Папярэдняя старонка: 2010

Дадана: 19-03-2020,
Крыніца: pawet.net.

№ 7 (950) 17 ЛЮТАГА 2010 г.

21 лютага - Міжнародны дзень роднай мовы

120 гадоў з дня нараджэння Казіміра Сваяка

Казімір СВАЯК (Кастусь Стаповіч) (19.02.1990 - 6.5.1926), беларускі каталіцкі святар, грамадска-нацыянальны дзеяч, паэт . Нарадзіўся ў вёсцы Барані (на Астравеччыне), скончыў Віленскую духоўную семінарыю. У 1915 годзе ў Пецярбургу ён быў пасвечаны ў ксяндзы. У якасці вікарыя быў накіраваны ў парафію Камаі, але "З месяц па прыезду туды прыйшла нямецкая акупацыя. Побыт мой аказаўся там лішнім. Я прабываў тады цэлы год у сваёй роднай парафіі Клюшчнах, дзе дружыў з моладдзю, якая рвался да новага жыцця. Адтуль назначаны быў у Карыцін (Беласточчына) - Карыцін, дзе я зруйнаваў сваё здароўе" .

К. Сваяк - паэт лірычна-спавядальнага і драматычнага таленту. Хворы на сухоты, якія заўчасна звялі яго ў магілу, ён з нейкай асаблівай духоўнай апантанасцю служыў Богу і беларускай нацыянальнай ідэі, паядноўваючы ў творах гэтыя два высокія пачаткі жыцця. Карыстаючыся беларускай мовай у касцёле, ён праводзіў шырокую нацыянальна-культурную работу сярод парафіян - арганізоўваў беларускія школы, хоры, асветныя гурткі, ладзіў беларусказнаўчыя лекцыі, за што цярпеў няспынныя ганенні з боку ўладаў, у тым ліку, касцельных. Асабліва плённай была яго праца ў родных мясцінах - у вёсцы Клюшчаны (толькі за 1916 год з яго дапамогай у парафіі адкрылася сем школ).

РЫГОРУ БАРАДУЛІНУ - 75

Барадулін Рыгор Іванавіч нарадзіўся 24.02. 1935 г. у в. Верасоўка, цяпер в. Гарадок Ушацкага р-на Віцебскай вобласці, народны паэт Беларусі (1992), перакладчык.

Вучыўся Р. Барадулін ва Ушацкай сярэдняй школе. На ўсё жыццё засталася ў яго ўдзячная памяць пра нетрафа-рэтныя ўрокі настаўнікаў Ф. Багдановіча, М. Цуран. К. Баразны. Пазней прыйшлі настаўнікі літаратурныя. Перш за ўсё П. Броўка, П. Панчанка, А. Вялюгін, Р. Бярозкін. Пасля заканчэння школы (1954) паступіў на філалагічны факультэт БДУ. На адным курсе з ім вучыліся будучыя пісьменнікі М. Стральцоў, Г. Бураўкін, В. Зуёнак, Ю. Свірка, С. Блатун, М. Гіль.

Першыя вершы былі надрукаваныя ў 1953 у шматтыражнай газеце БДУ «За сталінскія кадры» і ў газеце «Чырвоная змена» (пад псеўданімам А. Чабор). Надалей Р. Барадулін пісаў так-сама пад псеўданімамі Авось Савось, Алесь Каліна, І. Сібарсач (з Б. Сачанкам, Я. Сіпаковым), Р. Сібарсач (з Б. Сачанкам, Я. Сіпаковым).

Пасля заканчэння універсітэта (1959) Р. Барадулін жыве і працуе ў Менску ў рэдакцыях газеты «Советская Белоруссия», часопісаў «Бярозка», «Беларусь», «Полымя». З 1969 - рэдактар выдавецтва «Беларусь», з 1972 - старшы рэдактар, а, пачынаючы з 1972 г., больш за дваццаць гадоў аддаў працы ў выдавецтве "Мастацкая літаратура".

У розныя гады абіраўся членам прэзідыума праўлення СП БССР, старшынём секцыі паэзіі СП БССР, намес-нікам старшыні праўлення Бел. аддз. Таварыства савецка-кубінскай дружбы, быў галоўным рэдактарам штогодніка «Братэрства», членам рэдкалегій часопісаў «Полымя», «Бярозка». Першы прэзідэнт Беларускага ПЭН-цэнтра (1989).

