Папярэдняя старонка: 2007

Дадана: 14-11-2022,
Крыніца: pawet.net.

№ 40 (828) 10 КАСТРЫЧНІКА 2007 г.

160 гадоў з дня нараджэння Эдварда Адама Вайніловіча

ВАЙНІЛОВІЧ Эдвард Адам (13.10. 1847, Сляпянка, цяпер у межах Менска - 16.6. 1928), гаспадарчы і паліт. дзеяч Беларусі. З бел. шляхецкага роду Вайніловічаў. Скончыў Слуцкую гімназію (1865), Пецярбургскі тэхнал. ін-т (1869). З 1878 член, віца-старшыня, старшыня Менскага т-ва сельскай гаспадаркі. У 1906 ад памешчыкаў Менскай губ. выбраны чл. Дзярж. рады Рас. імперыі. З 1911 дэп. Менскай губ. земскай управы ад «польскай» (каталіцкай) курыі Слу-цкага пав. У 1917 працаваў у земскіх арганізацыях, падтрымаў утварэнне БНР, удзельнічаў у пасяджэннях Рады БНР. У 1918 выступіў з планам аднаўлення ВКЛ. Стварыў «Саюз памешчыкаў Менскай губерні». У снеж. 1918 у Варшаве, адзін з арганізатараў «Саюза палякаў з беларускіх ускраін». У 1919 удзельнічаў у пераўтварэнні «Саюза памешчыкаў Менскай губерні» ў «Саюз памешчыкау Літвы і Беларусі ў Варшаве», адзін са стваральнікаў «Польска-беларускага таварыства для палітычнага і культурнага супрацоўніцгва на Беларусі». Займаўся грамадскай дзейнасцю ў Менску, Варшаве і Слуцку. Быў прыхільнікам незалежнай Беларусі ў саюзе з Польшчай, выступаў супраць падзелу Беларусі. У доме В. ў Слуцку 14-15.11.1920 праходзіў бел. з'езд Случчыны, які ўзняў Слуцкае паўстанне 1920. Аўтар успамінаў. Фундатар пабудовы Касцёла святых Сымона і Алены ў Менску. Сёлета яго імем названа вуліца ў Менску.

50 гадоў Леаніду Дранько-Майсюку

ДРАНЬКО-МАЙСЮК Леанід Васілевіч (н. 10.10.1957, г. Давыд-Гарадок Столінскага р-на Берасцейскай вобл.), бел. паэт. Скончыў Літ. ін-т імя М.Горкага (1982). З 1982 да 2002 года ў выд-ве «Мастацкая літаратура». Друкуецца з 1972. Першы зб. паэзіі «Вандроўнік» (1983). Аўтар зб. вершаў «Над пляцам» (1986), вершаў, паэм, эсэ «Тут» (1990), «Акропаль» (1994), прозы «Пра тое, як я...» (1992), "Стомленасць Парыжам: Вершы і эсэ" (1995), «Гаспода» (1998), «Паэтаграфічны раман» (2002), «Вершы. Каханне. Проза» (2003). Усяго выдаў 13 паэтычных і празаічных кніг. Сябар ТБМ.

Распрацоўвае тэмы творчасці, працы, кахання. Асобныя вершы пакладзены на музыку. Жыве ў Менску.

Рэзалюцыя

ўдзельнікаў "круглага стала", прысвечанага абмеркаванню Праекта Закона "Аб правілах беларускай арфаграфіі і пунктуацыі"

Мы канстатуем, што ў Рэспубліцы Беларусь склалася нездавальняючая сітуацыя з ужываннем дзяржаўнай беларускай мовы ў розных сферах грамадскага жыцця. Прапанаваны Праект Закона "Аб правілах беларускай арфаграфіі і пунктуацыі", на нашу думку, ніякім чынам не прадугледжвае паляпшэння сітуацыі і не спрыяе пашырэнню выкарыстання дзяржаўнай мовы тытульнай нацыі краіны.

З мовазнаўчага пункту гледжання - на дадзены момант адсутнічаюць перадумовы для якаснага складання новага арфаграфічнага зводу з улікам сучасных патрабаванняў лінгвістычнай навукі: не распрацаваны тэарэтычныя асновы правапіснай кадыфікацыі, не маюць строгага акрэслення арфаэпічныя нормы беларускай літаратурнай мовы; да гэтага часу не створана электронная база беларускай мовы.

З юрыдычнага пункту гледжання - звяртае на сябе ўвагу тое, што правядзенне змен у правапісе прапануецца ў форме закона. У выніку яго прыняцця грамадзяне, якія карыстаюцца беларускай мовай, падвергнуцца дыскрымінацыі, бо Праект Закона прадугледжвае "адзіныя Правілы беларускай арфаграфіі і пунктуацыі, якія ўстанаўліваюць аднастайнасць пісьмовай беларускай мовы і з'яўляюцца абавязковымі на ўсёй тэрыторыі Рэспублікі Беларусь"; аднак падобнае адзінства і аднастайнасць арфаграфічных і пунктуацыйных нормаў не прадугледжваецца ў адносінах да іншых моў, у тым ліку ў адносінах да другой дзяржаўнай мовы Рэспублікі Беларусь - рускай.

У сувязі з вышэйсказаным мы лічым неабходным зрабіць наступнае:

1) адкласці прыняцце змен у правапісе беларускай мовы ў форме закона - да аднаўлення рэальнага функцыянавання беларускай мовы ў асноўных сферах дзейнасці дзяржавы;

2) апублікаваць Праект новай рэдакцыі Правілаў беларускай арфаграфіі і пунктуацыі ў дзяржаўных друкаваных СМІ;

3) арганізаваць шырокае грамадскае абмеркаванне Праекта новай рэдакцыі Правілаў;

4) правесці навуковую канферэнцыю па праблемах беларускага правапісу;

5) правесці парламенцкія слуханні па праблеме прыняцця новай рэдакцыі Правілаў.

Менск, 28 верасня 2007 г.

Зоська Верас

Да 115 - годдзя з дня нараджэння

Споўнілася 115 гадоў з дня нараджэння вядомай беларускай пісьменніцы і грамадскай дзяячкі Зоські Верас (Людвікі Антонаўны Сівіцкай -Войцік). Яе легендарнае імя ведаюць многія ў Беларусі, Літве, Латвіі, Польшчы і іншых краінах, дзе жывуць беларусы. Зоську Верас ведаюць у многіх школах Беларусі, якім яна дапамагала арганізоўваць музеі, у навуковых установах, даследчыкі якіх звярталіся да пісьменніцы па кансультацыі па самых складаных пытаннях беларускага палітычнага і культурнага руху.

Нарадзілася Людвіка Антонаўна СівіцкаяВойцік (Зоська Верас) 30 верасня 1892 года ў мястэчку Меджыбож Лятычаўскага павету Падольскай губерні (цяпер Жытомірскай вобласці) на Украіне, у сям'і вайскоўца. Яе бацька Антон Сівіцкі паходзіў з Гародні, маці Эмілія з Садоўскіх паходзіла з Сакольскага павету Гарадзенскай губерні, дзе яе бацькі мелі невялікі фальварак Альхоўнікі.

Кожнае лета Людвіка з маці праводзіла ў Сакольскім павеце, наведвала і дзядоў у Гародні.

Хоць дома гаварылі папольску, бацька палякам сябе не лічыў. Ён лічыў сябе ліцьвінам, падобна, як Адам Міцкевіч лічыў сваю бацькаўшчыну Літвой.

З любімымі паэтамі Адамам Міцкевічам і Уладзіславам Сыракомлям Людвіка пазнаёмілася, маючы 10 гадоў. Тады чытала "Пана Тадэвуша", седзячы на прыступках ганка.

Любоў да паэзіі, да роднай прыроды прывілі юнай Людвіцы бацькі. Маючы 910 гадоў, Людвіка пачала пісаць апавяданні і вершы папольску. Спачатку бацькі вучылі яе самі: бацька выкладаў матэматыку, а маці - іншыя прадметы. Толькі ў 1904 годзе маці выехала з Людвікай у Кіеў, дзе Людвіка паступіла ў прыватную гандлёвую школу Людмілы Мікалаеўны Валадкевіч. Тут была багатая бібліятэка з кнігамі на розных мовах, кабінеты фізікі, хіміі, біялогіі, фатаграфічная лабараторыя. Абавязковымі мовамі былі руская, французская, нямецкая, неабавязковымі - англійская і польская. Пачынаючы з 3га класа, вучні вялі класны часопіс. Праводзіліся экскурсіі, у час якіх ішлі заняткі па прыродазнаўчых прадметах. Працавалі гурткі: фізічны, хімічны, біялагічны, літаратурны і іншыя. "Вось тады ў школе зарадзілася ў мяне зацікаўленне літаратурай і прыродай, а таксама прывычка працы ў гуртках", успамінала Людвіка Антонаўна.

У 1906 годзе першы раз трапілі ў рукі Людвікі кнігі "Дудка беларуская", "Смык беларускі" і газета "Наша Ніва". Яны вельмі яе ўразілі і спадабаліся ёй, таму ў класнай рабоце па польскай мове "Характарыстыка Літвы" Людвіка старалася выясніць розніцу паміж ліцьвінамі і беларусамі на аснове мовы гэтых народаў.

Аднак навуку ў гэтай школе нечакана прыйшлося спыніць. У лістападзе 1907 года раптоўна памёр бацька Людвікі. Заставацца далей у Кіеве ёй з мамай не хацелася. Цягнула да сваіх. Вясной 1908 года Людвіка з маці пасля сканчэння 4 класа прыехала на Гарадзеншчыну. У 1909 годзе Людвіка паступіла ў 6 клас прыватнай жаночай гімназі Кацярыны Баркоўскай. Праграма гэтай гімназіі больш адпавядала праграме кіеўскай гандлёвай школы, чым у дзяржаўных гімназіях. У тым жа 1909 годзе арганізаваўся Гарадзенскі гурток беларускай моладзі. На арганізацыйным сходзе Людвіку выбралі бібліятэкаркай гуртка. У хуткім часе яна завязала перапіску з Віленскай беларускай кнігарняй, рэдакцыяй "Нашай Нівы", суполкай "Загляне сонца і ў наша ваконца" ў Пецярбургу. Пазней пазнаёмілася асабіста з віленскімі беларусамі.

У 1912 годзе Людвіка скончыла гімназію, а ў наступным годзе выехала ў Варшаву на 10месячныя курсы агародніцтва, садоўніцтва і пчалярства. Адначасова скончыла 6тыднёвыя вайсковасанітарныя курсы. Узяцца за даўжэйшую і больш салідную навуку не дазваляла здароўе. У гэты ж час Людвіка Антонаўна пачала складаць батанічны зельнік, ставячы на першае месца назвы раслін на беларускай мове. Падчас Першай Сусветнай вайны зельнік знішчыўся, але запісаныя назвы раслін засталіся.

Скончыўшы курсы, 1 ліпеня 1914 года Людвіка Антонаўна атрымала пасведчанне аб'яздовага інструктара і хацела прайсці дзенебудзь аднагадовую практыку. Аляксандр Уласаў радзіў ёй паехаць у Лябёдку, маёнтак Леанарда Іваноўскага, даў ёй адпаведную рэкамендацыю. Леанард Іваноўскі адказаў, што месца яшчэ ёсць і можа прыняць, але пачалася Першая Сусветная вайна. Практыкавацца прыйшлося ў свайго дзеда Садоўскага ў Альхоўніках, які быў добрым садоўнікам і пчаляром. У вольны час Людвіка Антонаўна запісвала назвы раслін, а таксама песні, прыпеўкі, загадкі.

У жніўні 1915 года Людвіка Антонаўна разам з маці выехала ў Менск.

Там працавала ў Камітэце Таварыства помачы ахвярам вайны і іншых беларускіх арганізацыях (у Беларускім нацыянальным камітэце, у Цэнтральнай радзе беларускіх арганізацый, у Вялікай беларускай радзе, у беларускай сацыялістычнай грамадзе - усюды сакратаркай). Найбольш працавала ў Таварыстве помачы ахвярам вайны. Тут яе праца часта мянялася. Ішла туды, дзе была патрэбная. Была загадчыцай сталовак, пасля загадчыцай дзіцячага прытулку, ткацкай майстэрні, скарб нікам і г.д.

Камітэт помачы ахвярам вайны правёў 6тыднёвыя курсы агародніцтва і пчалярства для бежанцаў. Заняткі вяліся на беларускай мове, а дазвол на курсы быў атрыманы ад Міністэрства земляробства.

Восенню 1918 года Людвіка Антонаўна вярнулася на Гарадзеншчыну. Пяць гадоў пражыла ў дзедавым фальварку Альхоўніках. Дзеда ўжо не было. Апрацоўвала далей "Батанічны слоўнік", які быў выдадзены ў 1924 годзе ў Вільні газетай "Голас беларуса". Разам са студэнтам - украінцам аграномам Міхаілам Бароўскім Людвіка Антонаўна працавала над кніжкай "Мёдадайныя расліны". Міхаіл Бароўскі пісаў паўкраінску. А Людвіка Антонаўна пабеларуску. Толькі доля іх працаў была неаднолькавая. Міхаіл Бароўскі дапрацаваў і выдаў у Львове багата ілюстраваную кнігу. А работа Людвікі Антонаўны друкавалася пакрысе на старонках часопіса "Беларуская борць" і тое не ўся. Старонкі рукапісу, якія засталіся, Людвіка Антонаўна перадала ў аддзел рукапісаў Акадэміі Навук Беларусі.

У канцы 1923 года Людвіка Антонаўна пераехала ў Вільню і з таго часу жыла там. Адразу ўключылася ў работу ў якасці адміністратаркі грамадоўскіх газет на вуліцы Віленскай, 12.

У вольны ад сваёй працы час пачала ў 1927 годзе выдаваць і рэдагаваць дзіцячы часопіс "Заранка", а таксама "Гаспадарскі аддзел" - дадатак да газет, раз у месяц.

Калі ў 1928 годзе было арганізавана Беларускае кааператыўнае пчалярскае таварыства "Пчала", Людвіка Антонаўна стала яго старшынёй. У 1934 годзе таварыства "Пчала" пачало выдаваць свой друкаваны орган "Беларуская борць" пад рэдакцыяй Людвікі Антонаўны Войцік.

У 1935 годзе таварыства "Пчала" арганізавала завочныя курсы па зборы мядовалекарскіх і лекарскіх зёлак, сушцы і арганізацыі продажу.

У 1931 годзе была закрыта "Заранка", а ў 1938 годзе перастала выходзіць "Беларуская борць". Закрылася таксама таварыства "Пчала".

Друкавацца Людвіка Антонаўна Войцік пачала ў "Нашай Ніве" ў 19111913 гадах пад псеўданімам Мірко, пасля ў "Вольнай Беларусі", "Студэнцкай думцы", "Шляху Моладзі", у хрэстаматыі І. Дварчаніна, і іншых выданнях.

Некалькі гадоў у віленскіх беларускіх адрыўных календарах Людвіка Антонаўна давала на адвароце картак парады па агародніцтву, садоўніцтву, пчалярству і тэмах жаночай гаспадаркі.

У савецкі час у 1985 годзе выдавецтва "Юнацтва" выпусціла зборнік паэзіі і прозы Людвікі Антонаўны Войцік (Зоські Верас) пад назвай "Каласкі". Пісьменніца працавала над успамінамі, вяла вялікую перапіску з многімі вучонымі, дзеячамі літаратуры і мастацтва, журналістамі, настаўнікамі, вучнямі. Цікавыя лісты атрымлівалі ад Зоські Верас сябры літаратурнага гуртка Германавіцкай сярэдняй школы Шаркаўшчынскага раёна і яго кіраўніца ў той час, настаўніца беларускай мовы і літаратуры Валянціна Фёдараўна Лагунёнак. Зоська Верас падтрымлівала пісьмовую сувязь з Васілём Уладзіміравічам Рабізам з вёскі Шкунцікі нашага раёна, які ў 30х гадах мінулага стагоддзя дасылаў у часопіс "Беларуская борць" цікавыя артыкулы па садоўніцтву і пчалярству.

Звычайна за тры месяцы Зоська Верас атрымлівала да 100 лістоў, а аднойчы іх прыйшло 170. Ніводзін ліст не заставаўся без адказу. Аднак не заўсёды пісьменніца паспявала своечасова адказаць на лісты. 1012 чалавек чакалі адказу. Зоська Верас любіла атрымліваць ад людзей вестачкі, пытанні. У гэтым яна бачыла сэнс свайго жыцця. У сваіх лістах пісьменніца давала людзям парады, кансультацыі, шчодра дзялілася сваімі багатымі ведамі з усімі, хто прыязджаў да яе з Беларусі.

