваліся выдатнейшыя воб-разы гераічнага мінулага беларусаў. Таму тая тэн-дэнцыя, якая грунтавалася на адмаўленні нацыяналь-най свядомасці, славянскай еднасці, тэндэнцыя, якая праяўляла звышпільнасць і пастаянна абвінавачвала ўсіх у нацыяналізме, патра-бавала толькі класавага падыходу і разгляду ўсіх грамадскіх з'яў толькі з пазіцыі класавай барацьбы і надзвычай варожа ставіла-ся да ідэй нацыянальнай еднасці, якая замоўчвала нацыянальную годнасць народа, была на нейкі час адхілена і адкінута, як не-патрэбная і варожая. У Ма-скве ў 1942 годзе ствара-ецца Усеславянскі камітэт, у які ўвайшлі і найбольш вядомыя прадстаўнікі бела-рускага народа.

Пачынаючы з 1943 года ў партыйным друку ў Маскве, у артыкулах і пра-цах У.М. Перцава, М.А. Алюксютовіч і іншых пачалі ўспамінаць зноў пра Фран-цыска Скарыну, Кастуся Каліноўскага і іншых, цяпер ужо прагрэсіўных, дзеячоў беларускай культуры. З дазволу штабу беларускага партызанскага руху, які ўзначальваў Калінін, нека-торым партызанскім атра-дам і брыгадам было пры-своена ганаровае званне імя Кастуся Каліноўскага. Праўда, пры гэтым той жа П.К.Панамарэнка не за-быўся і на прысваенне та-кога ганаровага звання імя сябе, таксама як праслаўле-нага партыйнага дзеяча і вялікага палкаводца, які ашчаслівіў і ўзбагаціў бела-рускі народ.

Але беларускае вы-яўленчае мастацтва не зма-гло нават і ў той час пера-адолець сваю баязлівасць і той страх, які быў набыты ім у часы агульнай вульга-рызацыі, актыўнага зні-шчэння працэсу беларусіза-цыі, разбурэння народнай памяці, і таму народная тэ-ма мінулага надоўга заста-валася па-за яе ўвагаю.

Пасля вайны, калі вораг быў ужо пераможаны, ідэолагі КП пайшлі яшчэ на больш жорсткі ўціск усяго нацыянальнага. Партыя з узмоцненай сілай разгар-нула барацьбу супраць уся-го замежнага, нацыянальна-га і буржуазнага. Быў лік-відаваны Славянскі камітэт "як арганізацыя, якая вы-канала сваю гістарычную місію", разгарнулася шалё-ная барацьба з касмапалі-тызмам і буржуазным на-цыяналізмам. Зноў пачаўся працэс фізічнай расправы з людзьмі, якія, быццам бы супрацоўнічалі з ворагам. У такой сітуацыі беларускім мастакам за лепшае было пісаць партрэты герояў вай-ны, услаўляць у сваіх кар-цінах непераможную Савец-кую Армію, яе баявых пал-каводцаў і мудрых права-дыроў партыі і народа.

Зварот у той час да нацыянальнай тэмы быў проста звыклым самагуб-ствам, таму на такі ўчынак не мог ніхто з беларускіх мастакоў адважыцца. Вы не знойдзеце ніводнай карціны, ніводнага графічнага ліста, не кажучы пра скульптурны партрэт, дзе не толькі была б прадстаўлена гістарычная тэматыка, але нават нейкі напамін на рэгіянальнасць тэматыкі, адметную этна-графічнасць твора. Такое жаданне ў многіх беларус-кіх мастакоў узнікне значна пазней. Але ўсё ж пытанне заключаецца ў тым, калі гэты працэс пачаўся ў Бела-русі, і хто яго распачаў.

На жаль, вы не зной-дзеце ў акадэмічным выдан-ні "Мастацтва Беларусі" раскрыцця такой метафізічнай тэмы, як зварот мас-такоў да рэгіянальнай, на-цыянальнай тэматыкі, да сваёй гісторыі, да адлюстравання ў сваіх творах выбітных дзеячоў нацыянальнай культуры і гісторыі. Гэта па старой і "мудрай" завядзёнцы застаецца паза даследаваннямі супрацоўнікаў Інстытута гісторыі мастацтва АН БССР. У названай вышэй кнізе вы знойдзеце і тое, хто па-мастацку праілюстраваў таджыцкія ці татарскія казкі, хто паказаў заможнае калгаснае жыццё і самаахвярную працу на калгасных палях, на заводах, хто мужна стаіць не "страже Октября" і шмат іншага, ні адзінага слова і не паўслова пра тых, хто па-чынаў фармаваць праз мастацтва гістарычную памяць народа і праз яе нацыя-нальную свядомасць бела-рускага этнасу. Справа ў тым, што праблема ролі мастацтва ў грамадскім жыцці краіны яшчэ не вывучана і па-сапраўднаму не ацэнена. У свой час савецкія сацыёлагі актыўна навяз-валі народу тэзіс аб тым, што роля літаратуры і мастацтва заключаецца не столькі ў праўдзівым адлюстраванні жыцця і сацыя-лістычнай рэчаіснасці, ко-лькі ў тым, каб быць вучыцелем жыцця, каб на станоўчых вобразах герояў літаратурных і мастацкіх твораў пакаленне людзей магло ўслед за станоўчымі героямі пераймаць іх досвед і нормы жыццёвых учынкаў і паводзін. Пасля 1991 года такая занадта вульгарызатарская канцэпцыя была цалкам адхілена, і на змену ёй прыйшла зусім супраць-леглая канцэпцыя. Літаратура і мастацтва наогул не нясуць ніякай сацыяльнай нагрузкі і служаць толькі для задавальнення эстэтычных запатрабаванняў чалавека-спажыўца. Але з такой, як быццам бы смелай і радыкальнай канцэпцыяй, мне не хочацца пагаджацца па той простай прычыне, што творы мастацтва, якія адлюстроўваюць прыгожыя рэгіянальныя краявіды, прымушаюць міжволі станавіцца ўлюблённымі ў свой край. Нездарма многія праслаўленыя мастакі маглі з поўнай адказнасцю заявіць, што ў іх краявідах адлюстраваны іх лёс, жыццё народа.

