Папярэдняя старонка: 2007

Дадана: 19-03-2020,
Крыніца: pawet.net.

№ 31 (819) 15 ЖНІЎНЯ 2007 г.

У Зэльве ўшанавалі памяць Ларысы Геніюш

У Свята-Траецкай зэльвенскай царкве ў суботу 11 жніўня сабралася пераважна гарадзенская моладзь, некалькі мясцовых жыхарак ды хор.

Слухалі малебен за Ларысу Геніюш. Святар чытаў літургічную частку малебну па Евангеллі, якое падырыла царкве ў савецкія часы Ларыса Геніюш.

Каля помніка Ларысе Геніюш - кветкі. У чацвер ёй споўнілася б 97 гадоў.

Побач са мной - зэльвенскі актывіст, студэнт Яўген Скрабутан. Я пытаюся ў яго, што ён адчувае ў гэтыя хвіліны.

Скрабутан: "Адчуваю гонар, ганаруся тым, што нарадзіўся ў Зэльве і маю такую зямлячку, такую паэтку і такога чалавека. Я вельмі рады, што Зэльву ведаюць ва ўсім свеце, што сюды прыязджаюць людзі памаліцца за Ларысу Геніюш".

Святар аб'явіў, што памінальны малебен па народнай пісьменьніцы будзе адпраўляць не асобна, а разам з усімі, хто сёння заказваў паніхіду. І дадаў, што сёння будзе чытаць па Евангеллі, якое ў цяжкія часы для царквы падаравала Ларыса Геніюш.

У невялічкай царкве - цішыня, усе слухаюць і маўчаць, як святар чытае малебен парасейску. У сённяшнім казанні да прыхажан ён шмат узгадваў пра бязбожнікаў Маркса і Леніна, назваў іх сатаністамі. Было цікава гэта слухаць, бо яшчэ некалькі хвінаў таму я праходзіў па цэнтральнай плошчы Зэльвы, дзе стаіць помнік таму самаму Леніну.

Потым усе арганізавана накіраваліся на могілкі, дзе таксама чыталі малітву каля помніка Ларысе і Янку Геніюшам. Моладзь фатаграфавалася побач з помнікам пад белчырвона белымі сцягамі.

Побач са мной - адзін з актывістаў гарадзенскага руху "За Свабоду", які арганізоўваў гэтую акцыю, Павел Мажэйка. Вось яго адчуванні побач з магілай народнай паэткі:

Мажэйка: "Сёння, нам так здаецца, у грамадскім жыцці, у палітыцы, у нашай эліты не стае моцы духу, стойкасці, прынцыповасці. Усім гэтым валодала Ларыса Геніюш. І таму хочацца сюды прыехаць у такі дзень, схіліць перад ёю галаву, і гэтым самым дакрануцца да святасці і зачэрпаць той энергіі, якая пануе ў Зэльве".

Міхал Карневіч, Зэльва.

Газеце "ЗВЯЗДА" - 90 гадоў

Шаноўныя звяздоўцы!

Мы шчыра віншуем вас з выдатнай датай у гісторыі "Звязды", яе 90-годдзем.

Нашай газеце сёлета споўнілася 17, і мы цудоўна разумеем, якую вялізарную працу многія рэдакцыйныя калектывы "Звязды" правялі за 90 гадоў.

З году ў год, з дня ў дзень у нашую рэдакцыю і сядзібу ТБМ прыходзіць "Звязда", і мы глядзім на яе, як на ўзор газеты, як на з'яву ў беларусістыцы. "Звязда" была, ёсць і, спадзяёмся, будзе самаадданым прапагандыстам беларускага слова.

Плёну вам!

Рэдакцыя газеты "Наша слова" і Сакратарыят ТБМ.

Председателю общественного

объединения «Общество

белорусского языка им. Ф. Скорины»

Трусову О.А. ул. Румянцева,

13 220000, г. Минск

Гродненский городской исполнительный комитет рассмотрел Ваше обращение, направленное в Генеральную прокуратуру Республики Беларусь, по вопросу сохранения объектов на территории исторического центра г. Гродно, внесенного в Государственный список историко-культурных ценностей Республики Беларусь.

Учитывая статус застройки исторического центра города, работы на его территории осуществляются в соответствии с действующим Законодательством (в том числе Законом «Об охране историко-культурного наследия»), на основании утвержденной в установленном порядке градостроительной документации, а также с оформлением необходимых разрешительных документов в Министерстве культуры Республики Беларусь.

В городе проводится планомерная работа по реализации программ строительства, ремонта и благоустройства объектов, что позволяет поэтапно осуществлять регенерацию исторического центра, реконструировать наиболее ценные и значимые объекты, формирующие историческую городскую среду. Проведению любого вида работ предшествует комплексный анализ правовых, экономических, методических и других документов по каждому конкретному объекту, с учетом сохранения его исторических особенностей, улучшения городской среды, а также создания комфортных условий проживания граждан. Вопрос разборки и воссоздания отдельных аварийных зданий решается на стадии проектирования при обязательном согласовании с Министерством культуры Республики Беларусь.

Первый заместитель председателя С. Кунаш.

ПРЫНЦЫП МАЯТНІКА У "ПРАВІЛАХ БЕЛАРУСКАЙ АРФАГРАФІІ I ПУНКТУАЦЫІ"

Праблемы беларускай мовы ў фокусе ўвагі "Звязды"

Газета "Звязда" дастаткова шмат удзяляе ўвагі праблемам беларускай мовы. І гэта не толькі таму, што сама газета беларускамоўная, а і таму, што галоўны рэдактар і калектыў газеты разумеюць: праблемы беларускай мовы - гэта дзяржаўныя праблемы і павінны вырашацца на дзяржаўным узроўні.

Тое, што новыя правілы беларускай арфаграфіі і пунктуацыі будуць зафіксаваны заканадаўча, зараз ужо не навіна, а вось якія будуць змены, калі яны ўступяць у сілу і наколькі гэта «вытне» па бюджэту, яшчэ мае быць высветлена. Гарачыя спрэчкі і актыўныя абмеркаванні, што разгарнуліся вакол яшчэ не распрацаванага законапраекта, дапамагаюць «моўнаму пытанню» трымаць лідзіруючыя пазіцыі ў рэйтынгу самых папулярных і надзённых тэм, а распрацоўшчыкаў і парламентарыяў робяць найбольш запатрабаванымі героямі газетных палос, тэле- і радыё-перадач. Тым больш, што літаральна днямі адбылося пасяджэнне адпаведнай рабочай групы - дэпутаты пакуль рыхтуюць законапраект «Аб правілах беларускай арфаграфіі і пунктуацыі» да разгляду ў першым чытанні.

Беларускае радыё не засталося ўбаку ад абмеркавання вострай тэмы і на традыцыйную «Прамую лінію» быў запрошаны Уладзімір Здановіч - старшыня Пастаяннай камісіі Палаты прадстаўнікоў па адукацыі, культуры, навуцы і навукова-тэхнічнаму прагрэсу. Весці праграму ў студыі радыёжурналісту Максіму Угляніцы дапамагала карэспандэнт «Звязды» Ала Мачалава.

"Звязда" надрукавала гэтае інтэрвію ў № 146 за 7 жніўня 2007 г. "Наша слова" лічыць важным данесці яго і да сваіх чытачоў.

- Уладзімір Мацвеевіч, чаму пытанне перагляду існых правілаў паўстала менавіта зараз, а не 10 ці 15 гадоў таму?

- Мова, як і ўсё грамадства, не можа быць у застылым стане: апошнім часам у краіне адбыліся значныя змены і ў эканоміцы, і ў сацыяльным жыцці. Сёння мы выйшлі на такі этап развіцця, калі сярод прыярытэтаў ужо не толькі эканамічнае выжыванне і матэрыяльная забяспечанасць, але і культура, а мова і культура - непарыўна звязаныя рэчы, таму змяненні павінны быць у тым ліку і ў правапісе. Хачу нагадаць і тое, што ў прадмове да старога правапісу (1957 года, які ўносіў змяненні ў правілы 1934 года) былі такія словы: «Беларускі правапіс павінен перыядычна ўдасканальваць свае правілы», так што гэта было прадбачана тымі, хто тады ствараў варыянт правапісу. Да таго ж, пасля 1991 года нашы грамадзяне атрымалі магчымасць большменш свабодна выязджаць за межы і яны пачалі прывозіць адтуль не толькі новыя рэчы, але і новыя словы. Словы гэтыя трывала ўкараняюцца ў наша жыццё, а іншыя, наадварот, адыходзяць у нябыт разам з тымі з'явамі, якія яны называлі: сярод прыкладаў, прыведзеных у старых правілах, ёсць «Злучаныя штаты Бразіліі», хоць краіны такой ужо даўно няма. У сувязі з гэтым асноўная задача распрацоўшчыкаў - у тым, каб прывесці правілы ў адпаведнасць з патрабаваннямі часу і спрасціць іх. Неабходнасць зменаў усведамляецца зараз усімі, нават тымі, хто раней быў супраць.

- На пачатку 90х усё ж уздымалася моўнае пытанне...

- Аднак справа была не ў тым, каб зрабіць мову сімвалам краіны - гэта былі палітычныя спрэчкі, звязаныя з мовай. Тое, што тады імкнуліся менавіта навязаць беларускую мову.жыхарам краіны, было сур'ёзнай памылкай і нанесла вялікую шкоду самой мове. Тут трэба ісці вельмі павольна, рабіць усё ўдумліва, прадбачліва, без спешкі.

- Сёння склалася такая сітуацыя, што ў часопісе, газеце ці на Інтэрнэтрэсурсе мы можам знайсці самыя розныя варыянты напісання аднаго і таго ж слова. Часам нават здаецца, што некаторыя аўтары ствараюць новыя, уласныя спосабы іх напісання. Чым, на ваш погляд, небяспечная такая сітуацыя?

- Узгадаем біблейскае паданне пра Вавілонскую вежу: Бог перамяшаў мовы, людзі перасталі разумець адзін аднаго - і вежа так і не была дабудавана. Мы ж зараз ствараем моцную краіну - адзіную, незалежную, і для таго, каб гэтае збудаванне адбылося, нам патрэбна і адзіная беларуская мова, бо мова, дзяржава і народ - непадзельныя. Трэба навесці парадак у выкарыстанні беларускіх слоў, асабліва ў беларускамоўных выданнях, таму што нават дзіўна: адно выданне піша «парлямэнт», другое - «парлямант», а трэцяе - «парламент». Дзе ж праўда, якое слова лічыць правільным? Асабліва важна гэта для падрастаючага пакалення: у школе ім гавораць адно, а затым яны чытаюць зусім іншае - поўны сумбур. Каб не было такой мешаніны ў галовах нашых людзей, трэба ўпарадкаваць правілы - такі своеасаблівы «касметычны рамонт» - прывесці ў адпаведнасць з сучаснасцю. Раней правілы былі прыняты ў форме пастановы ўраду, якая прадугледжвала адказнасць за парушэнне агульнапрынятых нормаў ужывання беларускіх слоў, але хто адкажа на пытанне: «Што ж такое агульнапрынятыя? Хто іх прыняў?». А калі правілы будуць прынятыя ў форме закона, гэта не будзе настолькі абстрактна і можа прадугледжваць пэўную адказнасць.

- Ці плануецца ўвядзенне штрафных санкцый за парушэнне правілаў? Крытыкі іранізуюць, маўляў, за памылкі можна будзе пакараць нават школьні каў...

- За памылкі школьнікам даўно прыдумалі пакаранне: ім ставяць ніжэйшую адзнаку.- (Смяецца) . - Магчыма, і гэта маё суб'ектыўнае меркаванне, пасля ўступлення ў сілу закона «Аб правілах беларускай арфаграфіі і пунктуацыі» ў іншых заканадаўчых актах, якія таксама будуць пераглядацца ўсім дэпутацкім колам, і ўзнікнуць нейкія меры адказнасці. У самім жа законе зафіксавана толькі, што правілы з'яўляюцца абавязковымі для выкарыстання ў афіцыйных зносінах. Парушэнні недапушчальныя па той простай прычыне, што могуць сказіць сэнс тэкста. Што датычыцца адказнасці, яе павінны несці за наўмысную знявагу. Калі, напрыклад, назва вышэйшага дзяржаўнага органа падаецца з малой літары - гэта знявага да таго, што было выбрана беларускім народам.

- Дарэчы, пра напісанне з вялікай літары - што зменіцца ў правілах?

- Спачатку былі прапановы пісаць з вялікай літары ўсе назвы органаў і пасад кіраўнікоў ледзь не да старшыні калгаса. Пакрысе стала зразумела, што так будзе шмат блытаніны. Мы, так бы мовіць, працуем па прынцыпу маятніка: вагаемся між самымі крайнімі кропкамі, а потым у рэшце рэшт прыходзім да раўнавагі - і гэта самае аптымальнае становішча. Пасля некалькіх пасяджэнняў было вырашана пісаць з вялікай літары толькі назвы вышэйшых дзяржаўных асобаў і вышэйшых дзяржаўных органаў, якія вызначаны Канстытуцыяй. Цудоўна было б пазбавіцца выключэнняў, якіх на сёння два: «Нацыянальны сход» і «Папата прадстаўнікоў», таму мы прапануем пісаць у гэтых спалучэннях усе словы з вялікай літары - «Нацыянальны Сход», «Палата Прадстаўнікоў». Нам кажуць, што мы, магчыма, будзем парушаць пры гэтым Канстытуцыю Рэспублікі Беларусь. Тады можна паставіць пытанне: «А калі б Канстытуцыя нашай краіны выдавалася, напрыклад, не ў чырвонай вокладцы, а ў сіняй ці зялёнай - гэта было б парушэннем Канстытуцыі ці не?». Мабыць, не. Вось так і тут - мы проста прыводзім у адпаведнасць правілы правапісу, але ні ў якім разе не змяняем сутнасць Канстытуцыі. Яшчэ адна прапанова нашай камісіі - пісаць найменні дзяржаўнай сімволікі Беларусі (герб, гімн, сцяг) з вялікай літары. Будзе даведзена да ладу і напісанне назваў ордэнаў, медапёў, ганаровых званняў, каб разнабою не было.

- Крытыкі кажуць, што новаўвядзенні нібы прыдуманы для таго, каб назвы афіцыйных пасад і асобаў дзяржавы пісаліся з вялікай дітары. Што б Вы ім адказалі?

Ні ў якім разе не трэба думаць, што новыя правілы прыдуманы для гэтага: не пасада ўпрыгожвае чалавека, а чалавек - пасаду. Не думаю, што надта будуць узрадаваныя ці наадварот засмучаныя тыя кіраўнікі, калі назвы іх пасад і месцаў працы будуць пісаць з вялікай ці з малой літары. Усё тлумачыцца куды прасцей: трэба навесці парадак. Воэьмем хоць бы Усекітайскі Нацыянальны Сход Прадстаўнікоў - усе словы з вялікай літары, усё зразумела, а ў нас нейкая блытаніна - што з вялікай, што з малой... Чым прасцейшымі і больш зразумелымі стануць правілы, тым большая колькасць людзей будзе зацікаўлена ў вывучэнні мовы. На пачатку нашай гутаркі мы ставілі пытанне, наколькі ўдалы момант для ўвядзення новых правілаў - адкажу: момант вельмі ўдалы, таму што зараз вялікая колькасць юнакоў і дзяўчат імкнецца вывучаць беларускую мову. Аб гэтым сведчыць і тое, што больш за 82 тысячы маладых людзей прымалі ўдзел у тэсціраванні па беларускай мове - гэта значны скачок уверх у параўнанні з ранейшым перыядам. I нам трэба іх актыўна заахвочваць, бо гэта дасць новае жыццё беларускай мове.

- Уладзімір Мацвеевіч, якія прапановы паступаюць у парламент? Назавіце, калі ласка, найбольш слушныя з іх?

- Сапраўды, прапаноў паступае шмат, а самай карыснай лічу такую: калі нешта трывала ўкаранілася ў беларускую мову, не трэба гэта чапаць. У Мінску, напрыклад, ёсць вуліца Ландэра. Распрацоўшчыкі прапаноўвалі змяніць у гэтым прозвішчы «э» на «а», каб пашырыць прынцып акання, якое так характэрна для беларускай мовы, і распаўсюдзіўшы яго нават на запазычаныя словы. Дзіцячы персанаж Пітэр Пэн мог ператварыцца ў «Пітара», а планета Юпітэр стаць «Юпітарам». Аднак традыцыйныя варыянты з «э» настолькі трывала ўвайшлі ў моўную практыку, што змяняць іх было б няправільна. Мы ўсё ж такі пераканалі распрацоўшчыкаў, што патрэбы ў гэтым няма.

- Вось Вы згадалі пашырэнне прынцыпу акання, а якія яшчэ тэндэнцыі зменаў можна назваць?

- Для зручнасці правілы будуць згрупаваны пановаму, каб лепш было іх чытаць, таксама ўдакладняць фармулёўкі, з'явіцца і новы ілюстрацыйкы матэрыял - там ёсць назвы перайменаваных сталічных вуліц, пашырыцца таксама напісанне «ў» у словах іншамоўнага паходжання, будуць спрошчаны правілы пераносу - у некаторых выпадках прапануецца нават ніякіх правілаў не прытрымлівацца: як ні перанясеш, усё правільна, асабліва гэта павінна спадабацца тым, хто паступае ў вышэйшыя навучальныя ўстановы. Тыя моманты, якія не датычацца арфаграфіі і пунктуацыі, будуць наогул выключаны з правілаў. У прыватнасці тыя, што тычаць марфалогіі - гэта ж асобны раздзел мовазнаўства. Нарэшце высветліцца пытанне з напісаннем складанаскарочаных слоў тыпу «прафком», «селькор»: калі ўдумацца, ад якіх слоў атрымаліся скарачэнні («камітэт», «карэспандэнт»), ужыванне «о» губляе ўсялякі сэнс. Беларускамоўныя людзі ўжо даўно пачалі пісаць і вымаўляць гэтыя словы насуперак правілам, таму тут яшчэ адзін аргумент на карысць таго, што правілы патрабуюць змен.

Былі прапановы змяніць напісанне некаторых лічэбнікаў. Вось мы прывыклі казаць «дзевяць» і «дзевяты», а прапанавалі змяніць на «дзявяты» - вы паспрабуйце, нават сківіца не так працуе, таму гэтае «е» мы адстаялі. Пакуль што закон рыхтуецца толькі для першага чытання, таму меркаванняў будзе мноства. Наша задача - не нашкодзіць пры напісанні гэтых правілаў. Сутыкнуліся з недарэчнасцю: слова «катэр» прапануецца пісаць і вымаўляць як «катар», што можа прывесці да блытаніны - ці лодка з маторам, ці то краіна Катар, а мо хвароба страўніка...

- Якія пытанні падчас абмеркаванняў выклікалі найбольшыя спрэчкі?

- Спрачаліся ў асноўным зза таго, навошта прымаць новую рэдакцыю правілаў у форме закона, ці могуць наогул дэпутаты мець дачыненне да правілаў беларускай арфаграфіі і пунктуацыі, колькі грошай спатрэбіцца, калі гэтыя правілы ўступяць у сілу. Дэпутаты і выбіраюцца ў парламент якраз для таго, каб працаваць над законамі, і робяць яны гэта не адны - нагадаю, што змены ў правілах распрацоўвае Міністэрства адукцыі сумесна з Акадэміяй навук, у прыватнасці Інстытутам мовазнаўства, мы абапіраемся на багаты досвед і навуковы патэнцыял такіх асобаў, як Аляксандр Лукашанец (дырэктар Інстытута мовазнаўства), Віктар Іўчанкаў (саветнік Міністра адукацыі) і іншая. Мы таксама ўлічваем меркаванні людзей, якія зацікаўлены ў тым, каб правілы атрымаліся, прычым выслухоўваем розныя пазіцыі, нават процілеглыя - і ў рэшце рэшт шляхам абмеркавання прыходзім да сярэдняга становішча маятніка. Што датычыцца дадатковага выдаткавання фінансавых сродкаў, мы накіравалі спецыяльны запыт у адрас урада і атрымалі грунтоўны, канкрэтны адказ. Папершае, выданне падручнікаў: яны выкарыстоўваюцца не больш як 5 гадоў, пасля замяняюцца новымі, дык вось на працягу гэтага часу ёсць усе падставы для таго, каб выдаць новыя падручнікі, са зменамі, якія датычацца новага правапісу. Выданне слоўнікаў таксама не патрабуе дадатковых сродкаў: слоўнік выдаецца і адначасова прадаецца, таму грошы вяртаюцца назад. Нават калі недзе ўзнікне неабходнасць змяніць шыльду зза змены літар у назве вуліцы, то гэта таксама не пацягне за сабой шмат грошай - калі шыльда заржавее, прыйдзе ў нягоднасць, яе заменяць на новую.