На працягу 10 гадоў (19801990) у час канікулаў і летняга водпуску я працаваў у архівах і бібліятэках Вільні, збіраў матэрыялы для кнігі "Памяць. Шаркаўшчынскі раён". Вельмі ўдзячны Зосьцы Верас, яе дачцэ Галіне Антонаўне Войцік і зяцю Лявону Антонавічу Луцкевічу за дапамогу ў зборы патрэбных матэрыялаў. Яны добра ведалі беларускія матэрыялы ў архівах і бібліятэках Вільні, падказвалі, дзе і што шукаць. Калі не было месца ў гасцініцах горада, я жыў на іх кватэры. Лявон Луцкевіч вазіў мяне па беларускіх мясцінах Вільні. Гэтыя вандроўкі пазнаёмілі мяне з багатай беларускай культурай у Літве. Прыязджаючы ў Вільню, я не мінаў гасцінную лясную хатку Зоські Верас на ўскраіне горада. Яна збірала ў гэты час матэрыялы аб заслужаных людзях у беларускай культуры, але забытых ці малавядомых. Я мог тады прачытаць аб жыцці і дзейнасці Мар'яна Пецюкевіча, Янкі Пачопкі, Пятра Ластаўкі, Станіслава Грынкевіча, Язэпа Шнаркевіча і іншых. Зоська Верас задумала стварыць "Партрэты віленчукоў". Працу яе прадоўжыў Лявон Луцкевіч. Ён падрыхтаваў 50 партрэтаў беларускіх дзеячоў, жыццёвы і творчы шлях якіх быў цесна звязаны з Вільняй. Пасля смерці Лявона Луцкевіча ў 1997 годзе гэтую справу працягвала яго жонка і дачка Зоські Верас Галіна Антонаўна Войцік. Яна напісала апошні 51ы "партрэт віленчука" - партрэт Лявона Луцкевіча.

Сваю лясную хатку Зоська Верас ператварыла ў сапраўдны музей - архіў: многія тысячы лістоў, розныя дакументы, успаміны, рэдкія кнігі, творы беларускіх мастакоў, альбомы. Упершыню я пазнаёміўся тут з гісторыяй Віленскай, Радашкавіцкай, Наваградскай, НясвіжскаКлецкай беларускіх гімназій, з творчасцю выдатнага беларускага спевака Міхася ЗабэйдыСуміцкага, з сям'ёй Зоські Верас, гартаючы з густам аформленыя фотаальбомы. Тут я ўпершыню пачуў мілагучныя беларускія песні ў выкананні спевака Багдана Андрусішына (Данчыка).

Лясную сцежку да Зоські Верас ведалі многія беларускія вучоныя; пісьменнікі, паэты, мастакі, журналісты.

Яе ўнікальны архіў прыцягваў увагу шматлікіх даследчыкаў. А колькі звестак захоўвала яе памяць! І таму з'яўляліся ўспаміны Зоські Верас пра Максіма Багдановіча, Уладзіслава Галубка, Ядвігіна Ш. і іншых выдатных дзеячаў беларускай літаратуры і культуры.

Аднойчы Зоська Верас і Лявон Луцкевіч параілі мне пагаварыць на педсавеце школы аб стварэнні ў Германавічах музея мастацтва і этнаграфіі імя Язэпа Драздовіча, жыццё і дзейнасць якога былі цесна звязаны з нашым краем. У час пасядждэння педсавета ў лютым 1983 года было прапанавана ўсяму калектыву настаўнікаў узяцца за збор матэрыялаў для будучага музея. За справу актыўна ўзялася настаўніца рускай мовы і літаратуры Ада Эльеўна Райчонак. Разам з гуртком "Спадчына" яна стварыла гісторыкакраязнаўчы музей у Германавіцкай сярэдняй школе, а крыху пазней - музей мастацтва і этнаграфіі імя Язэпа Драздовіча, які з 1 лютага 1992 года стаў дзяржаўным. У зборы матэрыялаў дапамагалі і члены сям'і Ады Эльеўны, асабліва сын Міхась Райчонак. І вось ужо 15 гадоў Музей мастацтва і этнаграфіі ў Германавічах паспяхова працуе. Яго наведваюць не толькі вучні і студэнты, жыхары гарадоў і райцэнтраў Беларусі, але тут пабывалі госці з Літвы, Латвіі, Расіі, Украіны, Польшчы, Германіі, Англіі, нават з далёкіх ЗША.

У жніўні 2004 года Ада Эльеўна Райчонак адкрыла ў Германавічах прыватны літаратурнамастацкі музей, дзе сабраны карціны сучасных беларускіх мастакоў, якія ўдзельнічалі ў плянэрах "Шляхамі Язэпа Драздовіча", што кожны год арганізуюцца Германавіцкім культурнаасветніцкім цэнтрам імя Язэпа Драздовіча. У музеі сабрана многа матэрыялаў, звязаных з жыццём і творчасцю сына Ады Эльеўны Міхася Райчонка.

Усё жыццё Зоські Верас - шчырай працаўніцы на ніве Беларускага Адраджэння - гэта вычын вернага служэння свайму народу, Бацькаўшчыне, беларускай культуры, роднаму слову.

Калісьці Зоська Верас напісала ў вершы "Я не баюся жыццёвай буры" пра свае думкі аб сэнсе жыцця:

"Я не баюся жыццёвай буры,

хоць добра знаю яе шум пануры,

і змрочнага не баюся ценю

без ласкі цёплай сонца праменню,

і не баюся працаў мазольных

для рук бяздольных...

але ж баюся я ўтраты веры,

траты энергіі баюся без меры,

баюся жыці без ідэалу,

бо ў чорнай пустцы сэрца б сканала...

больш чым цялеснай баюся смерці -

душой умерці..."

На жаль, да цяперашняга часу творчая спадчына Зоські Верас не сабраная і не вывучаная. Яна чакае сваіх даследчыкаў.

Зоська Верас памёрла 8 кастрычніка 1991 года. Не дажыла крыху да 100 гадоў. Пахавана на могілках у Панарах, на ўскраіне Вільні. Там пахаваны Антон Войцік, муж Зоські Верас, яе маці Эмілія Сівіцкая, сын Антон Шантыр (ад першага мужа Ф. Шантыра).

Пастаўлены адзін помнік з чорнага граніту, з выбітымі прозвішчамі, датамі нараджэння і смерці.

Адзначаючы юбілей Зоські Верас, мы павінны ўспомніць з пашанай і любоўю імёны ўсіх беларускіх адраджэнцаў, якія многа зрабілі для сваёй Радзімы, аднаўлення і захавання яе дзяржаўнасці.

Кліменці Кожан, м. Германавічы Шаркаўшчынскага раёна.

ВАГАННІ Ў МАРФАЛАГІЧНАЙ НОРМЕ

У маім артыкуле "Слабыя мясціны марфалагічных нормаў", змешчаным у "Нашым слове" (19.09.2006), гаварылася пра найбольш тыповыя адхіленні ад нормаў у марфалагічным ладзе назоўнікаў - іх родавай і лікавай форме, а таксама некаторых склонавых формах адзіночнага і множнага ліку. Парушэнні марфалагічных нормаў нярэдка сустракаюцца і пры выкарыстанні лічэбнікаў, займеннікаў, дзеясловаў.

Лічэбнік два , як вядома, мае форму жаночага роду - дзве . Яна цалкам залежыць ад роду таго назоўніка, з якім сінтаксічна звязваецца. Параўнаем, напрыклад, правільнае ўжыванне два і дзве ў паэме Я. Коласа "Новая зямля": "Паміж дзвюх лаў пад абразамі туліўся стол з двума кастрамі аладак грэцкіх, як пампушак". Іншы раз памылкова ўжываюць ва ўскосных склонах два замест дзве : "Да двух алешын была прыбіта доўгая бярозавая жардзіна". Супаставім таксама ў прыказцы, дзе замест нарматыўнага дзвюх матак выкарыстана памылковае - у п'есе І. Гурскага "Свае людзі": "Ліслівае цялятка двух матак ссе". Тое самае знаходзім і ў В. Шырко: "Спачатку новы дырэктар стараўся дагадзіць і раённаму начальству, і людзям, мусіць, чуў прымаўку пра ліслівае цялятка, якое двух матак ссе".

Састаўныя колькасныя лічэбнікі пры ўжыванні іх ва ўскосных склонах часта не скланяюць або змяняюць толькі апошняе слова; напрыклад, замест з пяцісот васьмідзесяці сямі выпускнікоў ужываюць з пяцьсот восемдзесят сямі выпускнікоў . Відаць, у такіх выпадках адбіваецца ўплыў састаўных парадкавых лічэбнікаў, пры скланенні якіх нарматыўна змяняецца толькі апошняе слова: з тысяча дзевяцьсот шэсцьдзесят сёмага года .

Хоць займеннікі - самая бедная ў колькасных адносінах часціна мовы (іх усяго 76), але і тут назіраюцца аслабленыя ўчасткі марфалагічных нормаў.

1. Для азначальнага займенніка сама (ж. род) характэрны раўназначныя варыянтыканчаткі ў вінавальным склоне адзіночнага ліку: ую і у ( самую прыроду, саму схему ). Не адпавядае норме ўжыванне гэтага займенніка ў вінавальным склоне з канчаткам ае ці - аё : 1) Найбольш давялося шкадаваць самае зямлянку і лес, дзе яна знаходзілася; 2) Пацюпа прыбраў з воза самае бутлю; 3) Шлёпанне тапачак напамінала пра Веру Антонаўну, пра Васіля Пятровіча, і гнеў яе ўжо абрушваўся на самаё сябе.

2. Прыкладам аслабленага ўчастка марфалагічных нормаў выступае ўжыванне, а заадно і правапіс зваротаў не хто іншы як, не што іншае як і ніхто іншы, нішто іншае .

Назіранні паказваюць, што калі толькі ў тэксце дыктанта для вучняў ці студэнтаў трапляе хоць адзін з гэтых выразаў, дык ён звычайна выклікае мноства памылак: пішуць асобна, дзе трэба разам, і наадварот, выкарыстоўваюць ні замест не . Пра тыповасць гэтых памылак сведчаць і нярэдкія выпадкі няправільнай падачы названых спалучэнняў у друку. Вось некалькі прыкладаў: 1) А вось і вылечыў. І ні чым іншым, як паравозам; 2) Гэта ж ні хто іншы, як гэты самы Сідаровіч арганізаваў паляванне на дзікоў у заказніку; 3) Я даўно заўважыў яго работу, якая пахла нічым іншым, як дыверсіяй; 4) І аўтарам паэмы з'яўляецца ніхто іншы, як ён.

Пашыранасць памылак такога тыпу вытлумачваецца, відаць, і тым, што ў падручніках па мове няма нават ўпамінання пра гэтыя спалучэнні. Толькі ў асобных працах сустракаюцца заўвагі агульнага характару пра неабходнасць адрозніваць звароты не хто іншы як, не што іншае як ад зваротаў ніхто іншы, нішто іншае . Якая ж паміж імі розніца - пра гэта звычайна не гаворыцца.

Між тым гэтыя звароты адрозніваюцца не толькі правапісам, але і семантыкай, стылістычнай афарбоўкай, сінтаксічнай функцыяй у сказе.

Першыя два спалучэнні заўсёды выступаюць са значэннем часціц менавіта, іменна, толькі . Гэта іх сінанімічнасць дазваляе ва ўсіх выпадках замяняць звароты не хто іншы як, не што іншае як часціцамі менавіта , толькі . Магчымасць такой замены - дадатковы і вельмі эфектыўны прыём пры адрозненні спалучэнняў. Параўнаем: "Цяпер я пазнаў чалавека - гэта быў не хто іншы як (=менавіта, толькі) Гуртавенка" (Б.Сачанка). Больш за тое, гэтыя выразы можна зусім апускаць без істотнай страты да зместу выказвання: "Яны ўсе, у тым ліку і вартавыя, схільны былі думаць, што прычынай пажару з'яўляецца (не што іншае як) удар маланкі" (М.Лынькоў).

Названыя спалучэнні - гэта, як слушна іх называе акадэмік В.У.Вінаградаў, сінтаксічныя ідыяматызмы. Ужываючыся як узмацняльныя часціцы, яны абазначаюць "якраз той або якраз тое, пра каго ці што гаворыцца далей". У сказе яны не з'яўляюцца асобнымі, самастойнымі членамі, а выступаюць толькі састаўной часткай дзейніка, выказніка, дапаўнення. Напрыклад, у сказе "Гэта быў не хто іншы як "рэдактар" (Я. Колас) гэта - дзейнік, а быў не хто іншы як "рэдактар" - выказнік.

У стылістычных адносінах яны з'яўляюцца прыналежнасцю пісьмовай мовы, найчасцей выкарыстоўваюцца ў публіцыстычным, навуковым, афіцыйнасправавым стылях. Зрэдку сустракаюцца і ў мастацкай літаратуры, але звычайна ў аўтарскай мове. У мове персанажаў іх ужыванне заўсёды стылістычна матываванае. Напрыклад, у камедыі К. Крапівы "Хто смяецца апошнім", у сцэне чытання "навуковага" даклада Гарлахвацкім: "Гэта не што іншае як цяга да тае самае стыхіі, у якой жылі іх даўнейшыя продкі". Кантактуе выраз не хто іншы як з іншымі моўнымі сродкамі і служыць для стварэння лёгкага гумару і ў такім прыкладзе: "Можа, для каго я і дзед Пранук. А паколькі ты салдат і я салдат, то, можа, я для цябе не хто іншы як галоўны ад'ютант самога камандуючага" (М. Лынькоў).

У гэтых сінтаксічных ідыяматызмах няма ніякай патрэбы аддзяляць коскай апошні кампанент ад папярэдніх.

Што датычыць спалучэнняў ніхто іншы, нішто іншае , то гэта звычайныя словазлучэнні, у якіх кожнае слова захоўвае сваё лексічнае значэнне. Якоганебудзь цэласнага сэнсу ад спалучэння адмоўнага займенніка з азначальным не ўтвараецца. Семантычная дастатковасць кожнага кампанента і здольнасць іх выступаць паасобку, без другога кампанента, асабліва відаць у тых выпадках, калі гэтыя словазлучэнні абмяжоўваюцца зваротамі з прыназоўнікам апрача . Напрыклад, аднолькава мажлівыя тры розныя варыянты: 1) Нічым іншым, апрача матэматыкі, ён не цікавіўся; 2) Нічым, апрача матэматыкі, ён не цікавіўся; 3) Іншым, апрача матэматыкі, ён не цікавіўся. Кожны кампанент словазлучэння з'яўляецца самастойным членам сказа: ніхто , нішто - дзейнік або дапаўненне, іншы , іншае - азначэнне.

У адрозненне ад выразаў не хто іншы як, не што іншае як, якія ўжываюцца заўсёды ў сцвярджальных сказах, словазлучэнні ніхто іншы , нішто іншае выкарыстоўваюцца толькі ў адмоўных сказах, дзе ўжо ёсць адмоўе, і ўзмацняюць гэта адмоўе: "Хоць бы зберагчы сілы на тое, каб павесці паравоз. Бо ніхто іншы яго не павядзе" (І. Шамякін). Кампаненты могуць выкарыстоўвацца і ва ўскосных склонах: "Нічым іншым чалавек, які вёў нас у грыбы, не вызначаўся" (І. Шамякін). Абодва спалучэнні па сваіх экспрэсіўнастылістычных якасцях належаць да нейтральных сродкаў і ўжываюцца ва ўсіх стылях мовы.

Як бачым, правільнае ўжыванне і напісанне пералічаных спалучэнняў звязана з разуменнем іх семантыкі, з уменнем лагічна аналізаваць сказы, у якіх ёсць гэтыя звароты.

Парушэнні марфалагічнай нормы ў дзеяслоўных і дзеепрыметнікавых формах таксама нярэдкія.

1. У дзеясловах саромецца (незакончанае трыванне) і пасаромецца (закончанае трыванне) на аснове маўленчай практыкі замацаваліся пэўныя словазмяняльныя формы. Яны засведчаны ў граматыках і ў акадэмічных нарматыўных слоўніках. У цяперашнім часе гэта формы 1й, 2й і 3й асобы адзіночнага і множнага ліку: саромеюся, саромеешся, саромеецца, саромеемся, саромеецеся, саромеюцца . Гэта можна праілюстраваць такімі прыкладамі: 1) Не саромецца трэба роднай мовы, а ганарыцца ёю (ЛіМ); 2) Але ж я не пасаромеюся і паслаць... Падумаеш, фігура! (І. Шамякін); 3) Нават за напісанне ліста не саромеешся браць сала (Я. Колас); 4) Кіраўніца кажа: - Саромеюцца. А я адкажу так... (С. Законнікаў).

Фактычнае выкарыстанне ў маўленні гэтых дзеясловаў, аднак, трэба лічыць аслабленым участкам марфалагічнай нормы. Сустракаюцца нярэдкія выпадкі яе парушэння. Асабліва прыкра бачыць гэта ў навучальнай літаратуры. Напрыклад, у падручніку для студэнтаў гуманітарных і тэхнічных факультэтаў ВНУ, навучэнцаў тэхнікумаў і ліцэяў "Курс беларускай мовы" (1996) Л. Сямешкі, І. Шкрабы, З. Бадзевіч чытаем: "І школьнікі, і дарослыя саромяцца, баяцца арфаграфічных памылак, імкнуцца ад іх пазбавіцца, а да арфаэпічных адносяцца часам спакойна" (с. 116). Яшчэ прыклады з іншых крыніц: 1) Гэты пагромшчык габрэяў стаўся і габрэйскім "бацькам": зрабіў хаўрус з габрэяміспекулянтамі, якія не саромяцца дзеля грошай ціснуць ягоную запэцканую крывёю руку; 2) - Ды я ўжо не саромлюся, - сціснула вусны Ніна; 3) - Гэта ты саромішся? А божа! - засмяялася Марына.