Творы, дзе адлюстраваны помнікі архітэктуры, міжволі прымушаюць гледача ўспомніць старажытную гісторыю нашага краю. Я ўжо не кажу пра творы мастацтва, дзе адлюстравана наша гісторыя, выбітныя дзеячы гісторыі і культуры народа, тыя вялікія палкаводцы і князі, якія захоўвалі генафонд нацыі, каб яна фізічна не знікла, не была асімілявана больш магутнымі суседзямі. Вось чаму ўсе вялікія заваёўнікі і дыктатары імкнуліся ў пер-шую чаргу знішчыць помнікі таго народа, які яны заняволілі. Напрыклад, ашалелы Адольф Гітлер адкрыта настойваў сваёй арміі знішчаць помнікі заваяванага народа, таму што народ, страціўшы свае гістарычныя помнікі ў два-тры пакаленні страціць сваю гістарычную памяць, без якой знікне яго нацыянальная свядомасць. Бальшавікі таксама прытрымліваліся гэтай чалавеканенавісніцкай канцэпцыі, але такіх адкрытых выказванняў не рабілі. Яны вынайшлі больш моцны сродак задушэння ўсяго нацыянальнага. Вялікі падман аб ўсеагульнай класавай барацьбе імі быў узведзены да класічнага ўзроўню. Усё тое, што не ўклад-валася ў патрабаванні кла-савай барацьбы, падлягала знішчэнню. Безумоўна, праблема нацыянальнага развіцця народа, яго культуры не стасавалася з праблемай усеагульнай класавай бара-цьбы. Вось чаму праблема фармавання нацыянальнай свядомасці, гістарычнай памяці, трактавалася як нацыяналістычная, а таму варожая самому духу пабудовы сацыялістычнага грамадства. Рабіліся ўсе намаганні, каб такія мастацкія творы не з'яўляліся, а калі дзе і з'явяцца, то іх тут жа знішчыць і пажадана рукамі саміх жа аўтараў, ці іх калег па цэху.

Вось чаму праблема звароту беларускіх мастакоў да нацыянальнай тэматыкі набывае надзвычай-ную актуальнасць для вывучэння не толькі гісторыі беларускага мастацтва, але ўсёй гісторыі народа, фармавання яго філасофскіх і сацыяльных светапоглядаў развіцця яго мінулай куль-туры. Бо гісторыя культуры ёсць, у першую чаргу, гісторыя распрыгоньвання на-рода, яго духу, яго магчымасці сцвердзіць сябе як нацыю ў сусветнай суполь-насці народаў. Вось на гэты бок праблемы не звярнулі аніякай увагі "акадэмікі", якія выдавалі гэтую кнігу, палічыўшы нацыянальную праблему таксама не істотнай у маштабах касмічнай класавай барацьбы, ці то па старой савецкай завядзёнцы пабаяўшыся яе кранаць. Калі Інстытут мастацтва-знаўства, этнаграфіі і фальклора АН БССР не дае адказу на гэтую актуальную тэму, то звернемся да маіх навуковых распрацо-вак, якія былі апублікаваны ў свой час у двух кнігах: "Каталог "Кастусь Каліноўскі і Студзеньскае паўстанне 1863 года на Беларусі". Збор мастацкіх твораў". (Мн. 1988) і "Францішак Скарына і яго час". (Мн. 1989).

Прашу прабачэння за доўгія цытаты, але гэта неабходна для асвятлення тэмы, якую мы ўзяліся раскрыць.

"Толькі пасля 1953 года мастакі зноў змаглі звярнуцца ў сваёй творчасці да вобраза Скарыны. Адчуўшы рэзкую змену сацыяльнага, палітычнага і культурнага жыцця ўсёй краіны, яны спакваля пачы-наюць асвойваць гістарычную спадчыну. I першы, хто стварыў партрэт Скарыны ў пасляваенны час быў С.П. Герус*, які ў 1953 годзе па запрашэнні Беларускага тэатральна-мастацкага ін-стытута прыехаў з Вільнюса для стварэння кафедры графікі і эстамнай майстэрні. Менавіта яму, не аб-цяжаранаму вульгарызатарскімі забабонамі, было суджана пракладваць знішчаную і забытую гістарычную тэматыку ў выяўлен-чым мастацтве рэспублікі. Цыкл яго графічных твораў, прысвечаных, як К. Каліноў-скаму, так і Ф. Скарыну, быў заўважаны. Графічны партрэт Ф. Скарыны, ство-раны вуглём у 1954 годзе вылучаецца дакладнасцю перадачы і глыбінёй псіхалагічнага вобраза асветніка, паказвае яго засяроджаным у час працы ў друкарні. У другім партрэце (1967), зробленым у той жа тэхніцы, мастак хаця і засяроджвае ўвагу на іканаграфічным падабенстве, але стварае свой вобраз Скары-ны. Пачатак ва ўвасабленні вобраза Скарыны пасля доўгіх гадоў непрыстойнага маўчання, грамадзянскай баязлівасці і нізкай нацыя-нальнай свядомасці быў зроблены ўдалай рукой. I не выпадкова, што першы партрэт Скарыны ў 1975 годзе быў тыражаваны на палі-графкамбінаце". (Франці-шак Скарына і яго час", Мн. 1989. с. 14 - 15).

А цяпер звернемся да другой маёй кнігі: "...яшчэ ў 1953 г. з Вільнюса быў за-прошан у Беларускі тэатра-льна-мастацкі інстытут малады беларускі мастак графік Сямён Герус... Ён смела бярэцца за стварэнне шэрагу гістарычных парт-рэтаў. Графічны твор "Кастусь Каліноўскі" (1953), выкананы вуглём, адзін з най-больш удалых і лепшых у гэтай серыі. Постаць Каліноўскага паказана на фоне касіянераў-паўстанцаў. У яго вобразе падкрэслены сіла, воля, рашучасць і мужнасць. Удала А цяпер звернемся да другой маёй кнігі: "...яшчэ ў 1953 г. з Вільнюса быў запрошан у Беларускі тэатра-льна-мастацкі інстытут малады беларускі мастак графік Сямён Герус... Ён смела бярэцца за стварэнне шэрагу гістарычных партрэтаў. Графічны твор "Кастусь Каліноўскі" (1953), выкананы вуглём, адзін з най-больш удалых і лепшых у гэтай серыі. Постаць Каліноўскага паказана на фоне касіянераў-паўстанцаў. У яго вобразе падкрэслены сіла, воля, рашучасць і муж-насць. Удала выкарыстаны ў аркушы эфект асвятлення, які надае малюнку трывожны настрой. У 1965 годзе С. Герус паўтарае гэтую ра-боту з адпаведнымі дапаў-неннямі і пераапрацоўкай у лінагравюры, а ў 1985 - у аўталітаграфіі. ("Кастусь Каліноўскі і Студзеньскае паўстанне 1863 года на Беларусі". Мн.1989. с.8).