Член СП СССР з 1958 г. Лаўрэат Дзяржаўнай прэміі БССР імя Я. Купалы (1976, за зборнік вершаў «Рум» і кнігу перакладаў выбранай лірыкі Ф. Гарсія Лоркі «Блакітны звон Гранады»), прэміі Ленінскага камсамолу Беларусі (1976, за паэму «Балада Брэсцкай крэпасці»). Узнагароджаны ордэнам Дружбы Народаў, «Знак Пашаны», медалём, Граматай Вярхоўнага Савета БССР, Ганаровай граматай Вярхоўнага Савета УССР, медалём Ф. Скарыны. Жыве ў Менску.

Першы яго зборнік "Маладзік над стэпам" (1959) стаў прыкметнай з'явай у тагачаснай паэзіі, пра Барадуліна загаварылі як пра цікавага і арыгінальнага творцу. Нізка вершаў «На зямлі цаліннай», што склала асноўны змест першай кнігі паэта «Маладзік пад стэпам», была адзначана сярэбраным медалём VI Сусветнага фестывалю моладзі і студэнтаў (1957).

А далей былі сустрэчы з кнігамі Р. Барадуліна "Рунець, красаваць, налівацца!" (1961), "Нагбом" (1963), "Неруш" (1966), "Адам і Ева" (1968), "Лінія перамены дат" (1969), "Вяртанне ў першы снег" (1972), "Рум" (1974), "Абсяг" (1978), "Белая яблыня грому" (1979), "Вечалле" (1980), "Лісты ў Хельсінкі" (2000), "Ксты" (2005), "Руны Перуновы" (2006), "Перакуленае" (2010) і інш.

Вельмі шмат перакладае з розных моў. На многія вершы Р. Барадуліна напісаны песні.

СВЯТЛО МОВЫ МАТЧЫНАЙ

Верш прысвячаецца Міжнароднаму дню роднай мовы

Паўтараю,

Як словы замовы,

Шэпт з мінуўшчыны нашай сівой:

Хто не ведае матчынай мовы,

Той не любіць матулі сваёй"

Генадзь Бураўкін.

Была і мова самай лепшай,

Жыла між яваў і між сноў.

У ВКЛ была найпершай,

Святая мова ліцьвіноў."

Уладзімір Паўлюкевіч.

"Ад чаго ж ты на сэрцы, журба:

Цьма ў душы, і святла не відно. ..

Мова родная, мова мая!

Дзе ты ёсць? Ну чаму не чутно?

Алесь Ціхаход.

"Вякамі ёй ходу жыцця не давалі,

Вякамі чынілі насмешкі ды кпіны,

Вякамі крыўлялі, глушылі, тапталі

Вялікую мову няшчаснай краіны."

Ніл Гілевіч.

Я з калыскі ўспрыняў мову матчыну.

Для душы яна - носьбіт святла.

I любоў да яе мной не страчана,

Хоць вакол - чужамоўю хвала.

Не скарыўся мой погляд валожкавы

Ўціску моды, што ў цемру вядзе,

Таму мова, што спраўлена продкамі,

Была й будзе крыніцай надзей.

Той крыніцай, чым жывіцца нацыя,

Чым прапітана продкаў зямля,

Чым душа, як Хрыстоваю стацыяй,

Будзе ўзрушана вечна мая.

* * *

Каб любіць нашу родную спадчыну,

Трэба лёс яе горкі спазнаць.

Каб не згасла святло мовы матчынай,

Трэба сэрцам яе ўспрынімаць!

Мікола Мілаш, г. Салігорск.

Пастанова Сакратарыяту ТБМ

9 лютага 2010 года г. Менск

Аб правядзенні Рэспубліканскага агляду-конкурсу перыядычнага друку па ўжыванні беларускай мовы: "З беларускім словам у жыцці"

Сакратарыят ТБМ у адпаведнасці з планам работы ТБМ на 2010 год, зацверджаным на паседжанні Рады ТБМ 24.01.2010 г.

пастанаўляе:

1. Абласным Радам ТБМ, а таксама Менскай гарадской арганізацыі ТБМ правесці на працягу верасня-кастрычніка агляд-конкурс ужывання беларускай мовы мясцовым друкам (абласныя, гарадскія, раённыя газеты, як дзяржаўныя, так і недзяржаўныя выданні).

2. Мэтамі агляду-конкурсу лічыць:

- заахвочанне рэдакцый да паўнавартаснага выкарыстання дзяржаўнай беларускай мовы на старонках газет, папулярызацыя беларускай культуры і гісторыі Беларусі;

- інфармаванне органаў улады, грамадскасці аб стане ўжывання беларускай мовы ў сродках масавай інфармацыі вобласці;

3. Агляд-конкурс правесці па трох катэгорыях:

- абласныя, гарадскія газеты;

- раённыя газеты;

- недзяржаўныя выданні.