Формы загаднага ладу дзеясловаў саромецца , пасаромецца такія: саромейся , саромейцеся , пасаромейся , пасаромейцеся . В. ДунінМарцінкевіч пісаў: "Не саромейся, а скора гавары, мая сікора!" Або яшчэ такія прыклады: 1) Не саромейся, Параска, ты для нас - жаданы госць (К. Крапіва); 2) Не саромейцеся, не адмаўляйцеся, паглядзіце - усе адсюль разыходзяцца не з пустымі рукамі (С. Законнікаў).

А вось прыклады з памылковым ужываннем формаў загаднага ладу: 1) Бярыбяры - не саромся!; 2) Добра, не саромся. На ўсё свой час; 3) Не саромцеся, час не такі цяпер; 4) І не саромцеся: хлеб і гарэлка на стале, а рукі свае; 5) - Прашу, прашу, - шчабятала Гужка. - Не саромцеся; 6) Калі ж у цябе ёсць пытанні іншага кшталту - таксама не саромся.

2. Беларускай літаратурнай мове ўласцівы дзве формы прошлага часу: простая ( пайшоў ) і складаная ( пайшоў бы ). У складаную форму ўваходзіць асноўны дзеяслоў (закончанага трывання) у спалучэнні з дапаможным дзеясловам быць , які ставіцца ў той жа родавай і лікавай форме, што і асноўны, дапасуючыся да яго. Такая форма прошлага часу захавалася ў нашай мове са старажытнага перыяду; напрыклад, у дзённіку Ф. Еўлашоўскага (ХVІ ст.) чытаем: "з Москвы был приехал", "з обу сторон знесли были", "сестра Володымирова позвала была Троцкого".

Складаная форма прошлага часу выкарыстоўваецца, калі неабходна выказаць даўномінулае дзеянне, якое адбылося раней за іншае, або дзеянне, якое пачалося ці магло пачацца, але перапынілася іншым дзеяннем. Абодва дзеясловы прошлага часу змяняюцца па ліках, а ў адзіночным ліку - па родах.

Праілюструем гэта прыкладамі з нарматыўным ужываннем складанага прошлага часу: 1) Не раз у гэтым збожжы пагрэў быў рукі і Андрэя Каржакевіча бацька за шэсць гадоў свайго старастоўства (К. Крапіва); 2) Прызба па самыя вокны зарасла была лебядою і лопухам (К. Чорны); 3) Усё далей адплывала тое, што з'явілася было там, у пакоі, за ўспамінамі (П. Галавач); 4) Каб мір зберагчы, мы згадзіліся былі і на унію (У. Караткевіч).

Даволі часта ў друку можна сустрэць і памылковыя ўжыванні (з часціцай было ), выкліканыя, хутчэй за ўсё, уплывам рускай мовы, дзе дапаможны дзеяслоў ператварыўся ў нязменную часціцу было : 1) Сяргей Паўлавіч нас было пахваліў , дык у нас і закружылася галава; 2) Марыя было падумала , што, мусіць, пагаварыць не давядзецца, бо Берасцень таго не дапусціць; 3) Калі было прыціснулі першыя маразы, Аляксандра Уладзіміраўна захутала свае хрызантэмы ў некалькі ватных коўдраў; 4) Мядзведзь устрывожыўся было , калі затурчаў матор.

3. К. Крапіва яшчэ ў 1951 г. пісаў, што некаторыя аўтары злоўжываюць неўласцівымі беларускай мове дзеепрыметнікавымі формамі, і ілюстраваў гэта прыкладамі: трымаўшаеся за жыццё дрэва, заіскрыўшыміся вачыма, трэск ламаемых галінак . Аналагічныя дзеепрыметнікавыя формы, на жаль, сустракаюцца і ў сучасных тэкстах: 1) Напаўзае восень з заўсёдным гаспадарчым клопатам, да якога дадаецца яшчэ і новы, вызначальны ў склаўшыхся абставінах варожай акупацыі; 2) Ім нязручна было весці бой з захаваўшыміся ў акопах немцамі; 3) Абстрэльваемая з берага лодка, праўда, была ўжо далёка. А ў наступным сказе дзеепрыметнік праязджаючы супадае з аманімічным дзеепрыслоўем, у выніку чаго выказванне робіцца неакрэсленым, невыразным: " Праязджаючы калгаснік зварочвае ўбок і, спыніўшы каня, праводзіць суровым позіркам шэразялёную калону".

Іван Лепешаў.

За беларускую мову могуць нават апраўдаць

Суд Цэнтральнага раё-на Гомеля апраўдаў Сяргея Сямёнава. Суддзя Віктар Казачок пастанавіў спыніць адміністрацыйную справу, узбуджаную за патрабаванне беларускамоўнага бланка мытнай дэкларацыі.

Паседжанне праходзіла без прысутнасці Сяргея Сямёнава , паколькі той не змог прыехаць зза праблем са здароўем. Суд доўжыўся 20 хвілін. У якасці сведкі выступіў інспектар гомельскай мытні Вячаслаў Гапоненка , які паведаміў, што Сямёнаў адмовіўся запаўняць дэкларацыю на рускай мове.

Нагадаем, 9 верасня гамяльчук Сяргей Сямёнаў перасякаў беларускаукраінскую мяжу. У памежным пункце з беларускага боку "Новая Гута" яму прапанавалі запоўніць бланк дэкларацыі на рускай мове. Падчас мытнага дагляду Сямёнаў адмовіўся прадастаўляць свае дадзеныя, патлумачыўшы, што ў мытнікаў мусіць быць у наяўнасці іншая версія бланка, выкананая на роднай мове. У адказ на просьбу маладзёна мытнікі склалі пратакол аб "перашкодзе працы супрацоўнікам дзяржаўнай мытні" .

Першапачаткова суд мусіў адбыцца 24 верасня. Аднак суддзя Цэнтральнага раённага суда Марына Дамненка перанесла разгляд справы на 4 кастрычніка. Раней, 30 жніўня, Дамненка прызнала вінаватым Сямёнава па аналагічнай справе і абавязала маладзёна выплаціць дзяржаве 30 базавых велічыняў штрафу.

Магчыма, справа скончылася так, шмат у чым дзякуючы нядаўнім заявам старшыні Канстытуцыйнага суда Рыгора Васілевіча .

"Адказнасць за непавагу да дзяржаўнай мовы ніхто не адмяняў" , - заявіў ён 18 верасня ў Менску падчас семінара "Садзеянне больш шырокаму прымяненню міжнародных стандартаў у галіне правоў чалавека ў працэсе выканання правасуддзя ў Рэспубліцы Беларусь".

"Да нас неаднаразова паступаюць скаргі на тое, што заяву ў суд не прымаюць, таму што яна напісана пабеларуску. Я сам бачыў такую рэзалюцыю: "Перапішыце заяву на нармальнай мове". У Канстытуцыі запісана, што ў Беларусі дзве дзяржаўныя мовы - руская і беларуская, таму такая рэзалюцыя з'яўляецца непавагай да дзяржаўнай мовы" , - падкрэсліў Васілевіч.

Як прыклад непаважлівага стаўлення кіраўнік Васілевіч якраз прыгадаў сітуацыю з Сяргеем Сямёнавым.

Юлія СІВЕЦ.

Успаміны Эдварда Вайніловіча

(Працяг. Пачатак у папярэдніх нумарах.)

Аднак, што вельмі дзіўна, урад заняў бок левых, і ў такім афармленні гэтае пытанне паступіла ў Дзяржаўную Раду, дзе выклікала вялікі запал, і дзе вышэйзгаданая троіца: Акімаў, Дурнаво і Булыгін (гавораць, што і Трэпаў) падтрымала адзінаўладдзе імператара ва ўсіх пытаннях, якія тычацца войска і флоту. Але ўрад, незразумела чаму, заставаўся пры сваім першапачатковым меркаванні. Акімаў то ставіў пытанне ў пералік спраў, падлеглых разгляду, то здымаў адпаведна прысутнасці тых або іншых чальцоў палаты, жадаючы забяспечыць паспяховую рэалізацыю сваіх камбінацый.

Наступіў вырашальны дзень; Нейхардт, які быў блізкі да Сталыпіна, даказваў, жадаючы прыцягнуць на свой бок нашы галасы, што "яшчэ сёння ўначы ўрадавая рэзалюцыя ляжала на начным століку Яго Імператарскай Вялікасці, які паранейшаму адстойвае ўрадавую арыентацыю". Аднак, мабыць, нешта павінна было адбыцца, бо тыя, хто заўсёды аддаваў свае галасы з аглядкай на Царскае Сяло, прагаласавалі супраць, і ў выніку праект праваліўся. Пайшлі плёткі, што Сталыпін, які павінен быў абараняць урадавы праект, пасля рэзкага змянення арыентацыі Двара быў скампраметаваны і падаў у адстаўку. У кабінеце паўсталі трэнні, супакоеныя, верагодна, нейкай міласцю Двара, і ўсё паступова вярнулася на кругі свая. Як я ўжо адзначаў, на працягу двух скліканняў я быў чальцом адной з найважных камісій Дзяржаўнай Рады фінансавай. А тое, што з фінансамі былі праблемы, і тое, што, зацвярджаючы кожную бюджэтную або крэдытную аперацыю, пастаянна трэба было напружвацца: адкуль узяць грошы і які падатковы суб'ект абкласці працэнтамі. Было відавочна, што існы парадак рэчаў не адпавядае ні патрэбнасцям, ні нацыянальным запытам дзяржавы. Быўшы не ў стане распачаць нешта іншае, Дзяржаўная Рада ў 1909 г. пастанавіла утварыць фінансавую падкамісію, якая быццам бы "ex re" зацверджання бюджэту павінна была выявіць прычыны заганнага ладу.

Падкамісія звалася "Аднаўленне прадукцыйных сілаў краіны". А паколькі пры разглядзе бюджэту заўсёды агаляюцца болькі дзяржаўнага ладу, то чакалася, што гэтая камісія ў вельмі спакойнай і адначасова прадметнай форме, уласцівай усім распрацоўкам, якія выходзілі з Дзяржаўнай Рады, зможа зацягнуць раны і падказаць прафілактычныя сродкі, ідучы за вядомым афарызмам: "faites nous de la bonne politique, et nous ferons de bonnes finances" (Калі няма добрай палітыкі, то не будзе і добрых фінансаў.), пра які, нажаль, сённяшняя ўлада або забыла, або зусім яго не чула. У склад камісіі былі абраныя: Дурнаво, Карпаў, Піхно, старшыня Раманаў, Ротванд, Чараванскі, Экеспарэ і Вайніловіч.

Пытанне нацыянальнасцяў

Выкладаючы свае погляды ў дакладной запісцы ад 21 сакавіка 1909 г., я рабіў асноўны акцэнт на розных прававых і палітычных чынніках, якія тармозяць нармалёвае эканамічнае і грамадскае развіццё краіны, што, натуральна, не магло спадабацца іншым чальцам гэтай камісіі, якая складалася ў асноўным з правых элементаў. А калі я крануў праблемы раўнавання ў правах усіх нацыянальнасцяў у краіне, а таксама пытання ўхілення ўсялякіх межаў у зоне пасялення габрэяў, мой голас патануў у абураным шуме. Мая пазіцыя ў камісіі стала вядомая прэсе, у сувязі з чым да мяне пачалі паступаць доўгія дэпешы з розных габрэйскіх грамадаў у краіне. Нават граф Алізар пачаў паджартоўваць, што пасля майго з'яўлення ў Варшаве, габрэі наладзяць мне ў "Навінах" публічныя авацыі. У "Навінах" я быў, абышлося без авацый, мая дакладная запіска, раздрукаваная і разасланая чальцам Дзяржаўнай Рады, прынамсі ў гэтай, агульнай частцы не атрымала падтрымкі.

Роспуск Думы

Як вядома, першая Дума была распушчана праз некалькі месяцаў пасля пачатку сваёй працы, так і не разгледзеўшы ні аднаго сур'ёзнага пытання. Акт ад 3 чэрвеня 1906 г. усталяваў новае выбарчае права, дзякуючы якому сялянская курыя і ўласнікі расейцы ў нашым краі атрымаўшы велізарную перавагу, ні аднаго паляка ў заканадаўчую палату не прапусцілі. Выбары ў Менску праходзілі 14 кастрычніка 1907 г. Выбарнікі ад сялян пасля пачастунку ў доме архірэя і адпаведнай апрацоўкі яго прыхільнікамі шчыльнай сцяной з'явіліся ў залу, каб прагаласаваць за прызначаных "зверху" кандыдатаў, у тым ліку за Густава Шміта вялікага, як гэта было ўласціва Нямеччыне, расійскага нацыяналіста. Шміт у мінулым быў марскім афіцэрам. Судзімы ў Кронштадте за дзяржаўную здраду, пазбаўлены некалі правоў, ён вярнуўся з Сібіры дзякуючы розным маніфестам, што выдаваліся ў розны час па выпадку радасных падзей у царскай сям'і. Праўда, выбар гэты 19 студзеня 1908 г. быў адменены камісіяй, якая правярала правамоцтва выбараў у Думу, а Шміт, засядаючы нейкі час у Думе, мучыўся, "як Марк у пекле", не прыманы ні ў адну з партый. Але сам факт магчымасці падобнага выбару сведчыў аб настроях, якія панавалі тады ў кампетэнтных сферах. Менавіта таму я згадаў аб гэтым эпізодзе. Для ўдакладнення дадам, што Шміт быў вядомым палякафобам, а таксама рэдактарам газеты "Мінскае слова", што субсідавалася губернскімі ўладамі.

Выбары

Настроі правінцыі пранікалі ў сталіцу разам з абранымі на хвалі гэтых лозунгаў дэпутатамі. Усім калоў вочы факт, што ад Менскай губерні ў Думу прайшлі толькі палякі. І нягледзячы на закон ад 3 чэрвеня 1906 г., у Дзяржаўнай Радзе заставалася 9 дэпутатаўпалякаў ад дзевяці заходніх губерняў, якіх прадстаўнікі расійскага нацыяналізму так і не змаглі ўхіліць. Дайшло да таго, што дэпутат з Кіева Д. Е. Піхно, прыняў на сябе ўсю дзейнасць, звязаную з прадухіленнем такой магчымасці ў будучыні, несумнеўна, узгадніўшы гэта са Сталыпіным. Сталыпін спачатку закрануў гэтае пытанне ў Думе, але пасля вынясення яго разам з адпаведнай распрацоўкай Піхно на павестку дня ў Дзяржаўнай Радзе прэм'ер сам туды з'явіўся, каб яго падтрымаць.

Наша група даручыла мне выказаць пратэст, што, улічваючы мае папярэднія адносіны з прэм'ерам, было для мяне нялёгкім выпрабаваннем, але я павінен быў падпарадкоўвацца большасці. Уся гэтая сітуацыя і мае з ім адносіны былі апісаныя мной вышэй, калі я даваў характарыстыку Сталыпіну, таму паўтарацца не буду. Факт прадстаўлення 9 заходніх губерняў выключна палякамі так раздражняў нацыяналістаў абедзвюх палат, што мы ў сваёй групе ад "Літвы і Русі" вырашылі пайсці на хітрасць, якая змагла б змякчыць гэтыя настроі, а менавіта: перадаць адзін або нават два галасы ў Дзяржаўнай Радзе прадстаўнікам расійскіх землеўладальнікаў з заходніх губерняў. Пры гэтым мы лічылі, што трэба перадаць адзін мандат расейцу ад шасці літоўскабеларускіх губерняў і адзін ад трох губерняў паўднёвай Русі, прадухіляючы такім чынам прыняцце прававой навэлы аб земскіх выбарах, над якой працаваў Піхно. Гэтае прававое дапаўненне павінна было выцесніць польскі элемент з сферы ўплыву на земскія выбары і, такім чынам, ускосна забяспечыць перамогу на выбарах у Дзяржаўную Раду выключна расейцам ад заходніх губерняў, што і адбылося пазней, пасля ўтварэння ў нас так званых "сталыпінскіх" земстваў.

Перад тым, як раз'ехацца, г. зн. у канцы склікання (некаторых дэпутатаў ужо не было), мы сабраліся ў сваім коле у коле дэпутатаў Дзяржаўнай Рады ад Літвы і Русі, і прынялі пастанову, якую я ніжэй прыводжу поўнасцю:

"11 чэрвеня 1909 г. на запыт спадара Сірачынскага (прадстаўніка Кіеўскай губерні) аб тым, ці з'яўляецца неабходным абранне ў 1909 г. у Дзяржаўную Раду вызначанай колькасці расейцаў (пры ўдзеле палякаў) ад заходніх губерняў, ніжэйпадпісаныя чальцы Дзяржаўнай Рады пагадзіліся з тым, што перадача расейцам некалькіх мандатаў можа быць карыснай для краіны, бо яны з'яўляюцца прадстаўнікамі бесстаронняй часткі расійскага грамадства і выступаюць за роўныя правы. Дакладная колькасць і месцы абрання будуць паказаныя пасля ўзгаднення з палякамі з названых губерняў". Падпісалі яе: Алізар, Вайніловіч, Арлоўскі, граф Тышкевіч і КарыбутДашкевіч. Сірачынскі як асоба, якое ўносіла інтэрпеляцыю, не падпісаў, а КорвінМілеўскі ужо склаў свае паўнамоцтвы.