Як бачым, Сямён Пятровіч Герус быў не толькі першым настаўнікам студэнтаў графічнага аддзялення мастацкага факультэта і вучыў сваіх выхаванцаў авалоданню разнастайнай тэхнікай графічнага мастацтва - лінарытам, дрэварытам, літаграфіяй, афортам, сухой іголкай, аквацінтай і іншым тэхнічным выкананням, але перш і важней за ўсё ён навучаў іх звяртацца да гістарычнай тэматыкі, ён фармаваў іх нацыянальную свядомасць, праз мастацтва яны спасцігалі гістарычную праўду і ўжо ў сваіх творах неслі яе свайму народу. I нездарма яго вучань Арлен Кашкурэвіч зрабіў адзін з лепшых медалёў, прысвечаных Францішку Скарыну і графічны партрэт першадрукара. I няхай вучань пераўзышоў свайго настаўніка ў мастацкім выкананні твораў. Гэта заканамерна. Такі ход развіцця ўсёй сусветнай культуры. У выдатных настаўнікаў павінны з'яўляцца такія вучні, якія пера-ўзыходзяць сваіх настаўнікаў. На гэтым трымаецца ўвесь прагрэс развіцця культуры і навукі. Але першыя заўсёды застаюцца першымі, і іх творы становяцца ўзорам для наступнай генерацыі мастакоў. Гэта ўжо вышэйшая чалавечая пава-га да першых. Дзеля спра-вядлівасці трэба адзначыць, што сумесна з Сямёнам Герусам у Менск у гэты час прыехалі графікі Алена Георгіеўна Лось, выпускніца Вільнюскага мастацкага інстытута і Аляксандра Ануфрыеўна Паслядовіч, выпускніца Ленінградскага інстытута жывапісу, скульптуры і архітэктуры імя І.Я.Рэпіна, якія актыўна і свядома пачалі распрацоўваць тэматыку беларускага фальклору, што з'яўлялася для тых часоў таксама най-вялікшым грамадзянскім учынкам. Менавіта, усё гэта прывяло да той фенаменальнай з'явы ў развіцці культуры Беларусі, што выяўленчае мастацтва Бе-ларусі пачало задаваць увесь тон і кірунак у культурным жыцці краіны. У 60-я - 70-я і асабліва ў пачатку 80-х гадоў XX стагоддзя пачаўся бурны працэс ду-хоўнага распрыгоньвання, як культуры, так і грамадскага жыцця. Вялікай з'явай у працэсе сцвярджэння на-цыянальнай самасвядомас-ці паслужылі мастацкія выставы, прысвечаныя бела-рускай паэтцы Цётцы (Алаізе Пашкевіч) (1976), Міколе Гусоўскаму (1980), Вінцэнту Дуніну-Марцінкевічу (1983), 90-годдзю з дня народзінаў Максіма Багдановіча (1981), 100-годдзю з дня народзінаў Янкі Купалы і Якуба Коласа (1982), нека-лькі выставак, прысвечаных Кастусю Каліноўскаму, як на дзяржаўным узроўні, так і ў прыватным парадку (1986), Францішку Скарыну спачатку ў прыватрым па-радку (1986, 1988), а пасля і на дзяржаўным узроўні (1990).

Адбылася фенаме-нальная з'ява. Пачаўся не-кантраляваны дзяржавай працэс выставачнай дзей-насці, які кіраваўся толькі нацыянальнымі патрэбамі. Гэтая з'ява ў мастацтве яшчэ не вывучана і не апісана. Але яна адбылася і адыграла сваю пэўную станоўчую ролю ў фармаванні нацыянальнай самасвя-домасці нашага народа. Калі беларускія літаратары яшчэ па-ранейшаму з'яўляліся "прываднымі рамянямі" для ўсёй партыйнай ідэалогіі, калі яны стваралі збор-нікі "Гарыць агонь Кастрычніка", пісалі пра "сэрца камуніста", пра тое, як "Ленін думае пра Беларусь" і шмат якой партыйнай метафізікі, то мастакі няспынна фармавалі праз свае творы пачуцці нацыянальнай самасвядомасці народа, вярталі народу яго нацыянальную годнасць. Я не магу ў гэтым артыкуле болып пад-рабязна засяроджваць увагу на гэтай з'яве, бо гэта тэма патрабуе больш дэталёвага і больш глыбіннага навуковага агляду і ас-вятлення.

У 1991 годзе разваліўся СССР, рухнуў камуністычны рэжым і ў Беларусі. Па логіцы жыцця павінна было змяніцца і тое адмоўнае стаўленне да таго мастака, які першы пачаў вялікі працэс фармавання праз свае творы нацыянальнай самасвядомасці беларускага народа. Але новы, як быццам дэмакратычны ўрад, пра гэта не дбаў. Сямён Герус заставаўся ў цяні. Але самае парадаксальнае заключаецца ў тым, што тыя мастакі, якія вывучыліся, як на творах свайго вялікага настаўніка, так і на тэхніцы выканання графічных твораў, самі адракліся ад яго, залічыўшы яго ў шэраг ізгояў. Многія з іх да гэтага часу занялі вядучае становішча ў Саюзе мастакоў Беларусі, пачалі вызначаць як бы мастацкі працэс, які праходзіў у Бела-русі, таму лішні напамін пра тое, што нехта быў першым у працэсе агульнанацыянальнага самавызначэння і самасвядомасці проста не пасаваў. Яны самі хацелі быць першымі, і нішто не павінна было ім напамінаць аб іх другаснасці. Так калі ў 1991 годзе была закладзена пры Саюзе мастакоў Беларусі творчая мастацкая суполка "Пагоня", якая ўрачыста абвясціла, што яна ўскладае на сябе тую ж місію, якую ў 1953 годзе дабраахвотна ўсклаў на сябе Сямён Пятровіч Герус, то адным з першых заяву падаў Сямён Пятровіч. I чым вы думаеце, шаноўныя чытачы, закончыўся раз-гляд заявы паважанага мас-така-першапраходца ў на-цыянальным кірунку? Пра-вільна! Поўнай адмовай без усялякіх каментарыяў і матывацый у адказе. Проста падняўся другі, таксама паважаны мастак і бараць-біт за нацыянальную спра-ву, таксама графік, Яўген Кулік і прапанаваў не пры-маць С.П. Геруса ў суполку "Пагоня". Паўтараю, маты-вацыі з боку Я.Куліка не было. Але яго прапанову ўсе прынялі аднагалосна. Таму і я не раблю ніякай матыва-цыі гэтаму факту. Няхай кожны, хто ўмее чытаць і разважаць, зробіць гэта сам.

