Герб горада Ліды, наданы 17 верасня 1590 г.
№ 26 (814) 4 ЛІПЕНЯ 2007 г.
125 гадоў з дня нараджэння Янкі Купалы
КУПАЛА Янка (сапр. Л у ц э в і ч Іван Дамінікавіч; 7.7.1882, фальварак Вязынка, Маладзечанскі р-н Менскай вобл. - 28.6.1942), бел. паэт, драматург, публіцыст, перакладчык, грамадскі дзеяч; класік бел. л-ры; адзін з заснавальнікаў сучаснай бел. л-ры і бел. літ. мовы. Нар. паэт Беларусі (1925). Акад. АН Беларусі (1928) і АН Украіны (1929). З сям'і збяднелай шляхты, старэйшы продак якой па бацьку ўпамінаецца ў дакументах 17 ст.; маці - рубяжэвіцкая шляхцянка. Скончыў Бяларуцкае нар. вучылішча (1898), вучыўся на агульнаадук. курсах А.С.Чарняева ў Пецярбургу (1909-13), у нар. ун-це імя А.Л. Шаняўскага ў Маскве (1915). Пасля смерці бацькі (1902) працаваў на гаспадарцы, хатнім настаўнікам («дарэктарам»), пісарам у суд. следчага ў Радашковічах (1903), малодшым эканомам у памешчыка на Сенненшчыне (1904), практыкантам і памочнікам вінакура на броварах у памешчыцкіх маёнтках (1905-08). У 1908-09 супрацоўнік газ. «Наша ніва» і адначасова бібліятэкар б-кі Б.Л.Даніловіча (Вільня). З кастр. 1913 зноў у Вільні, супрацоўнік «Беларускага выдавецкага таварыства», рэдактар «Нашай нівы» (1914-15). У студз. 1916 у Маскве ажаніўся з У.Ф. Станкевіч (гл. У.Ф. Луцэвіч), прызваны ў армію. Служыў у дарожна-буд. атрадзе Варшаўскай акругі шляхоў зносін у Менску, Полацку, Смаленску. З ліп. 1918 агент Аддз. забеспячэння Зах. вобласці. 21.1.1919 пераехаў у Менск. Шмат друкаваўся як паэт і публіцыст у прэсе 1919-21 (газ. «Звон», «Беларусь», «Вольны сцяг», «Рунь», «Савецкая Беларусь»). У студз. - сак. 1920 цяжка хварэў. З 1921 актыўна ўдзельнічаў у літ.-грамадскім і культ.-маст. жыцці, у т.л. ў стварэнні БДУ, нац. тэатра, рэсп. выдавецгваў. 22.11.1930 спрабаваў скончыць жыццё самагубствам з-за пераследаванняў рэпрэсіўнымі органамі, абвінавачання ў кіраўніцтве т. зв. нацдэмаўшчынай. У Вял. Айч. вайну жыў у Маскве, потым у пас. Пячышчы каля Казані. Тргічна загінуў у Маскве ў гасцініцы «Масква». У 1962 урна з прахам К. перавезена ў Менск і пахавана на Вайсковых могілках.
Янка Купала стварыў бессмяротныя паэтычныя і драматычныя творы, якімі падняў усю беларускую літаратуру да сусветнага ўзроўню, а за літаратурай да сусветнага ўзроню быў падняты і ўвесь беларускі народ. Бо, як пісаў Ніл Гілевіч, калі народ з глыбінь свайго творчага духу нарадзіў такога паэта, даў свету такой сілы і прыгажосці мастацкі дар, - то гэта народ у вышэйшай меры жыццяздольны, народ гістарычны, народ несмяротны. І культуратворныя патэнцыі нашага народа невычэрпныя, і мова народа, мова ў якой выявіўся і здзейсніўся такі паэт - мова дасканалая, магутная і неўміручая, прынамсі роўная ў сваіх магчымасцях з тымі, на якіх узышлі і ўзраслі вялікія літаратуры свету.
Вось чаму ўсе размовы аб несамастойнасці беларускай мовы і самой беларускай нацыі, якімі ворагі беларушчыны хацелі паралізаваць творчы дух Купалы і яго адзінаверцаў, і якія на вялікі жаль узнікаюць яшчэ і сёння, - гэта, канеўшне ж размовы жандармаў, у тым ліку і жандармаў ад асветы, навукі і культуры, або людзей назаўсёды пакрыўджаных Богам і таму не падлеглых асуджэнню.
РОДНАЕ СЛОВА
Пад навалай крыўдаў многія сталецці
Мы няслі пакорна лямку беспрасвецця.
Мы няслі - ўсё ныла, гінула памалу,
Аж не нашай наша бацькаўшчына стала.
Не для нас сасонкі нашы зашумелі,
Не для нас пасевы нашы зарунелі;
Адно ты нам, слова, засталося верным,
Каб вясці з упадку к радасцям нязмерным.
*
Каб вясці нас, як мы век свайго сумлення
Не заклеймавалі помстай, зніштажэннем,
Мы калі ўміралі, то ішлі на муку
Для чужой карысці, пад чужой прынукай.
Сеючы ж і дома, і за домам косці, -
Дзе нас гналі нашы леташнія госці, -
Як у пушчы цёмнай, збіліся з дарогі
I здарма чакалі ад людзей падмогі...
*
Ўсё спаганяць людзі, покі ноч шалее,
Вырвуць веру ў шчасце, веру і надзею,
Ды таго не вырвуць, што напела маці
Ночкай над калыскай роднаму дзіцяці.
Ой, не вырваць з сэрца цябе, наша слова,
Ой, не ўзяць ніякім сховам ды амовам,
Як бяруць матулю у малой дзяціны,
Як бяруць у бацькі апошняга сына!
*
Ты зжылося з намі, бацькаўскае слоўца,
Як бы корань з дрэвам,
як бы з небам сонца;
Дзеліш з намі вечна ўсё, што з намі ходзе
У благой і добрай мачысе-прыгодзе.
I мы самі нават мо не спазнавалі,
Як у думках нашых цябе гадавалі,
Як цябе хавалі ў шчасці і няшчасці
Ад напраснай злосці, ад людской напасці.
*
Ты ў жыцці вяло нас з хвалай і няхвалай;
Быў час - свае правы чужым дыктавала;
I цяпер хто зводна над табой смяецца, -
Гэта або вецер, што ў платах трасецца,
Або той смяецца, хто не знаў ніколі
Чалавечых думак, чалавечай долі, -
Хто ў грудзях гадуе злосна, непрытворна
Замест сэрца - камень,
мест душы - дым чорны.
*
Як жыло ты з намі - будзеш вечна жыці,
Грамадой мільёнаў з светам гаманіці...
З попелу мінуўшых дзён сляпых,
крывавых
Весела узойдзе рунь святлянай славы,
I радзімым словам рукой мазалістай
Беларус упіша на старонцы чыстай
Кнігі ўсіх народаў важна, ў непрымусе
Сумную аповесць роднай Беларусі.
Янка Купала.
1910 г.
ЦІ МАЕМ МЫ ПРАВА ВЫРАКАЦЦА РОДНАЙ МОВЫ
Калі ўгледзецца на акружаючае нас жыццё, калі ўдумацца ва ўсе яго вялікія праявы, то мімаволі прыходзім да пераканання, што сама па сабе думка «жыць на свеце» вельмі добрая, але людзі часта гэта жыццё паганяць, накладаючы на яго непатрэбныя путы, ацямраючы яго адвечныя праўды і законы.
Самы важнейшы і непраломны закон жыцця - гэта людская мова, праз каторую чалавек стаў найвышэй ад усякага стварэння пад сонцам. Сягоння мы бачым на свае вочы, як нешчасліў той чалавек, каторы ўрадзіўся глуханямым, з каторым толькі можам разгаварыцца знакамі, на мігі; але і гэтакі чалавек мае душу і ўмее думаць так, як і мы думаем, і, калі яму на мігі пакажам не так, як патрэба даную рэч выразіць, - гэты нямы нас. не зразумее, і ўсё чыста пойме, калі мы не будзем перад ім крывіць душой.
Але жыццё не стварыла на свеце ўсяго чыста пад адну мерку, пад адзін калібр: не зраўняла яно лесу, не зраўняла птушак і звяроў, а ў вадзе рыб, не зраўняла яно і людзей; дало толькі кожнай жывучай істоце вялікае права пасвойму развівацца, не сыходзіць з простай, раз назначанай пуціны.
Рассеяўшы людзей па абшырнай кулі земскай, жыццё гэтым самым паставіла іх у адменныя варункі бытавання. Патварыліся народы, гасударствы, а з імі свае абычаі, свае парадкі, свае думкі, і, разумецца, у кожнага такога народа свая родная мова. Дайсці да гэткага ладупарадку на свеце, які мы цяпер бачым, патрэбала цэлыя дзесяткі тысячаў лет, а мо і мільёнаў; тысячы, а мо і мільёны лет ткала жыццё сваю прыгожую на зямлі тканіну.
Сягоння налічваецца больш тысячы ўсякіх народнасцей; кожная з гэтых народнасцей жыве сваімі асобеннымі нацыянальнымі праявамі; кожная народнасць састаўляе як бы, так сказаць, адну вялізную сям'юрадню, рознячыся складам сваім ад суседняй такой народнасцісям'і. I адлічваем мы кожны такі адзін народ ад другога ўсё той жа яго адвечнай уласнай мовай, той мовай, якую вякі ўсвянцілі і ўкаранілі ў ім, на якой ён і яго продкі, з самага пачатку свайго паяўлення на зямлі, узраслі і ўзгадаваліся.