Далей вынікала: "Вышэйпададзены пункт погляду падзяляем: Дабецкі, Кроненберг, Напюркоўскі, Ротванд". Паколькі ініцыятыва была высунутая чальцамі "Групы Літвы і Русі", прадстаўнікі Каралеўствы падпісаліся толькі ў якасці тых, хто падзяляе меркаванне. З гэтым рашэннем мы сабраліся, здаецца, 29 жніўня 1909 г. у Вільні на кватэры дэпутата Думы Юзафа Мантвіла. Перадаць мандат расейцу з літоўскіх губерняў, дзе расійскіх землеўладальнікаў было мала, было б ненатуральным. Разумней было б вылучыць якуюнебудзь з беларускіх губерняў, дзе пераважае расійская зямельная ўласнасць, а гэта значыць на Магілёўшчыне або Віцебшчыне. Але паколькі дэпутаты Лапацінскі (ад Віцебшчыны) і Сенажэцкі (ад Магілёўшчыны) саступаць свае месцы не збіраліся, я паводле рашэнню групы ад 11 чэрвеня прыняў на сябе абавязальніцтва ажыццявіць гэты манеўр на выбарах у Менскай губерні, якія павінны былі адбыцца 10 верасня 1909 г. Для гэтых мэт меліся на ўвазе два кандыдаты: граф К.А. БутанеўХраптовіч з Шчорсаў і М.М. Кір'якоў абшарнік са Случчыны гвардыі палкоўнік у адстаўцы. Графа БутаневаХраптовіча я асабіста не ведаў, але Раман Ёдка і прафесар Мар'ян Здзяхоўскі у гутарцы з зяцем графа, князем Рыгорам Трубяцкім, дайшлі да высновы, што граф БутанеўХраптовіч ахвотна прыняў бы мандат, што і было пазней пацверджана графам у лісце ад 21 жніўня 1909 г.

Што тычыцца палкоўніка Кір'якова, то я яго ведаў асабіста, а паколькі граф сам на выбары ў Менск не прыехаў, то на перадвыбарных зборах я сам падтрымліваў кандыдатуру М. М. Кір'якова, нават насуперак пажаданням некаторых выбарнікаў, і настойваў на тым, каб ён сваёй кандыдатуру не адклікаў. У сувязі з гэтым збор праходзіў ў нервовай атмасферы. Значная частка выбарнікаў, не бачачы магчымасці прыйсці да агульнай дамовы, пакінула залу Аграрнага таварыства. І толькі на наступны дзень мы даведаліся, што прапанова і мандат былі прынятыя князем Еранімам ДруцкімЛюбецкім. Кандыдатура прайшла папярэдняе галасаванне ў дваранскай зале 129 галасамі з 234 удзельнікаў галасавання, што таксама пацвердзіў падлік галасоў. Мае заклікі да таго, што падобны выбар, а дакладней тое, што, не дапускаючы па добрай волі расійскага прадстаўніка ў Дзяржаўную Раду, мы сапсуем усе распачынанні, звязаныя з земствамі, засталіся "лямантам у пустэльні", што і пацвердзілася вельмі хутка.

Новае выбарчае права пасля недоўгачасовага знаходжання ў Дзяржрадзе князя Любецкага і пасля складання паўнамоцтваў Раманам Скірмунтам і прыходу на яго месца Караля Незабытоўскага было так зменена, што на выбарах праз год, на якіх абіраў ужо не з'езд землеўладальнікаў, а земскі збор, чальцом у Дзяржаўную Раду мог прайсці толькі расеец, у сувязі з чым да сакавіцкіх падзей 1917 г. Менскую губерню прадстаўляў праўдзіва рускі, палкоўнік у адстаўцы, абшарнік з Бабруйскага павету Г.А. Лашкароў. Цэнтрысты ў Дзяржаўнай Радзе на сваім першым паседжанні 16 верасня 1909 г. выказалі шкадаванне з нагоды маёй адсутнасці. А таксама падчас прадстаўлення ізноў абраных дэпутатаў Сталыпіну ён таксама шкадаваў, што не бачыць сярод іх мяне. Такі эпілог маёй дзейнасці ў Дзяржаўнай Радзе.

Дэлегацыя з Вільні

Пераслед палякаў расійскімі нацыяналістамі наогул, і польскага прадстаўніцтва ў заканадаўчых палатах у прыватнасці, хоць і быў прыкметны на дэпутацкім узроўні, але ў асноўным ён вёўся ў правінцыі, якую падбухторвала сталіца. Ажыццяўляўся ён галоўным чынам архірэямі і падпарадкаваным ім святарствам. У выніку ў траўні 1909 г. прыбыла з Вільні дэлегацыя, якая была прынятая і выслуханая Яго Імператарскай Вялікасцю, і якая заявіла, што "польскія землеўладальнікі ў Заходнім краі настроеныя антыдзяржаўна і дзейнічаюць на шкоду інтарэсам дзяржавы". Паколькі на гэтую тэму з'явіліся нататкі ў прэсе, мы зразумелі, што ў адказ трэба дзейнічаць аналагічным спосабам.

Я падрыхтаваў адпаведны адрас, адрэдагаваны з дапамогай найшаноўнага барона Уекскюля, і падпісаны васьмю дэпутатамі ад васьмі губерняў, надрукаваны адначасова з адказам імператара ў газеце "Слова" 19 чэрвеня 1909 г., № 831. Імператар як раз адпраўляўся ў марскую вандроўку, здаецца ў Рэвель, і не мог нас прыняць асабіста, як гэта было ў выпадку з віленскай дэлегацыяй. Дзякуючы добрым асабістым адносінам князя Арлоўскага, падольскага дэпутата, замяніўшага Ялавіцкага, з прыдворным міністрам баронам Фрэдэрыксам, адрас быў уручаны імператару проста на яхце, і тым жа шляхам паступіў адказ.

Наогул, усе гэтыя гады праца ў Дзяржаўнай Радзе і атрыманы досвед сведчылі аб тым, што ўплыў Двара і асабістая прыхільнасць кіраўнічай асобы мелі тады велізарнае значэнне пры рашэнні дзяржаўных спраў у Расіі, і недастатковы ўлік гэтага фактару быў вялікай памылкай нашага прадстаўніцтва ў Думе. Калі, напрыклад, пры зачытванні ў II Думе адказу Яго Вялікасці на адрас, прадстаўлены Думай, крайнія левыя не ўсталі, а нашы дэпутаты таксама рушылі ўслед іх прыкладу, тут жа знайшліся "прыязнікі", якія данеслі імператару. Аб гэтым мне распавядаў сам Сталыпін, які тут жа пасля паседжання Думы паехаў у Царскае Сяло з надзеяй, што яшчэ інцыдэнт не вядомы Двару, а імператар з шкадаваннем паведамляе яму аб учынку польскіх дэпутатаў, які наклаў адпаведны адбітак на вельмі доўгі час.

Нягледзячы на тое, што ідэі змянення дзяржаўнага ладу зыходзілі зверху і сталі выразам волі вышэйпастаўленых, яны былі "otkrojowane" (прадстаўленымі ўладамі), а не заваяванымі народам. Паранейшаму адзначаліся рэакцыйныя настроі, якія тармозяць любыя распачынанні, абсалютна нармалёвыя ў канстытуцыйных дзяржавах, але не прыманыя кіраўнічымі сферамі ў Таўрычным палацы. Не гаворачы ўжо аб вядомай фразе Какоўцава: "Слава Богу, у нас няма парламента", якую можна было б аднесці на лік яго залішняй эмацыйнасці падчас выступу. Бясспрэчна, знамянальным стала таксама вынясенне на першае месца ў павестцы дня першага паседжання Думы навэлы "Аб стварэнні пральні пры ўніверсітэце ў Дэрпце" (sic), на паседжанне той заканадаўчай палаты, якую стагоддзямі чакала ўся Расія, да якой былі звернутыя лепшыя розумы народа, і ад якой чакалі рашэння ўсіх набалелых пытанняў і выгаення "дзяржаўных болек". Сапраўды, цяжка знайсці больш недарэчны пачатак заканадаўчай працы.

Сялянскі клас. Прадказанне сакавіцкіх падзей

Урад у першай рэдакцыі выбарчых правоў абсалютна свядома аддаў перавагу сялянству, быўшы ўпэўненым, што яно паранейшаму ў сваіх сэрцах носіць лозунгі "за веру і цара", якія некалі былі напісаныя на фуражках апалчэнцаў Крымскай вайны, і што дэпутаты з гэтых колаў складуць лаяльную процівагу ліберальным інтэрасам прадстаўнікоў інтэлігенцыі. Але ж сялянскія дэпутаты прыйшлі з лозунгамі "зямлі і волі", бачачы ў зямлі ўласнасць, якую неабходна адабраць у абшарнікаў, а волю у такім выглядзе, у якім некалі абвяшчалі Сценька Разін або Пугачоў на Волзе.

Беларус, настаўнік, патрыёт

11 кастрычніка спаўняецца 60 год Міхасю Булавацкаму. Матэматык па адукацыі, педагог па жыцці, паэт па тэмпераменту і проста чалавек неабыякавы да лёсу Радзімы. У канцы 80х ён стаў адным з пачынальнікаў дэмакратычнага руху ў Магілёве. Прыймаў актыўны ўдзел у палітычных ды грамадскіх падзеях у 90я гады. Доўгі час ачольваў абласную арганізацыю ТБМ, быў сябрам рэдкалегіі газеты ТБМ "Наша слова". Як педагог прапагандаваў і выкарыстоўваў беларускую мову ў выкладанні матэматыкі. На працягу апошніх 7 год праводзіць у Магілёве абласныя беларускія матэматычныя алімпіяды. Друкуецца ў перыядычным друку, з'яўляецца сябрам ПЭН-цэнтру. Акрамя іншага, Міхась Пятровіч аматар і знаўца паэзіі Ул. Высоцкага і, бадай, адзіны перакладчык яго твораў на беларускую мову.

Як чалавек прынцыповы, настойлівы, часам бескампрамісны, ён зазнаў на сваім шляху нямала праблем і драматычных паваротаў лёсу. Але моцны, цэльны характар і прыродны аптымізм дапамагае яму пераадольваць усе жыццёвыя нягоды і дасягаць пастаўленых мэтаў

Жадаем Міхасю Пятровічу і далей заставацца няўрымслівым абаронцам Беларушчыны, цікавым, неардынарным настаўнікам, актывістам і завадатарам у грамадскіх справах.

Моцнага здароўя і творчага доўгажыхарства!

Сябры-магілёўцы.
Сакратарыят ТБМ, рэдакцыя газеты "Наша слова" шчыра віншуюць Міхася Булавацкага з юбілеем і зычаць яму сілаў, здароўя і імпэту ў змаганні за Беларусь.

На здымку: Міхась Булавацкі ў журы "Беларускага пяціборства - 2007".

"Белсат" здымае "Тутэйшых"

У польскім гарадку Тыкоцін, што на Падляшшы, завяршаюцца здымкі тэлефільма паводле п'есы Янкі Купалы "Тутэйшыя". Фільм здымае менскі рэжысёр Валер Мазынскі на замову новага спадарожнікавага тэлеканала "Белсат".

Рэжысёр пастаноўкі Валер Мазынскі кажа, што знятыя ўжо тры чвэрці тэлефільма. Паводле ягоных словаў, праца ідзе ў вельмі добрай атмасферы.

З вялікай прыемнасцю мы тут робім гэтую справу. Канешне, як заўсёды, у такой творчавытворчай працы ёсць нейкія накладкі, але вельмі цёплая атмасфера і добрае чалавечае стаўленне. Увогуле, мы вялікае задавальненне атрымліваем ад таго, што робім.

Сцэны з "Тутэйшых" здымаюцца, як у памяшканні, так і пад акрытым небам, ёсць сцэны з так званымі "масоўкамі", у адмыслова пабудаваных дэкарацыях.

- Мы на вуліцы здымаем цяпер, шмат аўто ездзіць, так што дарогу трэба перакрываць. Масавыя сцэны яшчэ будуць, будзе сцэна з базарам - "барахолкай". Тры чвэрці зробленыя ўжо, адна дзея засталася.

М. Рабчынін:

- Тое, што мы робім, можа мець вельмі вялікае значэнне.

Актор Мікола Рабчынін грае ролі спраўніка і жабрака.

- Цудоўна працуецца. Такі тандэм, як Мазынскі і польскі рэжысёр Дарыюш, яны вельмі добра адзін аднаго дапаўняюць.

Спадар Рабчынін лічыць, што тэлефільм паводле "Тутэйшых" можа мець вельмі вялікі розгалас у Беларусі.

- Паводле маштабу гэта сярэднія здымкі, не такія ўжо вялікія. Але тое, што мы робім, можа мець вельмі вялікае значэнне, стрэліць, як напрыклад, ну каго ж тут ўзгадаць... ну, напрыклад, як "Вайна і мір!".

Між тым, дырэктар канала "Белсат" Агнешка РамашэўскаГузы сказала, што праект тэлевізыйнага тэатра, тэлефільма, вельмі важны для новага тэлебачання.

- Канал "Белсат" хацеў бы даць магчымасць паказаць сябе, папрацаваць беларускім творцам. На дадзены момант для іх не хапае прасторы ў Беларусі, а тэатральная творчасць павінна мець гледача. Таму мы вырашылі, што нягледзячы на высокія кошты, мы будзем здымаць такія пастаноўкі. Тэатар - гэта найлепшая школа жывой мовы, а падругое, веданне класікі неабходна дзеля існавання культуры краіны. Гэта важна і для інтэлектуалаў, і для шырокага гледача.

- А ці плануе "Белсат" здымаць чарговыя спектаклі?

Рамашэўска:

- Наколькі гэта будзе магчыма, мы пабачым. Як атрымаецца ў нас скончыць гэты эксперыментальны праект са спектаклем паводле "Тутэйшых", мы будзем гэта рабіць далей. Мы не маем шмат сродкаў, але ў наступным годзе паспрабуем працягваць. Можа, атрымаецца ў нас абвясціць конкурс на сучасную тэатральную п'есу. Мы абмежаваныя ў выдатках, а такія пастаноўкі каштуюць шмат, але мы ўпэўненыя, што гэта вельмі патрэбна і важна. Я, як полька, не ўяўляю сабе, каб была краіна, дзе нельга паглядзець ў тэатры творы нацыянальнай класікі. Памойму, мы робім рэч, якая з'яўляецца відавочнай.

Аляксей Дзікавіцкі, Варшава.

Семінары ТБМ

11.10. Пакручастыя шляхі беларускай археалогіі : з гісторыі навукі. В. Вяргей. ТБМ. 18.00.

13.10. Гістарычныя ваколіцы Менска. Ул. Арлоў. Маладзечна.

16.10. Выяўленчае мастацтва Беларусі. А. Марачкін. ТБМ 18.00

18.10. Палітычныя рэпрэсіі на Беларусі: гісторыя і сучаснасць. І. Кузняцоў. ТБМ. 18.00.

21.10. Гарады Беларусі ў творах беларускіх пісьменнікаў. В. Іпатава. Асіповічы.

Будзе мемарыяльная дошка ў гонар Льва Сапегі ў Ружанах

Старшыні грамадскага аб'яднання

"Таварыства беларускай мовы

імя Францішка Скарыны"

Трусаву А.А.

Аб памятнай дошцы

Л. Сапегу ў г. Ружаны

Паважаны Алег Анатольевіч!

У дапаўненне да ранейшай інфармацыі аб памятнай дошцы Л. Сапегу паведамляем, што, паводле мерапрыемстваў Пружанскага райвыканкама, устанаўленне дошкі адбудзецца у другой палове кастрычніка 2007 года, пасля чаго Вам будзе дасланы яе фотаздымак.

3 павагай,

Наместнік начальніка

упраўлення культуры Т.І. Паўлюковіч.

ЧЭШСКАЯ КЛАСІКА ПА-БЕЛАРУСКУ

У Менску ў ампасадзе Чэшскай Рэспублікі 3 кастрычніка адбылася прэзентацыя перакладу на беларускую мову кнігі славутай чэшскай пісьменніцы Бажэны Немцавай "Бабуля. Карціны вясковага жыцця". Важную ролю гэтай аўтаркі і яе знакамітага твора ў гісторыі чэшскай літаратуры адзначыў у сваім выступленні Томаш Ядлоўскі - трэці сакратар амбасады. Ён, у прыватнасці, падкрэсліў знамянальнасць таго факту, што менавіта аповесцю Б. Немцавай пачынаецца новая эра беларускачэшскіх літаратурных стасункаў.

Аўтарка беларускамоўнага тэксту - дацэнт філалагічнага факультэта БДУ Ніна Рашэтнікава - гаварыла пра сакральнае значэнне "Бабічкі" (так гучыць пачэшску слова "бабуля") не толькі для чэшскай, але і для беларускай літаратур. Паводле меркавання перакладчыцы, "Бабуля" Б. Немцавай з'яўляецца для чэшскага чытача такой жа энцыклапедыяй нацыянальнага быцця, якой для беларусаў стала "Новая зямля" Якуба Коласа.