Каб быць аб'ектыў-ным, каб мае погляды не выглядалі, як тыя, што базуюцца на чыстых эмоцыях, прывяду толькі няпоўны пералік твораў мастака, якія знаходзяцца ў экспазіцыі майго музея: партрэты Адама Міцкевіча, Вацлава Іваноўскага, Язэпа Варонкі, Язэпа Лёсіка, паэтэс Натал-лі Арсенневай і Ларысы Геніюш, Аляксандра Цвікевіча, Фабіяна Шантыра, рэдактара часопіса "Полацак" Святланы Белай, вялікіх князёў ВКЛ Міндоўга, Вітаўта, Казіміра Ягайлавіча, Жыгімонта II Старога, карціна "Мельборк - галоўная крэпасць крыжакоў", а таксама партрэт Янкі Купалы ў Вязынцы, Якуба Коласа ("Новая зямля"), Максіма Багдановіча ў Ялце, Якуба Коласа, да пяці партрэтаў Кастуся Каліноўскага, некалькі партрэтаў Францішка Скарыны. Пералічаных твораў хапіла б для стварэння цэлай галярэі выбітных дзеячоў беларускай гісторыі і культуры.

А творы мастака - гэта яго жыццё, яго света-погляд (так лічаць прафесіяналы).

Вось такія мы людзі, вось такія барацьбіты, якія з малаком маці ўсмакталі ўсе ідэалагічныя ўстаноўкі КП, і, самае галоўнае, усе яе прыёмы, і ўсё гэта пераліцавалі на патрэбу сённяшняга дня нашага змагання. Кожны імкнецца дака-заць сваё першародства, сваю першаснасць. Так па-сля прыходу ў Беларусь бальшавікі імкнуліся даказаць, што толькі з іх з'яў-леннем была ўпершыню ў гісторыі беларускага наро-да закладзена беларуская дзяржаўнасць. Ва ўлік не бралася існаванне ні Полац-кага, ні Тураўскага княст-ваў, ні існавання беларус-кай дзяржавы Вялікага Кня-ства Літоўскага, а таксама БНР. Уся раць беларускіх гісторыкаў была заангажа-вана на доказе абсурду - неіснавання дзяржавы ў Бе-ларусі і стварэнне яе У.І. Леніным і В.І. Сталіным. Пасля 1991 года беларусы атрымалі глыток чыстага паветра. Урэшце была пры-нята канцэпцыя Міколы Ермаловіча. Аказалася, што беларусы мелі сваю дзяр-жаву з часоў Рагвалода і Тура. Але з 1994 года на Беларусь зноў пачалася "свістапляска" наконт дзяр-жаўнасці. Покуль яшчэ ма-ла хто заўважыў, што ў айчыннай гістарыяграфіі распачаўся працэс перагля-ду тэрміну ўтварэння са-праўднай дзяржаўнасці. Аказваецца, што сапраўд-ная дзяржаўнасць пачалася ў Беларусі толькі з 1994 года. Хто з сучасных дзяр-жаўных гісторыкаў гэта не ўцяміць - гэта толькі яго бяда. Але будзем чакаць і спадзявацца, што прыдзе новы месія і ён абвесціць, што сапраўдная дзяржаў-насць на Беларусі ўсталя-валася ... з дня яго прыходу. Чакайма новых гістарыч-ных змен, чакайма, што "прыйдзе новы, а мудры гісторык, а ён прыйдзе, ужо ён ідзе". Ён напіша сапраўд-ную гісторыю беларускага мастацтва, дзе будзе адве-дзена належнае месца і Ся-мёну Герусу і тым маста-кам, якія падхапілі яго ідэі і пачалі клапаціцца пра паказ у творах мастацтва сапраўднай гісторыі Беларусі, яе гістарычных і культур-ных дзеячаў, хто стварыў цэлыя галярэі князёў, палкаводцаў, гетманаў, дзе будзе таксама праўдзіва адлюстравана дзейнасць суполкі "Пагоня".

Анатоль Белы 18жніўня2006 г.

Старыя Дарогі. Музей выяўленчага мастацтва Фонд А. Белага.

*ГЕРУС Сямён Пятровіч (н. 21.11.1925, в. Кунічна Наваградскага р-на Гарадзенскай вобл.), бел. графік. Скончыў Віленскі маст. ін-т (1952). Выкладаў у Бел. тэатр.-маст. ін-це (1953-67). У розных тэхніках (лінагравюра, літаграфія, афорт, малю-нак) выканаў партрэты К. Каліноўскага (1953), Ф. Скарыны (1954), Я. Цікоцкага (1957), П. Броўкі (1967), А. Русака (1971), М. Танка (1975), А. Міцке-віча (1977), М. Багдановіча (1981), Я. Коласа (1982), А. Бембеля (1983), Н. Арсенневай, Л.Геніюш, С. Грахоўскага (усе 1996), дэлегатаў 6-га Сусв. фестывалю студэнтаў і моладзі ў Маскве (1957, серыя), пейзажы «Плошча Перамогі» (1972), «Ста-ры Мінск» (1995-96, серыя), тэматычныя кампа-зіцыі «Мы - беларусы» (1968), «Янка Купала ў Вязынцы» (1982) і інш.

Вось яна, еўрапейская прыналежнасць!

585 год таму Жыгімонт Карыбутавіч уступіў ў Прагу Чэшскую

Падзеі гэтага года паказалі, наколькі нежыццяздольная "інтеграцыйная ідэя", якую бязглузда экслуатавалі да гэтага часу ў Беларусі і ў Расіі. Яна рассыплася, як толькі размова зайшла пра рынкавыя адносіны паміж нашымі краінамі. У гэтых умовах паўстае рацыянальны адказ на ўсе сучасныя эканамічныя выклікі для Беларусі - еўрапейскі выбар. Папулярызаваць і актывізаваць яго ставяць перад сабой задачу арганізатары запланаванага ў кастрычніку Еўрапейскага Маршу "За свабоду!". Але гэта толькі вонкавая частка руху да цывілізаванага жыцця і сапраўднага добрабыту. Бо ёсць і псіхалагічны бар'ер, узведзены дзяржаўнай прапагандай: маўляў, "нас у Эўропе ніхто не чакае!"

На пытанне "Ці чакаюць нас ў Еўропе" быў дакладны адказ з боку ЕЗ у "12 прапановах ЕЗ да Ураду Беларусі", дзеля ажыццяўлення якіх нашай уладзе трэба выканаць "12 патрабаванняў да Ураду Беларусі". Ды збольшага сённяшняя еўрапейская пэрспектыва зразумелая: ад сённяшніх уладаў адказу чакаць, відавочна, прыйдзецца доўга. Але гэты час абавязкова прыйдзе і дзяржава Беларусь стане часткай Еўропы!