Скажа хтонебудзь: хай бы была адна мова на свеце, бо і праўда- нашто іх столькі... Яно б то можа было і добра, а мо і не саўсім. Дай мы, каб было аднаго толькі гатунку дзерава або аднаго толькі гатунку жывёліна ці збажына, то, напэўна, лёгка дагадацца, што на свеце было бы далёка не так прыгожа, як цяпер ёсць. Але калі дзерава ці жывёліна ёсць толькі паверхнаснай аздобай зямлі, то мова людзей ёсць як бы цэнтрам гэтага жйцця, яго душой, яго ўнутранай аздобай.
Для мовы, для гэтай выразіцелькі душы і думак чалавека, не патрэбна ні скіпетраў, ні каронаў, як не патрэбна для сонца якоганебудзь яшчэ пазалачонага абруча, рамак. Сонца само па сабе адна аздобнасць - і золата, і брыльянт. Таксама і мова якоганебудзь народа ёсць для яго і скіпетрам, і каронай, яго нічым не апаганенай аздобнасцяй.
Ёсць яшчэ народы, у каторых і зроду, бадай, ці была свая бацькаўшчына, як, напрымер, цыганы, але мову сваю мелі, маюць, і згіне яна ў іх толькі тады, як звяліся бы яны самі на свеце, а зводзіцца ж толькі завод якойнебудзь скаціны.
Сам народ можа падпасці пад чужое сільнейшае ўладарства і часам цэлыя вякі насіць на сабе путы няволі, але ніколі ў заваяваным ці забраным народзе няможна выдзерці яго душы і яго роднага слова. Гэта апошняе яму матка, кормлючы дзіцянё сваёй грудзёй, перадае як найсвяцейшы скарб разам са сваім пракляццем таму дзіцяці, каторае, вырасшы, захацела б вырачыся роднага слова, бо гэтым самым выракалася б і роднай маткі... Як бы... недарэчна выглядала, каб хто над дамавінай свайго роднага пачаў галасіць, прыгаварваць не ў сваёй, а ў чужой мове; або каб на вяселлі шлюбоўнікам пачалі пяяць кабеты чужыя, незразумелыя песні. А вось глянем яшчэ хоць бы на крылатыя стварэнні: ці ж не смешна б нам паказалася, каб салавейка пачаў кукарэкаць папетушынаму, а певень пачаў кукаваць, як зязюля. Можа толькі салавейка яшчэ прыгажэйшыя выдумваць таны ў сваёй музыцыспеве, а певень яшчэ акуратней пачынаць сваё кукарэку апоўначы... Ужо так жыццё ад першага паўстання на зямлі быту дало можнасць развівацца кожнай жывучай натуры толькі ў сваім кірунку ды ў вечнай гармоніі з усёй прыродай, нас акружаючай.
Цяпер астановімся на нашай беларускай мове. Нам кажуць, і мы самі часта гэтаму патураем, што мова беларуская простая. А памойму: ну і дзякаваць Богу, абы не крывая. Але разбяромся ў гэтым лепей. Яшчэ за часу, некалькі соцень лет таму назад, калі Беларусь жыла сваім незалежным жыццём, мела сваіх князёў, сваё веча, ці маглі тады беларусы іначай гаварыць, як не пабеларуску? Ці маглі беларускія земляробы, сабраўшыся на веча ці на вайну проці чужынцаў, ламаць сабе языкі чужой, незразумелай для іх гутаркай? Адказ на гэта хіба кожнаму падыктуе свой розум. Пасля, калі падпала Беларусь пад уладарства Літвы, што выйшла. «Простая» беларуская мова закасавала «крывую» сваіх заваявацеляў, і літоўскія законы пішуцца пабеларуску; слова нявольніка становіцца ўрадавым словам пабедніка, А мова наша была і тады не інакшая - была таксама простая, але простая ў значэнні - не крывая, дарэчная, не заменная для агулу, для свайго народа. Літоўскі тагачасны ўрад (правіцельства) са сваімі князямі меў - як то кажуць - усе клёпкі ў галаве і не ўзаконіваў бы мовы забранага народа, каб не бачыў у гэтым карысці для сябе і для падбітых зямель.
Калі з часам Літоўска-Беларускае княжаства злучылася з Польшчай і беларускую мову стала з урада выціскаць польская, то гэта нічуць не даказвае, што яе прызналі горшай ад польскай. Тут была толькі, ні болей ні меней, сіла кулака, як цяпер часта робяць іншыя гасударствы. Польшча была дужэй, значыць, і старалася гэту сваю моц паказаць, заводзячы свае парадкі ў прылучаных к ёй землях. I тут выйшла тое, што і сягоння спатыкаецца: беларускія баяры і багацейшыя гаражаны, так называная «знаць», каб заслужыцца на ласку ў польскім урадзе, мець цёпленькае і выгаднае месца, пачалі скідаць з сябе свае родныя аўчынкі і напінаць чужую, падробленую, нашываную скуру. Адно народ (сяляне і местачкоўцы) за прыхваснямі дворнымі не пайшоў: ён цвёрда трымаўся ўсяго таго, што яму пераказалі на божай пасцелі дзяды і прадзеды, і не зацёр сваёй асобенасці, свайго нацыянальнага духу, астаўся да сягонняшняга дня тым, чым быў... хоць і валок на сабе ярмо кольківяковага чужога ўладарства. Не без таго, што і пасля паяўляліся між беларусамі рэнегаты, здрайцы свайго краю і народа, але на іх не звертана ўвагі, як не звяртаецца на ўсякага роду адшчапенцаў, затраціўшых воблік і падабенства Божае.
Заходзіць пытанне: чаму ж так трымаліся беларусы ўсяго свайго роднага? Чаму, калі мо каторы і навучыўся чагось чужога ў чужой школе ці так у чужыне, - дома ўсяго чыста забываўся? Ці ж мы мелі кароткую памяць, ці не любілі прасветы? Атвет тут, як не круці мазгамі, адзін: склад душы беларуса, яго думак, звычаяў, поглядаў на жыццё быў свой, і была ўся тая мова родная, узгадаваўшая яго цэлыя тысячы лет; гэта душа яго душы - мова зраслася з ім, як зрастаецца са сваім коранем дзерава: падкапайцеся пад дзерава, абсячыце дазвання яго корань - дзерава завяне, засохне, перастане жыць. Беларус часта мо і не здаваў сабе справы, чаму ён так трымаецца сваёй гутаркі, але не трымацца яе не мог: выракаючыся мовы сваёй, ён бы мусіў вырачыся самога сябе, выкрывіць пошусна сваю душу, выракаючыся, мусіў бы ісці проці ўсяго святога, непадменнага на свецс, проці ўсяго таго, што паказвае адменнасць чалавека перад скацінай.
Усё ж колькісотлетняя паняверка, валачэнне ярма чужога ўладарства на сваім набалелым карку не прайшло для нас без ніякага знаку: яно ацямрыла і затрымала доўгія вякі наша культурнае і нацыянальнае развіццё, пакідаючы нам свае вучыльні і свае «языкі», увялічыла нехаць к знанню, к прасвеце, к пазнаванню вялікіх думак людзей навукі і ідэі; асталіся мы на самым апошнім месцы, ніжэй парога, паміж усіх чыста славянскіх народаў; асталіся мы, як аблудныя авечкі, без пуцця, без веры ў новую светлую будучыню. Але ж такі асталіся і мы самі як народ, як нацыя, і асталася пры нас наша простая родная мова, праз якую ўсе знаюць, знае свет, што мы не прыблуды якія, а колькімільённы народ - беларусы, засяляючыя сваю адвечную Бацькаўшчыну - Беларусь.
Ачуняць, глянуць паарлінаму смела, дружна на свет белы, загаманіць праўдай цэламу свету громка, свабодна мы зможам толькі тады, калі пад саламянымі стрэхамі нашых хат зойме пачэснае месца наша родная беларуская кніжка. Праз памяць на магільныя наспы і крыжы, пад якімі бясчасна змарнеўшыя ў няволі спяць нашы дзяды і прадзеды, праз памяць на сваіх матак, каторыя нас сваёй грудзёй ускармілі, - выракацца роднай мовы не маем права.
1910 г.
Янка Купала
Пытанні зберажэння і аховы гісторыка-культурнай спадчыны Беларусі ў творах Янкі Купалы
Упершыню ўважліва Янка Купала стаў звяртацца да гістарычных тэм і асобных помнікаў гісторыі і культуры Беларусі ў 1908-1909 гадах, калі пераехаў жыць у Вільню і працаваў у бібліятэцы. У гэты час паэт асабліва звярнуў увагу на такі помнік гісторыі і археалогіі Беларусі як курган. 1 Ірычым акрамя ўлюбёнага слова "курган" Купала часта ўжывае слова "магіла", і радзей словы "наспы" і "капцы".
Так, у вершы "Ужо днее" ыапісаным у 1908 годзе з'яўляецца слова "наспы" у зыачэнні "старажытнае пахаванне", "курган":
Шлі вякі. Магіла легла пры магіле,- Вада змыла наспы, крыжы пагнілі. У вершы "Зваяваным" (1909 год) чытаем:
Свежыя наспы
мураўка яшчэ не пакрыла,
Жвір толькі свеціцца,
змыты сцюдзёным дажджом.
Гэгы тэрмін сустракаецца і ў вершы "'Сэрца спытай..." (1910 год):
Кінь вокам на мур пабяляны,
На стрэхі з саломы зірні;
Зайдзі на магілкі з крыжамі
I насып забыты крані.