У імпрэзе прымалі ўдзел прадстаўнікі выдавецтва "Радыёла-плюс", дзе была выдадзена кніга, у тым ліку і дырэктар У. Сіўчыкаў, а так-сама вядомыя літаратары, кнігазнаўцы, дзеячы культуры і мастацтва: С. Панізнік, П. Васючэнка, А. Трусаў, Л. Дзіцэвіч і інш.

Данута Зайкоўская.

(Працяг тэмы на ст. 8.)

БОЛЬШ ЗА 1000 ДАКУМЕНТАЎ ПРА РАДЗІВІЛАЎ ЗНОЙДЗЕНА Ў НЯМЕЧЧЫНЕ

У архіве горада Коблінца ў Нямеччыне знойдзены 1144 дакументы, якія тычацца роду Радзівілаў. Пра гэта паведаміла на прэсканферэнцыі дырэктарка Нацыянальнага гістарычнага архіву Беларусі Ала Галубовіч.

Гэтыя дакументы датуюцца 18-м - 20м стагоддзямі. Па словах дырэктаркі Нацыянальнага гістарычнага архіву, цяпер ідзе падрыхтоўка ліста кіраўніцтву архіваў Нямеччыны з прапановай аб перадачы гэтых дакументаў у Беларусь. У сваю чаргу Беларусь таксама нешта гатовая прапанаваць Нямеччыне, сказала Ала Галубовіч.

Радыё Рацыя.

Конкурс да 365-годдзя з часу заснавання г. Казімір

Грамадскае аб'яднанне "Таварыства беларускай мовы імя Францішка Скарыны" (ТБМ) у Светлагорску праводзіць маладзёвы конкурс творчых і навукова-практычных працаў. У конкурсе могуць удзельнічаць маладыя людзі з Беларусі і іншых краінаў. Конкурс прысвечаны 365-годдзю з часу заснавання горада Казімір, які існаваў на тэрыторыі сучаснага Светлагорскага раёна (Гомельская вобласць, Беларусь) і меў Магдэбургскае права. Да ўдзелу ў конкурсе запрашаюцца: навучэнцы, якія маюць узрост не меней 15 гадоў; студэнты вышэйшых навучальных устаноў, моладзь да 29 гадоў. На конкурс прымаюцца артыкулы, навукова-практычныя працы, рэфераты (па гісторыі, паліталогіі, праву, іншых грамадазнаўчых і сумежных дысцыплінах), нарысы, эсэ. Калі ласка, адпраўляйце Вашыя працы на конкурс да 15 студзеня 2008 г.

Крэскі да біяграфіі генерала К. Кандратовіча

У "Нашым слове" (№ 9(596), 10(597), 11(598) за 2002 г. і № 10(645) за 2004 г.) ужо друкаваліся мае атрыкулы пра лёс сябра Цэнтральнай Беларускай Вайсковай Рады, сябра Народнага Сакратарыяту БНР, генерала ад інфантэрыі Кіпрыяна Антонавіча Кандратовіча. Зараз прапаную новую інфармацыю пра службовы шлях генерала.

На службу паступіў 07.05.1875 у г. Вільня.

У 1878 г. скончыў 2-ю вайсковую Канстанцінаўскую вучэльню. Юнкеры гэтай ву-чэльні вывучалі, у асноўным, дакладныя навукі: матэматыку, аналітычную геаметрыю, дыферэнцыяльнае і пачатак ін-тэгральнага вылічэнняў, фізі-ку, хімію, механіку, чарчэнне. Акрамя агульнаадукацыйных і адмысловых вайсковых навук, юнкеры навучаліся пешаму і коннаму шыхту, статутам, гімнастыцы, верхавой яздзе і фехтаванню. У лагерах праходзілі практычны курс стральбы і тапаграфіі, з рашэннем тактычных задач.

16.04.1878 г. выпуш-чаны падпаручнікам і прыпісаны да лейб-гвардзейскага Егерскага палка. Затым пераведзены ў лейб-гвардзейскі Із-майлаўскі полк прапаршчыкам. Справа ў тым, што прапаршчык гвардыі раўняўся да падпаручніка арміі.

Удзельнічаў у руска-турэцкай вайне 1877-78 гг. у шэрагах грэнадзёрскага корпуса.

29.07.1879 г. атрымаў чын падпаручніка гвардыі.

З 28.03.1882 г. паручнік гвардыі.

У 1884 г. скончыў Мікалаеўскую Акадэмію Гене-ральнага Штаба па 1-му раз-раду (г.з. - быў сярод лепшых). Выпуск 1884 г. - 20 афіцэраў.

З 25.03.1884 г. штабс-капітан гвардыі, затым пераведзены ў капітаны Генеральнага Штаба (зноў пры пераходзе з гвардыі ў армію, аўтаматычна атрымаў чын на адну прыступку вышэй). Служыў пры штабе Маскоўскай Вайсковай акругі.

З 08.11.1884 па 02.04. 1888 афіцэр для адмысловых даручэнняў пры штабе Грэна-дзёрскага корпуса ў Маскве.

Дзеля павышэння па службе афіцэр абавязаны быў прайсці ўсе прыступкі каман-давання, выканаць камандзір-скі цэнз на ўсіх прыступках. Таму з 01.12.1885 па 01.10.1886 цэнзавае камандаванне ротай адбываў у 1-м лейб грэна-дзёрскім Екацерынаслаўскім палку.

З 24.04.1888 г. - падпалкоўнік.

Штаб-афіцэр для даручэнняў пры штабе Маскоўскай Вайсковай акругі (02.04.1888-12.12.1889).

Штаб-афіцэр для адмысловых даручэнняў пры камандуючым войскамі Маскоўскай Вайсковай акругі (12.12.1889-15.11.1897).

Палкоўнік (з 28.03. 1893). Цэнзавае камандаванне батальёнам адбываў у 6-м грэнадзёрскім Таўрычаскім палку (01.05.-01.09.1895).

15.11.1897-02.02.1901 гг. начальнік штаба 2-й грэнадзёрскай дывізіі ў Маскве.

У 1884-1900 гг. супрацоўнічаў у газеце "Маскоўскія ведамасці" у якасці вайсковага аглядальніка.

Камандзір 2-й брыгады 36-й пяхотнай дывізіі (07.02.1901-11.07.1902).

Удзельнічаў у кітайскай кампаніі 1900 г.

У Кітаі ў траўні 1900 г. года ўспыхнула магутнае ся-лянскае паўстанне. Ініцыятарам паўстання з'явілася таемнае рэлігійнае таварыства "Іхэцюань" ("Кулак у імя справяд-лівасці і згоды"). У сувязі з тым, што ў назоў таварыства ўваходзіла слова "цюань" (кулак), замежнікі назвалі паўстанцаў "баксёрамі", а само паўстанне - "баксёрскім".

Паўстанцаў падтрымалі кітайскія вайсковыя часткі. У чэрвені "баксёры" дайшлі да Пекіна, па дарозе знішчаючы ўсіх замежных грамадзян і хрысціянаў-кітайцаў. Аблозе падвергнуўся еўрапейскі ква-ртал, дзе знаходзіліся дыпла-матычныя місіі. Урады дзяржаў, якія мелі эканамічныя інтарэсы на кітайскія ўзбярэж-ныя тэрыторыі, не маглі абыя-кава пазіраць на тое, што адбывалася. Асабліва калі пачала ліцца кроў еўрапейцаў. У мэтах вызвалення абложаных у Пекіне дыпламатычных місій, зацікаўленыя краіны пачалі спешна рыхтаваць узброеную інтэрвенцыю. Адзінае рашэнне было прынята ў еўрапейскіх сталіцах вельмі хутка бо "бак-сёры" не рабілі адрознення паміж еўрапейцамі: яны бяз-літасна знішчалі ўсіх "белых чарцей".

Была вырашана адправіць ў Пекін саюзныя воінскія кантынгенты. На пост галоўна-камандуючага міжнароднай карнай экспедыцыяй германскі імператар Вільгельм II прапанаваў 68-гадовага генерал-фельдмаршала Альфрэда фон Вальдерзее. Але, пакуль германскі генерал-фельдмаршал прыбыў на тэатр ваенных дзеянняў, барацьба з "баксёрамі" была ў асноўным ужо завершаная. З порта Тяньцзінь на сталіцу Цынскай імперыі Пекін выступіў міжнародны 20-тысячны экспедыцыйны корпус пад камандаваннем рускага генерала М.П. Ліневіча і адмірала Я. І. Аляксеева (9000 японцаў, 4000 рускіх, 6000 ангельцаў, амерыканцаў, французаў і іншых). Саюзнікі шту-рмам авалодалі кітайскай сталі-цай і вызвалілі дыпламатычны квартал, абаронцы якога мужна вытрымалі 54-дзённую аблогу кітайцаў. У каштоўнай крыніцы аб падзеях гэтага часу ў Кітаі, кнізе «У стен недвижного Китая. Дневник корреспондента "Нового Края" на театре военных действий в Китае в 1900 году» Зміцера Янчавецкага (СПб-Порт-Ар-тур. 1903 г.) на старонцы 472 напісана: "24-га жніўня ў Пекін на тройцы прыбыў камандую-чы войскамі віца-адмірал Я. І. Аляксееў, сустрэты перад варотамі Пекіна начальнікам вайсковых шляхоў палкоў-нікам Кандратовічам. Прыняўшы рапарт (Кандратовіча - заўв. аўтара ), адмірал праехаў у Імператарскую Расійскую місію …"

У 1900 г. з фармулёўкай "за баявыя адзнакі", раней тэрміну, Кандратовічу прысвоена званне генерал-маёр.

Але ў ліпені 1900 года "іхэтуані" (у іх ліку апынуліся і мясцовыя кітайскія войскі) напалі на Ўсходне-Кітайскую чыгунку: з 1300 вёрст чыгуначнай каляі было разбурана каля 900! Сотні мірных людзей - чыгуначнікі і члены іх сем'яў былі забітыя. Справа дайшла нават да таго, што войскі ціцікарскага губернатара Шоў Шаня пераправіліся цераз Амур і атакавалі горад Благавешчанск і ўзялі ў аблогу сталіцу Ўсходне-Кітайскай чыгункі (КВЖД) горад Харбін, спрабуючы знішчыць расейскіх будаўнікоў чыгункі. Гэта былі сапраўды драматычныя падзеі.

У Маньчжурыю былі ўведзеныя расейскія войскі. Падчас баёў з атрадамі "баксёраў" расейскія войскі страцілі 242 чалавекі забітымі і 1283 параненымі. Рэгулярныя вой-скі супраціўніка былі хутка разбітыя. Для барацьбы з шматлікімі дробнымі атрадамі былі створаныя лятучыя атрады расейскага войска. З. Янчавецкі на старонках 604-607 піша: "23 верасня выйшаў з Мукдэна лятучы атрад пад начальствам Генеральнага Штаба генерала Кандратовіча, начальніка вайсковых шляхоў, у складзе пяхоты і артылерыі (падпалкоўнік кн. Крапоткін), конніцы (есавул Мадрытаў) і сапёраў. Мэтай гэтага атрада было ўсталяваць зносіны па рацэ Ляохэ і яе прытоку Хунхэ, які праходзіць побач Мукдэна, для таго, каб дастаўляць транспарты вадою ...

Генерал Кандратовіч прайшоў увесь прызначаны шлях, меў у шматлікіх месцах перастрэлку з кітайскімі вой-скамі і баксёрамі і ўпершыню ўсталяваў сувязь па рацэ Ляохэ паміж Мукдэнам і Інкоў. На генерала Кандратовіча ў кам-панію 1900 года была ўскладзенае вельмі цяжкая, складаная і адказная справа: забеспячэнне вайсковых шляхоў зносін і арганізацыіі тылу на вялізнай вобласці - ад Пекіна да Мукдэна.

Дзякуючы яго старанням, неўзабаве пасля ўзяцця Пекіна і Мукдэна быў праведзены нашымі сапёрамі рускі вайсковы тэлеграф паміж Порт-Артурам і гэтымі гарадамі. Таксама дзякуючы настойлівасці генерала Кандратовіча хутка быў адноўлены кітайскі тэлеграф, разбураны ў Манчжурыі "баксёрамі". З дапамогай гэтага тэлеграфа былі ўсталяваны прамыя тэлеграфныя зносіны паміж Порт-Артурам і Сібір'ю, дзякуючы чаму Пецярбург атрымаў магчымасць мець сувязь непасрэдна з Манчжурыяй і Квантунам па рускім тэлеграфе, не звяртаючыся да замежных кабеляў. Пасля генерал Кандратовіч быў начальнікам атрадаў, якія пасылаліся ўглыб Манчжурыі для ўціхамірвання краіны …цяжкія і працяглыя экспедыцыі генералаў Кандратовіча, Цярпіцкага і Каўльбарса ў горы Манчжурыі толькі раскідалі гнёзды "баксёраў", але не знішчылі іх. Некалькі тысяч "баксёраў" і іх галоўны правадыр … Ліўданьцзыр (па-беларуску: шэсць шрацінак) здаліся рускім ... Але тысячы іх яшчэ хаваліся ў лясах і скалах Манчжурыі для рабавання і гвалту.

* * *

З 11.07.1902 г. па 24.12.1903 г. генерал Кандра-товіч знаходзіўся ў распараджэнні камандуючага войскамі Квантунскай вобласці. З 24.12.1903 г. па 31.01.1904 г. - ў распараджэнні Намесніка на Далёкім Усходзе.

Начальнік 9-й Усходне - Сібірскай стралковай брыгады (31.01-22.02.1904), разгорнутай ужо пасля пачатку руска-японскай вайны ў дывізію.

Камандзір 9-й Усходне-Сібірскай стралковай дыві-зіі (22.02.1904-05.03.1905).

Паранены ў баі 13.02. 1905 г. на камандным пункце 1-га Сібірскага корпуса. Аб раненні камандзіра дывізіі паведамляла газета "Рускі інвалід" 18.01.1905, №13, С.3.

20.08.1904 г. "за баявыя адзнакі" (зноў датэрмінова) прысвоена званне генерал-лейтэнант.

Начальнік 9-й Усходне-Сібірскай стралковай дыві-зіі (05.03.1905-04.07.1906).

З 04.07.1906 г. па 02.01.1907 г. быў пры Галоўным Штабе.

17.07.1906 узнагаро-джаны ордэнам Св. Георгія 4-й ст. "За вызначэнне ў справах супраць японцаў". У загадзе аб узнагароджанні было напісана: "За тое, што, будучы 16-га і 18-га жніўня 1904 г. начальнікам баявога ўчастка на перадавых Ляаянскіх пазіцыях ля вёскі Фанцзятунь, ён, дзякуючы добраму кіраванню, асабістай мужнасці і ўмеламу выдаткоўванню сіл свайго малога атрада, адбіў шматлікія шалёныя атакі праціўніка, які пераўзыходзіў у шмат раз у ліку наш слабы атрад; 18-га жніўня, калі з прычыны велічэзнага змян-шэння людзей з дывізіі, становішча атрада стала крытычным і прарыў пазіцыі супраціўнікам зрабіўся непазбежным, генерал-лейтэнант Кандратовіч, па асабістай сваёй ініцыятыве і насуперак загаду камандзіра корпуса, зрушыў бліжэйшыя да пазіцыі часткі карпуснога рэзерву (2 батальёны 18-га Ўсходне-Сібірскага стралковага палка), асабіста накіраваў іх на больш пагражальныя участкі пазіцыі, чым абараніў пазіцыю і выратаваў ад непазбежнай згубы рэшткі сваёй дывізіі".

02.01.-25.01.1907 ка-мандзір 2-га вайсковага кор-пуса. Штаб корпуса ў Гародні.

З 25.01.1907 г. па 01.01.1910 г. памочнік Туркестанскага генерал-губернатара і камандуючага войскамі Тур-кестанскай акругі, генерала Самсонава. Адначасова начальнік штаба Сямірэчанскага казачага войска ў г. Ташкент.

06.12.1910 атрымлівае найвышэйшае вайсковае званне Расейскай імперіі ў мірны час "генерал ад інфантэрыі".

Камандзір 1-га Каўказскага армейскага корпуса (01.01.1910-15.08.1913). Адначасова - памочнік генерал-губернатара ў Тыфлісе.

З 15.08.1913 г. камандзір 23-га армейскага корпуса.

Удзельнік паходу ва Ўсходнюю Прусію ў 08.1914 г. Па вынікам баёў 30.08.1914 г. (катастрофа расейскіх войскаў) адхілены ад пасады.

Верагодна быў звольнены ў адстаўку, бо ў Спісе Генеральнага Штаба 1916 г. значыцца сярод вызначаных на службу з запасу і адстаўкі. Знаходзіўся ў рэзерве чыноў пры штабе Менскай Вайсковай акругі (з 25.11.1915 г.) і такім чынам жыў у Беларусі. Верагодна, менавіта ў гэты час генерал зблізіўся з беларускай інтэлігенцыяй і дзеячамі беларускага адраджэння.

З 08.05.1917 г. камандаваў 75-й пяхотнай дывізіяй.

Мне пакуль не ўдалося высветліць дакладную дыслакацыю 75-й пяхотнай дывізіі ў 1917 г. Але вядома, што ў 1914 г. гэтая дывізія ўваходзіла ў склад Варшаўскай вайсковай акругі і прымала ўдзел у бітве пад Варшавай. Таму, верагодна з улікам адступлення расейскага войска, у 1917 г. гэтая
дывізія дыслакавалася ў Беларусі.