Каб гэта адбылося без асаблівых сацыяльных і культурных праблемаў, сёння беларусам важна для сябе знайсці адказ і апірышча ў еўрапейскім кантэксце: праз мастацтва, навуку і супольную гісторыю вярнуць сабе пачуццё еўрапейскага народа…

Менавіта гэтай мэце была прысвечана чарговая беларускачэшская гістрычная вечарына, якая прайшла ў адным з залаў Нацыянальнага музея гісторыі і культуры Беларусі. Гэта сустрэча была прымеркавана да 585х угодкам з таго дня (16 траўня 1422 года), калі плямяннік Вітаўта, князь Жыгімонт Карыбутавіч (Дзмітрыевіч) са сваім пяцітысячным войскам урачыста ўступіў у Прагу Чэшскую, дзе быў сустрэты чэшскім народам як саюзнік у вызваленчай вайне супраць імперыі Жыгімонта Люксембургскага.

Перш чым нагадаць спадчынаўцам пра захапляльную, нават дэтэктыўную чэшскую палітычную адысею князя Жыгімонта Карыбутавіча, доктар гістарычных навук, прафесар А. П. Грыцкевіч распавёў пра невядомыя старонкі чэшскабеларускіх сувязяў, якія распачаліся з 1397 года, калі каралева Ядвіга выдала ўказ аб стварэнні ў Празе Чэшскай калоніі для студэнтаў Вялікага Княства Літоўскага, Рускага і Жамойцкага. Вельмі важным, яшчэ недастаткова вывучаным, падаецца факт наведвання ў 14131414 гадах вядомым чэшскім рэлігійным рэфарматарам, паплечнікам Яна Гуса - Еранімам Пражскім Вільні і Віцебска. Еранім Пражскі імкнуўся кансалідаваць дадатковыя сілы ў барацьбе супраць рымскай курыі, якая імкнулася задушыць нацыянальнавызвольнае паўстанне, вядомае ў гісторыі, як гусіцкае.

Доктар гістраычных навук, прафесар А. П. Грыцкевіч пераканаўча раскрыў тыя палітычныя абставіны, якія прывялі да таго, што ў верасні 1421 года Вялікаму князю ВКЛ Вітаўту афіцыйна была прапанавана чэшская карона. Менавіта Вітаўт Вялікі рашуча парваў адносіны з імператарам Жыгімонтам Люксембургскім, які быў каралём Чэхіі (з 1419 года). У той жа час было цікава даведацца, чаму Вітаўт накіраваў у Чэхію свайго пляменніка Жыгімонта Карыбутавіча. Думкамі на гэты конт падзяліўся з прысутнымі вядомы беларускім гісторык і пісьменнік Вітаўт Чаропака. У супольнай дыскусіі быў пакладезны пачатак высвятлення многіх абставін драматычнага і ў многім дэтэктыўнага (бо мала вывучанага) знаходжання Жыгімонта Карыбутавіча на чэшскай зямлі. Адзначалася, што Жыгімнот Карыбутавіч вёў самастойную палітыку ў Чэхіі, але палітычныя варункі прывялі да того, што ў 1434 года князь са сваім войскам быў вымушаны вярнуцца на радзіму, у Вялікае Княства Літоўскае…

Навукоўцы адзначылі, што гэтыя падзеі пазней натхнілі дзяржаўных дзеячоў нашых краін да стварэння праекта беларускачэшскай дзяржавы. І хоць, як гэта часта бывае ў гісторыі, гэты праект не быў ажыццёўлены, культурныя і палітычныя сувязі паміж нашымі брацкімі народамі пашыраліся ўсесь астатні час.

Хвалюючым момантам беларускачэшскай вечарыны стала традыцыйная для клуба "Спадчына" прэзентацыя жывапісных твораў, прысвечаных тэме вечарыны. Мастак А. Крывенка падрыхтаваў эскіз вялікага палатна "Ян Жыжка і Жыгімонт Карыбутавіч", а мастак з Чэрвеня Г. Матусевіч прапанаваў на суд спадчынаўцаў гатовы твор - карціну "Жыгімонт Карыбутавіч". Вядомы беларускі рокмузыка і бард Андрэй Плясанаў выканаў музычную інтэрпрэтацыю тых гістрычных падзеяў - гістарычную вайсковую песню "Выправа". Ён жа праспяваў шэраг кампазіцый са сваіх папярэдніх альбомаў…

Зразумела, адна вечарына не зменіць погляды тутэйшых еўраскептыкаў, прызвычаіўшыхся "на зважай" раўняцца па БТ ці АНТ. Але гэту справу патрэбна рабіць, каб асэнсаваць сваё месца ў Еўрапейскай супольнасці, каб ісці ў Эўропу з пачуццём гонару і прыналежнасці да эўрапейскай супольнасці.

Анатоль Мяльгуй.

Фота А. Мяльгуя: 1.В.Чаропка, А. Грыцкевіч, А. Белы: разам да гістарычнай праўды 2. Спявак А. Плясанаў нагадвае "Выправу" Жыгімонта Карыбутавіча.

ЖЫГІМОНТ КАРЫБУТАВІЧ

Ён мог стаць каралём Чэхіі, але не стаў. Гэтак склаліся абставіны, што Жыгімонт Карыбутавіч апынуўся ў цэнтры палітычных падзей, якія скаланулі звычайны лад жыцця Еўропы XV стагоддзя. Незвычайны лёс гэтага чалавека нагадвае сюжэт геніяльнага пісьменніка.

Нарадзіўся Жыгімонт каля 1385 года ў сям'і князя Дзмітрыя Карыбута Альгердавіча і княгіні Анастасіі Алегаўны Разанскай. Бацька Жыгімонта быў ноўгарадсеверскім князем, але валодаў ён Наваградкам і Лідай. Пасля яго смерці ў 1404 годзе малады Жыгімонт выхоўваўся пры каралеўскім двары ў свайго дзядзькі Ягайлы. У Грунвальдскай бітве ён даводзіў асабістай харугвай. Пэўна, у маладога князя не было ўдзела, а таму заставаўся ён пры двары, кормячыся з ласкі стрыя. «Хлеб» зарабляў мячом. Так, падчас вайны з Ордэнам у 1414 годзе ён вызначыўся як вайсковы даводца і ўзяў крыжацкі замак Прабут.