У паэме "Курган", таксама напісанай у 1910 годзе вызначэнне "наспы" счіл'ракаецца зноў: " |
На гусляровым насцегжвіровым Палыны ўзышлі, вырас дуб малады.
Прычым паэт падкрэслівае, што наспа робіцца са жвіру - буйнога пяску, што сведчыць аб добрым ведаыні дэталяў старога пахавальнага звычая.
Цяпер праведзём некалькі прыкладаў з ужываннем слова "'капец" - аднога з народных назваў курганных пахаваныяў.
У Купалы слова "капец" абазначае не толькі пахаванне але і памежны знак, гледзячы ад сітуацыі. У вершы "На куццю" (1911 год) капец абазначае і старое пахаванне, і памежны знак:
Прашу паклікаці ганцоў
I месца даці ім па чэсці:
Ад нашых стоптаных капцоў
Якія нам прыносяць весці?
У дадзеным выпадку мы маем справу з пахаваннем. А вось і іншы прыклад:
Вы другі верныя, ганцы,
Як летась, сёлята, налета
Усе пагранічныя капцы
Абходзьце зноў з маім прыветам.
Падобную сітуацыю мы бачым ў вершы "На дзяды" (1912 год): Хто там стогне так на ўзмешку, На капцы ў полі?
Далей "капец" адначасова ўжываецца ў вышэйзгаданым вершы са словам курган у сэнсе пахавальнага помніка:
Так мая краса завяла
I маёй сялібы!
Ліхата апанавала
I капцы і скібы.
Я на гэтым на кургане Усе сяджу і плачу
То паказвае на плечы
То капец абойме...
Аднак тэрмін курган найболей сустракаецца у паэзіі Янкі Купалы. У 1909 годзе ён піша верш "Курганы" у якім атаесамляе тэрмін наспы і курганы:
Дзівам дзівяцца з праяваў
Маткі ды сыны:
Скуль такую ўзялі славу
Наспы-курганы? >
У наступным 1910 годзе Купала піша славутую паэму "Курган", дзе стварае незабыўны вобраз гэтага помніка археалогіі, як неад'ёмную частку беларускага ландшафту. Гэта "удзірванелы курган векавечны". Дарэчы, у гэтай паэме гаворк'а ідзе і пра сам старажытны абрад пахавання: *
Месца выбралі здатнае, вырылі дол,
Дол тры сажні шырокі, глыбокі: ¦
Закапалі, убілі асінавы кол,
Далі насып тры сажні высокі. Напрыканцы наэмы паэт падсумоўвае:
"Курганы шмат чаго нам гавораць."
Падобная методыка насыпання кургана над нябожчыкам праводзіцца і ў паэме "Магіла Льва" (1913 год):
Капалі ў пушчы дол глыбокі,
Дно высцілалі ў каруч
I насып сыпалі высокі -
Машэку насып, як цару.
Купала адмоўна ставіцца да знішчэння курганоў і разворвання іх земляробамі, лічыць гэта заганнай з'явай. Пра гэта гаворка, напрыклад, ідзе ў вершах ТІа межах родных і разорах" і "Беларус" напісаных у 1910 годзе.
Араты ўсход нясе адлогам:
Курган чапаючы нарогам,
I Іе ўспомніць прадзедавай песні.
Пачапаў тупым нарогам
Кургановы грудзі.
Акрамя курганоў Купала непакоіўся станам мураваных помнікаў беларускага дойлідства. У 1910 годзе ён піша верш "Запушчаны палац", дзе дакарае нашчаткаў былых магнацкіх родаў, якія закінулі былыя палацы продкаў і не дбаюць аб іх захаванасці.
Пра мураваную вежу-званіцу гаворка ідзе ў вершы "Песня званара" (1909 год). Не забывае славуты пясняр і пра такі помнік археалогіі як замчышча. Возьмем да прыкладу верш "На куццю" (1911 год).
Заныла ўсё, замёрла ўсё, Не спіць адвечнае замчышча:
Там пачынаецца жыццё: У агнёх старога папялішча.
А вось як гучыць гэтая тэма ў вершы "Свайму ыароду" (1918 год):
Тваімі рукамі ўзнесены замчышчы,
Глянь, зарастаюць дзікім палыном,
Па сцен астатках вецер дзіка свішча,
Як бы пяе памінкі быўшым днём.
У 1918 годзе з'яўляецца знакаміты верш "Спадчына" у якім прысутнічаюць крылатыя словы:
Завецца спадчына мая Ўсяго Старонкай Роднаю.
Без захавання і вывучэння сваёй спадчыны беларусы не змогуць стварыць сваю дзяржаву, ба калі адсутнічаюць веды пра мінулае, добрая будучыня немагчымая.
Асабліва непакоіцца Янка Купала знічэннем нашых помнікаў у часы 1 сусветнай Вайны, рэвалюцыі і вайны з Польшчай. У 1919 годзе ў артыкуле "Адбудова Беларусі" ён піша: 'Трэба стварыць камісію, каторая б аб'ехала і абследавала найбольш зніштожаныя месцы, падлічыла ўсе страты і падала рахунак. Мы гэты рахунак пашлём усім ваяваўшым і ваюючым на нашай зямлі народам, мы гэты рахунак прадаставім той дзяржаве, якая будзе ў нас гаспадарыць - ці то свая, ці чужая. I гэта трэба зрабіць як найхутчэй."
Такім чынам, Янка Купала стаў першым беларускім палітыкам, які падняў пытанне кампенсацыі за страты нашай спадчыны пад час ваенных дзсянняў на нашай тэрыторыі. Нажаль, гэтае пытанне вельмі актуальнае і зараз, бо страты нашай спадчыны ў войнах XX ст. на тэрыторыі Беларусі канчаткова не падлічаны і не надрукаваны.
Алег Трусаў, кандыдат гістарычных навук, Дацэнт кафедры гісторыі Беларусі і музеязнаўства БДУКіМ.
Па слядах Літвы
Уступ. З "краіны Вількінланд"
Мікола Ермаловіч адкрыў нам вочы на нашу 1100-гадовую гісторыю. Ён вярнуў свайму народу ягоную спадчыну - Вялікае Княства Літоўскае. Наша дзяржава, што ўзнікла ў Верхнім Панямонні, сталася магутнай праз яднанне крывіцкіх, дрыгавіцкіх і радзіміцкіх княстваў. Да стварэння ВКЛ спрычыніліся і заходнія славяне, якія перасяліліся ў наш край з Мекленбургіі, гістарычнай вобласці ў міжрэччы Лабы і Одры, ды ўзбярэжжа Вянедскага (Балтыйскага) мора.
Пра перасяленне заходнеславянскіх плямёнаў на ўсход ведалі і гаварылі даўно. Гэты факт пераказала скандынаўская "Сага пра Тыдрэка Бэрнскага" (XIII ст.). У ёй апавядалася, што князь Вількін * з сваімі ваярамі пайшоў на ўсход і здабыў Полацак і Смаленск. Ён пакінуў там войска, а сам вярнуўся ў "краіну Вількінланд" (Урбан Паўла. Старажытныя ліцьвіны. Мова, паходжанне, этнічная прыналежнасць. Мн., 2003. С. 71.) Вядомы наш гісторык Паўла Урбан не схільны атаесамляць "краіну Вількінланд" з зямлёй вільцаў-люцічаў, але мяр-куе, што так праявілася "паданьне пра колішняе перасяленьне часткі вільцаў-люцічаў з захаду на ўсход" (Тамсама). І польскі даследнік Т. Лер-Сплавіньскі прызнаў факт міграцыі праславянаў - носьбітаў гэтак названай лужыцкай культуры - з міжрэчча Одры і Віслы на заходнія абшары нашай краіны (Lehr-Spławiński T. Początki ekspansji sło-wian ku Wschodowi. // Slavia Antiqua. T. IX. 1962. C. 5.).
Мікола Ермаловіч сцвярджаў, што вядомы з летапісу літоўскі род Булевічаў перасяліўся з Памераніі ў Панямонне. На доказ ён падаваў памеранскія тапонімы Вulitz, Вullеn (Ермаловіч Мікола. Па слядах аднаго міфа. Мн., 1989. С. 31.). Сапраўды ў некалькіх акругах Мекленбургіі меліся паселішчы Вulowе, Bulow I-47 (M. Jeżowa. Dawne słowiańs-kie dialekty Mieklemburgii w świetle nazw miejscowych i osobowych. Cz. I. Fonetyka. // Prace językoznawcze. T.26. Wrocław, Warszawa, Kraków, 1961. С . 47 ( Далей : I і стар .), D о rf Но f В ulow (' вёска Бу - лаў Двор ') II-13 M. Jeżowa. Dawne słowiańskie dialekty Mieklemburgii w świetle nazw miejscowych i osobowych. Cz. II. Słowotwórstwo. // Prace językoznawcze. T. 32. Wr., W-wa, Kr., 1962. С . 13 ( Далей : II і стар .) . І на старой мапе нашай краіны пазначаныя Балевічы, колішні маёнтак ці засценак (цяпер у Стаўб-цоўскім р-не).