Травень 1917 г. - не лепшы час для таго, каб генералу ад інфантэрыі ва ўзросце 59 гадоў аднаўляць сваю вай-сковую кар'еру. Расейская армія развальвалася, генералаў масава здымалі з пасад, да 1 траўня 1917 г. былі адхіленыя ад займаных пасад 3 з 5 галоўнакамандуючых войскамі
фронту (60%), 7 з 14 камандуючых войскамі (50%), 39 з 77 камандзіраў карпусоў (50,5%), такім чынам больш паловы вышэйшага каманднага складу
былі выкінутыя з войска. У траўні 1917 г. зафіксаваныя першыя забойствы генералаў на фронце. 17 траўня група салдат арыштавала і забіла камандзіра 177-й пяхотнай дывізіі генерала Я.Я. Любіцкага. Тады ж загінуў ад рук сваіх салдат камандзір 184-й пяхотнай дывізіі генерал П.А. Шкарпэтак. Таму, можна выказаць здагадку, што вяртанне Кандратовіча ў войска было
выклікана перспектывай беларусізаціі войска і ўдзелам у гэтым генерала. Тым больш цікава, што ў канцы верасня 1917 г. Часовы ўрад чамусьці запланаваў 75-ю дывізію, якая дыслакавалася ў Беларусі і мела камандзіра-беларуса падвергнуць "мусульманізацыі".

Па планах 75-я пяхотная дывізія павінна была камплектавацца татарамі з Казані.

Пры такім раскладзе, Кандратовіч не змог бы заставацца камандзірам дывізіі.

За 42 гады службы ў Расейскім войску генерал К. Кандратовіч быў узнагароджаны ордэнамі:

Св. Станіслава 3-й ст. (1885);

Св. Ганны 3-й ст. (1891);

Св. Станіслава 2-й ст. (1896);

Св. Ганны 2-й ст. (1899);

Св. Уладзіміра 3-й ст. з мячамі (1902);

Св. Станіслава 1-й ст. з мячамі (1904);

Св. Ганны 1-й ст. з мячамі (1905);

Залатая зброя (1906);

Св. Георгія 4-й ст. (17.07.1906);

Св. Уладзіміра 2-й ст. (04.06.1909; 03.07.1909);

Белага Арла (06.12. 1912).

Скарыстаная літаратура:

Список старших войсковых начальников, начальников штабов: округов, корпусов и дивизий и командиров отдельных строевых частей. С.-Петербург. Военная Типо-графия. 1913.

Список Генерального штаба. Исправлен на 01.01. 1916. Петроград, 1916

Дмитрий Янчевецкий. «У стен недвижного Китая. Дневник корреспондента "Но-вого Края" на театре военных действий в Китае в 1900 году» СПб-Порт-Артур. 1903 г

Шишо А.В. «Неизвестные страницы русско‑японской войны: 1904‑1905 гг.» Москва; 2004 С.9-15.

Леанід Лаўрэш

Вёсцы Бердаўка - 480 гадоў

6 кастрычніка вёска Бердаўка Лідскага раёна святкавала сваё 480годдзе. Упершыню двор Бердаўка ўпамінаецца ў прывілеі гаспадара Вялікага Княства Літоўскага Жыгімонта І Старога ад 8 траўня 1527 года сынам лідскага і беліцкага старасты Юрыя Іллініча на палюбоўны падзел бацькоўскай маёмасці. Паводле прывілею двор Бердаўка і дварэц Прыдыбайлы дастаўся Станіславу Юр'евічу Іллінічу. Так пачалася пісаная гісторыя Бердаўкі, у якой было шмат чаго, і якая была прэзентавана на ўрачыстасцях у выглядзе кнігі "Пакінуць след на зямлі", напісанай дырэктарам Бердаўскай сярэдняй школы, гісторыкам па адукацыі і краязнаўцам Анатолем Крупой.

А праграма свята была насычанай: рыцарскі клуб "Дайнава" прадставіў вяселле Ягайлы, конная спартовая школа з Дворышча паказвала майстэрства вершнікаў.

Збылася ў гэты дзень і даўняя мара бердаўцаў, на палацы Дамбавецкіх была адкрыта мемарыяльная дошка ў гонар апошняга ўладальніка маёнтка, магілёўскага генералгубернатара, сенатара і беларускага краязнаўца Аляксандра Дамбавецкага. На дошцы надпіс: "Маёнткам Бердаўка ў 1864 - 1914 валодаў Дамбавецкі Аляксандр Станіслававіч (1840 - 1914), беларускі краязнавец, дзяржаўны і грамадскі дзеяч. Дошку зрабіў выпускнік Бердаўскай школы, вядомы лідскі мастак і скульптар Рычард Груша. Два гады гарадзенскія ўлады не дазвалялі адкрыць гэтую дошку, але пад свята саступілі, дазволілі. Адкрывалі дошку старэйшыя жыхары Бердаўкі, у тым ліку колішні старшыня калгаса Аляксандр Аляксандравіч Каранюк, які ў свой час збярог для нашчадкаў палац Дамбавецкіх, што фактычна развальваўся і меў бы сёння такі ж незайздросны лёс, як і многія нашыя палацы і сядзібы. Але Бердаўцы пашанцавала на гаспадара, і палац, якому каля 150 гадоў, прадаўжае служыць людзям, тут сёння дом культуры. Ёсць у Бердаўцы і свой краязнаўчы музей. Ёсць і славуты сямейны ансамбль Парфенчыкаў, які пераняў рэй свята і павёў яго далей у нацыянальнай беларускай традыцыі.

Кніга, якую выдаў Анатоль Крупа гэта першая кніга пра вёску на Лідчыне, але мабыць не апошняя, бо даўно напісана кніга пра Дзітрыкі, надрукавана ў "Лідскім летапісцы" і павінна выйсці асобнай кніжкай. Выхад кніжкі закрануў Дворышчы, і там ужо думаюць над тым жа.

Што ж памяць аснова ўсяго. На Лідчыне гэта разумеюць усе: і людзі, і ўлады, і ў горадзе, і ў вёсках. А таму і глядзяць смела ў будучыню.

Яраслаў Грынкевіч.

На здымках: розныя этапы свята. На ніжніх здымках выступае ансамбль Парфенчыкаў; пра гісторыю Бердаўкі распавядае дырэктар Бердаўскай СШ і аўтар кнігі "Пакінуць след на зямлі" Анатоль Крупа.

П ч о л к а

Дзіцячая старонка

У першыя дні мая-траўня атрымала я віншавальную паштоўку ад сяброўскага мне Таварыства беларускай мовы. Акрамя проста ўвагі, мяне крануў змест: "Паважаная спадарыня Разалія! Таварыства беларускай мовы шчыра віншуе Вас, руплівіцу, сапраўдную "пчолку" на ніве змагання за беларушчыну - з Днём народзінаў". Бясконца міла было для мяне параўнанне з пчолкай. У маі пачынаецца для пчолак гарачы час - медазбор. Пчолка - мая любіміца. Аб гэтым ведае мая дачка. Яна на вокладцы майго нататніка вышыла з бісеру пчолку, якая ляціць над васільком, у тэхніцы бісерапляцення выканала ўсё тую ж маленькую пчолку. Я люблю розных пчолак, яны мне не надакучаюць. Таму віншаванне ТБМ трапіла ў самую кропку. У якасці падзякі прапаноўваю для ўсіх сяброў "Нашага слова" гэты матэрыял.

Лецейка-лета! Вясёлая пара. Гучна радуюцца шчодрасці лета, яго дарам працаўніцы пчолкі. Яны добра адчуваюць сілу сонечнага выпраменьвання. Сонца і святло робіць іх дзень доўгім, а палёт далёкім. "Далёка лётаюць малодкі, мёд збіраюць салодкі" - лёгка здагадацца пра якіх малодак гаворыцца ў загадцы.

Звонкая, руплівая пчала села на кветку. Чым частуецца яна? Хабаткамі ніжнія сківіца і губа ператвораны ў хабаток збіраюць пчолкі кветкавы нектар, які і перапрацоўваюць на мёд. На задніх ножках у пчолкі ёсць кошычкі, у якія адкладваецца пылок: яго перапрацоўваюць на корм для сябе - пяргу. Пчолка бачыць далёка. Акрамя двух складаных вочкаў яна мае яшчэ тры простыя. Імі добра адрознівае формы наваколля і колеры жоўты, сіні, сінязялёны, фіялетавы, пурпуровы.

Пчолка не сумуе нідзе. І нідзе яна не бывае чужой. Луг прывячае пчолак сваім водарам: красак - як на небе зор. У кветніку яе чакаюць півоні, браткі. Пчаліным жужаннем поўняцца лясныя палянкі: дупло на версе елкі адтуль з гулам вылятаюць пчолкі збіраць мёд. Пчолка завітвае і на старыя вясковыя могілкі, дзе кветкамі прарастаюць спачылыя.

Пчолкі ў поле паляцелі,

зажужалі, загудзелі.

Селі пчолачкі на кветкі,

не палохайце іх, дзеткі!

Пчаліныя дары для чалавека маюць вялую каштоўнасць. Пчолкі не проста лечаць нас, яны падтрымліваюць наша здароўе, сілы. Пчолкі і сябе зябяспечваюць кормам. Пчолы даюць мёд, матачнае малачко, пчаліны воск, праполіс, пяргу, пчаліны яд.

Залатое лета! Пчолка ўвабрала твой колер. Зрання да змяркання лётае па кветках пчолка залатая. Жоўты - папярэджвае, як сігнал светлафора, аб небяспецы: на канцы брушка ў пчалы ёсць джала. А для некаторых - гэта сігнал аб тым, што небяспека мінула: да укусаў пчол арганізм можна прывуць і тады пчаліны яд дапаможа вылячыць радыкуліт, крапіўніцу, мігрэнь. Асабліва не страшны пчолак рой пчаляру.

Пчолы - асобы, згуртаваныя ў калоніі па десяткі тысяч. Яны жывуць вялікімі сем'ямі, якія складаюцца з рабочых пчол, маткі і трутняў.

Пчолы маюць свой домік - вулей. Будуе для пчол домікі чалавек. У лесе пчолы пасяляюцца у дуплы і расколіны дрэў. Пчальнік (пасека) з вялікай колькасцю вулляў размяшчаюцца паблізу спецыяльна высяваных меданосных раслін, у абароненых ад ветру сухіх месцах. Свой корм мёд і пяргу - пчолкі захоўваюць у сотах, збудаваных з пчалінага воску і змацаваных у адно цэлае, шасцігранных ячэйках. У другіх ячэйках жывуць самі рабочыя пчолы, маткі і трутні. У сотах для перамяшчэння ёсць пераходныя ячэйкі.

Пчолка падобна да мурашкі. У зародышы тыя і другія спачатку вельмі не падобныя на сябе. Жывуць мурашы сем'ямі ад некалькіх дзесяткаў да соцень тысяч у мурашніку - збудаваным мурашамі доме з пераходамі. У сям'і мурашоў падобная да пчол іерархія: ёсць царыца - самказаснавальніца, бяскрылыя працоўныя самкі і крылатыя самцы. Як і пчолы, мурашкі, абараняюцца. Іх залозы выпрацоўваюць мурашыную кіслату.

Пчолка падобна да кароўкі. Пчолкі маюць сваё малачко, якім выкормліваюць напачатку сваіх дзетаклічынак: слінныя залозы выпрацоўваюць корм для лічынак - матачнае малако. У час адкладвання яек і саму матку кормяць матачным малачком. Выводзіць патомства пчаліная матка. Пчаліная матка амаль ўдвая большая за рабочых пчол. Матачнік - найбольшая ячэйка ў сотах.

Пчолка падобна на птушку, яна высока лятае і многа бачыць, за шчырай працай ёй няма калі сумаваць. У святой кнізе мусульман "Каране" сустракаецца сем птушак - сярод іх пчолка. А ў Кітабе, пісанай арабскай графікай на беларускай мове кнізе мясцовых татараў, змешчана загадка пра пчолку: "Каму пан Бог прыроджаную навуку даў і той навукі ніхто не можа знайсці, а не тое, што авалодаць?"

Адметныя якасці пчолкі прыпісваюць чалавеку. У пчол і ў чалавека, паводле ўяўленняў беларусаў, "адзін дух". У казцы "Пчала і голуб" [Романов Е. Белорусский сборник. Т. 1, вып. 4. Витебск, 1891] сказана: "На яе (пчалу) ня можна казаць, як на скаціну, - здохла, а трэба казаць умерла. Бо ў яе і ў галуба, і ў чалавека адзін дух."

Добра ў лузе ў час палудны!

Лёгка там дыхнуць!

Хмаркі белыя марудна

За лясы плывуць.

Вятрык краскі чуць калыша,

Травы шалясцяць,

Луг зялёны жыццём дыша -

Конікі трашчаць.

Якуб Колас.

"На лузе".

Кветачкі сінія,

Як май, прыгожыя;

Вясной раджаліся,

У расе купаліся.

Усходзіць сонейка,

Заходзіць сонейка,

Пялёсткі сінія

Расою іскрацца.

Во пчолка звонкая

Хінецца к венчыку;

Ўвесь дзень праменісты

Збірае мёд яна.

Янка Журба.

"Дзяўчынка і кветкі".

"Густая высокая трава, як мора, калышацца на ветры. А кветак, кветак! Якога толькі колеру не знойдзеш тут кветак! Мільёны пчо-лак, чмялёў уюцца над імі са звонам і шумам. Так і цягне на прывольны луг, дзе так многа кветак, птушак, усякіх конікаў і матылёчкаў, песень, шуму і звону, дзе так прахалодай дыхае чысты, свежы ветрык.

Якуб Колас (Лета).

Вершык для малечы:

Сінія званочкі

Пчолы разбудзілі,

Сонечнымі промнямі

Тварыкі памылі.

Тадзіяна Кляшторная.

Скорагаворка:

ЛІПА-ЛІПА-ЛІПА.

Праз ПАЛІ-ПАЛІ-ПАЛІ

Лётаюць да ліпы

Пчолы і чмялі.

Надзея Сторажава

Прыкмета:

Калі болей, чым звычайна,

Над кветкамі пчол,

Трэба будзе апасацца,

Як бы дожджык не пайшоў.

Народныя загадкі:

Семсот муляроў збудавалі дом без вуглоў. Пчолы. 1949, Бабруйскі раён.

Малы мае малышайкі, носяць воду на вышайкі. Пчолы. Романов Е.Р. Белорусский сборник. Т. I, вып. 1-2. Киев, 1886

У цёмнай цямніцы панны кросны ткуць. Пчолы. Простона-родные загадки. Собрал в Витебской губернии Н.Я. Никифоровский. Витебск, 1898

У цёмнай цямніцы тчэ пані спадніцы; ніхто не вытчэ ўдзень, як яны ўначы. Пчала. Federowski M. Lud Bialoruski na Rusi Litewskiej. t. II. Warszawa, 1935.

Не сякера, а шуміць, не пілот, а ляціць, не змяя, а жаліць. Пчала. 1963, Маладзечанскі раён.

Сталі шыпулі шыпуліцца, няма месца, дзе ім прытуліцца. Пчала. 1946, Старобінскі раён.

Каб не кульбачка, так з'ела б сабачка. Пчала. 1946, Старобінскі раён. (Кульбачка - кій, у дадзеным выпадку джала.)

Разалія Александровіч

"Бабуля" мацуе чэшска-беларускія культурныя стасункі

Не так даўно ў гасцёўні амбасады Чэшскай Рэспублікі ў Рэспубліцы Беларусь адбылася прэзентацыя кнігі з перакладам на беларускую мову аповесці класіка чэшскай літаратуры Бажэны Немцавай (1820-1862) "Бабуля. Карціны вясковага жыцця".

Нагадаем, што пісьменніца Бажэна Немцава (Барбара Панклава) нарадзілася ў Вене ў шматдзетнай сям'і. Барбару расціла і выхоўвала бабуля Магдалена Новатна. Менавіта бабуля Магдалена потым і стала правобразам для галоўнай гераіні аповесці "Бабуля". У 1837 годзе Барбара пабралася шлюбам з чыноўнікам Ёзафам Немцавым. А ў 1842 годзе быў апублікаваны верш "Чэшскім жанчынам", які быў падпісаны псеўданімам "Бажэна Немцава". Так ўпершыню чэшскія аматары літаратуры пазнаёміліся з творамі гэтай пісьменніцы, імя якой стала вядомым ва ўсім свеце. Бо Бажэна Немцава стварала не толькі аповесці, але і цудоўныя казкі, якія ўпершыню былі надрукаваныя ў кнізе "Народныя казкі і паданні" (1846).