Магчыма, гэтак і давялося б Карыбутавічу жыць пры двары, каб сама гісторыя не выбрала яго. У 1419 годзе, пасля смерці чэшскага караля Венцыслава, яго карону ўнаследаваў імператар Свяшчэннай Рымскай імперыі Жыгімонт I Люксембургскі. Чэхі падняліся супраць каралянемца. Узначалілі паўстанне паслядоўнікі спаленага на вогнішчы святара Яна Гуса - гусіты. Яны і прапанавалі чэшскую карону Ягайлу. Ён, не жадаючы сварыцца з імператарам і папам, адмовіўся. Тады чэхі звярнуліся да Вялікага князя літоўскага Вітаўта, але ён адказаў, што сам не можа ехаць у Чэхію, а назначыць туды свайго намесніка. Чаму ж Вітаўт вырашыў падтрымаць Чэхію? У сваім лісце да нямецкіх курфюрстаў Вітаўт пісаў, што імкнуўся перашкодзіць імператару, які без усялякай справядлівасці хоча забраць яго спадчынныя землі. Справа ў тым, што Жыгімонт падтрымаў дамаганні Ордэна на Жамойць. Вітаўт адказаў яму зброяй. У 1422 годзе ён паслаў у Чэхію пяцітысячнае войска на чале з Жыгімонтам Карыбутавічам. Яму даверыў Вітаўт кіраваць чэхамі і абараняць іх ад імператарскай раці. «Жадаючы адпомсціць за крыўду майму ворагу, каралю Жыгімонту, выслаў у Чэхію майго братанка Жыгімонта Карыбутавіча, каб мой вораг Жыгімонт зразумеў нарэшце, каго зачапіў, ведаў, што ў нас ёсць сіла і адвага, і перастаў у рэшце рэшт дакучаць сваімі злачыннымі ўчынкамі», - заявіў Вітаўт.

Вось і паказаў Жыгімонт Карыбутавіч «сілу і адвагу», перад якой імператар уцёк з Чэхіі. Як толькі ён даведаўся пра выправу Карыбутавіча, то зняў аблогу горада Астрог, спаліў абложныя машыны і ў гневе на Вітаўта ўцёк у Венгрыю. Тым часам Жыгімонт Карыбутавіч узяў штурмам замак Нэстаў у Маравіі. Адсюль ён разаслаў па Чэхіі граматы, у якіх казаў, што прыйшоў як Вітаўтаў намеснік, каб кіраваць краінай і абараняць яе ад ворагаў, і запрашаў прадстаўнікоў усіх саслоўяў на сойм у горадзе Чаславы.

Чэхі і маравы з прыязнасцю сустрэлі Жігімонта Карыбутавіча. На сойме яны аднадушна абвясцілі яго каралеўскім намеснікам: «Жыгімонт Божаю міласцю, князь Літоўскі, прызначаны» Яснейшым князем Вялікім Літоўскім, Каралём Чэшскім, выпрашаным для абароны і вызвалення Закона Божага і заспакаення і ўпарадкавання зямлі Чэшскай і прызнаны панамі земскімі, панамі Пражанамі, Рыцарамі, гарадамі і ўсімі грамадамі, Закону Божаму схільнымі, зусім без перашкод і з аднадушшам».

Карыбутавіч пакляўся выконваць гусіцкія палажэнні, якія лічыліся папай ерэтычнымі, і кіраваць паводле Божага права, згодна з хрысціянскімі запаветамі.

16 траўня 1422 года Жыгімонт Карыбутавіч урачыста ўехаў у Прагу. Ён распусціў гарадскую раду і правёў выбары новай. Галоўнай мэтай для яго было знайсці паразуменне паміж памяркоўнымі гусітамі і радыкальным іх крылом - табарытамі на чале з рыцарам Янам Жыжкам. Хоць Ян Жыжка і прызнаў уладу Жыгімонта Карыбутавіча, але самі табарыты імкнуліся да першынства ў Празе. I калі Карыбутавіч браў імператарскі замак Карлштайн, яны паднялі паўстанне ў сталіцы. Толькі пражане не падтрымалі табарытаў, і гарадскі магістрат схапіў мяцежнікаў і прысудзіў іх да пакарання. Узяўшы Карлштайн, Жыгімонт вярнуўся ў Прагу. Вось цяпер і давялося яму стрымаць сваю клятву.

На пакаранні мяцежнікаў, калі пецярых з іх ужо ўмярцвілі, рыцар Вільгельм Костка заўважыў Жігімонту: «Будзеш катам, калі гэта табе міла». I Жыгімонт выбірае не закон, аНа пакаранні мяцежнікаў, калі пецярых з іх ужо ўмярцвілі, рыцар Вільгельм Костка заўважыў Жігімонту: «Будзеш катам, калі гэта табе міла». I Жыгімонт выбірае не закон, а міласэрнасць, і даруе жыццё мяцежнікам. Гэтая праява яго велікадушнасці прынесла яму болей славы, чым перамогі над ворагам.

Між тым папа рымскі Марцін V усяляк намагаўся вывесці корпус Жыгімонта з Чэхіі і папярэджваў польскага караля Ягайлу: «Твой унук Жыгімонт з твайго каралеўства да Чэхіі, да абозу гэтага панства падаўся, злучыўся з ерэтыкамі, і там жа па гэты дзень ім спрыяе і дапамагае і ад верных іх абараняе. А гэта ўласна нічога іншае не ёсць, як адкрыта вядзе вайну супраць Бога, веры і рэлігіі святой». Пагрозы папы не пужалі Жыгімонта, ён не пакінуў Чэхію. Аднак не ён вырашаў, а Вітаўт.

Як толькі Вітаўт атрымаў ад імператара пацвярджэнне сваіх правоў на Жамойць і заключыў з ім мір, ён даў загад Жыгімонту вывесці войска. Раззлаваны такой здрадай, Ян Жыжка назваў Карыбутавіча князем варожым і клятым. А яму давялося падначальвацца свайму гаспадару. Жыгімонт прыехаў у Кракаў, дзе зноў жыў пры каралеўскім двары. На каранацыі Софіі Гальшанскай ён сустрэўся з даўнім ворагам - імператарам Жыгімонтам. Этыкет не дазваляў абодвум выказаць свае пачуцці. Ды і хто мог прадбачыць, што праз нейкі час яны зноў будуць ваяваць супраць адзін аднаго. Здавалася, Вітаўт стаў халодным да гусітаў і ўжо не будзе іх падтрымліваць. Толькі вось Жыгімонт... Адчуваў ён сябе прыніжаным - быў пешкай у гульні вялікай палітыкі. А мог быць каралём.

Чэхі памяталі пра яго. У красавіку 1424 года чэшскія паслы ў Гародні прасілі Вітаўта адпусціць Жыгімонта Карыбутавіча ў Чэхію, каб той прыняў каралеўскую карону. Вітаўт адказаў, што пакляўся імператару не падтрымліваць гусітаў, і калі Карыбутавіч без яго згоды прыме чэшскую карону, то будзе лічыць яго сваім ворагам. Тым не менш паслы, пэўна, патаемна сустрэліся ў Кракаве з Жыгімонтам і запрасілі яго ў Прагу. Ён прыняў запрашэнне.