- А як наконт перападрыхтоўкі педагогаў?

- Тут таксама асаблівых цяжкасцяў не ўзнікне: настаўнікі з цікавасцю сочаць за тымі зменамі, якія прапануюцца для закона, і я ўпэўнены, што яшчэ да ўступлення дакумента ў сілу яны будуць ведаць пра ўсе новаўвядзенні, тым больш што на нядаўнім пасяджэнні рабочай грулы мы прыйшлі да высновы: пасля ўнясення карэктыў у праект закона яго варта размясціць на сайце Міністэрства адукацыі для шырокага знаёмства і абмеркавання.

- Ці няма апасенняў прапусціць памылку і тым самым замацаваць яе на заканадаўчым узроўні?

- Зразумела, што нават коска можа поўнасцю змяніць сэнс выказвання, як у хрэстаматыйным «пакараць нельга памілаваць», таму гэтаму пытанню надаецца вялікая ўвага - мы запрашаем да працы вялікую колькасць рэдактараў, дакумент праходзіць не адну вычытку. Законапраект яшчэ чакае першага чытання, дапрацоўкі да другога, пасля - разгляд у Савеце Рэспублікі і гэтак далей.

- Як быў улічаны міжнародны досвед у працы над законам?

- Няма ніводнай краіны, якая б не была б заклапочана захаваннем уласнай мовы, таму што знікненне мовы азначае знікненне народа, дзяржаўнасці. Пры гэтым ва ўсіх краінах розныя падыходы, ёсць і такія, што замацоўваюць правілы таксама ў форме закона. У некаторых прадугледжаны нават сур'ёзныя пакаранні: да прыкладу Малайзія - там, калі без ай падставы прымяняюць нейкія замежныя словы ў выступленнях, скажам, дэпутаты парламента, або калі друкуюцца нейкія словы са скажэннямі, вызначаецца штраф, эквівалентны 300 доларам ЗША. Мы, вядома ж, сабе такой мэты не ставім, а вось заклапочанасць чысцінёй мовы выказваем, як і ўсе краіны, у тым ліку самыя блізкія да нас - Расія і Украіна. Калі нават буйныя краіны турбуюцца зза таго, што іхняя мова можа растварыцца ў замежных словах, то ў нас тым больш ёсць прычыны непакоіцца.

- Сёлета - год рускай мовы, а калі чакаць года беларускай мовы?

- У нас не павінна быць дня і нават года беларускай мовы, трэба, каб жыццё было на беларускай мове: кожны на сваім месцы павінен рабіць уклад у пашырэнне выкарыстання беларускай мовы. Мне вось удалося выдаць зборнік задач па фізіцы на беларускай мове (па спецыяльнасці я радыёфізікэлектронік, заканчваў БДУ).

- КалІ плануецца прыняць закон?

- У тым варыянце, які прыйшоў у Палату прадстаўнікоў, была вызначана дата «1 верасня 2008 года», але ўжо бачна, што гэта вельмі кароткі тэрмін, за яго мы не паспеем зрабіць усе змены паступова і ўдумліва, каб не дапусціць аніякіх памылак, таму зараз мы прапануем адкласці роўна на 2 гады. На сёння нам гэты час падаецца дастатковым, а капі ўсё ж убачым, што і гэтага не хапае, прызначым яшчэ пазнейшы тэрмін - спяшацца тут ні ў якім разе непатрэбна.

Напрыканцы гутаркі Уладзімір Мацвеевіч запэўніў нас, а мы спяшаемся супакоіць вас, што пераход да новага правапісу не будзе надта рэзкім, а значыць, абыдзецца дпя беларусаў без узрушэнняў. Абмеркаванне працягваецца, таму слушныя прапановы, як заўжды, вітаюцца.

Новыя правілы беларускай мовы на kp. by

Іх можна абгаварыць у Інтэрнэце, а заўвагі высылаць у парламент

У Інтэрнэце з'явіўся нашумелы законапраект "А6 правілах беларускай арфаграфіі i пунктуацыі. Любы беларус можа прачытаць іх і выслаць свае заўвагі і прапановы ў парламент.

- Мы перачытаем усе лісты, вось толькі адказаць кожнаму не зможам, - тлумачыць Уладзімір ЗДАНОВІЧ, старшыня камісіі. - Калі будуць канструктыўныя заўвагі, звернем на іх увагу.

Дэпутаты разгледзяць будучы закон у першым чытанні на восеньскай сесіі. Потым усё будзе залежаць ад заўваг і прапаноў грамадзян, дэпутатаў і іншых службоўцаў.

- Закон павінен уступіць у сілу 1 верасня 2010 года, - гаворыць Уладзімір Мацвеевіч. - Трэба сур'ёзна падрыхтавацца, выпусціць слоўнікі, падручнікі. Праца цяжкая.

Закон павінен ліквідаваць выключэнні ў нашым правапісе. Іх сотні: беларусы блытаюцца ў напісанні "у" і "ў", не разумеюць, дзе ставіць мяккі знак, што пісаць з вялікай літары.

- Ці змогуць рускамоўныя дэпутаты разабрацца ў лёсавызначальным законапраекце? - пытаем у Ўладзіміра Здановіча.

- Усе чальцы нашай парламенцкай камісіі вольна гавораць па-беларуску , - запэўніў нас старшыня. - Многія не адыходзяць ад гэтага правіла і ў жыцці . Закон абмяркоўваўся выключна па-беларуску .

Яўген ВАЛОШЫН, "Камсамольская праўда ў Беларусі", 8.08. 2007г.

Усё яго навукова-творчае жыццё аддадзена вывучэнню народнага слова

(Да 80-годдзя Аляксандра Крывіцкага)

Сёння 80 гадоў з дня нараджэння вядомага беларускага мовазнаўца лаўрэата Дзярждаўнай прэміі СССР, вядучага навуковага супрацоўніка Інстытута мовазнаўства імя Якуба Коласа Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі, кандыдата філалагічных навук Аляксандра Антонавіча Крывіцкага.

А. Крывіцкі нардазіўся 15 жніўня 1927 года ў вёсцы Залессе Мсціслаўскага раёна. У 1944 годзе юнаком пайшоў на вайну. Ваяваў на Другім украінскім фронце, вызваляючы краіны Усходняй Еўропы і Аўстрыі. Быў узнагароджаны ордэнам Ацчыннай ваны 2й ступені, медалямі "За ўзяцце Вены", "За перамогу над Германіяй" і іншымі. Пасля заканчэння вайны ён працягвае служыць у арміі. Дэмабілізаваўшыся ў 1947 годзе. Аляксандр Крывіцкі паступае на беларускае аддзяленне філалагічнага факультэта Магілёўскага педагагічнага інстытута.

З першых дзён вучобы ён праявіў актыўную цікавасць да дыялекталогіі беларускай мовы. Удзельнічаў у дыялекталагічных экспедыцыях пад кіраўніцтвам дацэнта педінстытута, вядомага беларускага мовазнаўца П.Я. Юргялевіча. Займаўся ў дыялекталагічным гуртку, якім кіраваў Юргялевіч, апрацоўваў і сістэматызаваў матэрыялы, сабраныя ў экспедыцыях, для ўкладання слоўніка гаворак Магілёўшчыны.

Пасля заканчэння Магілёўскага педінстытута ў 1951 годзе А. Крывіцкі на працягу года працуе ў Карэліцай сярэдняй школе. Але любоў да роднага слова, цяга да навуковых даследаванняў прыводзіць младога настаўніка беларускай мовы і літаратуры ў Інстытут мовазнаўства Акадэміі навук Беларусі, дзе ён працуе з 5 кастрычніка 1952 года па сённяшні дзень. У 1956 - 1960 гадах ён з'яўляецца Вучоным сакратаром гэтага інстытута, з 1960 старшым навуковым супрацоўнікам, а з 1986 вядучым навуковым супрацоўнікам сектара дыялекталогіі (цяпер - аддзел дыялекталогіі і лінгвістычнай геаграфіі). У 1958 годдзе А. Крывіцкі абараніў кандыдацкую дысертацыю на тэму "Формы асабовых і зваротнага займеннікаў сучаснай беларускай мовы ў іх гісторыі". Дыялекталогія беларускай мовы і лінгвістычная геаграфія сталі асноўным аб'ектам навуковай працы Аляксандра Антонавіча. Ён з'яўляецца адным з аўтараў такіх фундамдентальных прац, як "Дыялекталагічны аталас беларускай мовы" (у дзвюх кнігах: 1963), "Нарысы па беларускай дыялекталогіі" (1964 ), "Хрэстаматыя па беларускай дыялекталогіі" (1962), "Лінгвістычная геаграфія і групоўка беларускіх гаворак" (19681969). У 1971 годзе за комплекс гэтых прац разам з іншымі мовазнаўцамі Аляксандр Антонавіч быў уганарованы Дзяржаўнай прэміяй СССР. На працягу многіх дзесяцігоддзяў, пачынаючы са студэнцкіх гадоў, штолета А. Крывіцкі выязджаў у дыялекталагічныя экспедыцыі ў розныя куточкі родндай Беларусі. Ім запісаны і сістэматызаваны вялізны ўнікальны матэрыял жывой народнай мовы, які стаў фактычнай базай для яго шматлікіх індывідуальных і калектыўных акадэмічных лінгвістычных працаў. Ён з'яўляецца ініцыятарам стварэння, арганізатарам работы, навуковым рэдактарам і адным з асноўных аўтараў "Тураўскага слоўніка" (тт.15, 19821987). У 19931998 гадах выйшла з друку новая фундаментальная праца беларускіх вучоныхмовазнаўцаў - пяцітомны "Лексічны атлас беларускіх народных гаворак"; асноўным аўтарам гэтага атласа таксама з'яўляецца А. Крывіцкі.

Ён прымаў таксама ўдзел у стварэнні такіх планавых прац аддзела дыялекталогіі і лінгвістычнай геаграфіі Інстытута мовазнаўства, як "Мікратапанімія Беларусі. Матэрыялы" (1974), "Лексічныя ландшафты Беларусі. Жывёльны свет" (1995), "Гавораць чарнобыльцы" (1994), "Жывёльны свет. Тэматычны слоўнік" (1999). "Раслінны свет. Тэматычны слоўнік" (2001), у падрыхтоўцы інструкцый па збіранні матэрыялаў для складання "Дыялекталагічнага атласа беларускай мовы" і "Лексічнага слоўніка беларускіх народных гаворак".

З 1960х гадоў Аляксандр Крывіцкі рыхтуе беларускія дыялектныя матэрыялы і складае лінвістычныя карты па лексіцы і слаоваўтварэнні для "Агульнаславянскага лінгвістычнага атласа" (першыя тры тамы атласа з удзелам А. Крывіцкага выйшлі з друку: апошні з іх пад назвай "Агульнаславянскі лінгвістычны атлас. Серыя лексікасловаўтваральная. Выпуск 3. расліннны свет" - у Мінску ў 2000 годзе). Аляксандр Антонавіч з'яўляецца членам Міжнароднай камісіі гэтага атласа. З 1976 года ён кіраўнік Беларускай нацыянальнай групы (з 1992 года - Нацыянальная камісія) "Лінгвістычнага атласа Еўропы" і член рэдакцыйнага савета атласа. Па гэтых тэмах ён прымаў удзел у многіх замежных нарадах і пасяджэннях (Югаславія, Чэхаславакія, Германія, а таксама Масква, Кіеў і г.д.).

А. Крывіцкі з'яўляецца арганізатарам даследавання лексікі беларускіх народных гаворак. Па яго ініцыятыве Інстытут мовазнаўства НАН Беларусі падрыхтаваў і выдаў лексікаграфічныя зборнікі "З народнага слоўніка" (1974), "Народная лексіка" (1977). "Жывое слова" (1978), "Народная словатворчасць" (1979). Вучоны, што вельмі важна, не застаецца ў даўгу перад беларускімі настаўнікамі, студэнтамі, школьнікамі і шырокай грамадскасцю краіны, якім ён індывідуальна і ў сааўтарстве прысвяціў шмат сваіх навуковапапулярных прац. Так, у 1961 г. выйшла з друку брашура А. Крывіцкага "Сучасная беларуская літаратурная мова і народныя гаворкі", у якой паказана, як складвалася беларуская мова ў дмінулым, калі і як узніклі мясцовыя гаворкі, як фармавалася беларуская літаратурная мова, якія яе адносіны да гаворак, якія асаблівасці і спецыфіку маюць гаворкі і якая іх групоўка.

У 1964 годзе А. Крывіцкі выдаў кнігу "Наша родная мова" (3яе выд. выйшла ў 1973 годзе), у якой у навуковапапулянрая форме расказваецца пра месца беларускай мовы сярод іншых моў, пра яе фармаванне, узаемаадносіны маіж літаратурнай і дыялектнай мовай, падаецца слоўнік, граматыка, фанетыка беларускай мовы, падкрэсліваецца значэнне мовы не толькі як сродку зносін, але і як вялікага культурнага набытку народа, яго неацэннай спадчыны, ролі пісьменнікаў, што апрацоўваюць і шліфуюць "сырую" мову. У 1976 годзе выйшла брашура А. Крывіцкага "У рытме з развіццём мовы", прысвечаная стану беларускай моўнай культуры ў розны перыяд нацыянальнай гісторыі, ролі лінгвістыкі ў нацыянальным моўным развіцці народа. У брашуры асветлены асноўныя набыткі мовазнаўства ў Беларусі ў пасляваенны час у галіне лексікаграфіі, арфаграфіі, граматыкі, фанетыкі, дыялекталогіі, анамастыкі, вывучэнні старабеларускай пісьмовай мовы, развіццё славістыкі ў Беларусі.

У 1979 годзде выйшла з друку кніга "Беларускае мовазднаўства ўАкадэміі навук БССР", напісаная А. Крывіцкім у сааўтарстве з прафесарам А. Жураўскім, у якой паказана распрацоўка праблем беларускай лінгвістыкі за 50 гадоў існавання Акадэміі навук Беларусі. У папулярнай брашуры Аляксандра Крывіцага "Што такое лінгвагеаграфія" (1986), разлічанай на школьнікаў сярэдніх і старэйшых класаў, расказваецца пра лінгвагеаграфічнае вывучэнне моў, даследаванні беларускай, славянскай і сусветнай лінгвагеаграфічнай навукі. А. Крывіцкі ў сааўтарстве з А. Міхневічам і А. Падлужным напісаў дапаможнік "Беларуская мова для небеларусаў" (1973; 3яе выд. 1990 пад назвай "Беларуская мова для тых, хто гаворыць паруску"), для якой падрыхтаваў раздзел "Марфалогія", дзе пазнаёміў рускамоўнага чытача з лексічным складам часцін беларускай мовы, спецыфічнай беларускай лексікай самабытнасцю беларускага слова - і формаўтварэння. У сааўтарстве з А. Падлужным А. Крывіцкі напісаў тры кнігі: "Фанетыка беларускай мовы" (1984; вучэбны дапаможнік для студэнтаў), "Практыкум па фанетыцы беларускай мовы" (1989)" і "Падручнік беларускай мовы для самаадукацыі" (1994). Апошняя кніга ўдастоена Прэміі Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі. Пад рубрыкай "Беларуская мова для ўсіх" у газеце "Вячэрні Мінск" на працягу чэрвеня - снежня 1990 года змяшчаліся ўрокі А. Крывіцкага па марфалогіі беларускай мовы. Ён актыўна прапагандуе, папулярызуе нашу мову, яе даследаванне ў перыядычным друку ("Настаўніцкая газета", "Сельская газета", "Голас Радзімы", "Літаратура і мастацтва", "Полымя", "Беларусь", "Народная асвета", "Беларуская думка", "Спадчына", "Маладосць", "Бярозка" і інш.). Вялікую колькасць артыкулаў напісаў А. Крывіцкі для такіх энцыклапедычных выданняў, як "Беларуская Савекая Энцыклапедыя" (19691975), "Энцыклапедыя літаратуры і мастацтва Беларусі" (тт. 15: 19841987), "Этнаграфія Беларусі" (1989), "Беларуская мова" (1994) і інш. вучоны з'яўляецца таксама навуковым рэдактарам шматлікіх слоўнікаў і іншых мовазнаўчых прац. За гады навуковай дзейнасці А. Крывіцкім апублікавана каля 200 навуковых, навуковапапулярных, метадычных і энцыклапедычных прац агульным аб'ёмам звыш 200 уліковавыдавецкіх аркушаў. Плённа і актыўна працуе Аляксандр Антонавіч і цяпер. Распрацоўвае планавыя тэмы, якія выконваюцца ў аддзеле дыялекталогіі і лінгвістычнай геаграфіі, працягвае працаваць над "Агульнаславянскім лінгвістычным атласам" і "Лінгвістычным атласам Еўропы". Ім падрыхтаваны праект Дыялектнага мікраатласа Тураўшчыны, распрацоўваецца індывідуальная тэма "Дыялектныя зоны і праблема асновы беларускай літаратурнай мовы" і інш. У акадэмічных часопісах і навуковых зборніках выходзяць яго новыя артыкулы. У 2003 годзе ў выдавецтве "Вышэйшая школа" пабачыла свет кніга А. Крывіцага аб'ёмам у 296 старонак "Дыялекталогія беларускай мовы". Гэта навучальны дапаможнік для студэнтаўфілолагаў, які напісаны з улікам апошніх дасягненняў лінгвістычнай навукі. Вялікую карысць прынесла гэта кніга настаўнікам сярэдняй школы і выкладчыкам ВНУ. На працягу доўгага часу А. Крывіцкі быў членам Спецыялізаванага савета пры Інстытуце мовазнаўства АН Беларусі па абароне доктарскіх і кандыдацкіх дысертацый, з'яўляўся навуковым кіраўніком аспірантаў, членам Навуковага савета НАН Беларусі па праблемах мовазнаўства, членам навуковапапулярнай серыі "Скарбы мовы" пры выдавецтве "Народная асвета".

Навуковая творчая дзейнасць А. Крывіцкага высока ацэнена. Яму рысуджана Дзяржаўная прэмія СССР, ён узнагароджаны Ганаровай граматай Вярхоўнага Савета БССР, медалямі "За доблесную працу", "Ветэран Працы", Францыска Скарыны.

Калегі па працы, сябры і вучні віншуюць паважанага Аляксандра Антонавіча Крывіцкага з 80-гадовым юбілеем, жадаюць яму моцнага здароўя, творчага плёну, ажыццяўлення ўсіх яго жыц-цёвых і навуковых планаў і задум.

Мікалай Крыўко, вядучы навуковы супрацоўнік Інстытута мовазнаўства імя Якуба Коласа НАН Беларусі.

ГАВОРЫЦЬ НАША ГРОДЗЕНШЧЫНА

(Працяг. Пачатак у папярэдніх нумарах.)