Калі на землях АўстраВенгерскай імперыі адбылася рэвалюцыя, то яна была здушана і патоплена ў крыві. Вынікам гэтых падзеяў былі гады рэакцыі, якія цяжка адбіліся на лёсе пісьменніцы. Але нават смерць сына, звальненне з працы і арышт мужа не зламалі яе. Менавіта ў гэтыя гады Бажэна Немцава стварае шмат літаратурных твораў, якія прынеслі ёй вядомасць і любоў чытачоў. Хоць, як адзначаюць крытыкі, лепшыя свае творы Бажэна Немцава стварыла менавіта ў апошнія гады жыцця. Сярод іх трэба адзначыць пярліну чэшскага прыгожага пісьменства - класічную аповесць "Бабуля". Пісьменніца памірае 21 студзеня 1862 года, але паспявае пабачыць надрукаванымі першыя радзелы сваёй аповесці…

Пра гэтыя жыццёвыя акалічнасці і творчы шлях пісьменніцы даведаліся ўсе тыя, хто ў дзень прэзентацыі прыйшоў у гасцёўню амбасады Чэшскай Рэспублікі. Прадставілі выдатны твор, які выйшаў з друку ў выдавецтве "Радыёлаплюс", супрацоўнікі Чэшскай амбасады, амбасадар Чэшскай Рэспублікі ў Рэспубліцы Беларусь спадар Уладзімір Румпл. Чэшскія сябры падкрэслілі важнасць гэтай падзеі ў справе мацавання чэшскабеларускіх культурных узаемадзеянняў, больш шчыльнага знаёмства з культурнымі набыткамі братніх народаў.

Перакладчыца твора на беларускую мову Ніна Рашэтнікава нагадала словы Алеся Адамовіча, якія ён выказаў наконт той кнігі, якую можна было б узяць з сабою ў любое падарожжа і якая б найбольш поўна прадставіла б людзям іншых краінаў яго радзіму. Тады Адамовіч меў на ўвазе "Новую зямлю" Якуба Коласа. А вось "Бабуля" Бажэны Немцавай можа распавесці нашым чытачам ўсю праўду пра блізкі нам чэшскі народ. "У гэтым бачыцца яго сакральнасць" - адзначыла спадарыня Рашэтнікава.

А яшчэ "Бабуля" Б. Немцавай дасць шмат падстаў для разважанняў пра гістарычныя лёсы малых славянскіх народаў, пра агульнасць народных уяўленняў, рысаў фальклору і ўкладу жыцця чэхаў і беларусаў. Бо галоўная гераіня аповесці - носьбіт усіх лепшых якасцяў, якімі валодае народ. Гэта і любоў да Бога і да сваёй Айчыны, да прыроды краіны, да людзей, якія пра якіх яна не стамляючыся клапоціцца і, што немалаважна, да роднай мовы, якой яна не здраджвае на працягу свайго цяжкага жыцця, якой вучыць дзяцей і ўнукаў. Сваё крэда гераіня аповесці "Бабуля" сфармулявала проста і зразумела: "Хто нарадзіўся чэхам, няхай пры чэшскай мове і застаецца." Гэтая думка праз увесь твор нагадвае сучасным беларусам пра тое, што яны павінны адрадзіць спачатку, каб звацца еўрапейцамі.

Упэўнены, што ў будучым і маладыя чытачы прасякнуцца гэтай павагай да нацыянальных традыцый, да роднай мовы, зробяць праекцыю на беларускія моўныя рэаліі. Бо "Бабуля" Бажэны Немцавай не так даўно была ўключана ў праграму па літаратуры для 11-га класа беларускіх сярэдніх школаў. Таму такім важным фактам падаецца для нас выхад па-беларуску класічнага твора чэшскай нацыянальнай літаратуры.

Анатоль Мяльгуй.

Злыдзень

ЗАМЕСТ ПРАЛОГА

П'еса была напісана ў 1972 годзе. Прачытаўшы рукапіс, патрыярх беларускай драматургіі Кандрат Крапіса заўважыў аўтару, што "паколькі сатыру, акрамя гледача ніхто не любіць, то вам са "Злыднем" будзе цяжка", - і дадаў, - "І ўсё ж хачу, каб вы ведалі, што "Злыдзень" лепшая з вашых трох п'ес, якія я прачытаў". Адзначыў, што яна напісана на купалаўскіх артыстаў.

Перапалоханы "Злыднем", сакратар ЦК КПБ па ідэалогіі А.Т. Кузьмін падпёр яго першаму сакратару ЦК КПБ П.М. Машэраву. Той пры сустрэчы з аўтарам сказаў: "Если ваш Злыдень будет так активно дейвствовать, мы коммунизма не построим никогда!" Аўтара здзівіла, што Першы яшчэ не ведае, што мы сапраўды ніколі той камунізм не пабудуем, і ён прачытаў сатыру на мастацкай радзе Купалаўскага тэатра. Заслужанныя, народныя і народныя СССР у канспектыўным маім пераказе адрэагавалі наступным чынам:

Галіна Макарава. П'еса падабаецца. Гэта цікава і смешна. Напісана на наш тэатр, на нашых акцёраў. Гэта добра. Першая частка - камедыя, другая - сатыра. Я не ведаю, добра гэта ці дрэнна. П'есу трэба браць і ставіць...

Сцяпан Бірыла. Сама думка, ..... пра раздваенне чалавека праз Злыдня цудоўная. Дае вялікія магчымасці тэатру. Гэта ж сатыра тыпу "Клапа" Маякоўскага. Ярка, цікава. Шмат гумару. Харошыя вобразы. Не ідзе н і ў якое параўнанне са "Старым новым годам", які Валеры Мікалаевіч (гэта да галоўнага рэжысёра Лаеўскага), збіраецца ставіць.

Мікалай Яроменка. Мы имеем дело с талантливым человеком. Это бесусловно. Большое остроумие. Большая гражданская злость. Монолог Павлины мрачен, но к месту. Много юмора в Национальнам плане. Это хорошо. Это пьеса нашего театра. А вот "Старый Новый год", Валдей Николаевич - это не для нашего театра...

Вера Пола . П'еса пакідае моцнае ўражанне. Вобразы, характары вельмі хорошыя. Мы такога даўно не чулі. Гэта Крапіва! Тэатру нельга ні пры якіх умовах адмаўляцца ад п'есы. І нацыянальна, і сучасна, і фальклррна. Можа быць цудоўны спектакль.

Леанід Рахленка. У кожнага ў пячонцы свой Злыдзень. Ён сядзіць глыбока і ў душах людзей. Гэта ўжо філасофія! Гэта дакладна, тэатральна, глыбока. Тэатру нельга ўпусціць гэту п'есу. Гэта сапраўды "Клоп"! Мы ж гэтым хворыя злыдзенасіцельствам...

Зінаіда Бравадская. З аўтара б'е фантан гумару, сарказму, сатыры. Аўтар захлынаецца ад унутранай шчадроты сваіх здольнасцяў. Гэта нават не эканомна. Ён хоча сказаць усё адразу і за ўсіх нас. Гэта добра. Задумка са Злыднем харошая! Глыбіня даследвання прадметная. Папраўкі тэксту прыватныя. Неабходнасць п'есы тэатру відавочная. Праўда, другі акт слухаўся цяжэй, але толькі таму, што ўжо ўсе мы за дзень змарыліся. Ужо 23.20. гэта вельмі позна для чытання нават самай цікавай п'есы...

Лідзія Рэчэцкая. Размова адна - п'есу браць. Заместа "Старога Новага году". Браць рэжысёра. Пакуль не будзе рэжысёра, будуць размовы. Дайце ж нарэшце аўтару разгарнуцца...

Валеры Даеўскі. У автора рог изобилия национальных языковых изюминок. Есть куски, где я слышу уровень СуховаКобылина. Второй акт богат, но не выстроен. Пусть пьеса полежит до 1975 года. "Старый Новый год" будем ставить.

... Камедыю паставіў Магілёўскі музыкальнадраматычны тэатр у Бабруйску.

Гледачы былі здзіўлены і аашаломлены вастрынёй і мастацкасцю відовішча. Адзін з першых аншлагавых паказаў сатыры наведаў ўстрывожаны ўдачай першы сакратар Бабруйскага гаркаму КПБ. Наведаў і параіў кіраўніцтву тэатра павесіць побач з тэатральнай касай цыдулку аб тым, што спектакаль не запатрабаваны гледачом і больш паказвацца не будзе.

"Злыдзень" на дзесяцігоддзі трапіў пад забарону, як, між іншым, і сатыра Кандрата Крапівы "Мілы чалавек" ды тыя ж няўгодныя ўладам "Тутэйшыя" Янкі Купалы.

Раю чытачам уявіць сябе рэжысёрамі-пастаноўшчыкамі.

ДЗЕЙНЫЯ АСОБЫ

Міхас ь - малады.

Марын а - маладая.

захацелі і ажаніліся.

Iгна т - Міхасёў бацька.

Паўлін а - Марыніна маці.

і не хацелі, і не думалі -чорт ажаніў.

Міленьк і - першы памочнік другога намесніка начальніка Гармарнаршырбытпаслуг (заняты па вушы).

Дзелав ы - другі намеснік (заняты вышэй вушэй і ў камедыі не ўдзельнічае).

Любачк а - сакратарка Міленькага (каб захацела, то выйшла б за яго замуж).

Даніл а - муж.

Фядор а - жонка.

Марыніны дзядзька і цётка з вёскі (і гэтым усё сказана).

Стэла Мухаморкін а - жонка.

Гарык Перапечк а - муж.

Самасейкі н - загадчык аддзела чуласці (коннік без галавы).

Яснотк а - загадчыца пададдзела перастрахоўкі (і без галавы, і не коннік).

Бранябойн ы - спецыяліст па спагад-лівасці (вельмі прынцыповы).

Дзюркін а - галоўны спецыяліст па сардэчных справах (прынцыповая да немаг-чымасці).

Клаўк а - не спецыяліст (але калі што трэба, то зробіць, як сабе).

Неўпакое ў - журналіст-самавук (а голай рукой не бяры).

Злыдзен ь - звычайны (этнограф Уладзімір Даль памыліўся, вызначыўшы яго чалавекам... ні на якую справу не вартым).

Госці на вяселл і - іх задача: піць, закусваць, весяліцца і не вельмі лезці туды, куды не просяць.

ДЗЕЯ ПЕРШАЯ

I

Паднімаецца заслона. На сцэне - уста-нова ў разрэзе на два паверхі. Рабочыя месцы з надпісам пасад Міленькага, Любачкі, Сама-сейкіна, Ясноткі, Дзюркінай, Бранябойнага пакуль пустуюць, а ў кватэры Паўліны прадвясельная мітусня - Міхась і Марына збіраюцца ў Палац шлюбаў. На сцэну з залы выходзіць добра апрануты мужчына сярэдніх гадоў. На ім дарагі плашч, капялюш, чорныя акуляры, у руках партфель.

Злыдзень (усхвалявана). Хто падняў заслону?! Дзе машыніст сцэны?! Куды глядзіць вядучы?! (Пасля паўзы.) Не зразумейце мяне правільна, але каму наогул патрэбен быў гэты спектакль, калі сам аўтар вызначае яго, як дзіўныя падзеі на дзве дзеі і пры тым яшчэ сцвярджае, што нічога падобнага на тое, што сёння будзе паказана, у нашы дні не адбылося і адбывацца не магло. Усе сітуацыі надуманыя, персанажы выдуманыя, адзін герой рэальны і той?- Злы­дзень... Музыка (гучыць музыка) - мадэрновая! Афармленне (аглядае афармленне) - абстрактнае! Падтэксту ніякага! Другі план адсутнічае! Сюжэт рыхлы! Асноўная думка як на далоні! Што пасля гэтага скажа крытыка?

Нечакана пачынае распранацца. Зняў-шы капялюш, паказвае нам не толькі лысіну, але і адзнакі рагоў. Пад плашчом касцюм перыяду навейшай гісторыі, пад ім смокінг перыяду новай гісторыі, пад смокінгам накідка больш позняй эпохі і, нарэшце, набедраная павязка са шкуры часоў першабытнаабшчын-нага ладу. У асноўным у гэтай вопратцы Злыдзень і будзе да канца прадстаўлення. Толькі па неабходнасці ён будзе апранаць сучасны касцюм. Персанажы спектакля паўголага Злыдня не бачаць.

Па маёй жа вопратцы можна вывучыць гісторыю з першабытнаабшчыннага ладу да нашых дзён. Бачыце, маімі лахманамі наважва-юцца падкрэсліць, што Злыдзень, маўляў, аціраецца сярод людзей з дагістарычных часоў. Таму, маўляў, няшчасны і абнасіўся. Глупства і самападман! Захачу - апрануся як з іголачкі, ад член-кора не адрозніш. Не ў форме дзела!.. I калі ўжо ты вывалак мяне на сцэну, дык закруці спачатку сюжэт, як належыць, ствары напру-жанне, напусці туману, павадзі гледача за нос, каб ён толькі ў канцы сваім розумам дайшоў, што Злыдзень не адзін на ўсіх, а ў кожнага свой, персанальны, родненькі. I няма чаго навешваць на мяне старое рыззё злога генія. Я не Мефістофель, я не Люцыпар! Я радавы, звычайны, утылітарны, я чорт для штодзённай носкі. (Аглядае сцэну.) I я пытаюся: дзе персанажы, дзе героі, дзе работнічкі? Што ж гэта за рэжысура - бітую гадзіну не магу нікому напаскудзіць?!. (Заўважае Міхася і Марыну.) Хіба з гэтых пачаць? (Міхасю.) Патрымай маладуху на руках, цяльпух!

Міхась хапае Марыну на рукі, кружыць па пакоі, цалуе.

Марына (ускрыквае ад нечаканасці). Ма-ма! (Спахапілася.) Стой, ашалеў!

Міхась. Дык жа і не дзіва ашалець!

Марына. Прычоску! Прычоску рас-кудлаціў!

Міхась. Ну і няхай сабе! Мая жонка! Мая прычоска! Як хачу, так і кудлачу! (Цалуе.)

Уваходзіць Паўліна.

Паўліна. Ці мяне хто клікаў?

Злыдзень. Чорт цябе клікаў. (На Міхася.) Дачку цалуе, а на табе будзе капусту вазіць!

Паўліна. Гарадскі ён, бог яго ведае...

Злыдзень. Скажы, каб хутчэй ішлі ў аддзел сардэчных спраў і не тармазілі падзей. Людзі ў тэатр прыйшлі, ад тэлевізараў адарва-ліся, грошы на вецер выкінулі...

Маладыя цалуюцца.

Паўліна. Я ж і кажу...

Злыдзень. Яна кажа... Пра гэта ўсе газеты пішуць.

На прасцэніюме з'яўляюцца Даніла з гармонікам і Фядора з бубнам. У абоіх за плячамі добрыя хатулі. Даніла грае вясельную, Фядора б'е ў бубен. Робяць яны гэта з наўмы-снай тэатральнасцю. Паўліна звяртаецца да маладых.

Злыдзень (сам сабе). Прадстаўнікі народа...

Паўліна. Нашы! Далібог, нашы! Хут-чэй, дзетачкі, гасцей суст­рэць трэба.

Злыдзень (Міхасю). Шугані ты гэтую старую!..

Міхась (Паўліне). Вы што, матуля, так усё жыццё і будзеце соўгацца ў нашу спальню ў самы адказны момант?

Збянтэжаная Паўліна выходзіць.

Маладыя цалуюцца.

Злыдзень. Будзем лічыць, што вузель-чык завязаны! Цяпер усё пойдзе само сабой.

Прыбягае Любачка.

Любачка (як рапарт). З Дзюркінай дамовілася, у аддзеле сардэчных спраў усё ў парадку, ляльку купіла, таксі над акном, здымаць будзе Неўпакоеў з рэдакцыі.

Злыдзень. Ведаеш, дзе мы гэту Дзюр-кіну бачылі...

Міхась (адарваўшыся ад Марыны). Нам зараз толькі Дзюркінай з Неўпакоевым і не хапае.

Любачка. Паспееш, нацалуешся! Не бачыш, народ збіраецца?!

Даніла і Фядора шукаюць кватэру Паўліны, а тым часам усе кабінеты ўжо заняты. Службоўцы «інтэнсіўна» працуюць: хто звоніць, хто адказвае на званкі, хто перакусвае, хто пазяхае.

Даніла. Можа, мы заблудзілі? Можа, дом не той?

Фядора. Не гарачыся - выйдуць.

Падыходзяць Стэла і Гарык. У яго ў руках торт і скрыпка, у яе - дзве кветачкі.

Злыдзень. Інтэлігенцыя. Праслойка. Пэўна творчая…

Гарык. Сюды?

Даніла. Відаць, сюды.

Гарык. На вяселле?

Фядора. На вяселле.

Гарык. Супадае. А самі хто будзеце?

Фядора. Маладой цётка і дзядзька.

Стэла. З перыферыі?

Фядора. Якое там, міленькая. З вёскі мы. З Стараселля.

Гарык. А мы маладога цётка і дзядзька.

Фядора. З горада?

Стэла. Само сабою!.. Знаёмцеся: мой муж Гарык.

Гарык (падае руку Данілу). Рыгор Перапечка. А гэта мая баба Сцепаніда.

Злыдзень. Здаецца, і гэны з люду простага паспалітага.

Стэла (шыпіць на Гарыка). Зноў пад мужыка працуеш, хам? (Падае руку Данілу.) Стэла Мухаморкіна.

Даніла. Маладзічка, як вішанька, а такое ядавітае прозвішча.

Злыдзень. Зараз відовішча пачнецца...

Фядора. От ляпнуў, як дурань на хаўтурах. (Стэле.) Ты, Сцепанідачка, ці як там цябе, Сцелачка, на яго не крыўдуй. Ён у мяне такі. Вядома, вёска. А тэлевізар у нас без антэны. Адкуль жа той далікатнасці было набрацца. От так, збольшага...