29 чэрвеня 1424 года на чале аддзела ў 1500 паплечнікаў Жыгімонт Карыбутавіч зноў увайшоў у Прагу. На вачах пражан ён прыняў прычасце па гусіцкаму абраду і быў выбраны імі «панам гаспадаром». Папа рымскі Марцін V абвясціў Жыгімонта Карыбутавіча ерытыком і назваў чалавекам без годнасці і веры. А Вітаўт публічна рабіў выгляд, што выракся Жыгімонта Карыбутавіча, хоць той у лістах называў сябе яго «верным слугой». А гэта можа сведчыць пра патаемную згоду Вітаўта на выправу Жыгімонта ў Чэхію.

Не прыняў волю пражан і Ян Жыжка. У верасні ён павёў табарытаў на Прагу, якую пагражаў зраўняць з зямлёй. Жыгімонт угаварыў Жыжку не праліваць крыві. I бунтарны правадыр табарытаў прызнаў Карыбутавіча чэшскім гаспадаром. Жыгімонту ўдалося на нейкі час прымірыць чашнікаў і табарытаў. А пасля смерці Жыжкі ён узначаліў чэшскае войска і пад Усцем 16 чэрвеня 1426 года разбіў імператарскую армію.

У адрозненне ад табарытаў Жыгімонт Карыбутавіч не жадаў вайны з імператарам і прасіў Вітаўта стаць пасярэднікам у перамовах аб міры. На бяду, яго перапіска трапіла ў рукі табарытаў, якія з амбона зачыталі яе пражанам. А тыя не даравалі такой «здрады» свайму пану гаспадару. Жыгімонта зняволілі і пасадзілі на чатыры месяцы ў замак. Уладу ў Празе захапілі табарыты. Але папулярнасць Карыбутавіча была такой вялікай, што палічылі за лепшае выпусціць яго на волю і пад канвоем правялі за чэшскую мяжу.

Некаторы час Жыгімонт Карыбутавіч, пэўна, жыў ў сястры Алены ў Раціборы. Толькі спакойнае жыццё было не для яго. Ён сабраў вакол сябе гусітаў і «валанцёраў волі». Цэлы аддзел воінаў прывёў да яго князь Хведар Астрожскі. З такімі сіламі ў красавіку 1430 года Жыгімонт Карыбутавіч захапіў месца Глівіца і зрабіў яго сваёй рэзідэнцыяй. Але, не жадаючьі славы ерэтыка, ён выклікаў католікаў на дыспут. Не зброяй, а словам і ведамі хацеў ён даводзіць сваю праўду.

Ягайла дазволіў правесці дыспут, і Жыгімонт адправіўся ў Кракаў. Перапужаны кракаўскі біскуп Збігнеў Алясніцкі, каб пазбегнуць дыспуту, загадаў зачыніць у горадзе ўсе касцёлы. Раззлаваны Жыгімонт, пакідаючы Кракаў, завярнуў да касцёла Св. Станіслава і, падняўшы руку, прыгразіў скульптуры святога. А біскупу і духавенству паабяцаў ліхія рабункі. Тым часам брат Алясніцкага, Конрад, напаў на Глівіцу і спаліў замак. Так што дома Жыгімонта чакала папялішча. Вось такі дыспут атрымаўся. Тады Жігімонт прыняў выклік і таксама пачаў размаўляць сілай зброі. Ён на чале сваіх воінаў прыйшоў на дапамогу чэхам. I своечасова. Імператарскае войска зноў напала на Чэхію. Разам з правадыром табарытаў Пракопам Жыгімонт выцяў па нямецкім войску, якое стаяла каля замка Эгрэ. Ратуючыся ад імклівай атакі, нямецкая конніца растаптала сваю пяхоту. I гэты крыжовы паход закончыўся для імператара бясслаўна.

Адначасова на радзіме Жыгімонта Карыбутавіча адбываліся трагічныя падзеі. У 1432 годзе пры падтрымцы польскай зброі Вітаўтаў брат Жыгімонт скінуў з велікакняскага пасада Свідрыгайлу Альгердавіча. Той уцёк у Полацк і пачаў вайну з узурпатарам улады. Яшчэ раней, у 1431 годзе, Жыгімонт Карыбутавіч прасіў Свідрыгайлу прыняць яго на службу. Лісты Свідрыгайлы трапілі ў рукі Ягайлы, што дазволіла яму выставіць брата перад імператарам прыхільнікам гусітаў. А паколькі Свідрыгайла быў у добрых адносінах з імператарам, які нават абяцаў яго каранаваць, то спрыяць яго ворагу ён не мог. I толькі пасля смерці імператара становішча змянілася. Свідрыгайлу былі патрэбны саюзнікі, а тут - праслаўлены водца загартаваных у баях воінаў. У 1434 годзе Жыгімонт Карыбутавіч выправіўся на радзіму. Шлях дадому быў кружным. Праз Полынчу праехаць нельга было, давялося прасіць Ордэн прапусціць яго. Ордэн падтрымліваў Свідрыгайлу і дазволіў Жыгімонту праехаць праз свае ўладанні. Але з адной умовай - навучыць крыжакоў баявому майстэрству табарытаў. Цэлы год у Рызе Жыгімонт Карыбутавіч навучаў рыцараў новым для іх метадам вайны. Разам з крыжакамі і сваімі воінамі Жыгімонт Карыбутавіч у 1435 годзе выступіў на Літву, каб злучыцца з войскам Свідрыгайлы. Той перадаў яму даводства над войскам.

1 верасня на рацэ Святая ў Жамойці Свідрыгайла сустрэўся з войскам Жыгімонта Кейстутавіча, галоўную сілу якога складаў 12тысячны польскі корпус. Жыгімонт Карыбутавіч прапанаваў палякам не праліваць братняй крыві, але яны не адказалі. Тады ён звярнуўся да Свідрыгайлы: «Шкада разліваць братнюю кроў, нішчыць такі пекны квет рыцарства хрысціянскага, лепей пагадзіцца, калі абодва бакі не змогуць прымірыцца, няхай згадзяцца на слушнае распазнанне цэзара, папы, кагонебудзь з хрысціянскіх каралёў, знаных справядлівасцю». Свідрыгайла адхіліў прапанову. А дарэмна. Бітву ён прайграў.