22. Ня знаю, што табе й расказаць. Мусіць, пра сваю маладосьць. Як паглядзіш на тэразьнейшую маладзеш, то душа баліць. Кап калісьць так рабілі бо мы, то бацька кап узяў дрын ды паміж вачэй як перавёў, то й досіць было п. Страшны тэразьнейшы час. Тэрас яшчэ малыя дзеці, смарчкі яшчэ, а ўжо на танцы лятаюць. Мы, бывала, у асемнасьця адоў ляцелі. Калі прыляціш на вечарынку, то за бабаў плечы схаваесься й сядзіш. Бо баімося, што прыйдзе сталейшы хлопяц і гуляць вывядзе, а ты танцаваць добра не ўмеяш, і тады стыдна стане. Танцаваць ні ўчыліся. Падрасьлі мы, паразумнелі й на вячоркі любілі хадзіць. Нашы хлопцы ладна тангу гулялі. А музыканты такія файныя былі. І на Коляды зьбіраліся і ждайгі рабілі. Дзяўчаты ідуць канаплю сеяць, а хлопцы кажухі вывярнуць, адзенуць, і да нас. Як устрашаць, то потым с тыдзень с хаты за парох не выйдзеш. Зімой венцай часу было. Зьмяркала рана, вечары длугія, а на вясну ўжо на поле ідзём. У бацькі быў кавалачак зямлі, а хлопцаў у нас не было, то мы сь сястрой да бацькі на помац ішлі. У маі кужны вечар зьбіраліся на май, кап памадліцца. Покуль зьбіраюцца, то нарагочыся, аш зэдлі не вытрымваюць. Усе навіны пачуеш. А хлопцы набяруць у кяшэні хрушчоў, жукоў маёвых, і дзяўчатам за пазуху як накідаюць. Тады піску, енку, на ўсю хату. Бабы потымо лаяць. Лета як прыдзе, то няма часу ні паесьці, ні папіць. Рабілі зраня да зьмярканя. Папрацуеш цэлымі днямі, што вечарам ледзьве ногі дахаты прыцягнеш, а бывала й есьці ўжо не хочаш. А як сьвята якое рочнае, то маладзейшыя зьбяруцца ў адну кулэчку, а старэйшыя ў другую. Ходзяць, сьпяваюць. А як ладна прыбіраліся. Не было з уборамі калісьці такіх выбрыкаў. Як вышла замуш, то мела пару сукняў, спадніцу й блюзу, пальта зімовае, вясёнку, боты адныя й туфлі. Трымалі адзеньне, кап у людзі ладней высьці. Штонядзелю ў касьцёл хадзілі. Мадліліся. Потым ужо равары пакуплялі. А як нашыя бацькі пяшком у Вільню і з Вільна хадзілі. Ту ж нямала, бо ў адну старану кіломатраў осемдзесят. І здаровыя былі. Можа таму такі й сьвет быў здаравейшы. І ні было тады ніякай радзіяцыі. Чула па точцы, нашай радыі, што за Вільням ест такая станцыя й можа бяды нарабіць. Мне ту ўжо нястрашна, уміраць пара, але дзяцей, унукаў шкода, што труцяць. Але можа Бох дапаможа й перасьцеражэ ад такіх бедаў.

Жанчына, 1903 г. н., в. Пераганцы Воранаўскага раёна, 1994 г.

23. Сям'я ў нас была велька, аш сем душ. Тата, мама, сястры дзьве мужыковыя, Стася, Ядзя ды Амэля. Хата наша была вельмі старою, лошкі дзеравяныя, падлогі не было. Зямля была. Вымяцеш венікам, жоўценькім пясочкам пасыплеш - і добранька. Есьці не мелі чаго. Варылі бульбу з мундурамі, тады ставілі саладуху, ну такую рабілі мы і елі с халадніком. Слалі стол цыратай. Ну, так і елі, а што больш. Вой, маё ты, цяпер то, дзякуй Богу, а некалі то што за жыцьцё было. У заработкі хадзіла аш з Гацішкаў да Баранавічыхі Іпінскай жаць, жалі сярпамі, тады гэта, там сушня лёну была, ды я яго жаць хадзіла. Набяру, бывае, кастрыцы, нясу дзе хоць каму, каму дзе, каму хто хоча. Усяляка вось такое было тады. Я ш нівучона, ніводнага месячыка да школы ні хадзіла. Тады ш маладая замуш пашла. Шаснасьця гадоў ні мела. Бацюшка шлюбу ні даваў, ні хацеў, а ксёнз быў даўшы. Вось. Сямёра дзяцей мела. Я іх падгадоўвала, а яны паміралі. Штоанішто я ні рабіла, куды ні вазіла, нідзе нічога. Горлачка завяжуць і ўсё, ні палкнуць, есьці хочуць, а ні палкнуць. Нейкая хвароба такая была ўбіўшыся. І так траціла першага, другога, трэцяга. Потым прышла адна баба і кажа: "Яны ў цябе ўсе памруць, трэба карасін". А золатка, праўда, карасінам вылячыла, вось і зельля. Горла я ім мазала. Цяжанька было. Была ў мяне кароўка. Дык я часта сырчыкі насіла ў Юрацішкі прадаваць. А там быў шакур такі, усё мяне пільнаваў. Аднойчы я сырчыкі прадала, грошы за пазуху ўлажыла і пашла дадому праз лес, а ён - ззаду. Потым як заляцеў мне наперат, схапіў і папёр далей у лес. Ой, тады я перапужалася. А Божа мой Божа, куды мне дзявацца, думала. А тут хтось па лесу ішоў. Ой, дай Божа ножачкі, так я паляцела, лоб абабіла аб хвойку, але ш уцякла. Халера яго ведае, чаго ён ад мяне хацеў, пэўна, сканаваліць. Яшчэ ў мяне такі выпадак быў. Ну с чаго пачаць. У студню была ўлешшы ў Юрацішках. Ах матачкі мае, як глянула ўгору, дух у мяне перахваціло, я хутчэй перажагналася, ну знаеш, каб ні ў пекла папасьці, бо як сам сабе сьмерць зробіш, то ў пекла пападзеш, але мяне Божанька пашкадаваў, і я вылязла. Мокрамокра была. А то ж добранькадобранька сябе на зямлі атчула. Пазьней я навучылася гадаць, і да гэтага часу прыходзяць да мяне. Гадаю ўсім. Ой, золацца маё, зь Іўя прыяжжалі нядаўна два галоўныя чалавекі да мяне, спачатку распытвалі, як я навучылася гадаць. А як, і сама ні ведаю. Аднаму пагадала - і ўсё праўда, другому - праўда. А Божачкі ж мае, так кожну картачку і перазнала. Напрыклад, калі выцягнеш тус храстовы і накрыішся ім, то гэта ўжо памрэш. Я гэта ведаю, і гэта дапраўды праўдзіць. Потым яны мне кажуць, што іх прадсядацель Худык выправіў і сказаў, што я ўмею варажыць. Ну, папрасілі паваражыць. Сеў во так вось адзін, я кінула на карты і кажу: "Вы жанатыя, і ў вас ёсьць хлопчык, але вы яшчэ адну бабу любіце". А ён аж тры разы пабажыўся: "А Божачка, праўда". Тады гэты і другі сеў. Кажу: "У вас няма сям'і, але ёсьць дзяўчынка, і хлопчык будзе". Дык гэты чалавек будзе казаць: "Праўда, маё ж ты золацца". Яны мяне так хвалілі, цуд, я ж у картах то добра панімаюся. Усё пыталіся, колькі плаціць, а я ні хацела браць гэтых грошай, думала, у турму пасадзяць, калі вазьму. Пасядзелі тыя людзі колькі тут, зьнялі мяне ў газэту і паехалі. А за чатырыпяць дзён і газэта прыйшла. Ну вось цяпер я ў раі. Дзьве дачкі маю, адна пры мне, а другая - у Сібіры. Манька мая добрая, мяне корміць, адзяе, абмывае, мая ж ты любачка, каб ты ж ведала. Паміраць не хачу, ужо восемдзесят год маю, але ні разу ў бальніцы ні была. Нічога, люблю тэлевізар глядзець, там і гавораць, і музыкі граюць. Каб панімацца, то я ні разьбіраюся, але ўсё ж такі натта люблю паглядзець, ой, люблю, сядзела б цэлу ноч, ото ж добранька цяпер.

Жанчына, 1915 г. н. в. Лаздуны Іўеўскага раёна, 1996 г.

24. А Божа, дзеткі, як тамака было. Нацярпелася я за сваё жыця. Як пачалася вайна, дык дзет усё ў арміі ды ў арміі. Я і касіла, і малаціла. Жыць жа трэба было. А дзяцей у мяне было шасьцёра. Фэляньку было шаснаццаць гаткоў. Дык ён усё рабіў. Анагдай прынесла я карасіны, а ён узяўся лямпачку запаліць. І як так яму папала? Уся карасіна вылілася на яго й ад лучыны загарэлася. А я вышаўшы была, узяўшы драпцы, думала, бульбачкі ўкапаю на вячэрку. Чую, енчыць! Я - кулём у хату. А Божа ш мой, Фэлянька ўвесь у агні качаецца па падлозі. Тутака я на яго коўдру - стушыла агонь. А ён, бедняньнкі, так енчыў: "Мамуська, ратуй!" Я аж валасы на сабе рвала. Потым злетала да Мацкейча па каня і павезла да дохтара. Владучыха, нябошчыца, шмэльцу прынесла, дык я ўсё мазала яго едучы. А ў бальніцы дахтары зачыніліся, мяне ні ўпускаюць. Можа дзе паскрабалі яго, бо натта ён енчыў. А прас пяць дзён мой Фэлянька й памёр. Памярлі Гэнюська і Яська, і Юзачка, а потым ужо й Паўлюсь. Яська і Юзачка дык некіх тамака патронаў недзя нашлі. Потымака ўзялі і ў агонь кідалі, пасучы кароўкі. І дахаткі ўжо самыя ні прышлі. Натта шмат гаткоў ужо прашло, а дзетак сваіх цёнгля сьню. Да высьвянчэньня яблычка ні зьем, бо тады, кажуць, на тым сьвеці маім дзеткам ні дадуць.

Жанчына, 1907 г. н. в. Пелкаўшчына, Іўеўскага раёна, 1989 г.

25. Раскажу, як даўней васэля было. Мамулька кажа: "Мая ты Агатка, прышоў час замуш ісьці. Табе ш дваццаць годзікаў. За каго ш цібе аддаць, маё ты дзіцятка. І Косьцік, твой сусет, добры, трошкі вотку любіць. Язэпка нядрэнна жыве, каторы пастухом ходзіць. Можа, ідзі за Стасюка. Але ш як яго ўзяць, кап ён быў мой зяць? Глядзі, дачушка, ён ідзе па ваду. Ідзі памажы яму зачэрпаць, і вот будзя і знакомства". Пашла Агатка, паслухала рады сваёй мамуські. Глядзіць, ідуць дваіх назат, сьмяюцца. І вот як скора дагаварыліся, і прыходзіць Стась вечарам у сваты. Прышоў са сваім дзяцькам Антосям. Бутэлячку на стол, маму пацалаваў, бацьку абняў. І за стол усе паселі. І пачалі гаварыць пра вяселя. "А што ш дасьцё пасагу?" - пытая дзяцька Антось. А Стаська: "Мне яна і бес пасагу добра". Аля бацька кажа: "Кароўку дадзім, пару патсьвінакаў, падушачкі й дзяружачкі, самі знаяця, гэта ўсё яе". Ну вот і судзьба прышла, і Агатка са Стасям жэняцца. І васола было, і прыходу шмат. Дай ім Бох шчасьця, добрую долю. А добрая доля ўсё ад Бога. І шлюп ў касьцелі ўзялі, і ксёнц, і арганы, вэнікратар засьпявалі. Усё такоя душэўная, ды памяць на ўвесь век вечная. Во як было даўней.

Жанчына, 1924 г. н., в. Петрымаўшчына Іўеўскага раёна, 1992 г.

26. Ат, няма чым хваліцца. Жыву, як усе - ні лепш, ні горш. Тупаем каля хаты. Мы ш паршука закалолі тэш. Мая ты мілая, не еў саўсім, нешта ён усё рохрох, а толку ніякуткага. Лячылі столькі, усягоўсякага нашпілялі, а яму ўсё адно ногі баляць. А як калоць сабраліся, то чуць дагналі, так бех па надворку, уцякаў, аткуль і сілы тыя ўзяліся, быў жа ня еўшы саўсім. Але вот, скажы ты, усё жывое канец чуе. Мусіць, рабакі* ў яго былі, то вот і закалолі. Скварка, мая ты, - чатэры пальцы, а кішкі ў плямах, у гузах, то тоўсьценькая, то тоненькая. Значыць, рабакі. Я кішачкі пачысьціла, паскрабла, лепшыя адабрала - і ў Вільню. У Літве бяруць нарасхват, толькі падвось. Цяпер вот кумпяке ў кубельцы на самае дно ў соль закапала, скваркі сьвежай закатала, кілбас маю троха, яшчэ й лой леташні ёсьць. Усяго маю, дзякуй Богу. Так старую скварку прадаю пакрысе, сёня вот дзьве кілі прадала. Я яшчэ аднаго паршука дзяржу ў павеццы, бо хлява няма, толькі кроквы стаяць. Саломкі паткіну, есьці дам, дзьверы ўцяпліўшы на марос, то качаецца, што пан. Дроту, праўда, меднага німа, кап у лыч зацягнуць. Так рыя, так рыя - спасу німа, ат сьцяны дошкі паадрываў. Мо ў цябе дзе застаўся кусочак? А сям'ю кармлю ўсім. Як кашы с картофель натаўчэш, то й мой Стасюк добра зьесьць, а ў зацірку лышку не памоча, не любя. Так я за зацірку - і паршуку. А дзецям, калі прыедуць, скварку, кілбасу - на патэльню. Сюды хлеба, батона ў сумаццы прывязуць, а назат цэлымі воркамі цягнуць, адно давай. Але дзе дзенясься, свае ш дзеці. Пэньсію палучыла трыццаць пяць тысяч чатэрыста семдзісят. Чула, на сесіі выступаў адзін, казаў, што цяпер, каторы не рабіўшы, пэньсію палучае большую, чым каторы рабіўшы. Казалі, гэты, што пераглядаць будуць. Наша заўклубніца чула, то была таксама мне расказаўшы. Калі тое будзе? У цябе то добра. Ён тыля палучае, і ты то мільёны маеш. Яшчэ ты з райсабесу за старых, мусіць, бярэш? Я ш учора ў арбоне чула, с Ашмян ехаўшы, што гэным Ярынскавым усё мала й мала. Знаеш, гавэнда такая ў бап была. Я ш нічога пра вас не ведала, бо ўсё ў хаце сяджу, нікуды не вылажу. Мая ты, што тыя грошы. На адно лякарства колькі трэба аддаць, карвалолу ці лявар'янкі купіць бутэлячку, то ўжэ й дзесяць тысяч. Мой жа Стасюк зубы ставіць, то за адзін зуп чатэры тысячы аддаў, а яму трэба сем. Камашы на ногі яму, сабе купі, куфайку якую каля скаціны хадзіць. А дзеці колькі цягнуць. Вот ы палічы. А ты кажаш, мільёны маеш. Во, сусетка мая, той давай - не хачу, нап'ецца ды ляжыць, як калотка якая каля плота - ні праехаць, ні прайсьці. Яна то й цьвярозая рэтка калі прачухаецца, стрэне хто чужы - спалохаецца. То яна сьвіньню ці карову дагледзе? Хваробу! З голаду паздыхаюць. А я цалюткімі днямі кручуся, ні рук ні нох не чую, сярэдзіну вун усю адабрала, але ш затое штокольвек маю за душою. А ты захоць яшчэ калі, не так ужо тут далёка, пара вёрст якіх, дарога ш някепская.

Жанчына , 1935 г. н., в. Буняны Ашмянскага раёна, 1993 г.

27. Што раней было, гэта не тое, што цяперака вырабляюць. Посьля вайны сіроткі, мая ты, засталіся, і матка пакалечылася. Што ж, брат старэйшы ажаніўся, і сястра Ванда вывучылася троху шыццю і ў Ашмяну выехала. А я ж з мамуськай засталася. Во, дык троху ляхчэй стала, а то ж як меншыя былі, ні яды, анічагусенькі. За вадой паўтары вярсты, мая ты, хадзілі і яшчэ ж не адзін разок на дзень. І вясёла было. А ў пятнасьця ж гаткоў, дзе ш там, яшчэ й пятнасьця не мела, на ферму пайшла. А перад гэтым жа ш паслугавала, кароў пасла. Гэта ж дваццаць кароў у адной даяркі было, і гэта ш кап толькі падаіць, усё чыста трэба было рабіць, вёдры гэтыя трэба каб былі блішчалі. Там каля вушкаў каб нідзе нічога ніколі не было. Там паролі трэскай, каб Божа бронь, якое балота... І ежэлі доіш карову, то з гэтага вядра ўжо не памыіш і не пальеш на трапкі. Цяпер апарацік на плячо і пайшоў, а мы вёдрамі цягалі, па гразі, за поўкіламетра. Паваліся было, пагалосіш і далей шуруіш. Такія каромыслы былі, павешаіш на плечы два вядзёркі, адно ў руку, а чвартае павесіш на другую. Перш пры фанару даілі. Летам на полю даілі, вазом на каню прывязуць бітоны, і лаўкі такія былі сабе парабіўшы. Ехалі, песьні сьпявалі, вясёла сь песьнямі, вот. А цяпер ходзяць панадуваўшыся як мухі патраўленыя, усе недавольныя нечым, усё дрэнна нешта. Усе былі маладыя, адна ў адну, і завшэ сь песьняй. Вясёла і лёхка было нейк. Стараліся там, а ў хаце тожа трэба было рабіць. Прыляціш, ідзеш у хлеў аходжвацца. Дровы зь лесу насілі на плячах. І лёхка, і добра, і вясёла было. Зарас прыдзіш дахаты, тудысюды - ўсё парабіў. Тут хапіў якія чысьцейшыя лахманы, папрасаваў, зьвязаў у вузел, прынёс на ферму, кідыльсь у чысьцейшы кут, троху раскідаў, раскідаў, пакуль кароў падоіш, яны троху распрастаюцца. Тут нейдзе нейкія танцы ці васэля. Танцы ж раней па хатах былі. Дык во, адзеліся, найшло хлапцоў, памаглі, падаілі, малако носім, вясёла. Скарэй сьпішаліся. Ну пайшлі, тут прыйшлі, патанцавалі, тут музыкі выйшлі. А ў нас хата ат сьпеваў разьлягаецца. Што ш, патанцавалі - зноўку на работу. І так во, мая ты, дзьве гадзіны летам, бо больш неяк не выходзіла. І неякая хвароба нас не брала. Бывае, засьпіш, прыляціш зьбянтэжыўшыся на ферму, не знаіш, за што схапіцца, але ўсё ш гэта с панталыку робіш. Так во, мая ты, жылі і шчасна, і горасна, але вясёла, найперш было вясёла.

Жанчына, 1939 г. н., в. Гродзі Ашмянска гараёна, 1998 г.

(Заканчэнне будзе.)

Мікалай Даніловіч, доктар філалагічных навук, прафесар

Скарынаўскае свята ў Баранавічах

5 жніўня 2007 года баранавіцкія прыхільнікі роднага слова правялі імпрэзу, прысвечаную 490м угодкам выхаду першай друкаванай кнігі Ф. Скарыны "Псалтыр".

Агульнавядома, што 6 жніўня 1517 года ў Чэшскай "златай" Празе ў друкарні шматпаважанага Паўла Севярына тытан навукі, гуманізму і Адраджэння Ф. Скарына надрукаваў першую кнігу сярод усходніх славян "Псалтыр". Псалтыр - гэта назва музычнага інструмента, падобнага да полацкіх гусляў. Толькі ў полацкіх гусляў было больш струн, а псалтыр - гуслі дзесяціструнныя, як бы спецыяльна прыладкаваныя хваліць 10 боскіх запаветаў, што Бог даў Майсею на гары Сінайскай.