І на выспе Ругія (цяпер R ь gen ) мелася згаданае ў нямецкім дакуменце пад 1314 г. паселішча Bolleuitze 'Болевічы', назва, паводле польскай даследніцы М. Ежовай, паходзіць ад імя Bolebor або Bolemysł, скаро-чаная форма *bolъ (Jeżowa M. Słowiańskie nazwy miejscowe wyspy Rugii. // Onomastica. Rocznik V. Zeszyt 1. Krak у w - Wrocław, 1959. C. 41. М .) Ежова называе таксама ругійскі тапонім Ruskevitze 'Рушкавічы' з зборніка дакументаў "Pommersches Urkundenbuch" Тамсама. C. 46. Верагодна, і продкі літоў-скага роду Рушкавічаў, згаданага ў летапісе, маглі паходзіць з Ругіі. На карысць такога меркавання сведчыць і ругійскі тапонім Lettowe 'Літва' (1314 г.) (Тамсама. C. 56.).
Перасяленне заходніх славянаў на ўсход адзначалі іншыя навукоўцы. У 20-х гг. XX ст. летувіскі мова-знаўца К. Буга ды археолaг А.Спіцын выказалі думку "пра заходняе паходжанне крывічоў" (Седов В.В. Восточные славяне в VI - XIII вв. // Археология СССР. М., 1982. С. 58.) . Расійскі даследнік В.Б. Вілінбахаў аба-гуліў меркаванні М. Ламаносава, В. Традзякоўскага, І. Пярвольфа, М. Пятроўскага пра ўплыў заходне-балтыйскіх славянаў на складванне паўночнай гру-пы ўсходняга славянства (Slavia occidentalis. T. 22. Poznaс, 1962. С. 253.) .
Гэтую праблему не абышлі ўвагай мовазнаўцы Ф.П. Філін, М.І. Талстой, а таксама іх беларускі калега Ф. Клімчук, які даследуе беларуска-заходнеславянскія моўныя паралелі старадаўняга паходжання (Бела-руска-польскія ізалексы. Мн., 1975. С. 59.). Іх навуковымі працамі пацвярджаецца ме-ркаванне пра міграцыю заходніх славянаў у міжрэчча Дняпра і Нёмана. На падставе даследаванняў мовазнаўцаў ды аналізу "археалагічных матэрыялаў з раннесярэдневечных паселішчаў і могільнгікаў Беларусі" маскоўскі археолаг В.Б. Перхаўка зрабіў выснову пра ўплыў на наш край культуры "заходнеславянскага этнасу, асобныя эле-менты якой выяўлены практычна на ўсіх этапах развіцця культуры ранняга сярэднявечча" (Перхавко В.Б. Западнославянское вли-яние на раннесредневековую культуру Белоруссии.// Дре-внерусское государство и славяне. Мн., 1983. С. 26.). Ён жа ўдакладніў: "У Х - XI стст. этнічнае ўздзеянне заходніх славянаў не ахоп-вала ўсёй тэрыторыі Бела-русі, а непасрэдна закрану-ла толькі параўнаўча рэдка населеныя заходнія раёны міжрэчча Дняпра і Нёмана, абшар вадазбору Заходняга Буга ды Панямонне" (Там-сама) . Перасяленне заходніх славянаў пацвярджаецца тапанімічнымі паралелямі.
Паселішчы Мекленбургіі ды Беларусі
1. Асновы словаў, словы славянскіх дыялектаў, рэканструяваныя М. Ежовай паводле тапонімаў Меклен-бургіі. 2. Славянскія паселішчы з нямецкіх дакументаў (побач падаецца год дакумента) ды 3. Сучасныя паселішчы Нямеччыны (паводле М. Ежовай). 4. Сучасныя паселішчы Беларусі.
* obl- II-90 Wobele, 1251 Dorf (далей:D.) Абольцы
* obъla I-44 Wabel
* otolinъ ІІ-23 Othelyn, (1287) D. Oettelin Атоліна
* bojan- II-92 Boianewiz, D. Jennewiz Баянічы
* bojanovitji ІІ-34 1209
* bylev - II-13 Bulowe, 1306 D. Hof Bьlow Булевічы
* bytinъ II-22 Bоytin, 1233 D.Boitin Быцень
* byta II-68
* vorny II-48 Warne, (1296) D. Wendisch Варняны
Waren
* vornov - II-19 Warnowe, 1230 D. Warnow Воранава
* gląbok- I-54 Glambeke, 1186 D. Glambeck Глыбокае
* хь mele I-73 Gamele, 1397 Gamehl Гомель
* gnezditji I-24 Gnesdiz, 1171 - Гнездава
* dalevitji II-34 Daleviz, 1262 D. Dalwitz Дальва
* dalj ь II-69
* z ab ь nica II-37 Sabenize, 1230 D. Sahms Жабін,
*z ab ь n- II-93 Жабінка
* z ukovitji I-35 Sukeuitse, 1303 D. Suckwitz В.
Жухавічы
* z ilitji II-33 Zylitze, 1353 D. Silz Жылічы
* z elev - II-16 Selow, 1270 D. Selow Зэльва
* xorelin ъ II-22 Korlyn, 1365 - Карэлічы
* xorin ъ Corin, 1274 D. Alt Karin Корань
*koren ь
*klěty II-48 Kleth, 1290 D. Kleeth Клетная
* kosov- II-18 Cotzow, (1276) D. Kossow Косаў
* kremen ъ II-47 Cremon, (1285) D. Kramon Кромань
* gorby II-46 Karbe, 1270 D. Karpe Kaрбоўцы
* kur ь na II-50 Curne, D. Kuhren Курневічы
* linov- II-18 Linowe, 1291 D. Linau Лінова
* l ě pel ь II-84 Lepel, 1236 - Лепель
* lis ъ kov- I-19 Lyzcowe, 1171 D. Hundorf Ліскава
* lysov- ? I-51 Loysow, 1296 D. Leussow Лыскава
* mal ъ kovitji II35 Malkeuiz, 1215 D. Malkwitz Малькавічы
* mir ъ II-69 Mirowe, 1230 - Мір
* mirov- II-10 Mirow, 1301 D. Mirow
* morin ъ II-23 Moryn, 1301 D. Marihn Морын
* marinъ II-69 Marin, 1285 -
* ploskov - I-82 Plocekowe1230 D. Plьschow Плоскія
- II-57 Pastowe, 1291 D. Pastow Паставы
* ploxov- I-92 Polchowe, 1248 D. Pцlchow Полхаў
* rad ъ kov- I-39 Rathecowe 1259 D. Ratekau Радкава
* radostov- I-38 Radestowe1311 D. Rastow Радастаў
* rakov- I-39 Racowe, 1232 D. Rakow Ракаў
* sam ъ kov- I-36 Samekowe, 1230 D. Samkow Сімакова
* sit ъ kov- II-11 Sytecowe, 1342 D. Sietow Сіцькова
Sytkowe
* s ъ milov- I-19 Smilowe (1219) D. Schmilau Смілавічы
* sparov- II-16 Sparowe D. Sparow Спорава
* stolop I-93 Stolp (1274) D. Stolpe Стоўбцы
*sterљenow- II-11 Strisenowe1285 D. Striesenow Стрэшын
* tel ъ k ъ II-83 Telekowe, 1230 D. Talkau Талька
* tel ъ kov II-12
* terbov - I-79 Trebbow, (1262) D. Grose Трабы
Trebbow
* teterov- I-26 Theterowe,1236 D. Teterow Цецеравец
* sir -? II-87 Ciren, 1277 - Цырын
* љ ir -?
*sě(mi)mir ъ ІI-66 Cimerstorp, 1230 - Чамяры
* čepela II-84 Cepelin, 1317 D. Zepelin Чапялі
* čepelin ъ II-22 Cepelyn, 1246
* jazviny I-41 Jazwini, 1232 - Язвіны
* jasen- II-52 Jacin, (1247) D. Gessin Ясянец
Варта зазначыць, што на «паўтараемасць тапонімаў» звярнулі ўвагу польскія даследнікі. На гэтай падставе гісторыкі Ф. Буяк, Г. Лаўмяньскі вызначалі пачатковае месца жыхарства, прыкладам, радзімічаў (Седов В.В. Восточные славяне в VI - XIII вв. С. 157.).
Грамадскі лад і войска
Як вядома, заходнія славяне, нашчадкі носьбітаў г. нз. лужыцкай культуры - багатай духоўнай і матэ-рыяльнай спадчыны індаеў-рапейцаў, засвоілі i здабыткі антычнага свету. Мекленбургскія славяне, што ўва-ходзілі ў абадрыцкі ды вя-лецкі племянныя звязы, да-сягнулі высокага ўзроўню гаспадарчага і культурнага развіцця (Mały słownik kultury dawnych słowian. Warszawa, 1972. С . 509, 631) . Што да грамадскага ладу, то навукоўцы гавораць не толькі пра "ваенную дэмакратыю" ў палабскіх славянаў, але і пра "племянныя звязы", пра зараджэнне дзяржаваў. Прыкладам, сорбы згадваюцца ў Хроніцы Фрэдгара пад 631 г. як gens - вялікае племя, - кіраваў якім dux 'правадыр' (Развитие этнического самосознания славянских народов в эпоху раннего средневековья. М., 1982. С. 198) .
А вялеты ў VI-VIII стст. будавалі "ўмацаваныя гарады (civitates)" (Тамсама. С. 201) . У племянных цэн-трах вялетаў, абадрытаў ужо ў VIII ст. збіраліся вядо-мыя з лацінамоўных хронік placitum, народныя сходы, на якіх прымаліся важныя дзяр-жаўныя рашэнні (Zernack Klaus. Die burgst д dtischen Volksversammlungen bei den Ost- und Westslawen. // Gies-sener Abhandlungen zur Ag-rar- und Wirtschaftsforschun-gen des europ д ischen Ostens. Bd. 33. Wisbaden, 1967. С . 202) . Арабскі падарожнік Ібрагім ібн Якуб назіраў такія сходы ў Х ст. Народныя сходы, якія можна наз-ваць вечам , адбываліся на зямлі аднаго з чатырох га-лоўных плямёнаў вялецкага звязу - рэдараў (ратараў), у іх галоўным горадзе Радагошчы на пачатку ХІ ст. (Zernack Klaus. Die burgst д -dtischen Volksversammlungen… С . 208).