Падыходзяць Міхась, Марына, Любач-ка, Паўліна.

Рэж, Данілка, маладыя ідуць! (Бярэцца за бубен.)

Даніла і Гарык граюць. Фядора б'е ў бубен. Усе, акрамя Стэлы і маладых, пяюць:

Чы харош новы дом пад кроўляю?

Чы хараша Марынка пад намёткаю?

Госці аглядаюць Марынку.

Ай харош новы дом пад кроўляю.

Ай хараша Марынка пад намёткаю.

Госці аглядаюць маладога.

Ды казалі, наш малады

Вельмі харош -

Па яблыку вочкі,

Буслаў нос.

Усе смяюцца, жартуюць, вітаюцца.

Фядора (цалуе Міхася). Не крывіся, сыночак, на старую бабу за калючую песню. (На Марыну.) За такую кунічку, якую табе падстрэліць удалося, і не такое сцярпець можна.

Гарык. На добрага стралка і звер бяжыць.

Стэла (нервова). Выказаўся?!

Фядора (абдымае Марыну). А якая ж ты ладненькая, а якая ж ты шпэтненькая, а танюсенькая, як мурашачка,- перашчыкнуць можна! (Данілу.) Ну, уся ў мяне!

Даніла. Успомніла баба, як дзеўкай была.

Фядора (пакрыўджана). А што, можа, не была?!

Даніла. Была, была...

Паўліна. А цяпер у хату, госцейкі, у хату, родныя!

Усе ідуць у кватэру. Паўліна і Фядора ўспомнілі, што не пацалаваліся пры сустрэчы.

Злыдзень. Пацалуйцеся, пакуль не распляваліся.

Фядора. Вось і ты, сястрыца, дачака-лася радасці.

Цалуюцца.

Паўліна (змахвае слязу). I не кажы, Фядорачка,.. Не ведаю, ці смяяцца, ці плакаць...

Фядора (насцярожана). А што так? Хіба што не так?

Паўліна. Зяцёк наш толькі што як гыркнуў на мяне, як выскаліўся... I каб жа за што? Чую, Даніла грае... Увайшла... Няма, кажа, табе чаго тут соўгацца, старая... А Марынка каб табе слоўца ці паўслоўца... (Выцірае слёзы.)

Фядора. Вось як?! Каб ты сляпы соўгаўся, га? А зверху глянуць - далікатнай псарні цюцька. У цябе будуць жыць?

Паўліна. Ну, а дзе ж?

Злыдзень (да Фядоры). Ацані сітуа-цыю!

Фядора. Вось гэта і дрэнь!

Паўліна. Не ўжывуся я з ім, чуе маё сэрца, не ўжывуся. I, можа, не трэба мне было з калгаса зрывацца, свой куток кідаць? Гарадскі, з адукаванасцю, з культурай усякаю. Дзе ж я такому патраплю?..

Фядора (упэўнена). Дай мне прыгля-дзецца, я тваю бяду рукою развяду. Ты толькі мне не замінай - і нібы я нічога не ведаю.

Прыходзіць Iгнат.

Паўліна (Фядоры). А вось і сваток наш, Ігнат. (Ігнату.) А то сястра мая, Фядора.

Ігнат забірае ў Фядоры сумку і ідзе ў дом.

Фядора. Відны мужчына! Відны!

Усе накіроўваюцца ў дом. Тым часам у кватэру ўваходзяць Даніла, Гарык, Стэла, Міхась, Марына і Любачка.

Даніла (здымае з плячэй клунак). Ледзь данёс. Узваліла баба на плечы кумпячок пуда на паўтара. Закусь, канешне, выдатная, а спіна мокрая.

Гарык (шэптам Стэле). А мы торцік - самы танны... кветачкі...

Злыдзень (Гарыку). Пастаў бабу на месца.

Стэла. Замры!..

Гарык. У такім выпадку ўтыркні свае кветачкі... (падае вазачку) у вазачку.

Стэла. Вернемся дамоў, я табе пакажу вазачку!..

Даніла (грае і спявае).

А вяселейка бог нам даў -

Ажаніўся мяшок - торбу ўзяў...

Уваходзяць Ігнат, Паўліна і Фядора.

Фядора (з парога). Божачка, што ён грае? Што ён, недарэка, пяе? Яшчэ блаславення не было, а яму - вяселейка! Запоінкі пачынай, заручынкі!

Даніла. Рыгор, бярыся за смык!

Граюць і пяюць:

На заручынкі нас зазвалі,

Чарачкі гарэлкі не далі,

Каб мы ведалі, не пайшлі б,

Ці мы б сабе работы не знайшлі б.

Даніла (імправізуе). Лепш бы на печы сядзелі ды целявізар глядзелі.

Фядора. Паўліна, знайдзі бутэлечку, дай людзям абрасіцца.

Даніла. Правільна, маё ты золатка! Рыхтуйцеся, сваточкі-браточкі, страсянём арганізмы. У нашага гаспадара кучаравая галава. (Мацае Ігната за лысіну.) Ён кудзеркамі патрасе і нам гарэлачкі паднясе. А мы тым часам маладых дабраславім, на дарогу наставім. У нас гэта ў адзін момант.

Любачка. А можа, пасля дабраславім? У мяне ж таксі стаіць, лічыльнік пстрыкае, таксіст, як на гарачай патэльні, спяшаецца.

Гарык. Дайце таксісту ў лапу, дык ён на газавай пліце да раніцы прасядзіць.

Любачка. Знайшлі мільянераў!

Даніла (грае і імправізуе). Не миллио-неры мы и не валютчики, и сожалений горьких нет...

Любачка. А можа, абышлося б без этнаграфіі? Мы ж познімся! Мне яшчэ на работу трэба забегчы!

Фядора. Пацярпі, рыбачка! Без фата-графіі, можа, і абышліся б, пасля здымуцца, а без дабраславення нельга.

Даніла. Не такое гэта простае дзела, вяселле. Тонкае дзела і далікатнае.

Злыдзень. І воля вольная для Злыдня.

Фядора. Абы-як зробіш, а яно лусь-хрусь і зламалася.

Злыдзень. А я пра што?..

Даніла. А мы ж такога хлопца набыва-ем! Такую дзяўчынку губляем! Так што, гаспадар за гарэлку, гаспадыня за талерку!

Паўліна выносіць на падносе чаркі з віном, а Ігнат цукеркі.

Паўліна. Раздзелім, госцейкі, што бог паслаў.

Даніла. Вось так! Толькі скупавата паслаў. Не бачу белай галоўкі. Не бачу зуброўкі. Можа, каму і шампанскае міла, а наш брат прывучаны да «чарніла», хлеба лусты, кіслай капусты, добрай скваркі, кантовай чаркі. (Туліць да сябе Фядору.) Мы ж з Фядораю ад снедання да абеду нашча.

Фядора. Не барабань, парожняя бочка, кажы дабраславенне, а то другія скажуць.

Любачка. Кажы, дзядзечка, рабі, што там яшчэ трэба, толькі не марудзь. (Да маладых.) Ну, скажыце вы ім. Чаргу прапусцім, хто гэта для вас віншавальную прамову другі раз зачытваць будзе, музыку ўключаць?!

Даніла. Ты, дачушка-сакатушка, нас не падганяй. У нас свае парадкі. Гэта ў горадзе выбраў курту з гурту і адразу валачэ ў аддзел па сардэчных справах. А ў нас па-людску, з дабраславеннем, з добрым словам. Падыдзіце, дзеткі, сюды. (Выводзіць маладых наперад, злучае іх рукі, звяртаецца да ўсіх.) Як той казаў, дом свянцоны, пір вясёлы, скрыпкі звонкі граюць громка. Прашу, музыканцікі, перастаць іграць, будзем маладых дабраслаўляць. Просяць наша княгіня Марына і князь Міхась дабра-славення ў яснага сонца, у шырокага месяца, у добрых зорак, у роднай маткі, у роднага таткі. Дабраславім жа нашых дзетак на доўгі век, на кароткую дарогу, на добрую жытку. I скуём наша вяселейка на тры раданькі: першая раданька - на жыццё багатае, на доўгі век; другая раданька - на сыноў-пахароў; трэцяя раданька - на дачок-жнеячок. Ну, а не захочуць вашы дзеткі зямельку араць, каласочкі збіраць, дык і ў горадзе можна будзе недзе прыстроіць. Тут вунь ужо якое кодла беглых жней ды касцоў сабралася. Дык кінем жа праз плячо гэтыя чарачкі-недамерачкі, пакаштуем свацціны цукерачкі, каб жылося маладым салодка ўсе сто гадоў.

Госці выліваюць віно за плячо. Паўліна і Ігнат цалуюць маладых. Даніла і Гарык граюць. Фядора б'е ў бубен. Усе госці выходзяць, спяваючы:

Апарожнім кубачкі да данца,

Выправім Міхаську да вянца.

Апранем Міхаську ў шубу,

Выправім саколіка да шлюбу.

Злыдзень. Так, ліха іх матары, усё абставілі, беднаму Злыдню дыхнуць нечым. Поўны паралюш ініцыятывы.

Вяртаецца Фядора і пачынае дэталёва абследаваць кватэру: прастуквае сцены, спрабуе дастаць рукою столь, і гэта ёй амаль удаецца, мерае крокамі шырыню і даўжыню пакоя. Злыдзень уважліва сочыць за ёй.

Станоўчая асоба, а ў нечым сумня-ваецца. Значыцца, ёсць у асобе недзе гнілінка, шчылінка. Толькі б намацаць, а намацаўшы, я з яе такі пралом зраблю, што сабакі лазіць будуць.

Фядора (сама сабе). Што ж мне рабіць, галовачка мая бедная?! Во гад, га? Такую красачку зламаў-скрышыў, а цяпер цешчу прэч з хаты?

Злыдзень. Няхай бы размянялі адну двухпакаёвую на дзве асобныя ды раз'ехаліся.

Фядора (успрымае словы Злыдня, як свой унутраны голас). Хіба за гэтыя катухі што людскае выменяеш? Не кватэра, а шпакоўня з перагародкай - спрасонку нагамі ўпрыся, дык сцяна адваліцца.

Злыдзень. I ўсё ж паспрабуйце абмя-няцца.

Фядора. А дзе ж мы на хабар возьмем?

Злыдзень. Які хабар? Каму? За што?!

Фядора. У вас жа тут, кажуць, цяпер ужо і не стрыгуць без хабару, і не голяць, і не поруць, і не шыюць. Макляры-махляры, куды ні ступіш.

Злыдзень. Плёткі! Выдумкі! Ніхто не паверыць! Калі я, Злы­дзень, працую на грамадскіх асновах, то за іншых ручаюся га­лавой.

Фядора. Ну, дай бог!

Злыдзень. Паслуга за паслугу - гэта я разумею. Ты мне патрэбную рэч з-пад прылаўка, я табе дзякую без здачы - гэта бывае. Ты прыгожа ходзіш, я смачна ем. Як у песні: «И тибе хорошо, и мине хорошо».

Фядора. Не падыходзяць нам такія песні!

Злыдзень. Тады няхай зяць жыве ў цешчы.

Фядора. А навошта гэта Паўліне такая ласка на старасці год? I яму ў прымах які смак?

Злыдзень. Паўліна і сама магла б нейкага прымаку-прытыку знайсці. У сорак пяць бабка ягадка апяць.

Фядора. I то праўда. Са сваімі дзецьмі гора хапіла, а зараз даччыных пялегаваць давядзецца.

Злыдзень. А падзякі ад дзяцей хіба дачакаешся? Зяць абы ўзяць, пакуль будзе што даць, а потым цешчу віламі на печ падсадзіць.

Правёўшы маладых, вяртаюцца госці.

Даніла. Далібог, жыві дый хочацца! Да шлюбу на машынах у шашачку ездзім!

Стэла. Тое, што ў шашачку, яшчэ не машына, такая мая канцэпцыя.

Злыдзень. Колькі ж яна цябе падкол-ваць будзе?

Гарык. Маёй у палосачку сніцца, і каб свая.

Стэла. Хацела б я таго бачыць, каму свая не сніцца.

Гарык. Многім аўтааматарам турма сніцца.

Стэла. Украсці таксама трэба ўмець.

Злыдзень. З табой, Сцелачка, мы састыкуемся. (Знікае.)

Даніла. Відаць, на такую, у шашачку, і накрасці не лёгка.

Стэла. З такім інтэлектам, як у майго Перапечкі, усё жыццё пешкі хадзіць будзеш. (Пачынае аглядваць пакой.)

Гарык. Нашага суседа нядаўна пасадзі-лі, дык ягоная баба маёй скардзілася: хіба, кажа, яму лёгка было на цэлую машыну накрасці, колькі, кажа, страху нацярпеўся, а яго, беднага, яшчэ і пасадзілі. (Рагоча.)

Фядора. Вясёлыя ў вас суседзі.

Стэла (Гарыку). Змоўкні, трапло. (Да ўсіх.) У гэту сцяну вельмі арганічна ўпісалася б бібліятэка сусветнай літаратуры. Ведаеце, дорага, дзвесце тамоў, але, на шчасце, амаль усе вокладкі колеру кавы з малаком. Мая канцэпцыя сучаснага інтэр'ера дызайна - гэта кнігі, кераміка, інданезійская косць з рускай іконай.

Гарык. Сваю кватэру чарапкамі за-прудзіла, а цяпер людзям глупства раіць. Яшчэ, кажа, кактусы развяду...

Стэла. А вось тут (паказвае на другую сцяну) добра было б павесіць Хеменгея з барадой. «Стары і рыба»? Патрэсная рэч. Я яшчэ да перабудовы чытала.

З суседняга пакоя выходзяць Ігнат і Паўліна. Яны ставяць на стол віно, закуску. З'яўляецца Злыдзень.

Фядора (Ігнату). Скажы, сваток, а якая ў цябе кватэра? Такая, як гэта, ці большая?

Ігнат. Дзе ты бачыла.

Паўліна. Аднапакаёвачка.

Ігнат. I то каб атрымаць яе, дык давялося Сцепанідзіну маці ў ордэр упісаць.

Фядора. I тая мясціна, куды цар пехатою ходзіць, у той клятушачцы, дзе мыюцца.

Ігнат. Сумешчаныя...

Злыдзень (Стэле). Цікаўнасць Фядоры мне здаецца падазронай...

Стэла. Не глухая, бачу.

Фядора. А столь ад падлогі высока?

Ігнат. Прыгнуўшыся, хадзіць можна.

Фядора. I хляўчука, паграбка, кладо-вачкі ніякай? (Выхо­дзіць.)

Ігнат. Я ж кажу: буйнапанельная малагабарытная з усімі выгодамі.

Стэла. Выгоды? Як памрэ чалавек, то на пляцоўцы з труною вывернуцца не могуць. У посцілках нябожчыкаў выносяць. Смехата.

Злыдзень. Не зразумейце мяне пра-вільна, але гэта кашу заварыць.

Стэла. А ўяўляеце, калі такая каланча, як Ігнат, дасць дубара. (Выходзіць.)

Ігнат. Ну, ты, Сцепаніда, на мяне пакуль што посцілку не рыхтуй, але калі гаварыць па шчырасці,- прывядзі сын нявестку, дык і сапраўды,- дзе б я сваю раскладушку паставіў?

Даніла. У нашага свата з явару хата: ні клеці, ні павеці, недзе скрыні падзеці.

Уваходзіць Фядора з закускай.

Ігнат. Ну, дык і рашылі так са сваццяй, што Міхась як бы ў прымы ідзе. Добра, што цяпер маладыя на гэта асабліва не зважаюць, абы дах над галавою.

Злыдзень (Фядоры). Каб ад такога даху не здалося маладым неба ў аўчыну.

Фядора. А ў цябе, сваток, была галава на плячах, калі ты рашыў сына ў прымакі аддаваць, ці на чужыя галоўкі паспадзяваўся?

Ігнат. Раіўся... і Сцепаніда, і Рыгор яе таксама лічыць...

Уваходзіць Стэла з бутэлькамі.

Фядора. Дрэнна лічаць і Сцепаніда, і Рыгор яе.

Злыдзень (Стэле). Няўжо змоўчыш?

Стэла. А чаму гэта дрэнна, хацела б я ведаць?!

Уваходзіць Паўліна з хлебам.

Фядора. Нешта я ніколі не чула, каб хоць аднаму прымаку соладка жылося.

Даніла. Ну, гэта не ў даўнія часы.

Гарык. Што ў даўнія, тое і ў нашы, адна, халера: прымачы хлеб сабачы.

Стэла. Ну і пігмей! Мая мама табе вады не замуціла!

Злыдзень (Гарыку). Дай ёй добры адлуп, каб нарэшце змоўкла.

Гарык. Твая мама мне ў пячонцы сядзіць!

Стэла (рашуча). Перапечка, выйдзем на кухню!

Гарык разводзіць рукамі і выходзіць следам за Стэлай. Злыдзень падсоўвае ёй скрыпку, з кухні чуецца глухі ўдар.

Даніла. Можна сабе ўявіць мірнае суіснаванне.

Паўліна. Нічога страшнага. Гаршчок аб гаршчок і то, бывае, церанецца.

З'яўляецца Стэла з грыфам ад скрыпкі.

(Працяг у наступным нумары.)

 

Top