Адкрылі святочную імпрэзу браты Маліноўскія, якія заспявалі псалм 122 каралеўскага кампазітара 16 ст. Мікалая Гамулкі ў перакладзе Сімяёна Полацкага. Пасля гэтага Глеб Маліноўскі на лютні (музычны інструмент 16-17 стст.) зайграў фантазію Франчэска да Мілано, сучас-ніка Скарыны. Затым Вітусь Свабодзкі расказаў пра дзей-насць беларускага першадрукара і правёў віктарыну, прысвечаную творчасці Вялікага пачынальніка. Удзельнікі імпрэзы даведаліся, што сонца і месяц - гэты скарынаўскі сімвал, бо ён нарадзіўся ў год сонечнага зацьмення. Скарына не стаў, як яго бацька Лука, полацкім купцом, а звязаў сваё жыццё з кнігай і пашырэннем адукаціі. Сонца і месяц не проста ўвайшлі ў яго жыццё, сталі знакам, сімвалам Скарыны. Мажліва, такі выбар Скарыны свайго гербу быў абумоўлены памяццю аб сонечным зацменні ў 1492 годзе. А, магчыма, і таму, што яшчэ ў 12 ст. слаўная полацкая асветніца Ефрасіння "яко луна солнечная" прывяла наш народ ад невуцтва да святла адукацыі.

Было адзначана, што вычын Скарыны заключаецца не толькі ў тым, ён ліквідаваў манаполію царквы на выданне кніг, але і ў тым, што ён зрабіў кнігу даступнай простаму, як тады казалі "паспалітаму" чалавеку. Шануем мы нашага першадрукара і за тое, што ён выступаў за вяршэнства закону і маралі ў грамадстве, за духоўную свабоду, пашырэнне навукі, культуры.

Справу Ф,Скарыны прадоўжылі выдатныя асветнікі і грамадскія дзеячы сярэднявечча Сымон Будны, Васіль Цяпінскі, Мікола Гусоўскі, Мялецій Сматрыцкі, а 16 ст. стала "залатым" векам беларускай культуры і гісторыі.

У прадмове да кнігі Ісуса Сіразава Скарына піша, што "…вера без спраў мёртвая ёсць". Таму мы ў Баранавічах не толькі прапагандуем роднае слова, але і друкуем кнігі нашых мясцовых паэтаў і пісьменнікаў, праводзім шматлікія культурніцкія імпрэзы. У 2007 годзе ўжо выйшла кніга грэка-каталіцкага святара Яўгена Маліноўскага "Парусія" пра тое, як сёння трэба прыйсці да Бога і жыць па хрысціянскіх запаветах. Вось-вось будзе надрукавана кніга Івана Лагвіновіча "Кветкі палыновыя", а затым Алеся Корнева "Пад зоркай Мілавіцай".

На заканчэнні свята Галіна Ярашэвіч заспявала дзве песні са свайго новага дыска "Белы вэлюм".

Віктар Сырыца, старшыня Баранавіцкай Рады Таварысва беларускай мовы імя Ф. Скарыны.

Мартыралог Вольгі Іпатавай

Нядаўна вядомая беларуская пісьменніца і грамадская дзяячка Вольга Іпатава ў выдавецтве "Кнігазбор" надрукавала сваю новую кнігу "Свабода да апошняга дыхання. Аповеды пра падарожжы".

Спадарыня Вольга закранула вельмі цікавую і надзвычай актуальную тэму - тэму беларускіх могілак і асабліва пахаванняў знакамітых беларусаў, раскіданых не толькі па Беларусі, але і па розных кантынентах свету.

Тэма беларускіх могілак зацікавіла мяне даўно, бо прафесійна вывучаючы старажытныя пахавальныя абрады нашых продкаў, я не мог не пацікавіцца гісторыяй могілак у ХІХ - ХХ стст. На працягу 10 апошніх гадоў, выкладаючы курс "Гісторыя архітэктуры Беларусі" ў розных ВНУ краіны, я даваў студэнтам заданне падрыхтаваць рэферат на тэму "Беларускія могілкі". Студэнт павінен апісаць могілкі той мясцовасці, дзе стала жыве ён і дзе пахаваны яго продкі. Пры гэтым трэба зрабіць фотаздымкі ці замалёўкі найбольш цікавых пахаванняў і надмагілляў. Маладыя людзі, асабліва дзяўчаты, якія яшчэ не думаюць пра смерць, а тым болей пра сваю, спачатку ставіліся да такога незвычайнага задання крыху разгублена. Як маладая дзяўчына будзе хадзіць з фотаапаратам па закінутых, зарослых хмызняком могілках ці рабіць там нейкія замалёўкі? Але, атрымаўшы падрабязныя інструкцыі, з ахвотай браліся за справу, падключалі да працы сваіх дарослых сваякоў, асабліва сталага веку.

І вось я маю сотні унікальных апісанняў беларускіх могілак: вясковых, местачковых, гарадскіх; каталіцкіх і праваслаўных, габрэйскіх і татарскіх, вайсковых і шляхецкіх.

Але самае галоўнае, што студэнты не раз дзякавалі мне за тое, што ўпершыню ў жыцці прыйшлі на могілкі як даследчыкі і ўбачылі гісторыю Беларусі ХІХ - ХХ стагоддзяў праз пахаванні людзей.

Вялікая праблема была і ёсць з дапаможнай літаратурай. Гэтая тэма вельмі слаба распрацавана ў беларускіх даведніках і энцыклапедыях. Надзвычай мала і асобных выданняў. Можна назваць толькі кнігу пра Кальварыйскія могілкі ў Менску, цікавую працу пра старыя могілкі ў Наваградку, некаторыя газетныя і часопісныя публікацыі, прысвечаныя вайсковым могілкам І і ІІ сусветнай вайны.

І вось мы маем кнігу Вольгі Іпатавай. Яна складзена з асобных самастойных публіцыстычных замалёвак, кожная з якіх прысвечана пахаванню таго ці іншага знакамітага беларуса. Расказваецца пра пахаванні мастакоў, навукоўцаў, грамадскіх і палітычных дзеячаў, а таксама паўстанцаў Касцюшкі, удзельнікаў паўстання 1830 - 1831 гадоў і паўстання Каліноўскага.

Вольга Іпатава асабіста наведала гэтыя пахаванні, зрабіла каляровыя здымкі надмагілляў, якія надрукаваны ў кнізе.

Асабліва добра паказана родная для пісьменніцы Гродзеншчына, могілкі Роса ў Вільні, заходняя Віцебшчына і Берасцейшчына. Ёсць апісанні пахаванняў знакамітых беларусаў у Канадзе і ЗША.

Прыемна, што спадарыня Вольга не забыла і пра сяброў ТБМ, рупліўцаў на ніве роднага слова, якія заўчасна пакінулі гэты свет. У кнізе змешчаны апавяданні пра магілу Марыі Мацюкевіч, салігорскай настаўніцы, стваральніцы мясцовай арганізацыі ТБМ, выдаўца газеты "Рагнеда", заснавальніцы шапіка ТБМ. Распавядае аўтарка таксама пра магілу Лявона Драздова на Лаўсанаўскіх могілках у Магілёве, які зусім нядаўна пайшоў ад нас. Спадар Лявон быў нязменным кіраўніком ТБМ на аб'яднанні "Хімвалакно", актыўным прапагандыстам роднай мовы на сваім прадпрыемстве.

У раздзеле "Тры крыжы ля Малога Ольжава" ідзе гаворка пра дзейнасць Лідскай арганізацыі ТБМ пад кіраўніцтвам Станіслава Судніка па ўшанаванні памяці паўстанцаў 1863 - 1864 гг. на Лідчыне. Не забылася Вольга Іпатава і на стваральную працу Ады Райчонак, кіраўніцы Шаркаўшчынскага ТБМ, адной са стваральніц музея Язэпа Драздовіча ў вёсцы Германавічы. Цікава распавядаецца ў кнізе і пра краязнаўчую дзейнасць актывіста ТБМ, настаўніка з вёскі Луна Мастоўскага раёна Лявона Карповіча. З яго дапамогай пісьменніца расшукала магілу паўстанцаў 1863 - 1864 гг., апісаную Элізай Ажэшкай у рамане "Над Нёманам". Магіла гэтая ў вёсцы Багатырэвічы Мастоўскага раёна.

Такім чынам у мартыралог Беларусі ўпісана новая каштоўная старонка. Пазнаёміцца з новай кнігай Вольгі Іпатавай можна ў сядзібе ТБМ.

Алег Трусаў.

Па слядах літвы

Памяці Міколы Ермаловіча

(Працяг. Пачатак у папярэдніх нумарах.)

З літаў (паў)стала літва

"…паводле франка-саксонскага ўзору"

Як вядома, заходнімі суседзямі палабскіх славянаў былі германскія плямёны. А, прыкладам, у Цюрынгіі, як ужо гаварылася, жыло розна-этнічнае насельніцтва. Нямецкі гісторык Й. Херман нават напісаў, што "выразную геа-графічную мяжу паміж германскімі і славянскімі паселі-шчамі" нельга было правесці. (Херманн Й. Общество у германских и славянских племен и народностей между Рейном и Одером в VI - XI вв. // Вопросы истории. 1987 г., № 9. С. 76) . Але паміж саксамі ды абадрытамі цягам некалькіх вякоў існавала на Ніжняй Лабе (Эльбе) ваенна-палітычная мяжа ( lіmеs Sахоnіае ), абапал якой стаялі бургі (Тамсама) , дзе жылі феадалы з дружынамі (Тамсама. С. 80) . (Іншы ня-мецкі гісторык А. Мейцэн падае, што на пачатку ІХ ст. Карл Вялікі ўсталяваў на ўсходзе сваёй новай дзяржавы падобную мяжу - lіmеs sora-bicus (A. Meitzen Без н. С. 280.) У шэрагу тых вялікіх умаца-ваных паселішчаў вылучаўся галоўны горад абадрытаў Мехлін (цяпер Мекленбург), заснаваны, як мяркуюць, у VII ці ў VIII стст. (Mały słownik kultury dawnych słowian. Warszawa, 1972. C. 229) . Аднак можна гаварыць пра паста-янныя кантакты двух этнасаў ды ўзаемнае перайманне матэ-рыяльнай культуры, хоць суадносіны не былі добра-суседскімі.

Славянскія плямёны, што жылі на абшары паміж Лабай і Одрай (нямецкі храніст Адам Брэменскі называў яго Sclavonia, Sclavia), "знаходзіліся на адным узроўні грамадскага развіцця - на вышэйшай стадыі распаду абшчыннага ладу з ясна выяўленымі рысамі ваеннай дэмакратыі" (Разви-тие этнического самосозна-ния славянских народов в эпоху раннего средневековья. М., 1982. С. 197). Несумненна, у вялетаў, "лепшых мараходаў у славянскай сям'і" (Гильфер-динг А. История балтийских славян. Ч. І. М., 1994. С. 79) , а заадно і карсараў (Helmoldа кronika słowian. Warszawa, 1974. C. 296) , гэты працэс ішоў найбольш актыўна. Дарэчы, яны на сваёй "прарадзіме" сутыкаліся з антычнай куль-турай (Херманн Й. Общество у германских и славянских племен и народностей… С. 80) , а таму і Палаб'е ды Памор'е вылучаліся некаторымі рысамі матэрыяльнай культуры, пры-кладам, адметным посудам, - гэтак названым фельдбергскім , "які вырабляўся на ганчарным крузе, быў добра абпалены і багата аздоблены" (Развитие этнического самосознания славянских народов… С. 201). Нямецкія місіянеры сведчаць, што ў славянскіх гарадах былі "вуліцы, плошчы, храмы ды іншыя вялікія будынкі" (Гра-цианский Н. Заэльбские славяне в борьбе с немецкой агрессией в Х - Х вв..// Исторический журнал. 1942. Книга 8. С. 38) .

Дарэчы, менавіта ў Фельдбергу (колішняя акруга Нойштрэліц, што на поўнач ад Берліна), археолагі раскапалі былыя вялецкія ўмацаваныя паселішчы з "лінейнымі" вуліцамі, забудаванымі вялікімі дамамі, з храмамі ды месцам для сходу (Херманн Й. Общество у германских и славянских племен и народностей… С. 80) . Й. Херман меркаваў, што ў такіх паселішчах маглі жыць ад 600 да 1200 чалавек (Тамса-ма) . Ён жа ў іншым выданні падае, што бургі ў лацінскіх крыніцах названыя civitates (Die Slawen in Deutschland. Hrsg. J. Herrmann. Berlin, 1985. C. 17) , верагодна, цэнтры абшчыны, накшталт сорбскай жупы , польскага аполе . У такіх бургах падчас нападу ворага хавалася і навакольнае насельніцтва (Развитие этнического самосознания славянских народов. С. 201) . Падобныя ўмацаваныя civitates заснавалі таксама іншыя заходне-славянскія плямёны, бо, як вядома, "славяне заўсёды былі будаўнікамі гарадоў" (Bogu-slawski W. Dzieje sіowiaсszczyzny pуlnocno-zachodniej do polowy XIII w. Ksega III. Poznan, 1892. С.13).

Абарончыя ўмацаванні славянскіх гарадоў складаліся з драўляных канструкцый і некалькіх земляна-каменных пластоў, што выяўлена падчас археалагічных даследаванняў. Й. Херман падаў прыклад складанай канструкцыі абарончай сцяны горада Берэн-Любчын (акруга Цецераў). У іншых гарадах абарончыя збудаванні былі яшчэ больш магутнымі. Вядома, прыкладам, што падчас аблогі ругенскага горада Арконы германцы вымушаныя былі выкарыстоўваць спецыяльныя абложныя машыны, з дапамогай якіх яны зусім нядаўна штурмавалі рымскія гарады (Тамсама. C. 652) .

Ужо з гэтых фактаў можна зрабіць выснову пра адпаведны тэхнічны ўзровень будаўніцтва, інжынерна-архітэктурныя здольнасці славян-скіх дойлідаў, пра той высокі ўзровень эканамічнага, гаспадарчага развіцця, што даваў магчымасць будаваць такія бургі.

З неабходнасці абароны падчас пастаянных войнаў вынікала імкненне вялецкіх плямёнаў да дзяржаўнага жыц-ця (Гильфердинг А. История балтийских славян. М., 1994. С. 69) . У славянаў, як і ў германцаў, ужо мелася веча (Helmoldа кronika słowian. C. 140) . І на гэтым народным сходзе вырашаліся асноўныя дзяржаўныя пытанні: пачатку вайны, замірэнні, знешніх зносінаў, культаў (Херманн Й. Общество у германских и славянских племен и народностей между Рейном и Одером в VI - XI веках. С. 77) . Не выпадкова Й. Херман мерка-ваў, што грамадскі лад славян-скіх палабскіх плямёнаў нязначна адрозніваўся ад ладу германцаў. І наагул, князі абад-рытаў і іншых плямёнаў... "удзельнічалі ў фармаванні феадальных дачыненняў паводле франка-саксонскага ўзору " (Тамсама. С. 83 ). А з гэтага вынікае, што і на правым беразе Лабы адбываліся тыя ж самыя грамадскія і сацыяльныя працэсы. Таму можна гаварыць і пра славянскіх літаў.

"…ceteri liti , videlicet hoc est zmurdi …"

Рабоў-супляменнікаў у заходніх славянаў, як вядома, не было. Але паднявольнымі станавіліся палонныя, якіх прыводзілі з кожнага ўдалага паходу. Палонных дзялілі "паміж ваяр амі або прадавалі на рынку" (Гильфердинг А. История балтийских славян. С. 57). Тут варта зазначыць, што палабскія ды паморскія славя-не вымушаныя былі пастаянна ваяваць. Працяглы час яны супернічалі ды змагаліся з франкамі. Прыкладам, паводле ,,Хронікі Фрэдэгара" франкі ў 631 г. напалі на дзяржаву Само, але не перамаглі ды вымушаныя былі ўцякаць (Грацианский Н. Славянское царство Само.// Исторический журнал. 1943. № 5-6. С.44) . Шмат разоў пасля ,,вініды ўрываліся ў Цюрын-гію ды ў іншыя вобласці каралеўства франкаў, спустошваючы іх" (Тамсама). Верагодна, гэтае спусташэнне азначала і захоп насельніцтва.

У 789 г. кароль франкаў Карл Вялікі ваяваў з вялетамі, у 810 г. - з лінянамі ды бытаньцамі. А вось абадрыты тым часам хаўрусавалі з франкамі ды ўдзельнічалі ў шмат якіх сумесных вайсковых паходах. Так, на дапамогу мажардому Піпіну (вядомы з мянушкі Кароткі, у 752-768 гг. кароль франкаў), калі ён пачаў змаганне з сваім братам, які схаўрусаваўся з саксамі, пры-йшло славянскае войска - 100 тысяч ваяроў, як падае польскі гісторык В. Багуслаўскі (Bogusławski W. Dzieje słowiań-szczyzny północno-zachodniej… C. 25) . (Калі гэтая лічба па-вялічаная нават у дзесяць разоў, то ўсё ж можна меркаваць пра эканамічны ўзровень абадрыцкай дзяржавы, якая магла ўзброіць і ўтрымваць такое войска.) З іх дапамогай Піпін скарыў брата і саксаў (Strzelczyk J. Drzewianie połabscy. // Slavia antiqua. T. XV. C. 108).

Нямецкія хронікі паведамляюць пра частыя войны славянаў з германцамі ў сярэдзіне ІХ ст. (Пасля наступіў увогуле ,,перыяд славянска-нямецкіх войнаў Х ст." (Там-сама. С.84.) Так, абадрыты двойчы, у 844 і 845 гг., знішчалі Гамбург, дзе ў той час усталявалася хрысціянская мітраполія (Bogusławski W. Dzieje słowiańszczyzny północno-zachodniej… C. 57, 59) . Безумоўна, паводле звычаю таго часу, кожным разам пераможцы вярталіся дамоў з палонам. У 980 г. абадрыцкі князь Мсцівой начале тысячы коннікаў выбраўся разам з войскам імператара Атона І у Італію, дзе германцы ваявалі з сарацынамі (Labuda G. Powstania słowian połabskich u schyłku X wieku. // Slavia occidentalis. Poznań, 1947. C. 170; Helmoldа кronika słowian. Warszawa, 1974. C. 133) . Праўда, з таго паходу вярнуліся не ўсе абадрыцкія вершнікі, але князь Мсцівой прыдбаў ваярскі досвед, які спатрэбіцца яму ў будучым паўстанні.

Вядомыя таксама і рабаўнічыя паходы заходніх славянаў на датчанаў (Lecejewicz L. Miasta słowian północnopo-łabskich. Wrocław, Warszawa, Krаkуw, 1968. C. 57) . В. Багуслаўскі, спасылаючыся на дац-кія сагі, пісаў, што славяне нападалі на Ютландыю і нават асядалі там, трапляючы, праў-да, пазней у ярмо да данаў (датчанаў) (Bogusławski W. Dzieje słowiańszczyzny północno-zachodniej… C. 3) . У Х ст. славяне пачынаюць нападаць на ўжо хрысціянскую Данію (Тамсама) . Як падае Гельмольд, яму распавядалі, "што ў горадзе Мехліне ў гандлёвы дзень налічылі 700 дацкіх палонных, прызначаных на продаж" (Гельмольд. Славянская хроника. М., 1963. С.238). Абадрыты і вялеты да Х ст. не жылі ў згодзе, а часта ваявалі паміж сабой. А. Гільфердынг жа пісаў, што славяне рабілі рабамі не толькі палонных германцаў. Пасля перамогі ў міжусобных войнах "люцічы зводзілі ў няволю бодрычаў, памаране - люцічаў" ( Гиль-фердинг А. История балтийских славян. С. 58). Захопленых у такіх бітвах-наездах палонных сялілі на княскіх дварах, ся-дзібах дружынных і вясковых старшынаў, а таксама ў асобных сёлах. Так з'яўляліся славянскія літы.

Пацвярджае існаванне славянскіх літаў, як напалову вольных сялянаў, В. Багуслаўскі. Ён пісаў, што "ў захопленай франкамі і саксамі славяншчыне дзеяліся жудасныя рэчы. Саксы забівалі лехаў ^* , закабалялі людзінаў ( літаў ), зганялі мясцовае насельніцтва з іх зямельных уладанняў" (Bogusławski W. Dzieje słowiańszczyzny północno-zachodniej…С. 17) . (На здзекі славяне адказалі паўстаннем 990 г.) Як бачым, В. Багу-слаўскі вылучаў шляхту (лехаў) ды літаў, простых сялянаў, "прасталюдзінаў", якія раней мелі ўсё ж нейкую свабоду.