Як вядома з " Хронікі славянаў " нямецкага свя - тара Гельмольда , асабліва шматлюднымі ды дзейснымі былі вечы ў руянаў ( ранаў , ругянаў ), якія адбываліся на капішчы Святавіта ў Арко - не , галоўным горадзе Руян - скага княства на выспе Ру - гія . На рашэнні гэтага веча вялікі ўплыў мелі паганскія святары . Паводле Клаўса Зэрнака , у арконскім вечы ўдзельнічалі і жыхары прад - месця гэтага горада ( Там - сама . С . 224).
Зважаючы на такі высокі ўзровень грамадскага і палітычнага ладу мекленбургскіх славянскіх княстваў, выпадае гаварыць і пра іх высокае ваярскае майстэрства ды абараназдольнасць. "Падставай вайсковага прагрэсу з'яўляўся іх (люцічаў - З.С. ) развіты грамадскі лад" (Клибанов А. Боевой порядок у древних славян. // Исторический журнал. Книга 1-2 (137-138). М., 1945. С.81) . Абадрыты (бодрычы) і вялеты-люцічы падчас змагання з саксамі, датчанамі стварылі, вымушаныя былі стварыць, дасканала навучанае, на еўрапейскі ўзор узброенае войска: інакш яны не маглі б цягам некалькіх стагоддзяў адстойваць сваю незалежнасць. Дарэчы, вядома, што абадрыты працяглы час былі хаўруснікамі франкаў. Так, на дапамогу мажардому Піпіну (вядомы з мянушкі Кароткі, у 752-768 гг. кароль франкаў) у яго-ным змаганні з братам Грыфам прыйшло "нібыта 100 тысяч узброеных славянаў" (Strzelczyk J. Drzewianie połabscy. // Slavia antiqua. T. XV. 1968. C. 111) . Абадрыты разам з франкскім каралём Карлам Вялікім ваявалі су-праць саксаў, пра што па-ведамляецца ў "Анналах Эгінхарда" пад 798 г. (Annales d'Йginhard. Race des Carlovingiens. // Collection des M й moires relatifs a l'histoire de France. A Paris, 1824. P. 34) . Храніст Саксон Граматык падкрэсліваў асаблівасць абадрыцкага войска: "коннае войска князя Генрыха, сына Готшалка" ( В . Д . Ко - ролюк . Государство бодри - чей в правление князя Гот - шалка . // Slavia occidentalis. T. 22. Poznań, 1962. С. 188) . Вядома, што люціцкае вой-ска выходзіла на вайну падобна рымскім легіёнам - пад штандарамі, на якіх былі выявы паганскіх бостваў (Развитие этнического самосознания… С. 204) . І ў руянаў меліся падобныя штандары-харугвы, у тым ліку і харугва паганскага "боства лесу, плёну, сонца, агню і, верагодна, вайны" (Mały słownik kultury dawnych słowian. С .382) Святавіта, называная "Станіцай" ("Sta-nitia") (Bogusławski W. Dzieje słowiańszczyzny północno-zachodniej do połowy XIII w. T. III. Poznań, 1892. C. 652) . Усе руянскія штандары захоўваліся ў галоўнай вежы замка горада Арконы.
У шэрагах абадрыцкага і вялецкага войска білася супраць захопнікаў таксама і літва - так маглі называць асобныя атрады-гуфы прафесійных ваяроў. (Гаворка пра іх наперадзе).
Перасяленне
Але націск германцаў рабіўся штораз мацнейшым. Як паведамляе згаданы нямецкі храніст Гельмольд, першымі мусілі шукаць сабе новы прыстанак тыя плямёны, што жылі найбліжэй да саксаў і на чыю зямлю найперш спакусіліся захопнікі. Горкі лёс выгнаннікаў напаткаў смалінцаў (смальнянаў), якія жылі на правым беразе Лабы (Mały słownik kultury dawnych słowian. С. 361) і вядомыя як Smeldingiens франкскіх хронік, прыкладам, пад 809 г. Annales d'Йginhard. Race des Carlovingiens. Р. 62. Смалін-цы, верагодна, перасяліліся ў Мазоўша, дзе па-над Бугам і Наравам знаходзім паселішчы Smoleńszczyzna, Smolnik, Smolniki (Kętrzyński W., dr. Nazwy miejscowe polskie Prus zachodnich, wschodnich i Pomorza wraz z przezwiskami niemieckimi. Lw у w, 1879. С . LXVI), Smolino, Smolany, Zardany Smoliany (Pawiński A. Polska XVI wieku pod względem Geograficzno-Statystycznym. Tom V. Mazowsze. Palatinatus Plocensis. Warszawa, 1895. С . 23, 78, 79) , а таксама і далей на ўсход. Прыкладам, на Беларусі ёсць паселішчы Смаленікі (у Ляхавіцкім р-не), Смаляны (у Пружанскім ды Аршанскім р-нах), Смалічы (у Капыльскім р-не), горад Смалявічы, а таксама і горад Смаленск.
Пазней шляхам смалінцаў рушылі шматлікія роды суседніх славянскіх княстваў. У нашай краіне заснавалі свае паселішчы абадрыты, бабране, брэжане, бытаньцы, вялеты, гліняне, дрэвяне, люцічы, марачане, ніжане, рачане, стадаране, хіжане. На карысць такога меркавання сведчаць этнатапонімы: Аброва, Бабровічы, Бабры, Беразцы, Беражно, Быцень, Веляцін, Вялешына, Гліняны, Глінь, Дзераўная, Дзераўцы, Лютавічы, Лютыя, Морач, Нізаўцы, Нізяны, Рачканы, Старыя Дарогі, Хізаў, Хізы.
І на новым месцы шмат каго з родавых старэйшынаў, ваяводаў клікалі паводле назоваў іх былых родных паселішчаў. Таму і да некаторых беларускіх прозвішчаў маюцца адпаведнікі ў тапаніміцы Мекленбургіі.
1. Беларускае прозвішча. 2. Паселішча ў Мекленбургіі ды год згадвання. 3. Рэканструяваная М. Ежовай слвянская аснова слова.
Бадак D. Badeghowe, 1305 *badъkov- II-7, 82
Башко(-ў) D. Banzkow *boљьkov- ? II-8
Брыль D. Brьel *вryly? I-51, II-46
Віцязь D. Vitense, 1230 *vitędz II-59
Гаголя D. Gдgelow *gogolev- II-17, 91
Гамолка Gummale, 1265 *gomola II-46
Гладыш D. Gletzow *gladiљev- ?
*glazov- ? II-52
Гневаш D. Gnewitz *gněvitji II-32
Дамарад D. Dаmmereez *domaradjь II-40
Дамель Domelowe, 1248 *domelь II-74
Дыбоўскі D. Deibow *dybov- I-51
Жыліч D. Seltz *zelętitji II-58
Кавалец D. Kowalz *kovalьcь I-76
Капіца Kempiz, 1267 *kopica I-58
D. Kembs
Кіт D. Kieth *kyty I-52, ІІ-44
Клок D. Klockow *klokov- ІІ-16
Куркуць D. Kцrkwitz, *кurъkovitji II-35
Kurkeuitz (1274)
Ліпень D. Liepen *lipinъ II-26
Малахаў D. Malchow *malaxov- ? II-10
Маруцік Marutin, 1219 *marutinъ ІІ-23
Масл-а (-оўскі) D. Masslow *maslov II-19
Нявера D. Newern *nevěrjь II-41
Пашута D. Passentin *paљutinъ II-23
Піскун D. Spitzkuhn *piskunjь II-41
Попель Poppelestorp (1261) *popelъ II-28
Прус D. Prьzen *prusу ІІ-44
Ракуць D. Raguth *rokuty II-45
Сельмановіч D. Schlemmin *selmenь
Сіцька D. Sietow *sitъkov- ? II-11
Скарына Scorintin 1216, *skorętinъ I-63
D. Schorrentin
Скробаш D. Scherpstorp *skrоboљ I-89
Страмавус D. Strameus ад н.а. Stromoyse
І- 48, II-53
Страшук Straze 1308, *strašě II-45
D. Strassen
Туцін Tutzen (1287), *tučьno?
D. Tьtzen *tuљinъ?
Цяшыла Tessin 1230, *těšinъ II-25
D. Tessin
Цыбуля D. Zibьhl *cebulě II-46
Чарнавус Zarnewanz (1268), * čronovos I-55, 89
D. Zarnewanz
Чэпік D. Zepkow *čepъkov II-8, 82
Шчыт Stitne (1255), *ščitьno II-28
D. Stieten
У шматтомным выданні старажытных актаў Мекленбургіі даследніца М. Ежова выявіла шмат славян-скіх імёнаў, назваў мясцовасцяў (занатаваных, вядома, нямецкім пісарам па-нямецку), якія, як выявілася, маюць адпаведнікa ў нашым іменаслове. Для параўнання падаюцца і рэканструяваныя М. Ежовай славянскія словы (асновы).