Фатальным чынам на яе вынік падзейнічала надвор'е. Пасля дажджоў вада ў рацэ Святой паднялася і затапіла прыбярэжную мясцовасць. Жыгімонт Карыбутавіч вырашыў адвесці войска на іншую пазіцыю. А ў гэты час палякі пераправіліся цераз раку і ўдарылі па тылу адыходзячага войска. Яно так і не паспела перашыхтавацца ў баявы шыхт. Жыгімонт Карыбутавіч, як і належала рыцару, не пабег ратавацца, а сустрэў ворага з мячом. Смяротна паранены ў галаву і шыю, ен трапіў у палон. Калі ў яго запыталі, чаму ён не ратаваўся ўцёкамі, Жыгімонт Карыбутавіч нагадаў пераможцам, што такое рыцарская годнасць: «Гонар вышэй за жыццё прынашу і ганьбай уцёкаў пакрыцца не хацеў».

Вітаўт Чаропка.

Бібліятэка музея В. Быкава ў Гародні папаўняецца

Яшчэ ў 1994 годзе, адразу пасля стварэння Гарадзен-скага гарадскога грамадскага аб'яднання ветэранаў вайны, працы і Ўзброеных сілаў, па прапанове ўдзельнікаў Вялікай Айчыннай вайны тут пачала стварацца ветэранская бібліятэка "Спадчына". Цяпер гэтая бібліятэка, як неад'емная частка музея Васіля Быкава ў Гародні, што месціцца разам з ёю ў адным офісе аб'яднання, пачала інтэн-сіўна папаўняць свой фонд пераважна літаратурай, пры-свечанай жыццю і творчасці В. Быкава. Яна пасля ства-рэння музея па сутнасці ператварылася ў бібліятэку музея вялікага беларускага народнага пісьменніка.

Цяпер у яе фондзе асноўнае месца займаюць творы самога В. Быкава. Сярод іх ёсць кніжкі, выдадзеныя не толь-кі на беларускай мове, але і на рускай, польскай, літоўскай, французскай, англійскай, балгарскай і іншых мовах, якія красамоўна адлюстроўваюць павагу да яго ў свеце.

І ўсё ж асноўнае багацце бібліятэкі - гэта творы В. Быкава, выдадзеныя на роднай беларускай мове. Для чытачоў, хто больш падрабязна хоча пазнаёміцца з гэтым скарбам, можна ўзгадаць: перш гэта "Выбраныя творы" В. Быкава у 2-х тамах, затым "Збор твораў" ягоных у 4-тамах, потым В. Быкаў - "Збор твораў" у 6 тамах і нарэшце пачалі паступаць па ходу друкавання першыя тамы "Поўнага збору" яго твораў у 14-ці тамах.

У бібліятэцы ёсць амаль усе творы Васіля Быкава, якія друкаваліся раней у часопісах "Полымя", "Мала-досць", "Нёман", "Новый мир" і затым былі выдадзены асобнымі кніжкамі. Гэта аповесці: "Жураўліны крык", "Трэцяя ракета", "Альпійская балада", "Яго батальён" "Сотнікаў", "Знак бяды", "Абеліск", "Круглянскі мост", "Сцяна", "Балота", "Воўчая яма", "Кар'ер" і іншыя.

Многія з гэтых кніжак набываліся і паступалі ў бібліятэку ўжо з першых гадоў яе заснавання, яшчэ пры жыцці Васіля Быкава.

Значна актывізавалася гэтая праца, калі быў створаны яго музей, які, дзякаваць Богу, не пакідаюць без увагі сучасныя беларускія пісьменнік і дзеячы культуры.

Напрыклад. Уладзімір Арлоў перадаў бібліятэцы музея апроч сваіх вершаў дзве цудоўныя гістарычныя кнігі "Адкуль наш род" і "Дзесяць вякоў беларускай гісторыі".

Музей асабіста наведала Вольга Іпатава і перадала ў яго бібліятэчны фонд свае гістарычныя раманы "Залатая жрыца Ашвінаў", "Вяшчун Гедзіміна" і "Альгердава дзіда", зборнік вершаў "Задарожжа", а таксама са сваёй уласнай бібліятэкі творы Уладзіміра Караткевіча.

Ёсць у музеі Васіля Быкава і кнігі з аўтографамі таксама яго наведвальніка геніяльнага беларускага народ-нага паэта Рыгора Барадуліна. Сярод іх паэтычная перапіска з сваім сябрам і земляком В. Быкавым "Калі рука-юцца душы", вылучаны на прысваенне Нобелеўскай прэміі зборнік паэзіі "Ксты" і інш.

Дзве ўнікальныя кнігі пра нашага слыннага ўся-светна вядомага земляка і вучонага, сябра Быкава па Германіі, Барыса Кіта "Космас беларуса", і "Грамадзянін свету" перадала музею іх аўтар Лідзія Савік.

На паліцы - выставе кніг, перададзеных музею беларускімі пісьменнікамі, пад назовам "З любоўю да Васіля Быкава" таксама творы народнага паэта Ніла Гілевіча, Генадзя Бураўкіна, Анатоля Вярцінскага. Сяргея Закон-нікава, Юркі Голуба, Валянціна Тараса, Дануты Бічэль, Давыда Сімановіча і многіх іншых аўтараў.

Як ўжо згадвалася раней, дзве вялікія пасылкі кніг даслаў ветэранскаму аб'яднанню ў Гародні Беларускі інстытут навукі і мастацтва з Нью-Ёрку, які ўзначальвае вучоны ды грамадскі дзеяч Вітаўт Кіпель.

Пэўны ўклад у справу папаўнення бібліятэкі музея В. Быкава зрабіла радыё Свабода. Ад іх атрыманы кнігі "Доўгая дарога дадому", першае і другое выданне "Васіль Быкаў на Свабодзе".

І ўсё ж галоўная крыніца росту музея, папаўнення яго бібліятэкі - гэта наша Беларусь, родная зямля Быкава. Так, журналістка Ганна Лебедзева, якая шмат гадоў працавала разам з Васілём Уладзіміравічам перадала музею некалькі яго кніг ранейшых выданняў, дакумен-тальную кніжку Алеся Адамовіча пра В. Быкава, часопісы з яго творамі.

Але, бадай, самую значную дапамогу нам літара-льна ва ўсім паранейшаму аказвае яго жонка Ірына Міхайлаўна Быкава. Гэта яна перадаламузею апроч многіх унікальных сувеніраў шмат кніг з аўтографамі самому Васілю Быкаву ад многіх і розных пісьменнікаў... З іх можна назваць тут хаця б такія як Радзіма Гарэцкага "Шляхам адраджэння", Васіля Бялова "Дзень за днём", Андрэя Дзяменцева "Азарт", Эдуарда Скобелева "Зямныя дарогі", кніжку з аўтографам маці Юрыя Гагарына "Слова пра сына" і інш.

Аляксей Дземідовіч

 

Top