Пацвярджэнне знаходзім і ў нямецкага гісторыка А. Мейцэна, які параўноўваў літаў з рабамі і сцвярджаў, што літы паходзяць з "падначаленага народу" (А. Мейценъ. Сословия. История сословий въ Германии. С. 344) . А. Мейцэн цытуе дарчую 1181 г. двух маркграфаў для Ляўтарбергскага кляштара. У гэтым дакуменце маркграфы пераліч-ваюць некаторыя катэгорыі жыхароў сваёй маркі: "seniores villarum, quos lingua sua supa-nos vocant, in equis servientes, id est withasii (…) ceteri liti , videlicet hoc est zmurdi …" (Meitzen A. Wanderungen, Anbau und Agrarrecht der Volker Europas nordlich der Alpen. I Abtheilung. Band II. Berlin, 1985. C. 240) (…вясковыя старэйшыны, якія на іх мове называюцца жупанамі, і конныя слугі - гэта віцязі… Рэшта - літы, зразумела, гэта смерды…). Варта звярнуць ўвагу, што тэрмін літы тлумачыцца словам смерды . Верагодна, абодва словы аднолькава выкарыстоўваліся. Першае, ві-даць, было больш афіцыйным, а смерды, - размоўнае, як лічыць польскі гісторык К. Тымянецкі (Bardach J. Zmierzch smerdуw. // Z polskich studiуw slawistycznych. Seria 3. Historia. Warszawa, 1968. С. 60).

Ягоны калега Ю. Бардах згадаў іншы дакумент, у якім смерды вылучаны з агульнага пераліку вясковых жыхароў - літаў, альдыяў і чыншавікоў . І гэты факт, - рэзюмуе Ю. Бардах, - сведчыць супраць меркавання пра паходжанне смердаў з палонных (Bardach J. Zmierzch smerdуw. С. 61) . Але ў сваёй на-вуковай працы "Zmierzch smerdуw" ("Заняпад смердаў") Ю. Бардах падае і думку расійскага гісторыка С. Юшкова, што расійскія смерды, феада-льна залежнае насельніцтва, паводле свайго грамадска-прававога стану збліжаюцца з лангабардскімі альдзіямі ды франконскімі літамі (Тамсама. С. 46).

З пададзеных дакументаў ды меркаванняў навукоўцаў вынікае, што літы ўсё ж чымсьці адрозніваліся ад смердаў. Прынамсі, яны жылі асобна. На пацвярджэнне можна падаць назву мясцовасці Malici zmurdiaca ў Мекленбурзе (Bardach J. Zmierzch smerdуw. С. 61). І М. Яжова згадвае славянскія паселішчы Smorte з акругі Пенцлін, Smer-dele з акругі Ростак ды тэрытарыяльна не акрэслены Sma-rzenow І -78, 90, ІІ - 86.

Ёсць падстава гаварыць, што славянскія ваяры выкарыстоўвалі менавіта літаў як збраяносцаў. Так, В. Багуслаўскі пераказаў звесткі храніста Саксона Граматыка пра бітву (верагодна, у 715 г.) каля паселішча Бравалс (Гильфердинг А. История балтийских славян. С. 76) , дзе ад захопнікаў шведаў і нарвежцаў адбіваліся датчане, якім дапамагаў полк люцічаў, якія вылучаліся сваімі зброяй і рыштункам. Тыя люціцкія ваяры мелі шчыты меднага колеру і доўгія мячы. "Б'ючыся, славяне закідвалі шчыты за спіну або аддавалі іх слугам-пахолкам" (Bogusław-ski W. Dzieje słowiańszczyzny północno-zachodniej… С. 8) . Праўда, В. Багуслаўскі не падае, як называюцца тыя пахолкі-служкі ў хроніцы Саксона Граматыка. Але сам факт прысутнасці такіх памочнікаў-збраяносцаў у люціцкіх ваяроў дазваляе меркаваць, што гэта маглі быць літы, - падобна, як і ў германцаў. Напачатку яны былі на ўтрыманні свайго гаспадара, але пазней, нажыўшыся на рабаўнічых паходах і войнах, пачалі жыць і нават ваяваць самастойна. Прынамсі, на ка-рысць такога меркавання сведчаць шматлікія паселішчы, у назве якіх знаходзіцца слова літ.

Litten, Lettowe - паселішчы літаў і... літвы?

, у якіх жылі толькі літы, то можна спаслацца на дасле-даванні вядомага нямецкага мовазнаўцы Р. Траўтмана, які падае тапонімы Litten , Litsouw , Litzenitz з палабскіх і памеранскіх славянскіх абша-раў. (Trautman R. Die Elb- und Ostseeslavischen Ortsnamen. Teil III. Berlin, 1956. С. 41, 42, 118) , а таксама М. Яжовай, якая адшукала на выспе Руген тапонім Lettowe ^* , згаданы ў нямецкім дакуменце пад 1314 г. (Jeżowa M. Słowiańskie nazwy miejscowe wyspy Rugii. // Onomastica. Rocznik V. Zeszyt 1. Krakуw - Wrocław, 1959. C. 56).

Уяўляе пэўную ціка-васць яшчэ адзін факт. Як ужо згадвалася, Карл Вялікі, "рэа-лізуючы сваю антысаксонскую палітыку, масава высяляў саксаў і ў 804 г. аддаў абад-рыцкаму князю Дражку Нордальбінгію" (Тамсама. С. 113) , зямлю залабскіх, ад боку франкаў, саксаў (Bogusławski W. Dzieje słowiańszczyzny... С.. 29).

Польскі гісторык Е. Стшэльчык пераказаў меркаванне, што імператар Карл Вялікі пасадзіў славянаў на левым беразе Лабы дзеля сваёй выгады. Яны павінны былі стаць " стражнікамі ракі " (Stromhьter) супраць непрыяцельскіх - у стасунку да франкаў - славянскіх плямёнаў і адначасова заставацца хаўруснікамі Карла Вялікага супраць скароных саксаў (Strzelczyk J. Drzewianie poіabscy. C. 113) . (Гэты абавязак - быць стражнікамі - нагадаў паведамленне Галіцка-Валынскага летапісу пра старожу , якую паслала літва на возера З'ята, пра што ўжо гаварылася. Як уяўляецца, абавязкі тых стражнікаў на Лабе і літоўскай старожы па-над палескім возе-рам вельмі падобныя. Як калісьці літы на памежных абша-рах Рымскай імперыі ды ў Палаб'і, так і літва абавязана была несці на Палессі вызнача-ную ёй спецыяльную службу.)

Зрэшты, на прыдбаных саксонскіх землях абадрыты маглі (фармуючы феадальныя дачыненні паводле франка-саксонскага ўзору ) утварыць - на рымскі лад - паселішчы калонаў: летаў, літаў. Ускосна такое меркаванне пацвярджаецца даследаваннем нямецкага гісторыка В. Кіпарскага, які выявіў у "нова-верхненя-мецкім ды сярэдне-ніжненя-мецкім назвы Lettowen «Літва»" (Фасмер М. Этимологи-ческий словарь русского языка. Т. ІІ. Москва, 1967. С. 502).

Як магла ўтварыцца літва?

У вялетаў нашмат раней, чым у іншых славянаў, адбылося сацыяльнае расслаенне грамадства. У іх што пэўны час мянялася ўлада: племянного князя, нобіляў ды народнага сходу (Гильфердинг А. История балтийских славян. С. 139) . Але ўжо ў Х ст. у вялетаў не было князёў… Усім распараджаўся сход (Helmoldа кronika słowian. C. 157), і не было іншай грамадскай у лады акрамя адзінага рашэння сходу (Гильфердинг А. История балтийских славян. С. 111) , верагодна, веча. Й. Херман пісаў, што ў іх жа перад пагрозай германскага парабачэн-ня адбылася "мабілізацыя шырокіх народных мас дзеля абароны" (Херманн Й. Об-щество у германских и славянских племен и народностей… С. 82) . Пачынаючы з ІХ ст., на галоўную арэну выйшла люціцкае сялянства. Менавіта сяляне ўмацавалі сваё становішча ў грамадстве, пацвердзілі свае правы ды аднавілі " стасункі ваеннай дэмакратыі, а таксама адметныя племянныя культы " (Там-сама) . Як бачым, у вялетаў-люцічаў адбылося тое ж, што і ў саксаў падчас паўстання Стэлінга.

Тады " фрылінгі (вольныя) ды сервілес (напалову вольныя, г. зн. вольнаадпушча-ныя, літы ) прагналі з краіны сваіх паноў і пачалі жыць паводле старых законаў". Дарэчы, вядомае больш ранняе "супрацоўніцтва" гэтых двух станаў. Так, у 555 г. падчас паўстання цюрынгскіх саксаў супраць франкаў, мясцовыя літы, "не зважаючы на нянавісць да саксаў, прынялі ўдзел у паўстанні, за што Хлотар, кароль франкаў, спустошыў Цюрынгію" (Bogusławski W. Dzieje słowiańszczyzny północno-zachodniej…С. 18). Дык чаму люцічы, скажам, не маглі заклікаць дзеля сумеснай барацьбы сваіх літаў?

У саксонцаў, паводле меркавання А.І. Неусыхіна, "літства кожны раз скрупу-лёзна адмяжоўваецца ад свабоды (lіbertas) менавіта як servitium" (Неусыхин А.И. Проблемы европейского феолализма. М., 1974. С. 161) , г. зн. слугі. Верагодна, і ў славянаў літы ўтваралі асобныя атрады. Можна меркаваць нават, што ў славянаў даўно ўжо былі такія гурты. Ма-быць, такую грамаду меў на ўвазе Гельмольд, калі распавядаў пра рабаванні маёмасці абадрыцкага біскупа Вага "разбойнікамі, якія часам прыхо-дзячы сюды ад ранаў або вільцаў, не шкадуюць і ягоных уладанняў" (Гельмольди. Славянская хроника. М., 1963. С. 59).

Як ужо згадвалася, князі абадрытаў і іншых плямёнаў... "удзельнічалі ў фарма-ванні феадальных дачыненняў паводле франка-саксонскага ўзору". (А ў германскіх княствах напрыканцы ІХ ст. утварыўся фактычна новы стан - літы, якія, паводле некаторых гісторыкаў, абавязаныя былі несці вайсковую службу (Неу-сыхин А.И. Проблемы европейского феодализма. С. 158) . То, верагодна, лад жыцця і абавязкі саксонскіх ды славянскіх літаў былі падобнымі. Верагодна, і славяне вымушаныя былі адступіцца ад традыцыйнага вайсковага абавязку толькі вольных суграмадзянаў, асабліва, калі да гэтага вымушалі абставіны. Без літаў, колішніх ваяроў, не абышліся, калі ў другой чвэрці Х ст. пачаліся абарончыя войны вільцаў, якія самаахвярна змагаліся "супраць заваёўнікаў з Саксоніі ды захопніцкай палітыкі імператараў Атонаў" (Херманн Й. Общество у германских и славянских племен и народностей… С. 81).

Так, Й. Херман падае, што "у гэтых войнах стала больш значнай роля вольных сялянаў , якія ў 983 г. дамагліся поспеху ў адным з найвялік-шых паўстанняў Х ст..." (Там-сама) , а таксама і ў паўстанні 990 г. пад кіраўніцтвам князя Мсцівоя, калі славянскае вой-ска спустошыла Нордальбін-гію, папаліла касцёлы і пазабівала святароў (Helmoldа кronika słowian. C. 135) . Як вынікае з кантэксту, хтосьці выконваў менш значную ролю . Хто яшчэ мог удзельнічаць у паўстанні? Маглі, верагодна, нобілі і літы. Аднак, паводле сведчання таго ж Й. Хермана, "пра панаванне племянной знаці ў люціцкім звязе няма амаль ніякіх звестак" (Херманн Й. Общество у германских и славянских племен и народностей… С. 81) , таму што напрыканцы Х ст. "арганізатарамі войска выступалі паганскія святары" (Тамсама) . Выпадае меркаваць, што "менш значную ролю" выконвалі літы - жыхары абадрыцкіх, люціцкіх, ругійскіх паселішчаў Litten , Lettowe - асобны сацыяльны стан. Створаныя імі атрады ці дружыны ніколі не станавіліся ў шэрагі ваяроў іншых станаў. Таму нельга выключыць і ўтварэнне для гэтых вайсковых фармаванняў асобнай назвы.

Славянскія суграмадзяне маглі клікаць іх, скажам, словам літва. Гэтая назва дзеля пазначэння і адначасовага вылучэння ваяроў напаўзалежнага стану ўтварылася ад тэрміна літ з далучэннем праславянскага суфікса з зборным значэннем -tv- (-тв-) . Параўнайце: беларускія дзятва, спадарства, казацтва ; польскія dziatwa, państwo ; расійскія братва, паства, воинство .

Тут згадаем меркаванне М.П. Грацыянскага пра тых, хто даў назву Францыі: "...назва франкі не выкарыстоўвалася ў сэнсе этнічнага тэрміна, а далучалася да шмат якіх заходнегерманскіх народнасцяў" ( Грацианский Н.П. Из социально-экономической истории западно-европейского средневековья. М. , 1960. С. 77 ).

Ці верагоднае ўтварэнне тэрміна літва ад этноніма люцічы ?

Вядомы наш эмігранцкі гісторык Паўла Урбан, які даследуе дзеі Вялікага Княства Літоўскага, выводзіць літву таксама ад заходніх славянаў. Ён сцвярджае, што слова літва - гэта пераробка тэрміна лют-ва , які ўтварыўся з этноніма люцічы - вядомага заходне-славянскага племені. Такое меркаванне заснавана, верагодна, на адметным (калі не памылковым, як уяўляецца), напісанні назвы Мяндоўгава каралеўства Літва - Liutowia ў Папскіх булах (Міндаў, кароль Літовіі ў дакумэнтах і сьведчаннях. С.55) . У гэтых дакументах, дарэчы, сустракаюцца таксама іншыя формы назвы каралеўства: Litowia, Lеtowia.

Паходжанне тэрміна літва з люцічаў магло б уяўляцца верагодным, калі б разглядалася паходжанне на-звы племя або народа. Але літва, як ужо гаварылася, - не племя і не народ, а сацыяльны стан. Гэтыя прафесійныя ваяры паходжаннем з палонных (у тым ліку і з захопленых, прыкладам, памаранамі вая-роў-люцічаў), аднак не з нейкага аднаго этнасу. І, зразумела, ваяры-літва не былі генетычна звязаныя з нейкім адным канкрэтным племенем. Яны былі аб'яднаныя не паходжаннем, а сваёй прыналеж-насцю да напаўзалежнага стану, з якога былыя ваяры, былыя вольныя людзі, імкнуліся вы-біцца, як гэта зрабілі, прыкладам, рымскія лэты, учыніўшы свае карпаратыўныя арганізацыі. Залежны стан прымусіў і славянскіх літаў стварыць свае звязы, якія атрымалі ад суграмадзянаў назву літва.

А таму малаверагодна, каб менавіта вялеты-люцічы, якія ўжо грунтоўна заявілі пра сябе на гістарычнай арэне ўсёй Еўропы, а не толькі Мекленбургіі, выракліся свайго зна-камітага этнічнага імя ды сталі называцца літвой. Да таго ж, люцічы не самая першая іх саманазва. Цягам сваёй шматвекавой гісторыі яны выму-шаныя былі ісці пакручастым шляхам, і на розных этапах, у розныя эпохі былі вядомыя пад рознымі імёнамі.

Безумоўна, люцічы выйшлі з венедаў - так антычныя аўтары называлі групу ранне-славянскіх плямёнаў, што жылі на "тэрыторыі ад Прыкарпацця да Вянедскай (Памор-скай) затокі Балтыйскага мора" (БелСЭ. Т. 3. Мн., 1971. С. 23) . Але ў VIII ст. з'яўляецца тэрмін " вялеты " (Dowiat Jerzy. Po-chodzenie dynastii zachodnio-pomorskiej i ukształtowanie się terytorium księstwa Zachodnio-Pomorskiego. // Przegląd historyczny. Tom XLV. Zeszyt 2-3. Warszawa, 1954. S. 262) . Aрабскі пісьменнік Ібрагім ібн Якуб занатаваў падобную форму - weltabа 'вялеты' (Тамсама) . Храністы франкаў, прыкладам, Эгінхард (Эйнгард), падалі амаль такую ж іх саманазву - weletabi (Annales d'Йginhard. // Collection des Mйmoires relatifs a l'histoire de France. A Paris, 1824. С. 34) , бо яны (вялеты) сябе так называлі. Але сярод франкаў яны былі вядомыя як wiltzi 'вільцы', прынамсі, у апошняй чвэртцы VIII ст. (Там-сама) . Такое ж іх імя - vilci - запісаў храніст другой паловы ІХ ст. г. нз. Баварскі Географ (Kiersnowski R. Plemiona Pomorza Zachodniego. // Slavia Antiqua. T. 3. 1952. S.78). Але ён ужыў слова vilci ў іншым, чым франкскія храністы, зна-чэнні: "Тэрмін vilci ў Баварскага Географа азначае пэўнае палітычнае аб'яднанне" (Do-wiat Jerzy. Pochodzenie dуnastii … S.264).

Можна меркаваць, што назва люцічы пераходзіць на ўсіх чальцоў люціцкага звязу. Прыкладам, "Багуслаў І, князь Заходняга Памор'я, тытулаваўся princeps Liuticorum " (Dowiat Jerzy. Pochodzenie dinastii… С. 239) (князь люцічаў, люціцкі). Як бачым, у гэтую назву ўжо ўкладзены палітычны сэнс. "З выкары-станнем тэрміна «люцічы» дзеля пазначэння вялецкага звязу сустракаемся пасля ў Адама Брэменскага, аўтара ХІ ст., і залежнага ад яго Гель-мольда" (Dowiat Jerzy. Pochodzenie dinastii… С .265) . Пад імем люцічы ў іх выступае звяз чатырох плямёнаў: ратараў (радараў), даленчанаў, чраз-пенянаў і хіжанаў (кішанаў) (Гельмольди. Славянская хро-ника. М., 1963. Ч. І. С. 59). Польскі гісторык Ежы Довят, аналізуючы сведчанні розных храністаў, сцвярджае: "Тэрміны вялеты-люцічы ўжываліся цягам VIII - IX стст. у дваякім значэнні: або этнічнай групы, або палітычнай адзінкі, менавіта звязу чатырох плямёнаў" (Dowiat Jerzy. Pochodzenie dinastii zachodnio-pomorskiej… S. 265).

Зрэшты, люцічы, каб адрознівацца ад іншых сваіх хаўруснікаў згаданага звязу, маглі ўзяць сабе, чарговы раз, новае імя - літва. І некаторыя народы, скажам, суседзі, маглі называць іх новым іменем, а тыя, хто жыў далей, маглі і не ведаць пра замену. Але ў такім выпадку, перасяліўшыся ў наш край, люцічы прынеслі б толькі сваё новае імя. Аднак у нашай тапаніміцы знаходзім абедзве формы згаданага этноніма. Прыкладам, на Міншчыне вядомыя некалькі паселішчаў, паходжанне назвы якіх можна звязваць з люцічамі: Лютыя Крупскага, Люцец Барысаўскага, Люці Пухавіцкага, Лютка Смалявіцкага раёнаў. Варта зазначыць, што некаторыя вёскі люціцкага паходжання знаходзяцца непадалёку ад паселішчаў Літва: Лютовічы Капыльскага раёна - Літва Уздзенскага, Люташ, Люціна, Люцынка Валожын-скага - Літва Маладзечанскага раёна. (Рапановіч Я. Н. Слоўнік назваў населеных пунктаў Мінскай вобласці. Мн,. 1981. С. 160. І ў Капыльскім раёне ёсць вёскі Вялешына (Капы-льскі с/с), Вялешына І ды Вялешына ІІ (Слабада-Кучынскі с/с), а ў Валожынскім - Вялец (Сакаўшчынскі с/с) (Рапановіч Я. Н. Слоўнік назваў населеных пунктаў Мінскай вобласці. С. 58-59) . Вёску Вялетава знаходзім і ў Карэліцкім раёне.