1. Сучаснае беларускае прозвішча. 2.Імя, мясц-овасць, засведчаныя ў Мекленбургскіх актах; дата. 3 Адноўленая М. Ежовай першасная назва асобы, мясцовасці
Банад Ponat, (1317) *ponětъ I-24
Бандэль Bandel, 1289 *bodelь II-74
Баян Boianewiz, 1209 *bojanowitji,
мясцовасць, II-34
Бень Benin, мясцовасць, 1174 *ben-, II-86
Борыс Borist, 1171 *borikъ I-31
*borišče I-103
Брахоцкі Brochowe, 1328 *broxov-, II-8
Брусевіч Bruseuitz, (1235) *brusovitji I-96
Бугель Boghel, 1309 *bogъlь II-74
Бурывой Buriwoi, 1231 *borivojь I-31
Быль Byl, 1320 *bylъ II-68
Валовіч Wolevisz, 1249 *volovьcъ I-45
Венцаль Venciko, 1192 *vętjьk- I-62
Глод Glode, 1268 *gold- II-81
Готан Gotan, 1248 *хotěnъ II-67
Грыб Grip, 1230 *gribъ II-80
Домаш Domasca, (1232) *domaљьka I-69
Дубіна Dubben, 1298 *dob- I-33
Жабік Sabic, 1242 *zabikъ II- 82
Ліс Lise, 1298 *lisъ?
*lys-? II-87
Машэка Maseke, 1271 *мaљьkъ II-77
Міхно Michnin, 1170 *myxna? II-76
Мятла Metle, 1284 *мetly II-48
Націмер Nacimer, 1228 *načęmirъ II-63
Некраш Necroz, 1178 *nekres- I-29
Русаў Ruz, 1230 *rusъ I-29, 101
Саковіч Сakeuitz, 1215 *sakovitji? II-35
Старкевіч Starkevitze, *star- II-94
мясцовасць, 1316
Сырыца Sirizlaf, 1189 *siroslavъ II-64
Трысцень Trizcen, (1264) *trьstinъ-jь lug
Trezstini lug, (1232) I-72
Яневіч Janeviz, 1312 *jan- II-35, 87
Як можна меркаваць, пададзеныя прыклады пацвярджаюць гіпотэзу навукоўцаў пра перасяленне значнай часткі жыхароў Мекленбургіі на абшары нашай краіны. Ці трэба даказваць, што наперадзе ішлі ваяры? Як сцвярджае вядомы савецкі медыявіст А.І. Неусыхін, "дружына не толькі ваюе і рабуе, выступае наперадзе племені ў эпоху ягонага перасялення, яна першая заваёўвае зброяй тую зямлю, якую ў далейшым прысвойвае сабе племя" ( Неусыхин А . И . Обще - ственный строй древних германцев . М ., 2001. С . 228).
Вайсковую магутнасць абадрытаў і вялетаў, ратнае ўмельства іх прафесійных ваяроўлітвы пачалі выкарыстоўваць полацкія і дрыгавіцкія князі, а сама перш - уладары Навагарадскага княства, на абшарах якога ці не перш аселі бежанцы з Мекленбургіі.
(Працяг у наст. нумары.)
Здзіслаў Сіцька
Менскія кватэры і сядзібы непрыяцеляў царызму
Выўленне старых гарадскіх адрасоў, канкрэтная лакалізацыя ў горадзе гістарычных падзей звязана, з аднаго боку, з мікрагісторыяй гарадскіх паселішчаў, а з другога - з гарадскім краязнаўствам. Маючы пэўны досвед у гэтай справе, прапаную некаторыя звесткі пра мясціны народніцкага, эсэраўскага, сацыял-дэмакратычнага, бальшавіцкага і беларускага нацыянальнага руху. Адрасы пададзены ў храналагічным парадку.
Першы Семінарскі (Прадсемінарскі) завулак, дом Бэйліна. У 1875-1876 гадах у слясарнай майстэрні гаспадара дома вучыўся рамяству і вёў прапаганду сярод рабочых студэнт Пецярбургскага тэхналагічнага інстытута Міхаіл Рабіно-віч, пачынальнік народніцкага руху ў горадзе.
Будынак захаваўся (Камунальны завулак, 3).
Першы Шпітальны завулак, дом Параф'яно-віча. У 1877-1878 гадах тут збіраўся народніцкі гурток падпольнай арга-нізацыі «Зямля і воля», якім кіравалі М. Велер, Л. Рага-лер, С. Вігдорчык. Гурток ставіў мэтай падрыхтоўку будучых прапагандыстаў з прадстаўнікоў менскай ін-тэлігенцыі і рабочых.
Гэта першая рэвалюцыйная штаб-кватэра мес-цілася ў раёне сучаснага кінатэатра «Мір».
Праабражэнская, ра-ён турмы. На кватэры Клячкіна і Вігдорчыка ў пачатку 1879 года адбыўся нелегальны сход народнікаў з удзелам Г.В. Пляханава. Пасля гарачых спрэчак бо-льшасць мясцовых рэвалюцыянераў-разначынцаў аддзялілася ад «Народнай волі», што заклікала да палітычнай барацьбы шля-хам тэрарыстычных актаў. Яны падтрымалі Пляхана-ва, прадстаўніка «Чорнага перадзелу» - народніцкай арганізацыі, якая высту-пала за разгортванне агі-тацыйнай работы сярод сялянства для падрыхтоўкі ўзброенага паўстання. Пазней Пляханаў згадваў, што ў Менску ён жыў без кам-форту ў мясцовай гасцініцы, спаў на цвёрдым матрацы, твар выціраў газетай.
Дом знаходзіўся побач з Пішчалаўскім турэм-ным замкам. Зараз на тым месцы высотны адміністра-цыйны будынак (Валадар-скага 2а).
Шпітальная, дом Насовічаў. У 1879 годзе тут знаходзілася бібліятэка чор-наперадзельцаў. Дом мес-ціўся ў раёне сучаснай пло-шчы Перамогі, каля кафэ «Бярозка».
Рог Магазіннай і Багадзельнай, раён яўрэйскіх могілак. Вясной 1881 года тут пачала працаваць падпольная друкарня «Чорнага перадзелу». У Пецярбургу друкарню арыштавалі і новую было вырашана адкрыць у Менску, далей ад сталіцы. У арганізацыі яе актыўна ўдзельнічаў Г. В. Пляханаў, які ў 1880 годзе зноў прыязджаў у Менск.
Надрукаваныя ў Менску цэнтральны орган - часопіс «Чорны перадзел», газета для рабочых «Зерно» і пракламацыі рас-паўсюджваліся па ўсёй Расіі.
Менская паліцыя доўгі час не праяўляла належнай пільнасці, бо правінцыяльнае жыццё цякло на першы погляд вельмі спа-койна. У тым самым доме, дзе знаходзілася падпольная друкарня, кватараваў афіцэр з дзяншчыком, а дзеці пускалі ў двары папяровых змеяў, зробленых з сапса-ваных старонак «Чорнага перадзелу». Але калі ў Маскве пачаліся арышты, то нітачка прывяла ў Менск. Хоць падпольная друкарня і змяніла адрас - перабралася ў дом на беразе Свіслачы (рог Паліцэйскай і Хрышчэнскай вуліц) - праіснавала яна нядоўга. Шрыфты давялося схаваць, абсталяванне ж мусілі кінуць у раку. Друкары Грынфест, Ляўкоў, Гецаў і Шульман паспелі выехаць за мяжу. Пазней, у 1892 годзе, выратаваныя шрыфты былі выкарыстаны для заснавання падпольнай друкарні ў Саратаве, дзе стварылася эсэраўская партыя «Народнае права». Туды ж накіравалі і зробленае на менскім машынабудаўнічым заводзе Якабсона і Ліфшыца абсталяванне для друкарскіх работ.
Будынак, дзе спачатку размяшчалася друкарня чорнаперадзельцаў, стаяў на рагу цяперашніх вуліц Кірава і Камсамольскай, насупраць стадыёна «Дынама». Другая кватэра знаходзілася ў раёне прырэчнага сквера перад рэстаранам "Журавінка" .
Захар'еўская, 133, дом дваранкі Ржэцкай Францішкі. Пабудаваны ў 1890 годзе. 1-3 сакавіка 1898 года там адбыўся І з'езд РСДРП. У яго падрыхтоўцы прымала ўдзел менская рэ-валюцыянерка Я. А. Гурвіч. Выбар паў на кватэру дасведчанага і надзейнага сацыял-дэмакрата, чыгуначнага службоўца П. В. Румянцава, што займаў палову дома Ржэцкай. Вокны кватэры выходзілі на Шпітальную (Камуністычная) і сад. Амаль насупраць, праз Захар'еўскую вуліцу, месцілася стайня жандармерыі. Пасяджэнні праходзі-лі пад выглядам святкавання дня нараджэння жонкі П. В. Румянцава - Вольгі Мі-хайлаўны.
Паводле ўспамінаў былога эсэра А. Зіміёнка, перад адкрыццём з'езда стала вядома, што сюды з Пецярбурга прыбыў дасве-дчаны філёр Плотнік і цікуе ля дома № 133 па вуліцы Захар'еўскай. Супраць Плоткіна прыйшлося ўжыць «законы ваеннага часу», і ён мусіў пакінуць Менск.
14 сакавіка 1923 года ў доме Ржэцкай быў адкрыты Дом-музей І з'езда РСДРП. У перыяд Вялікай Айчыннай вайны спалены акупантамі. У 1948 годзе дом і музей адноўлены, пе-ранесены бліжэй да ракі (праспект Незалежнасці, 31а).