Відавочна, што ў назоўніцтве Панямоння адлюстраваліся розныя этнонімы аднаго і таго ж народа, асобныя гурты ці роды якога перасяляліся сюды ў розны час і засноўвалі паселішчы, называючы іх паводле свайго актуальнага імя. Але няма падставы ўключаць у гэты часавы-этнічны шэраг паселішчы Літва. Як вядома, вільцы сталі называцца люцічамі напрыканцы Х стагоддзя (Развитие этнического самосознания славянских народов в эпоху раннего средневековья. М., 1982. С. 203). А ўжо на самым пачатку наступнага, у 1009 г., Літва - вядомы геаграфічны аб'ект далёка па-за межамі люціцкай тэрыторыі, аднак занатаваны менавіта ў нямецкіх аналах. Як уяўляецца, за такі надта малы адрэзак часу вільцы-люцічы не змаглі б чарговы раз памяняць саманазву ды яшчэ і засведчыць сябе ў іншым рэгіёне.

Зыход літвы

Шматвекавое супрацьстаянне германцаў і славянаў не магло скончыцца "мірным суіснаваннем". Асабліва зацятыя бітвы адбыліся падчас паўстанняў Х ст. (G.Łabuda. Slavia Occidentalis. № 8. !939-1947). Тагачасны вестфальскі манах Відукінд пісаў пра барацьбу вялетаў: "яны ваявалі за свабоду, супраць пагрозы скрайняга рабства" (Развитие этнического самосознания славянских народов в эпоху раннего средневековья. М., 1982. С. 203; Widukindi Monachii corbeiensis rerum gestarum Saxonicarum, libri tres. Ed. V. Hirsc. Berlin, 1935. III, 20, p. 96).

У вялетаў-люцічаў, у ачоленым імі магутным пле-мянным звязе з развітой культурай, да канца VIII ст. яшчэ захоўвалася былая племянная структура. Паводле нямецкай хронікі, г.нз. Кведлінбургскіх аналаў, вялеты ў той час падпарадкоўваліся Карлу Вялікаму. Але там жа паведамляецца, што правадыр вялетаў адрозніваўся ад іншых прывілеяваных сваім паходжаннем (nobilitate generis) і ўзростам. Хроніка называе яго rex 'ка-роль' (Развитие этнического самосознаия… С. 202; Annales Quaedlinburgenses. Anno 789. // MGH SS. T. III. S. 70) . Варта дадаць, што франкі называлі вялетаў вільцамі (Тамсама; Einhardi annales. Anno 789.// MGH SS. T.I. P. 175) . То, відаць, пад "краінай Вількінланд" трэба разумець дзяржаву вільцаў-люцічаў. Што праўда, згаданага ў скандынаўскай "Сазе пра Тыдрэка Бэрнскага" (ва ўступе) князя Вількіна з "краіны Вількінланд" некаторыя гісторыкі маюць за правадыра (princeps) звязу абадрыцкіх плямёнаў. Але ў кантэксце нашага разважання гэта не мае вызначальнага значэння, бо, прыкладам, у 50-х гг. Х ст. яны разам змагаліся з германцамі.

З паведамлення нямецкай хронікі можна зрабіць выснову, што вялеты ўжо мелі сваю дзяржаўнасць. Князя яны абіралі, але ў ІХ ст. пачынае праяўляцца тэндэнцыя да наследавання княскай улады. Ды, відаць, неўзабаве вялеты выразна пераканаліся, што цэнтралізацыя ўлады ва ўмовах сталага наступу нямецкіх феадалаў сама па сабе не спрыяе ўмацаванню абароназдольнасці княства. Больш таго, неўзабаве надарылася адна трагедыя, якая значна падважыла неабходнасць княжаскай улады. Як падае Відукінд, нямецкі (саксонскі ?) маркграф Гера падманам звабіў на пір 30 вялецкіх князёў і ўсіх забіў. Можна меркаваць, што такі выпадак даў падставу вялецкім паганскім святарам сцвярджаць: з імі такога ніхто не мог бы ўчыніць, таму што яны ніколі не пайшлі б да хрысціянаў.

Гібель князёў выразна паказала скіраванасць германскай палітыкі. Вялеты вырашылі на жорсткасць адказаць жорсткасцю.

(Працяг у наст. нумары.)

Здзіслаў Сіцька

"На сваіх плячах я нясу цяжар веку"

На пачатку чэрвеня 2007 года лёс падараваў мне незвычайную вандроўку па Германіі і магчымасць перажыць незабыўныя сустрэчы. Праехаўшы ноччу Польшчу, раніцай я быў ужо ў Берліне, які падаўся мне нейкім шэрым, але гэта мусіць таму, што было хмурна, і везлі нас не па цэнтры горада. Тэлевышка на Аляксандэрплятц уздымалася недалёка. У Берліне шмат зеляніны, дрэвы не падстрыжаныя, шмат кветак і паркаў.

Па шырокаму добаўпарадкаванаму аўтабану аўтобус бяжыць у кірунку Браўншвейга, Дортмунда, Каселя. Раўнінны пейзаж Усходняй Германіі пераходзіць ва ўзгоркавы. Узвышшы ўсе ў хвойных лясах, зеляніна сакавітая. Даліны і пагоркі апрацаваны чалавекам даўно. Месцамі побач з аўтабанам цягнуцца палеткі пшаніцы і азімага ячменю, які ўжо пачынае жаўцець. Плантацыі бульбы і кукурузы, парэзаныя роўненькімі барознамі, здзіўляюць чысцінёй і дагледжанасцю - нідзе не бачна пустазелля, не бачна і людзей з тэхнікай. Параўнанні з роднымі мясцінамі выклікаюць у душы сумныя і нават крыўдныя пачуцці - чаму? Чаму?..

На схілах узвышшаў невялікія статкі кароў, а на маляўнічах месцах, бліжэй да гор, раскінуты нямецкія вёскі - гарадкі. Будынкі цагляныя пад чырвонай чарапічнай страхой. А над дамамі ўзвышаюцца гатычныя шпілі касцёлаў і кірхаў. Усе дарогі і сцяжынкі да іх асфальтаваныя, чыстыя.

Вялікае ўаржанне робяць краявіды ад Каселя да Франкфурта. Аўтабан месцамі ідзе па грэбені ўзвышша і тады, як на далоні, бачыш прыгожыя малюнкі - з тунэля адной гары выскоквае цягнік і па высокім бетонным акведуку бяжыць у тунэль другой гары. Здаецца, што цягнік ляціць па паветры. На некаторых вяршынях стаяць старажытныя вежы і замкі. Панарама казачная! Як іх будавалі ў тыя часы, маючы толькі рукі і коней? Ды і коні ці маглі што дацягнуць да той вяршыні? Дзівішся майстэрству далёкіх часоў. А табе насустрач выбягаюць новыя краявіды - хутары баўэраў па берагах горных рачулак і сучасныя ветравыя электрастанцыі - бетонныя волаты - слупы з трохпялёсткавымі прапелерамі. Гэтыя сучасныя ветракі даюць вельмі танную энергію, не патрабуючы ні нафты, ні газу, за што і любяць іх немцы, нягледзячы на іх адносную дарагоўлю.

Набліжаемся да Франкфурта, які раскінуўся ў даліне ракі Майн. Горад вялікі і прыгожы, здалёк бачны вежы мадэрных высотных будынкаў. Франкфурт - горад бізнэсу, банкаў, цэнтр сусветнага гандлю, у ім праводзяцца розныя кірмашы, сярод якіх знакаміты кніжны кірмаш. Сучасныя будынкі належаць капіталу багатых краін. У іх знаходзяцца розныя офісы, цэнтры міжнародных арганізацый, бізнэсцэнтры, банкі, банкі... Горад раскінуты па берагам шырокага Майна на плошчы болей 250 км(2), налічвае 800 000 жыхароў, заснавалі яго ў 8 стагоддзі германцы.

З 1311 г. Франкфурт лічыцца вольным горадам. Ён доўгі час быў цэнтрам Святой Рымскай імперыі, дзе ў галоўным саборы каранаваліся нямецкія імператары на ўладу, горад Ротшыльдаў, Мейцлераў, дзе ў 1749 годзе нарадзіўся вялікі Гётэ, дзе да сёняшняга дня захаваліся пабудовы рымскага часу, а ў цэнтры знаходзяцца рэшткі рымскіх лазень. Брук Франкфурта памятае легіянераў Цэзара, Даміцыяна.

Горад уражвае сваёй велічнасцю, прыгажосцю, гісторыяй і архітэктурай, ён патанае ў кветках і зеляніне, якія дбайна дагледжаны. Але больш здзіўляе тое, што зруйнаваны ў 1943/44 гадах хаўруснікамі, горад быў адноўлены ў тым выглядзе, які меў стагоддзі.

Сярод старой архітэктуры сустракаюцца сучасныя будынкі, але, дзякуючы майстэрству архітэктараў, яны добра ўпісваюцца ў агульны малюнак.

Пра горад можна гаварыць вельмі многа, але я спяшаюся да "першага Беларуса Свету" - паважанага доктара Барыса Уладзіміравіча Кіта.

Хто чуў гэта імя да пачатку 90х гадоў мінулага стагоддзя? Чулі яго толькі ў краінах "гнілога" капіталізму, але не ў СССР і роднай Беларусі. А ён ужо тады быў знакамітасцю, узорам чалавека - настаўнік, матэматык, хімік, прафесар, доктар філасофіі, астранаўтык. Працы яго дапамаглі амерыканцам першымі ў свеце пашпацыраваць па Месяцы, а астранаўтыцы рабіць новыя адкрыцці ў космасе.

І вось гэты - без малога стагадовы чалавек - равеснік 20га стагоддзя сустракае мяне. Чацвёра сутак я знаходзіўся пад апекай і даглядам гэтага Вялікага Беларуса і Вялікага Навукоўца. Гэтыя 4 дні я дзівіўся і зараз дзіўлюся Барысам Уладзіміравічам - жывы, аптымістычны, рухавы. Яго памяць можна параўнаць толькі з кампутарам, з якога выцягваюцца дні, месяцы, гады, даты і імёны сяброў, калег, былых вучняў, кіраўнікоў дзяржаў, нобелеўскіх лаўрэатаў, з якімі яму давялося сустракаццца ці супрацоўнічаць. Доктар Кіт - "апошні сведка ўсіх падзеяў мінулага стагоддзя". А як вобразна ён расказваў пра сваё юнацтва, вучобу ва ўніверсітэце Сцяпана Баторыя ў Вільні, пра выкладчыцкую дзейнасць у Віленскай беларускай гімназіі, дырэктарства ў ёй, пра арганізацыю настаўніцкай семінарыі ў Паставах і гандлёвай школы ў Маладэчне ў часы ліхалецця, пра небяспеку і арышты, пра чаканне смяротнага прысуду ў мурах Беразвечча пад Глыбокім. Уся яго дзейнасць была прысвечана служэнню роднай Бацькаўшчыне.

Барыс Уладзіміравіч перажыў цяжкія гады выгнання, з вялікім болем пакідаў знявечаную Радзіму. Пачаліся доўгія гады блуканняў па чужых краінах, пацягнуліся часы беспрацоўя, не было прытулку і перспектыў, на руках сям'я, але не было адчаю. Апынуўшыся ў ЗША, пачаў працу ў фармацэўтычнай фірме, дзе выкарыстаў прафесійныя веды па хіміі. Адразу пачаў дапамагаць беларусам, ратуючы іх ад галечы, пасылаючы запросіны ў лагеры перамешчаных асобаў разбуранай Нямеччыны. Барыс Уладзіміравіч даў магчымасць болей, чым 300 сем'ям, знайсці прытулак і працу ў Амерыцы.

Усё жыццё ён дапамагаў і зараз дапамагае суродзічам і нават незнаёмым людзям: у маладыя гады селянскіх дзяцей Наваградчыны прывозіў у беларускую гімназію Вільні. У сталыя - падтрымліваў паэтаў, пісьменнікаў, навукоўцаў, сяброў - лекамі, парадамі, добрымі словамі і матэрыяльна.

Аповяды Барыса Уладзіміравіча пра былое і сучаснае, пра людзей і іх дзейнасць - гэта старонкі гісторыі Беларусі, гісторыі яе адраджэння, гісторыя герояў і негерояў.

У гэтым доме "пачуеш тое, чаго не пачуеш нідзе" - так адазваўся пра Барыса Уладзіміравіча другі Вялікі Беларус Васіль Быкаў, які правёў побач з ім больш за год жыцця перад смерцю.

Частку пачутага Васіль Быкаў прапанаваў чытачам сваёй кнігі "Аповяды Барыса Кіта ў запісах Васіля Быкава". Але тое, што ведае доктар Кіт, не ўмесціш ні ў якую кнігу.

Побач з Барысам Уладзіміравічам не адчуваеш яго ўзросту, а толькі свой. Ён малады душой, бадзёры, усмешка не сыходзіць з яго твару. З яго вуснаў злятаюць крылатыя выразы далёкіх грэкаў і рымлян, прыгоды сусветна вядоомых навукоўцаў і кіраўнікоў дзяржаў, цікавыя сустрэчы і падзеі свайго доўгага жыцця.

Слухаючы яго, можна падумаць, што ён усё жыццё займаўся гісторыяй, якую ведае дасканальна. Але ж нам вядома, што сваю дзейнасць ён пачынаў як звычайны настаўнік матэматыкі, на ніве адукацыі правёў і ваенныя гады, а другую палову жыцця ўжо ў другім свеце аддаў касмічным даследванням. Барыс Кіт стаяў ля вытокаў амерыканскіх касмічных даследванняў (дасягненняў) і першы падручнік па гісторыі касманаўтыкі стварыў ён. Менавіта ЗША ацаніла яго талент, дзе ён яго грунтоўна раскрыў.

Барыс Уладзіміравіч паказаў цікавыя мясціны горада, дзе сам жыве больш за 35 год і ведае яго гісторыю ад часоў заснавання. "Вось дом Гётэ, а гэты будынак апісаў І. Тургенеў, тут быў Дастаеўскі. А гэты музей мадэрнага мастацтва любіў наведваць В. Быкаў". Да Быкава Барыс Уладзіміравіч захоўвае добрыя пачуцці. Назвы вуліц, прозвішчы архітэктараў, узоры дайлідства - усё гэта тлумачыцца грунтоўна, з веданнем справы. Барыс Уладзіміравіч - жывая ўсеагульная энцыклапедыя.

У час сустрэч і вандровак Барыс Уладзіміравіч пастаянна ўзгадвае і родную Беларусь, дзе яго ўжо даўно ведаюць, дзе ён мае шмат сяброў, а на яго Наваградчыне, якая заўсёды была ядром беларускасці, ствараецца музей, яго імя. Усіх беларусаў, якія наведваюць Франкфурт, сустракае Барыс Кіт, апякуецца імі, аддае шмат часу ім. Тэлефон у пакоі доктара Кіта не змаўкае ні на хвіліну - тэлефануе будучы госць, кансультуецца журналіст, просяць нейкую гістарычную даведку ці інтэрвію пісьменнікі, і шмат іншых людзей, і ўсім шчырыя, змястоўныя тлумачэнні, парады, падтрымка словам і справай.

Барыс Уладзіміравіч, у чым сакрэт Вашага доўгага творчага і зямнога жыцця?

- Добрае сумленне.

А яшчэ да гэтага адказу трэба дадаць - талент і розум.

Чатыры дні сустрэч і гутарак - гэта малы тэрмін, каб задаволіць цікавасць да гэтай асобы і патрэбен доўгі час, каб асэнсаваць пачутае, не раз пракруціўшы ў галаве пачутае і ўбачанае.

Аднойчы, пад час пераходу вуліцы, Барыс Уладзіміравіч адмовіўся ад маёй прапановы дапамогі, хутка перайшоў дарогу і ўздыхнуўшы сказаў:

На сваіх плячах я нясу цяжар веку.

Спадар Кіт - сведка веку і ён нясе на сваіх плячах і ў памяці і цяжар, і радасць, і клопаты, і падзеі, у якіх удзельнічаў сам, і якія яго задзейнічалі. Нясе шчыра і адкрыта ўсё доўгае жыццё.

Вось такая мая замалёўка ўдзячнасці лёсу за спатканне з Вялікім Беларусам і вялікая удзячнасць яму за той час, які ён падарыў мне і за яго ўвагу і клопат.

Далей мяне знаёмілі з Германіяй яшчэ некалькі дзён сябры, якія везлі мяне болей за 300 км. На аўто на поўнач да горада студэнтаў старога Мюнстэра. Усё было цудоўна і незвычайна, але самае незабыўнае - гэта Доктар Барыс Кіт і Франкфурт.

Павел Саўчанка, г. Вільня.

ВІЦЕБСКІ ВЕРНІСАЖ

Успамін пра нядаўняе

Пабываць на Славянскім базары ў Віцебску - мара, мабыць, многіх мастакоў. Праўда не ўсім гэта пад сілу, а тыя, чыя мара ажыццявілася, захаваюць, перакананы, самыя лепшыя пачуцці. Такое не сціраецца ў памяці доўгія гады. Віцебск даўно стаў сімвалам, свайго роду Мекай, нацыянальных культур многіх братэрскіх народаў свету. Вось чаму сюды імкнецца так шмат людзей. У гэтым годзе Віцебск асабліва папрыгажэў, непазнавальна змяніўся амфітэатр, практычна перабудаваны занова, выраслі новыя прыбудовы і будынкі, што літаральна ўразілі замежных гасцей. Сёлета тут свае сцягі паднялі трыццаць дзве краіны. Шырокія вуліцы запоўнілі тысячы людзей розных нацыянальнасцяў. І ... музыка. Яна лілася са ўсіх бакоў, запаўняючы вуліцы і скверы...

Пашанцавала сёлета і лідскаму мастаку-партратысту Ўладзіміру Мельнікаву. Супрацоўнікі Віцебскага абласнога музея "Ратуша" прапанавалі яму прыняць удзел у міжнародным фэсце мастацтваў "Мастацкі вернісаж-2007".

- Натуральна. - гаворыць мастак, - адмахнуцца ад такой прапановы я не мог. З Віцебскам мяне звязваюць даўнія добрыя пачуцці. Тут, можна так сказаць, я нарадзіўся ў другі раз. Дацэнт Віцебскага медыцынскага інстытута Васіль Жалязняк яшчэ ў шасцідзесятых гадах зрабіў мне найцяжэйшую аперацыю, якая лічылася практычна безнадзейнай. І акрамя таго ў 2002 г. у гэтым музеі адбылася мая персанальная выстава. Я рады, што сярод прац выбітных мастакоў нашага часу, якія знаходзяцца ў Віцебскім абласным краязнаўчым музеі, ёсць і мае творы.

- Скажыце, Уладзімір, ці шмат мастакоў прымала ўдзел, і што змянілася ў самой сістэме вернісажаў?

- Змянілася многае. Наколькі мне вядома, стала больш парадку і арганізаванасці. Прафесійным мастакам зараз выдаюцца адмысловыя нагрудныя таблічкі, якія сведчаць асобу ўдзельніка фэсту, што вызваляе яго ад выплаты падатку і даюцца некаторыя палёгкі пры набыцці праязных білетаў. Усіх мастакоў размясцілі непасрэдна вакол тэрыторыі музея, а народных умельцаў - "Горад майстроў" - праз дарогу ад "Ратушы" за мастом. Што тычыцца ўдзельнікаў, то яны, практычна, рэпразантавалі ўсе рэгіёны краіны. Гэта Менск, Гомель, Берасце, Орша. Полацак, Магілёў і г. д. Гарадзенцаў, нажаль, я не бачыў.

- Чым гэта растлумачыць?

- Чым? - Уладзімір засмяяўся, - залішняй амбітнасцю чальцоў кіравання саюза. Не жадаю кідаць цень на плот, але ў Гародні ўжо даўно ўтварыўся непрабіваемы клан. І гэта не толькі маё меркаванне. Я знаёмы з многімі мастакамі краіны, і нічога падобнага нідзе не бачыў. Вас могуць прыняць у члены і могуць не прыняць, усё залежыць, наколькі вы спадабаліся або не і наколькі былі шчодрыя. Ну, а калі вы таленавітыя, перспектыўныя, то да саюза вас не падпусцяць на гарматны стрэл. Канкурэнтаў там не любяць. Падножку пад-ставіць - з задавальненнем. Маркотна, але - факт! Адзін прыклад. У 1991 годзе выстава мастакоў Гарадзеншчыны ў г. Лімож (Францыя) сарвалася толькі таму, што члены кіравання так і не змаглі дамовіцца, хто паедзе суправаджальным. У Гародні ў мяне шмат сяброў-мастакоў, і я падтрымліваю з імі сяброўскія адносіны.

- Якія ў вас уражанні ад фэсту, і што ён даў вам?

- Па-першае, я тут, г.зн. на фэсце, ўпершыню, па-другое, пазнаёміўся з многімі мастакамі. Паглядзеў іх працы, сёе-тое ўзяў карыснага для сябе. І патрэцяе, атрымаў масу ўражанняў. Наведаў выставу вядомага ра-сійскага мастака Шамякіна, унікальную выставу халоднай зброі ў літаратурным музеі, што прывезлі расейцы. Ну і сустрэўся з некаторымі вядомымі беларускімі артыстамі, чые партрэты пісаў.

Наш кар.

Кніжка-мініяцюра Сяргея Чыгрына

Выйшла з друку прыгожая кніжка-мініяцюра вершаў Сяргея Чыгрына пад назваю "Лірыка". Памер кніжкі 55х77мм. Наклад яе 100 асобнікаў. У "малютцы" надрукаваныя вершы паэта пра каханне.

Першая мініяцюрная кніжка ў Беларусі з'явілася ў Менску ў 1833 годзе ў друкарні Стэфановіча. Яе аўтар быў нехта А.Паўлаў. Кніжка мела доўгую назву - "Подарок благонравным ученикам и ученицам на новый 1834 год, или Нравоучительные детские новости, служащие к образованию ума и сердца". Аб'ём кніжкі быў - 98х33мм. Яна цяпер зберагаецца ў Публічнай бібліятэцы імя Салтыкова-Шчадрына ў Санкт-Пецярбургу.

Першай мініяцюрнай кніжкай, якая выйшла ў БССР, была кніжачка "XXIII Дзяр-жынская раённая канферэнцыя" (Гомель, 1930). Праз два гады таксама выйшла "малютка", якая называлася "Ударнікам бальшавіцкага друку" (Мінск, 1932).

Сістэматычны выхад кніжак-малютак у Беларусі пачаўся з 1965 года. Выдаваліся цудоўныя "малюткі" Адама Русака, Якуба Коласа, Янкі Купалы, Пятруся Броўкі, Аркадзя Куляшова, Максіма Танка, Рыгора Барадуліна, Васіля Быкава, Ніла Гілевіча, Адама Міцкевіча і іншых аўтараў.

Кніжка-малютка Сяргея Чыгрына мае прыгожую вокладку, на якой адціснуты срабрысты тэкст. У кніжку ўвайшлі 27 лі-рычных вершаў. Сярод якіх -паэтычныя радкі з цыкла "Калізіі душы":

Дождж стукае ў акно -

Просіцца ў твой дом...

Пад дажджом стаю я.

Вершы паэта - гэта шчырая споведзь душы, хвалюючы роздум пра светлыя чала-вечыя пачуцці і ўзаемаадносіны, дзе скразною лініяй праходзіць і гісторыя Бацькаўшчыны:

Я даўно пра гэта і не мару:

Першыя снягі мае прайшлі.

Лёгка топчам першы снег ля Шчары,

Дзе вядомыя Агінскія жылі.

Выхад мініяцюрнай кніжкі паэта са Слоніма папоўніць кніжныя паліцы тых, хто цікавіцца мініяцюрнымі кніжкамі і роднай літаратурай.

Ігар БУРСЕВІЧ.

Шклоў: Дзень пісьменства адзначаць на вуліцах, названых па-расейску

У Шклове, дзе сёлета пройдзе афіцыйны Дзень беларускага пісьменства і друку, мясцовая ўлада пачала мяняць шыльды з беларускамоўнымі назвамі вуліц на расейска-моўныя.

Па-расейску пададзены назвы і дзвюх перайменаваных вуліц - Янкі Купалы і Якуба Коласа, што раней насілі імёны Ўрыцкага і Карла Маркса. Пераназыванне здзейснілі менавіта да афіцыйнага Дня беларускага пісьменства і друку.

Шклоўскія грамадскія актывісты спрабуюць не дапусціць з'яўлення ў Шклове шыльдаў з назвамі вуліц па-расейску - перадусім шукаюць рады ў Магілёўскім аблвыканкаме. А там - выяўляецца - пра дзеянні шклоўскіх чыноўнікаў не чулі.

У Шклоўскім райвыканкаме не каментуюць сітуацыі з заменай шыльдаў. Начальнікі спасылаюцца на занятасць. Паводле кіраўніка рэгіянальнай арганізацыі партыі БНФ Рыгора Кастусёва, шыльды, якія цяпер падпалі пад замену, вырабленыя ў 2000 годзе, за часам падрыхтоўкі "Дажынак".

Афіцыйны Дзень беларускага пісьменства і друку пройдзе ў Шклове 2 і 3 верасня.

Радыё Свабода.

Піва "СЯБАР" для сяброў

Бабруйская піваварная кампанія "Сябар" выпусціла аднайменнае піва вышэйшай якасці з паметкай "Самабытнае". Адметнасцю гэтага прадукта з'яўляецца тое, што ўсе надпісы на бутэльцы выкананы выключна на беларускай мове. Пры гэтым па-беларуску зроблены не толькі намінальныя надпісы, а і ўсе тэхнічныя ды тэхналагічныя. На этыкетцы толькі два замежныя словы дробненькімі літарамі: "Maxime qualitas", што цалкам дастаткова.

Па-беларуску выкананы і рэкламныя шчыты, якімі застаўлены ўвесь Менск, і на якія прыемна паглядзець, бо яны нясуць нашым вуліцам беларускасць.Нарэшце ў Беларусі беларуская рэклама становіцца беларускамоўнай.

Наш кар .

ПАЙШОЎ ВАСІЛЬ ЛІЦЬВІНКА

Васіль Ліцьвінка не ўбачыў твару сваёй смерці. Ён памёр у сне ад сардэчнага прыступу 12 ліпеня 2007 года. Паводле яго жадання, якое было выказана раней, ён пахаваны на родным Палессі.

Рэдакцыя "Нашага слова" не хацела верыць чуткам пра смерць Васіля Дзмітрыевіча, і ён яшчэ цэлы месяц значыўся ў складзе рэдкалегіі газеты. Але прыйшоў ліст ад жонкі Наталлі, і мы мусім прызнаць, той факт, што Васіля Ліць вінкі сярод нас больш няма.

Васіль Дзмітрыевіч Ліцьвінка - (н. 07.12.1941, в. Bepxнi Церабяжоў Столінскага р-на, п. 12.07.2007), фалькларыст. Настаўнічаў (1958-1960), праходзіў службу на флоце (1960-1964), скончыў БДУ (1970), з 1966 па 2007 працаваў ў БДУ, з агадчык лінгафоннай лабараторыі філфака (1971-1975), з агадчык навукова-даследчай лабараторыі (1981-2005), вядучы навуковы супрацоўнік вучэбна-навуковай лабараторыі Бел-дзяржуніверсітэта, кандыдат філалагічных навук (1984), старшы навуковы супрацоўнік. Васіль Ліцьвінка з 1964 года займаецца збіраннем, даследаваннем рэгіянальнай спецыфікі, выданнем і папулярызацыяй фальклору, абрадава-святочнай і этнічнай культуры беларускага народа, у першую чаргу Беларускага Палесся, як ураджэнец рэгіёна. Ён удзельнічаў за гэты час у 20 навуковых комплексных палескіх экспедыцыях на тэрыторыі ад Лоева да Маларыты. У 20 з іх - як кіраўнік студэнцкіх фальклорных экспедыцый на Палессе ў 1969 - 1989 гадах; у пяці 1990 - 1994 гг. - як кіраўнік комплексных экспедыцый Часовага навуковага калектыву па падрыхтоўцы Дзяржаўнай праграмы "Адраджэнне традыцыйнай мастацкай культуры Палесся. Канцэптуальныя асновы і праграмныя накірункі " (Мн., 1994). 3 1991 старшыня Бел. саюза фалькларыстаў. На пер-шым і другім з'ездах Беларускага саюза фалькларыстаў у 1992 і 1995 гадах Васіль Ліцьвінка быў выбраны старшынём навукова-творчага аб'яднання, важнейшымі кірункамі працы якога, акрамя збірання, даследавання і выдання фальклору, была арганізацыя фалькларыстычнай працы ў абласцях і раёнах, вучэбна-метадычных школ па фальклору, шматлікіх рэгіянальных фестываляў фальклору, у тым ліку і ўключаных у сусветны каляндар ЮНЕСКА, свят "Каляды" і "Вялікдзень" у Траецкім прадмесці г. Менска. Ён з'яўляўся таксама віца-старшынём Таварыства беларускай школы, быў сябрам рэдкалегіі газеты "Наша слова". Камітэт ушанавання ўганараваў Васіля Ліцьвінку медалём Рыгора Шырмы.

Сваю педагагічную працу Васіль Ліцьвінка пачаў у сямігодцы палескай вёскі Лука Столінскага раёна, дзе ў 1958-60 гг. выкладаў беларускую мову і літаратуру, спевы і іншыя прадметы, а прадоўжыў выкладаннем фальклору ў 1975 годзе на філалагічным факультэце БДУ. У 1971 годзе ён, будучы філолагам па адукацыі, стварыў на філфаку БДУ лабараторыю тэхнічных сродкаў адукацыі - лінгафонную лабараторыю, якую ўзначальваў да 1975 года. У 1981 годзе ён стварыў тут Навукова-даследчую лабараторыю беларускага фальклору, дзе пад яго кіраўніцтвам паспяхова выкананы навукова-даследчыя праекты "Фальклор Беларускага Палесся", "Рэгіянальная спецыфіка беларускага фальклору", "Інтэрпрэтацыя і выкарыстанне фальклору ў вучэбна-выхаваўчым працэсе ВНУ", "Фальклор запаведных і памежных з Расіяй, Украінай, Польшчай і Літвой рэгіёнаў" і выконваецца "Даследаванне і рэканструкцыя фальклору і этнакультуры Чарнобыльскага рэгіёна". На глебе вынікаў гэтай працы ўзнікла Навуковая школа рэгіянальнага даследавання і інтэрпрэтацыі фальклору імя Рыгора Шырмы і Генадзя Цітовіча, колам дзейнасці якой, акрамя збіральнікаў і даследчыкаў фальклору, ахоплены 110 аўтэнтычных, прафесіяналізаваных, стылізаваных, фолькмадэрнавых і некаторых іншых фальклорных калектываў Беларусі і замежжа. Студыя гуказапісу пры НДЛ стане асновай для стварэння Рэспубліканскага мультымедыйнага цэнтра-архіва фальклору і этнічнай культуры Беларусі. У плане перспектыўных навукова-даследчых кірункаў працы НДЛ: "Даследаванне фальклору і традыцыйнай культуры беларуска-польскага памежжа"; "Беларуска-шведскія этнакультурныя і гіста-рычныя ўзаемасувязі"; "Спевы пра даўніх ліцьвінаў"; "Этналінгвістычнае даследаванне Палесся"; "Мультымедыйныя вучэбна-метадычныя сродкі ў курсе фальклору ВНУ" і некаторыя іншыя.

Пераважна на Палессі фалькларыстам Ліцьвінкам зроблена каля 200 тыс. тэкставых і 50 тыс. аўдыёзапісаў фальклору і матэрыялаў традыцыйнай культуры. Пад час яго 15-гадовага супрацоўніцтва з 1985 па 2000 гг. з Беларускім тэлебачаннем у рамках праграмы "Запрашаем на вячоркі" зроблены 246 відэафільмаў абрадава-святочнай культуры, сярод якіх - усе важнейшыя самабытныя фальклорна-этнаграфічныя з'явы Беларусі, а найбольшую каштоўнасць маюць святы і абрады Чарнобыльскага рэгіёна, многія з якіх знішчаны ў выніку глабальнай катастрофы.

Заснавальнік праекту "Фальклорна-краязнаўчы турызм". У "Нашым слове" быў надрукаваны першы блок гэтага праекту - "Лідчына". Засталіся ненадрукаванымі блокі яшчэ прыблізна па пяці раёнах, зробленыя пад кіраўніцтвам Васіля Ліцьвінкі. Гэты праект упершыню паядноваў звыклае, схільнае да гісторыі, краязнаўства з яго мастацка-філасофскай праявай - фальклорам.

У розныя гады Васіль Ліцьвінка чытаў лекцыі па фальклору у Белдзяржпедуніверсітэце, Беларускай акадэміі мастацтваў, Беларускім універсітэце культуры і інстытутах удасканалення ква-ліфікацыі, вучэбны курс "Фальклор і этнічна-традыцыйная культура рэгіёнаў Беларусі" ў Вышэйшай школе турызму, спецкурс па методыцы збірання фальклору ў Гарадзенскім дзяржаўным універсітэце. Ён з'яўляўся членам рэгіянальнай камісіі Міжнароднай арганізацыі па фальклору (IOF) ЮНЕСКА, удзельнічаў у працы Нацыянальнай каміссіі Беларусі па яе справах, падтрымліваў навуковыя сувязі па збіранні і даследаванні беларускага фальклору з кафедрай беларускай філалогіі Варшаўскага універсітэта ў Польшчы, Гарадзенскага, Віцебскага і Магілёўскага універсітэтаў і Беларускага дзяржпедуніверсітэта; фальклору і этнічнай культуры Палесся - з Інстытутам славістыкі Расійскай акадэміі навук, ІМЭФ і ВНУ г. Роўна на Украіне і Гомельскім ды Гарадзенскім універсітэтамі, Беларускім фондам культуры, Таварыствам Беларускай мовы імя Ф. Скарыны, Таварыствам беларускай школы, абласнымі і раённымі цэнтрамі народнай творчасці.

Ён аўтар 20 кніг і зборнікаў фальклору, больш 370 навуковых, вучэбна-метадычных і навукова-папулярных друкаваных работ, у тым ліку кн. "3iмовыя святкі", "Веснавыя святы i абрады" (абедзве 1995), "Святы i абрады беларусаў" (2001, 2003), "Спевы пра даўніх ліцьвінаў да 1434 года" Яна Чачота 1842 - 1844 гадоў - гістарычны эпас беларусаў" (2004), "Фальклор і этнакультура Чарнобыля. З нагоды 20-годдзя сусветнай катастрофы" (2006, "Каляндар свят і абрадаў беларусаў" (1994 - 2006). Сааўтар выданняў «Беларускі фальклор у сучасных зanicax" (1973), "Песня на ўсё жыццё» (1983) i інш. Складальнік зборніка прыказак i прымавак "Слова міма не ляціць» (1985, з Л. Царанковым), «Калыханкі i забаўлянкі (1992), кніг Р. Шырмы «Песня - душа народа» (1993), «Песні і строі Піншчыны» (1994, з М.Раманюком i У. Раговічам), «Беларускі фальклор у сучасных запісах. Традыцыйньы жанры. Мін-ская вобласць» (1995), «Праблемы ўсходнеславянскай этналінгвістыкi» (2003), гісторыка-музычнага выдання «Спевы пра даўніх ліцьвінаў да 1434 года» Яна Чачота 1842-1844 гадоў - гістарычны эпас беларусау» (2004, ноты кампазітараў В.Купрыяненкі, Я. Петрашэвіча, Л.Махнача, П. Русава), фотаальбома «Рыгор Шырма» (1995). 3 1994 па 2006 выдае «Каляндар свят i абрадаў беларусаў». У 1987-2003 вёў тэлепраграму «Запрашаем на вячоркг». Фалькл. запісы Л. увайшлі ў тамы серыі БНТ "3імовыя песні" (1979), "Сацыяльна-бытавыя necнi" (1987), "Паэзія беларускага земляробчага календара" (1992), "Гульні, забавы, ігрышчы" (2003). Аўтар артыкулаў у кнігax серыі "Памяць": "Тут кожны куточак пяе... Спявай, Вялікае Падлессе» (Ляхавіцкі раён, 1988), "Непаўторная песня" (Валожынскі раён, 1996), «Спеўны голас Докшыцкай зямлі (2004).

У Васіля Ліцьвінкі засталіся жонка, два сыны і ўнук.

Асноўныя працы Васіля Ліцьвінкі

1. Беларускі фальклор у сучасных запісах. Традыцыйныя жанры Брэсцкай вобл. (у сааўтарстве), Мн., 1973; Традыцыйныя жанры Гомельскай вобласці (у сааўтарстве). Мн., 1989; Традыцыйныя жанры Мінскай вобласці. Укл. Васіль Ліцьвінка. Мн., 1995.

2. Рыгор Шырма. Песня - душа народа.Укладанне, камментарыі, бібліяграфія, летапіс жыцця і творчай дзейнасці Р. Шырмы Васіля Ліцьвінкі.- выд. I, Мн., 1976; выд. II,Мн., 1993.

3. Васіль Ліцьвінка. Р.Р. Шырма - фалькларыст. - Аўт. дыс. канд. філ. навук. - Мн., 1984.

4. Песні партызанскай славы. Укл. Васіль Ліцьвінка. - Выд. I, Мн., 1984; выд. II, Мн., 1988.

5. Калыханкі і забаўлянкі. Укл. Васіль Ліцьвінка. - Мн., 1992.

6. Ліцьвінка Васіль. Край Адамаў родны... Нова-гародчына. - У зб.: Школьны літаратурны вечар. - Мн., 1992, ст. 231-297.

7. Васіль Ліцьвінка. Веснавыя святы і абрады. - Мн., 1995.

8. Васіль Ліцьвінка. Зімовыя святкі. - Мн., 1995.

9. Васіль Ліцьвінка. Беларускі фальклор. Праграма для спецыяльнасцяў Беларускай акадэміі мастацтваў. - Мн., 1997.

10. Васіль Ліцьвінка. Беларускі фальклор. Праграма для навучальных устаноў культуры і адукацыі. - Роднае слова, №№7-8, 1998.

11. Спадчына маёй маці. Укл. Васіля Ліцьвінкі. Мн., 1993.

12. Ліцьвінка Васіль. Святы і абрады беларусаў.- Выд.І, Мн., 1997; выд. II, Мн., 1998; выд. III, Мн.,2001.

13. Праблемы ўсходнеславянскай этналінгвістыкі.Укл. Васіль Ліцьвінка.Зборнік матэрыялаў Першай міжнароднай этналінгвістычнай канферэнцыі, Мінск, 25-26.ІV.2003. - Мн., 2003.

14. Ліцьвінка В. Мікіта Талстой як даследчык фальклору Чарнобыльскага рэгіёна. - Матэрыялы Першай міжнароднай этналінгвістычнай канферэнцыі. Мінск, 25-26.ІУ.2003 г. - У зб.: Праблемы ўсходнеславянскай этналінгвістыкі. Укл. Васіль Ліцьвінка. Мн., 2003.