Серабранка, 4-ая паліцэйская частка. У 1899-1900 гадах тут дзейнічала добра абсталяваная падпо-льная друкарня «Рабочай партыі палітычнага вызва-лення Расіі» - арганізацыі народніцка-эсэраўскага кірунку, створанай у Менску ў канцы ХІХ стагоддзя. Друкарня выпусціла нека-лькі агітацыйных матэрыя-лаў, якія распаўсюджваліся потым па ўсёй Расіі, дадатак да другога нумара нелегальнага часопіса «Рабочее Знамя», праграмную бра-шуру «Свабода». У складанні і рэдагаванні апошняй удзельнічаў Г. А. Гершуні, будучы кіраўнік тэрарыстычнай Баявой арганізацыі эсэраў Расіі.
Сёння гэта раён вуліцы Маякоўскага. Дакладнае месцазнаходжанне друкарні не вызначана [1].
Рог Нова-Маскоўскай і Яўрэйскай, 18/1, дом Ліхтэрмана. Вясельная (тэатральная) зала «Парыж». Там у 1902 годзе прайшоў І Усерасійскі з'езд сіяністаў. У гады першай расійскай рэвалюцыі зала служыла месцам сходаў і мітынгаў рабочых, арганізаваных РСДРП і Бундам. Будынак знішчаны ў вайну. Стаяў на рагу сучасных вуліц Нямігі і Калектарнай, побач з уцалелым двухпавярховым до-мам з цёмна-чырвонай цэглы, але і ён зусім нядаўна разбураны ў ходзе рэканструкцыі [2].
Рог Захар'еўскай і Белацаркоўнай. Тут стаяў дом, дзе ў 1904 годзе праца-вала падпольная друкарня партыі сацыялістаў-рэвалюцыянераў (эсэраў). Белацаркоўная вуліца крыжавалася з Захар'еўскай у раёне сучаснай плошчы Перамогі з боку Камуністычнай вуліцы
Юр'еўская, 8, дом Поляка. У доктара Поляка часта праводзілі сходы мен-скія эсэры. Так, адзін з іх адбыўся пад выглядам су-стрэчы Новага 1905 года. Невялікі даклад тады зрабіў С. Ф. Кавалік, што пасяліў-ся ў Менску пасля вяртання са ссылкі за ўдзел у народ-ніцкім руху. Выступілі М.Л. Саламонаў, сябра Ка-валіка па ссылцы, і А. В. Бонч-Асмалоўскі.
Будынак месціўся паміж сённяшнімі вуліцамі Леніна, Інтэрнацыянальнай, Энгельса і праспектам Не-залежнасці.
Хрышчэнская, 27, дом Луцкевіч. Тут жылі браты Антон і Іван Луц-кевічы - выдатныя дзеячы беларускага нацыянальнага руху, стваральнікі Бела-рускай сацыялістычнай гра-мады (БСГ) - першай нацыянальнай партыі беларусаў. У 1905 годзе ў доме знаходзіўся склад зброі.
Сядзіба займала прырэчную частку Хрышчэнскай вуліцы - гэта паблізу цяперашняга музея Янкі Купалы.
Гандлёвая, раён Нізкага рынка. У 1905-1906 гадах дзейнічала падпольная друкарня Беларускай сацыялістычнай грамады. Кіраваў ёю Фелікс Стацке-віч. Ліквідавана паводле рашэння менскага камітэта БСГ у сувязі з узмацненнем рэакцыі.
Магчыма, знаходзілася на месцы былога трох-павярховага будынка на рагу вуліц Гандлёвай і Нямігі (Гандлёвая, 27), які спачатку разбурылі, каб потым адбудаваць "прыгажэйшым" для праваслаў-най семінарыі.
Загарадная, 18, дом Пухальскага. Кватэра Вік-тара Зелязея, супрацоўніка бібліятэкі імя А. С. Пушкіна. У 1906 годзе тут ад-быўся ІІ з'езд БСГ, які пры-няў аграрную праграму партыі. Цяпер на тым месцы стаіць сучасны гмах з аптэ-кай (Караля, 6).
Мала-Манастырскі завулак, 4, дом Вігдорчыкаў. Тут у 1905-1907 гадах жылі Сяргей і Марфа Валынскія, члены Менскай арганізацыі РСДРП. Іх ква-тэра служыла месцам кан-спіратыўных сустрэч і схо-даў. Дом захаваўся ў рэканструяваным выглядзе (Герцэна, 4).
Татарскае прадмесце, 5-ая паліцэйская часць, сядзіба Эрдмана. Гаспадар працаваў эканомам у маёнтку памешчыка П. Ванько-віча. Падчас першай расій-кай рэвалюцыі жонка эка-нома аказвала дапамогу рэвалюцыянерам: давала часовы прытулак, хавала зброю і забароненую літаратуру.
Сядзіба знішчана ў ходзе забудовы праспекта Пераможцаў. Знаходзілася паміж цяперашнімі Палацам спорту і паркам Пера-могі.
Аляксандраўская, 21, дом Яхімовіча. У 1907 годзе ў ім жыў кіраўнік менскіх анархістаў-камуністаў Бянькоўскі. Тут жа размяшчалася і створаная ім лабараторыя выбуховых рэчываў. Канспіратары, між іншым, размясцілі яе пад адным дахам з аружэйнай майстэрняй губернскага праўлення. У канцы сакавіка анархісты намецілі ажыццявіць тэрарыстычны акт супраць начальніка гарадской турмы Шляровіча, але іх планы праваліліся. Арыштаваны Бянькоўскі не вытрымаў катаванняў і выдаў сваіх паплечнікаў. Было схоплена каля 70 чалавек. За здраду кіраўнік тутэйшых анархістаў паплаціўся жыццём: яго забілі матросы дысцыплінарнага батальёна з Бабруйска, што адбывалі пакаранне ў менскай турме.
Дом стаяў прыкладна на тым месцы, дзе зараз будынак з гастраномам "Траецкі" на рагу вуліц Старажоўскай і М. Багдановіча, 23.
Гандлёвая, 18, дом Левіншырына. У перыяд рэакцыі (1907-1910) тут працавала падпольная бібліятэка РСДРП. Яна мела амаль усе выданні бальшавікоў, выпушчаныя з 1903 года ЦК і партыйнымі арганізацыямі краіны.
Будынак не ўцалеў. Месціўся па Гандлёвай вуліцы, у раёне яе перакры-жавання з Музычным за-вулкам.
Захар'еўская, 101, дом Галіневіча. У гады рэакцыі тут, у доме нашчадкаў былога гарадскога галавы, знаходзілася канспіратыўная кватэра РСДРП, на якой наладжваліся нелегальныя сходы рабочых, пасяджэнні палітычных гурткоў і абмеркаванне надзённых палітычных пытанняў.
Сёння гэта раён Рэспубліканскага палаца культуры прафсаюзаў на праспекце Незалежнасці [3].
Ніжне-Ляхаўская, 5, дом Моніча. Кватэра члена Менскай арганізацыі РСДРП Ніны Цімафеевай, якая вяла прапаганду сярод гарадской вучнёўскай мо-ладзі.
Зараз гэта раён вуліцы Ульянаўскай паміж стадыёнам «Дынама» і 3-яй клінічнай бальніцай.
Рог Захар'еўскай і Багадзельнай, 64/36. Кнігарня і бібліятэка Вацлава Ма-коўскага, удзельніка польскага руху. Пасля рэвалюцыі 1905-1907 гадоў змагла пашырыць сваю дзейнасць. Знаходзілася ў адным доме з гасцініцай "Гарні", які стаяў на месцы цяперашняга гастранома "Узвышша" на рагу праспекта Незалежнасці і вуліцы Камсамольскай [4].
Рог Падгорнай і Ба-гадзельнай, 33/44, дом Бар-шча. Кватэра журналіста (рэдактара) Дворжэчэка - уласнага карэспандэнта польскіх газет Вільні ("Kurier Litewski", "Goniec Wilenski"), аднаго з пачынальнікаў польскага перыядычнага друку ў Менску. З 1907 года займаў з сям'ёй 5 пакояў на першым паверсе. У 1918 годзе пражываў у доме купца Браўдэ па вуліцы Падгорнай.
Дом Баршча стаяў на рогу К. Маркса і Камса-мольскай, з боку кафэ "У Лявона". А другая кватэра польскага журналіста зна-ходзілася ў раёне сучаснага будынка на К. Маркса, 22 [5].
Магазінная, 37, дом Віктара Жэброўскага. З 1910 года там пражывала сям'я прысяжнага паверанаг Мятліна. Займала 6 пакояў на трэццім паверсе. Гаспадар быў вядомы як актыўны ўдзельнік ліберальнага руху і сябра расійскай кадэцкай партыі. У 1905 годзе асудзіў курлаўскі растрэл і выступіў за прыцягненне мінскага губернатара да судовай адказнасці. Дом, дзе кватэраваў мяцежны адвакат, знаходзіўся насупраць пад'езда палаца прэзідэнта з боку вуліцы Кірава [6].
Рог Праабражэнскай і Багадзельнай, 11/22, дом Ліўшыца. З 1910 года там здымаў кватэру доктар Бруцкус, вядомы грамадскі дзеяч яўрэйскага руху, публіцыст. Дом Лівшыца стаяў праваруч ад сучаснага рэстарана "Мірскі замак", на вуглу вуліц Валадарскага і Камсамольскай [7].
Петрапаўлаўская, 50. Кватэра вольнанаёмнага М. В. Міхайлава (партыйны псеўданім М. В. Фрунзе), што ў 1916 годзе служыў у камітэце Заходняга фронту Усерасійскага земскага саюза (Земгара).
Дом, дзе кватэраваў Фрунзе, не збярогся. Цяпер гэта ўчастак вуліцы Энгельса, 32-34.