15. Васіль Ліцьвінка. "Спевы пра даўніх ліцьвінаў да 1434 года" Яна Чачота 1842 - 1844 гадоў - гістарычны эпас беларусаў. Мн., 2004

16. Комплекснае даследванне фальклору і этнакультуры Палесся. Зборнік матэрыялаў Другой міжнароднай этналінгвістычнай канферэнцыі,,Мн., 2005

17. Ліцьвінка Васіль.Фальклор і этнакультура Чарно-быля. З нагоды 20-годдзя сусветнай катастрофы. Мн., 2006

18. Ліцьвінка Васіль. Каляндар свят і абрадаў беларусаў (1994 - 2006)

Артыкулы Васіля Ліцьвінкі

Ліцьвінка В. Вывучэнне гістарычнага ўзаемадзеяння беларускага фальклору з фальклорам іншых народаў у працах Рыгора Шырмы. - У зб.: Тыпалогія і ўзаемадзеянне славянскіх моў і літаратур. Мн., 1973

Литвинка В. Типы загадок в белорусской сказке и их сюжетная функция. - В сб.: Прозаические жанры фольклора народов СССР. Мн., 1974

Ліцьвінка В. Паэтыка беларускіх і славянскіх народных песень у працах Рыгора Шырмы -У зб.: Тыпалогія і ўзаемадзеян-не славянскіх літаратур.Мн.,1977

Ліцьвінка В. Беларуская прыпеўка. - У зб.: Беларуская народная творчасць савецкага часу. Мн., 1978

Ліцьвінка В. Народна-рэвалюцыйная паэзія Заходняй Беларусі (1921 - 1939) // Веснік БДУ, серыя ІУ, 1978, № 3

Ліцьвінка В. Месца палескіх запісаў у зборніках Шырмы. - У зб.: Рэгіянальныя традыцыі ва ўсходнеславянскіх мовах, літаратуры і фальклоры. Гомель, 1980

Литвинка В. Г. Ширма и славянская культура. - В сб.: Славянские культуры и мировой культурный процесс. Мн., 1982

Ліцьвінка В. Р. Шырма-фалькларыст і заходнебеларуская літаратура. - У зб.: Узроўні фальклорных уплываў. Мн., 1982

Ліцьвінка В . "Песенька мая харошая, захаваю цябе..." (Ваджэнне і пахаванне стралы ў в. Неглюбка Веткаўскага р.) - Мастацтва Беларусі, 1987, №5; Звод БНТ: Земляробчыя абрады, Мн., 1990

Литвинка В. Календарная поэзия белорусов в новых социокультурных условиях. - В сб.: Фольклор: проблемы сохранения, изучения и пропаганды. Тезисы Всесоюзной научно-практической конференции в 2-х ч.: ч.2-я, М., 1988

Ліцьвінка В. "Тут кожны куточак пяе...Спявай, Вялікае Падлессе". - У зб.: Памяць. Гісторыка-дакументальная хроніка. Ляхавіцкі раён. Мн., 1989

Ліцьвінка В. Рыгор Шырма расказвае пра сябе. - Мастацтва Беларусі, 1992, №2, 7, 11

Ліцьвінка В. Абрадавае адзенне і атрыбутыка фальк-лорных калектываў. - У зб.: Гістарычнае і народнае адзенне. Віцебск, 1992

Ліцьвінка В. З глыбінь сэрца маці. - У зб.: Калыханкі і забаўлянкі. Укл. Васіль Ліцьвінка. Мн., 1992

Ліцьвінка В. Летапіс жыцця і творчай дзейнасці Рыгора Шырмы. - У зб.: Рыгор Шырма. Песня - душа народа. Укл., кам. і бібліяграфія Васіля Ліцьвінкі. Выд. 2-е, Мн., 1993.

Ліцьвінка В. Самабытнасць беларускага фальклору і яго месца ў нацыянальным Адраджэнні. - Беларусіка, Мн., 1993

Ліцьвінка В. Сімволіка пояса ў беларускім фальклоры. - У зб.: Народныя паясы - мастацтва і рамяство. Мн., 1994

Ліцьвінка Васіль. Непаўторная песня. - Памяць. Гісторыка-дакументальная хроніка. Валожынскі раён. Мн., 1996.

Ліцьвінка. В. Праграма па беларускаму фальклору для ўстаноў адукацыі і культуры // Роднае слова, 1998, №№ 7, 8

Ліцьвінка. В. Нацыянальная спецыфіка беларускага фальклору. - У Зб.: Летні семінар беларускай мовы, літаратуры і культуры. Лекцыі. - Мн., 1999

Ліцьвінка В. "Бацька Генадзь". Да 90- годдзя Г. Цітовіча. Постаці XX ст. // Народная газета, 2000, 26 ліп.

Ліцьвінка В. Вобраз і функцыі ручніка на беларускім вяселлі. - У зб.: Ручнік у прасторы і часе, Матэрыялы Міжнароднай навукова-практычнай канферэнцыі 19-20.ХІ.1998. Мн., 2000

Ліцьвінка В. Дзяржава і фальклор // Наша слова, 2001, 11 і 18 крас.

Ліцьвінка В. Ад аўтара. - У кн.: Святы і абрады беларусаў. Рэкамендавана Навукова-метадычным цэнтрам вучэбнай кнігі і сродкаў навучання Мінiстэрства адукацыі Беларусі. Навукова-метадычны дапаможнік для настаўнікаў і выхавацеляў. - выд І, Мн., 1997; выд.2 (са змяненнямі), Мн, 1998; выд. ІІІ (са змяненнямі), Мн., 2001

Ліцьвінка В. Вялічка - чырвона яечка // Народная асвета, 2002, № 4

Ліцьвінка В. Фальклор як крыніца аптымізму, маральнай чысціні, здароўя і цвярозасці народа - У зб.: Янка Купала і праблемы беларускага самапазнання. V-я Міжнародныя купалаўскія чытанні. Мн., 7- 8 снеж. 2000 г. Мн., 2002

Ліцьвінка В. Традыцыйны светапогляд беларусаў на мяжы тысячагоддзяў.- У зб.: Славянское вече. Мн., 2002

Ліцьвінка В. Паганская ці этнічная культура? // У зб.: Славянское вече - 2, Мн., 2003.

Ліцьвінка В. Невычэрная крыніца фальклору.- У зб.: Памяць. Гісторыка-дакументальная хроніка Столінскага раёна, Мінск, 2003.

Ліцьвінка В. Паганская ці этнічная культура? // Наша слова. 2003. 15 студз.

Ліцьвінка В. У добры шлях «Кірмашовы фэст» // Голас Радзімы. 2003. 1 студз.

Ліцьвінка В. «Кірмашовы фэст» у здраўніцах // Літаратура і мастацтва. 2003. 17 студз.

Ліцьвінка В. 710 гадоў з пачатку княжання ў ВКЛ Віценя//Наша слова. 2003. 12 лют.

Ліцьвінка В. Рэінкарнацыя - аснова жыццёвага аптымізму фальклору і традыцыйнай культуры беларусаў // Роднае слова, 2003, № 3

Ліцьвінка В. Зарыян Даленга-Хадакоўскі і Мікіта Талстой // Наша слова, 3.12.2003.

Ліцьвінка В. Вялікі беларус з-пад Белавежы // Голас Радзімы, 2003, 7, 14 і 21 жн.

Ліцьвінка В. Дзяды - спрадвечнае свята беларусаў // Наша слова, 2003, 22кастр.

Ліцьвінка В. Парэміялогія ў духоўнай культуры беларусаў. - У зб.: Славянская фразеалогія ў арэальным, гістарычным і этнакультурным аспектах. Матэрыялы III Міжнароднай навуковай канферэнцыі. 7-8.10.2003. Гомель, 2003

Ліцьвінка В. "Хадзіце на бяседу ціхую, спавядальную..." // Краязнаўчая газета, 2003, кастр. № 13.

Ліцьвінка В. Фалькларыст-энцыклапедыст. Да 65-годдзя Янкі Саламевіча. // Наша слова, 29 кастр.; Літаратура і мастацтва, 2003, 31 кастр.

Ліцьвінка В. Суквецце свят і абрадаў // Наша слова. 2003. 19 лістап.

Ліцьвінка В. Улюбёны ў родную мову і культуру // Наша слова. 2003. 19 лістап.

Ліцьвінка В. Піліпаўка/Краязнаўчая газета. 2003. № 15; Нашаслова. 2003.26 лістап.

Ліцьвінка В. Зарыян Даленга-Хадакоўскі і МікітаТалстой //Нашаслова. 2003, 3 снеж.

Ліцьвінка В. "Прыслухоўваўся да гукаў гарманічнай беларускай мовы". Да 180-годдзя Паўла Шпілеўскага // Краязнаўчая газета, 2003, снеж.

Ліцьвінка В. Раство-Каляды // Краязнаўчая газета. 2003. Снеж.

Ліцьвінка В., Адамовіч Я. Тэатралізаванае свята // Тэатральная Беларусь: Энцыклапедыя: У 2 т. Т. 2. Мн., 2003.

Ліцьвінка В. Родны край 2004: Каляндар [33 артыкулы]. Мн., 2003.

Ліцьвінка В. Шчодрык. Конікі // Голас Радзімы. 2004. 22-29 студз.

Ліцьвінка В. Праблемы ўсходнеславянскай этналінгвіс-тыкі// Наша слова. 2004. 11 лют.

Ліцьвінка В. Чарнобыль як рэгіён усходнеславянскай цывілізацыі // Наша слова, 2004, 24 сак.

Ліцьвінка В. Шчыры руплівец на ніве народнай. Кастусю Цвірку - 70. // Голас Радзімы, 18 - 25 сак.; Наша слова, 2004, 24 сак.; Краязнаўчая газета, 2004, сакавік, № 12.

Ліцьвінка В. Фальклор Чарнобыльскага рэгіёна. - Краязнаўчая газета, 2004, красавік, № 13.

Ліцьвінка В. Народны талент. Да 140-годдзя спявачкі Просі Гарэцкай // Наша слова, 2004, 14 ліп.

Ліцьвінка В. Стваральнік гістарычнага эпасу беларусаў // «Спевы пра даўніх ліцьвінаў да 1434 года» Яна Чачота 1842-1844 гадоў. Гістарычны эпас беларусаў. Мн., 2004; Наша слова. 2004. 28 ліп.

Ліцьвінка В. Спеўны голас Докшыцкай зямлі.- У зб.: Памяць. Гісторыка-дакументальная хроніка. Докшыцкі раён. Мн., 2004.

Ліцьвінка В.150-годдзе Еўдакіма Раманава// Наша слова. 2005. 14 верас.

Ліцьвінка В. Адамовіч Тарэза // Беларускі фальклор: Энцыклапедыя: У 2 т. Т. 1. Мн., 2005.

Ліцьвінка В. Адынец Антон // Беларускі фальклор: Энцыклапедыя: У 2 т. Т. 1. Мн., 2005.

Ліцьвінка В. Баброўскі Павел // Беларускі фальклор: Энцыклапедыя: У 2 т. Т. 1. Мн 2005.

Ліцьвінка В. Беларускі дзяржаўны універсітэт // Беларускі фальклор: Энцыклапедыя:У2т. Т. І.Мн., 2005.

Ліцьвінка В. Беларускі летапіс // Беларускі фальклор: Энцыклапедыя: У 2 т. Т. 1 Мн.,2005.

Ліцьвінка В. Беларускі саюз фалькларыстаў // Беларускі фальклор: Энцыклапедыя: У2 т. Т. І.Мн., 2005.

Ліцьвінка В. Бельскпадляская «Маланка» [з фота] // Беларускі фальклор: Энцыклапедыя:У2 т. Т. І.Мн., 2005.

Ліцьвінка В. Валаўскія «Валошкі» [з фота] // Беларускі фальклор: Энцыклапедыя: У2 т. Т. І.Мн.,2005.

Ліцьвінка В. Верны сын Беларусі. Да юбілею паэта-фалькларыста Алеся Баршчэўскага//Голас Радзімы. 2005. 8 снеж.

Ліцьвінка В. Воранаўскія «Лявоны» [з фота] // Беларускі фальклор: Энцыклапедыя: У2 т. Т. І.Мн., 2005.

Ліцьвінка В. Давыдгарадоцкія «Конікі» [з фота] // Беларускі фальклор: Энцыклапедыя:У2т. Т. І.Мн., 2005.

Ліцьвінка В. Драздова Аўгіння // Беларускі фальклор: Энцыклапедыя: У 2 т. Т. 1. Мн., 2005.

Ліцьвінка В. Ельская «Ялінка» // Беларускі фальклор: Энцыклапедыя: У 2 т. Т. 1. Мн., 2005.

Ліцьвінка В. Шчыры руплівец на ніве беларускай. Да 60-годдзя Яўгена Сахуты // Наша слова. 2005. 16 лют.

Ліцьвінка В. Залаты час Алеся Лозкі // Голас Радзімы. 2003. 5 чэрв.

Ліцьвінка В. «Запрашаем на вячоркі» // Беларускі фальклор: Энцыклапедыя: У 2 т. Т. І.Мн., 2005.

Ліцьвінка В. Захарава Вера // Беларускі фальклор: Энцыклапедыя: У 2 т. Т. 1. Мн., 2005.

Ліцьвінка В. Іванаўскія «Палешукі» // Беларускі фальклор: Энцыклапедыя: У 2 т. Т. І.Мн., 2005.

Ліцьвінка В. Казак Анатоль // Беларускі фальклор: Энцыклапедыя: У 2 т. Т. 1. Мн., 2005.

Ліцьвінка В. Казакова Ірына// Беларускі фальклор: Энцыклапедыя: У 2 т. Т. 1. Мн., 2005.

Ліцьвінка В. Каляды, ІІІчадрэц, Васілле // Наша слова. 2003. 24 снеж.

Ліцьвінка В. Каляндар свят, абрадаў і памятных дзён беларусаў 2005 // Беларускі фальклор: Энцыклапедыя: У 2 т. Т. 1. Мн., 2005.

Ліцьвінка В. Котаў Мікола // Беларускі фальклор: Энцыклапедыя: У 2 т. Т. 1. Мн., 2005.

Ліцьвінка В. Мсціслаў Аляхновіч. Іван Бадуэн дэ Куртэнэ. Мікалай Нікіфароўскі. Міхась Забэйда-Суміцкі. Канстанцін Галкоўскі. Юльян Крачкоўскі. Аляксандр Кошыц. Аляксандр Баршчэўскі. Зыгмунт Глогер. Міхась Васілёк // Родны край. 2005.

Ліцьвінка В. Сусветная дэкларацыя культурнай разнастайнасці (2001): Міжнародная канвенцыя аб ахове нематэрыяльнай культурнай спадчыны ЮНЕСКА (2003) // Края-знаўчая газета. 2006. № 9.

Ліцьвінка В. Важкі ўклад бацькі і сына ў беларускую этнамузыкалогію. З нагоды 170-годдзя Яна Карловіча.// Лідскі летапісец, №2 (34), 2006.

Матэрыялы навуковых канферэнцый

Ліцьвінка В. Ахоўная грамата нашай культуры // Разнастайнасць моў і культур ва ўмовах глабалізацыі: Матэрыялы Міжнар. сімп.: У 2 кн. Мн., 2003.

Ліцьвінка В. Мікіта Талстой як даследчык фальклору Чарнобыльскага рэгіёна // Праблемы ўсходнеславянскай этналінгвістыкі: Матэрыялы Першай міжнар. этналінгвіст. канф. Мінск, 25-26 крас. 2003 г. Мн., 2003. \

Ліцьвінка В. Парэміялогія ў духоўным жыцці народа // Матэрыялы III Міжнароднай навуковай канферэнцыі «Славян-ская фразеалогія ў арэальным, гістарычным і этнакультурным аспектах». 7-8 кастр. 2003 г. Гомель, 2003.

Ліцьвінка В. Фальклор Чарнобыльскага рэгіёна // Рэгіянальныя асаблівасці фальклору і літаратуры славянскіх народаў: Матэрыялы Міжнар. навук. канф. Гомель, 23-24 крас. 2004 г. Гомель, 2004.

Ліцьвінка В. Фальклор Чарнобыльскага рэгіёна ва ўмовах глабалізацыі // Прыроднае асяроддзе Палесся: асаблівасці і перспектывы развіцця: Матэрыялы міжнар. навук. канф. Брэст, 16-18 чэрв. 2004 г: У 2 ч. Ч. II. / Адк. рэд. М. П. Ярчак. Брэст, 2004.

Ліцьвінка В. З. Даленга-Хадакоўскі і праблемы комплек-снага даследавання фальклору Палесся // Комплекснае даследаванне фальклору і этнакультуры Палесся: Матэрыялы II міжнар. навук. фальклорна-этналінгвіст. канф. Мінск, 14-15 крас. 2005 г. Мн., 2005.

Календары

Ліцьвінка В. Каляндар свят і абрадаў беларусаў 2003 // Асобнік. Голас Радзімы. 2003 1 студз.; Культура. 2003. 1 ліп.; Літаратура і мастацтва. 2003. 10 студз.

Ліцьвінка В. Каляндар свят і абрадаў беларусаў 2004 // Народная асвета. 2003. № 12.

Ліцьвінт В. Каляндар свят і абрадаў беларусаў. 2004. Асобнік.

Ліцьвінка В. Святы, абрады і памятныя дні беларусаў 2005 // Родны край. Мн., 2005.

Ліцьвінт В. Каляндар абрадаў, свят і памятных дзён беларусаў 2005. Асобнік.

Ліцьвінка В. Каляндар абрадаў, свят і памятных дзён беларусаў 2006 // Асобнік. Наша слова. 2005. 28 снеж.

Гэта далёка няпоўная і не вывераная бібліяграфія, напісанага і надрукаванага Васілём Ліцьвінкам. Адно толькі "Наша слова" надрукавала многія дзесяткі самых розных артыкулаў, нататкаў, паведамленняў Васіля Дзмітрыевіча. Нажаль сціслыя тэрміны падрыхтоўкі газеты да друку не даюць нам магчымасці падняць усю публіцыстычную спадчыну Васіля Ліцьвінкі за многія гады, але будзем спадзявацца, што гэта некалі будзе зроблена.

Ён вернецца ў свой народ

Па светапогляду Васіль Ліцьвінка быў індаеўрапейцам. Ён цвёрда верыў у глыбокія цывілізацыйныя карані нашай культуры, якія пранікаюць у тысячагоддзі і адтуль бяруць нязломную сілу беларускага этнасу.

Васіль Ліцьвінка не толькі верыў у нашае індаеўрапейскае мінулае, але і пастаянна працаваў па зборы доказаў гэтага ў беларускім фальклоры, абрадах, святах. Ён знайшоў доказы вандроўнага перыяду жыцця нашага этнасу, тых часоў, калі мы не ведалі земляробства, хаця часавы адрэзак ад той пары складае больш за 2600 гадоў.

В. Ліцьвінка ведаў у беларускім фальклоры практычна ўсё, і, абапіраючыся на гэтыя веды, рабіў высновы, якіх не здольныя былі зрабіць іншыя.

Гадавы цыкл, у які ўкладаецца ўвесь беларускі фальклор, В. Ліцьвінка разглядаў, як найбольш старажытны, паколькі адрэзак часу ў год быў асвоены чалавекам другім па чарзе пасля адрэзка часу ў суткі. У нашым фальклоры няма эпічных палотнаў працягласцю на многія гады, бо яны ўзнікалі значна пазней, пасля адходу ад старажытных пачаткаў культуры, былі па арганізацыі другаснымі адносна гадавога цыклу.

Ці верыў Васіль Дзмітрыевіч у рэінкарнацыю, цяжка сказаць, але ён верыў у вечнасць, у неўміручасць беларускага этнасу, верыў, што створанае нашым народам не знікне не прападзе ў будучым, як не прапала ў мінулым, верыў, што ў кожным пакаленні будуць прыходзіць і патрыёты, і даследчыкі, і творцы, генетычна і духоўна родныя сваім папярэднікам, і будуць далей працаваць на Беларусь. І хто ведае, магчыма ў адным з тых, хто прыйдзе на гэтую землю ў будучым, вернецца сюды і Васіль Ліцьвінка. Галоўнае будзе тады пазнаць яго, не прапусціць, і ён працягне вялікую справу служэння сваёй Бацькаўшчыне - Беларусі. Ён нарадзіўся на Палессі і лёг у палескую зямлю, то будзем яго адтуль і чакаць, і ён вернецца ў свой народ.

Станіслаў Суднік.

 

Top