Праабражэнская, 6, дом Берлянда. У 1916 годзе тут знаходзілася сталоўка Менскага земскага і гарадскога саюзаў, дзе тутэйшыя сацыял-дэмакраты распаўсюджвалі рэвалюцыйную літаратуру і праводзілі нелегальныя сходы рабочых.
Будынак збярогся, цяпер гэта - шматкватэрны дом (Інтэрнацыянальная, 13) [8].
Праабражэнская, 30, дом дваранкі Ганны Русецкай . Там, на другім паверсе каменнага будынку, здымаў пяць пакояў службовец Шабуня, удзельнік беларускага руху, што разгарнуўся ў гады першай сусветнай вайны. Дом стаяў на сучаснай вуліцы Валадарскага, у раёне цяперашняга сквера, дзе ўстаноўлены помнік Адаму Міцкевічу [9].
Мікалаеўская, дом Чавусавай Генрыеты. Ойчы дом прысяжнага павераннага Віктара Чавусава, беларускага грамадскага дзеяча. Драўляны будынак з каменнай прыбудовай стаяў на зямлі Кацярынаўскай царквы. Зараз Мікалаеўская вуліца забудавана. Сядзіба Чавусавых знаходзілася ў раёне Прывакзальнай плошчы, паміж пачаткамі вуліц Кірава і Уль-янаўскай [10].
Нова-Раманаўская, 26, дом Паўловіча. Уласны дом вядомага беларускага пісьменніка Альберта Паўловіча. У яго сценах у гады першай сусветнай вайны збіраліся дзеячы беларускай культуры. Знаходзілася сядзіба пісьменніка непадалёку ад Юбілейнай плошчы [11].
Захар'еўская, 33 (на рагу з Трубнай), дом двараніна Абрампольскага Эмануіла. Мураваны, трохпавярховы, пабудаваны на ўласнай зямлі ў 1913 годзе замест драўлянага. Гаспадар займаў пасаду дырэктара ў адным з менскіх банкаў. Сем пакояў першага паверха здымала княгіня Магдаліна Радзівіл, вядомая мецэнатка беларускага руху. Яна мела маёнтак ў Кухцічах (цяпер Уздзенскі раён). А калі прыязджала ў горад, то спынялася, відаць, тут.
Побач, амаль праз дарогу, у прыватным доме (Захар'еўская, 18) з 1915 года месцілася "Беларуская хатка" , культурна-гуманітарны асяродак беларускіх дзеячоў. Яны, дарэчы, часам збіраліся і ў княгіні Радзівіл. Стары будынак Абрамполь-скага захаваўся. Ён стаіць справа ад Чырвонага касцёла на плошчы Незалежнасці, дакладней па вул. Савецкай, 17 [12].
Захар'еўскі завулак, 5. Сядзіба Беларускай Са-цыялістычнай грамады ў 1917 годзе. Партыя аднавіла сваю дзейнасць пасля Лютаўскай рэвалюцыі. Завулак не існуе. Зараз гэта пешаходны пераход з пра-спекта Незалежнасці на вуліцу Маркса ў квартале паміж вуліцамі Валадарскага і Камсамольскай. Дом, у якім месцілася БСГ, стаяў насупраць Рускага грамадскага сходу. Зараз гэта - двор сучасных дамоў 19 і 17 на вуліцы Маркса [13].
Захар'еўская, 24. Беларуская кнігарня і сядзіба арганізацыйнага бюро Беларускай народнай партыі сацыялістаў, створанай у маі 1917 года. Узначаліў партыю Раман Скірмунт. Сярод яе сяброў былі Павел Аляксюк, Аляксандр Уласаў, пісьменнік Ядвігін Ш. (Лявіцкі), кс. Гадлеўскі, генерал Кандратовіч, Паўліна Мядзёлка, а. Кульчыцкі, кс. Цікота. У 1918 годзе там кватэраваў вядомы беларускі паэт Алесь Гарун (Прушынскі). Дом пад нумарам 24 знаходзіўся праз два будынкі ад "Беларускай хаткі". Цяпер гэта раён плошчы Незалежнасці, бліжэй да будынка Мінгарвыканкаму [14].
Па-за рамкамі даследавання амаль цалкам за-сталіся яўрэйскія, польскія, рускія, украінскія, татарскія, нямецкія палітычныя адрасы, выяўленне якіх патрабуе дадатковай працы, дарэчы, вельмі перспектыўнай.
Крыніцы.
1. Шыбека З.В., Шыбека С.Ф. Мінск: Старонкі жыцця дарэвалюцыйнага горада. Мн., 1994, с. 291-292.
2. Тамсама, с. 289. Выяўленнем яўрэйскіх ад-расоў Мінска вельмі актыўна займаецца Іна Герасімава.
3. Тамсама, с. 292-295.
4. НАРБ, ф.1, воп.1, спр. 4835, арк. 18
5. Тамсама, спр. 4835, арк. 237; спр. 4857, арк. 100-104.
6. Тамсама, спр. 4855, арк. 33.
7. Тамсама, спр. 4836, арк. 233.
8. Шыбека З.В., Шыбека С.Ф. Мінск: Старонкі жыцця дарэвалюцыйнага горада, с. 264, 295.
9. НАРБ, ф.1, воп.1, спр. 4858, арк. 60.
10. Тамсама, спр. 4967, арк. 158-160.
11. Архівы Беларускай Народнай Рэспублікі. У 2 т. Т. 1. Кн. 1 / Уклад. С. Шупа. Вільня - Нью-Ёрк - Менск-Прага, 1998, с.125.
12. НАРБ, ф.1, воп.1, спр. 4858, арк. 524-529.
13. Архівы Беларускай Народнай Рэспублікі. У 2 т. Т. 1. Кн. 1, с. 7
14. Тамсама, с.5-6.
Захар Шыбека
Каб рунела душа…
Экспазiцыя, прысвечаная творчасцi Рыгора Барадулiна, працягвае працу на сядзiбе БНФ. Выстава з'яўляецца вынiкам дзейнасці 13га мастацкага плянэра iмя Я. Драздовiча, якi штогод праходзіць на Віцебшчыне. Абаяльнасць i прастата Рыгора Барадулiна, глыбiня i шчырасць успрыняцця iм свету ўразiлi тых, хто хаця б раз наведваў малую Радзiму народнага паэта.
Асоба дзядзькі Рыгора стварае вакол творчую аўру, атмасферу сяброўства, дабрынi, лагоды, узаемнага спачування, мастацкаметафарычнага погляду на свет.
Важнае месца ў творах мастакоў займае партрэтны жанр, якi прадстаўлены разнастайнымi па настрою i пластыцы аллейнымi i акварэльнымi партрэтамi Рыгора Барадулiна ў выкананнi В. Крука, ул. Сулкоўскага, А. Скаварады, А. Шыёнка.
Кожны з іх хацеў пасвойму запечатлець непаўторныя рысы барадулінскага характару, яго ўпартую мужнасць, чуласць, схільнасць да філасоўскага роздуму над жыццём.
Мастакі iмкнулiся спасцiгнуць духоўны свет паэта, узняцца на вышыню яго думак, iмкненняў. Таму ў лепшых партрэтах мастакоў - паэт адлюстраваны на фоне нябеснага блакіту, аблокаў, праменняў святла альбо выявы папы Рыскага Яна Паўла II, бо ён вядзе дыялог з вышэйшымі сферамі. Партрэт у форме габелена, выкананы С. Баранкоўскай, паказвае непахіснага верніка, які гатовы ісці за Божым заклікам.
Значная роля ў экспазіцыi плянэра нададзена пейзажу. Побач з натурна дакладнымi пейзажамi А. Шыёнка, знаходзяцца эпiчныя кампазiцыi В. Крука і М. Таранды, лірычныя краявiды Я. Раманоўскага, рамантычны жывапiс І. Марачкіна, таямнiчыя і загадкавыя акварэлi А. Карпана. Уражвае iнсталяцыя «Памяць матуль», якая спалучае элементы сімвалізму і постмадэрну, і так арганічна адпавядае адной з галоўных тэмаў творчасці народнага паэта.
Культурнаасветніцкім цэнтрам імя Язэпа Драздовіча, творчымі суполкамі "Пагоня" і "Віцебская акварэль" выдадзены змястоўны каталог па выніках плянэру. Ва ўступным слове да яго кандыдат мастацтвазнаўства М. Цыбульскі ўзгадвае словы Леанарда да Вінчы: "Жывапіс гэта паэзія, якую бачаць, а паэзія гэта жывапіс, які чуюць."
Нагадаем, што на адкрыццё выставы ў Менск прыехалі павiтаць шаноўнага мэтра мастакi з Віцебшыны на чале з арганiзатаркай выяўленчых плянэраў Адай Райчонак. Сказаць словы ўдзячнасцi i пакланiцца паэту прышлi сябры Беларускага Народнага Фронту, адным с запачаткавальнiкаў якога з'яўляецца Р.І. Барадулін. Беларускія барды, аматары музыкі і жывапісу, сярод якiх былi Зміцер Бартосiк i Андрэй Плясанаў, выканалi аўтарскія песнi для дзядзькi Рыгора i ўсiх прысутных. На вечарыне прагучаў спеў старажытнай дуды ў выкананні Пана Скіргайлы.
Эла Оліна.
На здымках:
1. В. Крук. Успамін
2. В. Крук. Юнацтва.
3. Мікола Таранда. Перад навальніцай. Сядзіба Васіля Быкава
4. Ч. Шамшур. Пад Барадулінскім вязам.