4. Пры правядзенні вынікаў агляду-конкурсу ўлічваецца выкарыстанне беларускай мовы пры падрыхтоўцы матэрыялаў супрацоўнікамі рэдакцый, наяўнасць беларускамоўных публікацый творчага характару і літаратурных старонак, культура мовы, выступленні афіцыйных асоб на старонках газет па-беларуску, ужыванне беларускай мовы ў выступах у друку святароў, а таксама беларуская мова ў тэкстах віншаванняў, рэкламы і аб'яў.

5. Да 30 красавіка абласны Рады ТБМ, Менская гарадская Рада ТБМ, а таксама Баранавіцкая і Брэсцкая гарадскія Рады ТБМ ствараюць абласныя і гарадскія журы для вызначэння пераможцаў.

6. У першай і трэцяй катэгорыях вызначаюцца па два пераможцы, у другой катэгорыі (раённыя газеты) - тры пераможцы.

Вынікі агляду-конкурсу "З беларускім словам у жыцці" падводзяцца да 30 кастрычніка 2010 года. Узнагароджванне намінантаў правесці да 1 снежня 2010 года.

Тэкст ІІІ Агульнанацыянальнай дыктоўкі: Прадмова да кнігі "Памяць зямлі беларускай"

Я хачу правесці Вас па зямлі, якая для мяне - даражэй за ўсё, самы ўтульны і чароўны кут.

Якая яна, мая зямля? Гэта залатыя палі збажыны з сінімі вочкамі васількоў, светлыя ад бяроз гаі, што аглухлі ад птушынага звону, і пушчы, падобныя на гатычныя храмы, пушчы, дзе горда нясуць свае кароны алені. Гэта бясконцыя жылы рэк, у якіх плешчуцца бабры і рыба на захадзе сонца, і гэта амаль адзінаццаць тысяч азёр, чыстых, як усмешка дзіцяці.

Гэта ў мінулым гераічная і шматпакутная зямля. Безліч разоў, з пачатку дзён, грукаталі па ёй калясніцы вайны. Але мы, дзеці Беларусі, ганарымся тым, што ў гэтых войнах яна ніколі, запамятайце гэта, ніколі не была агрэсарам. Іншая справа, што яна заўсёды мужна і да канца бараніла сваю праўду і веру.

Памяць маёй зямлі аб гэтым і ў старадаўніх гарадзішчах, і ў курганах, пад якімі спяць яе абаронцы, у барвовых, быццам ад крыві, мурах замкаў, на палетках, дзе працавіты плуг часам выворвае каменную сякеру, меч або гільзы часоў апошняй вайны. І, перш за ўсё, памяць маёй зямлі - гэта людзі і іх вечная, неўміручая праца. Таксама якасць нашай памяці: ніколі не аддзяляць сябе ад культуры і самаахвярна ствараць яе, якія б перашкоды ні ўставалі на шляху. Ёсць і горкая памяць у маёй зямлі. Дый як іначай, калі кожны чацвёрты жыхар Беларусі загінуў у апошнюю вайну.

Пранікніцеся любоўю да маёй роднай Беларусі, людзі. Велічная і гордая, яна таго вартая.

(Паводле У. Караткевіча.)

Да ведама кіраўнікоў арганізацый ТБМ у рэгіёнах і арганізатараў ІІІ Агульна-нацыянальнай беларускай дыктоўкі:

Правяраць дыктоўкі, якія будуць прадстаўляцца на конкурс, неабходна па месцы напісання. У сядзібу ТБМ неабходна прадстаўляць толькі прозвішчы пераможцаў.

Заява Сакратарыяту ТБМ

ад 12 лютага 2010 года

Удзел у выбарах можа дапамагчы ў распаўсюдзе беларускай мовы

Шаноўныя грамадзяне! У 1990 годзе, 20 гадоў таму, быў прыняты Закон "Аб мовах", а таксама адбыліся першыя дэмакратычныя выбары у Вярхоўны Савет БССР і мясцовыя саветы.

Тады ТБМ здолела вылучыць сотні кандыдатаў у дэпутаты ўсіх узроўняў. З іх у Вярхоўны Савет трапіла 13 дэпутатаў і некалькі сотняў у мясцовыя саветы, асабліва Менска і некаторых іншых буйных гарадоў Беларусі. Дзякуючы іх намаганням пачаў рэалізоўвацца Закон "Аб мовах", а першая Канстытуцыя Рэспублікі Беларусь абвесціла беларускую мову адзінай дзяржаўнай мовай у нашай краіне.

У красавіку 2010 г. адбудуцца выбары ў мясцовыя саветы Беларусі. Унесеныя ў выбарчае заканадаўства папраўкі дазваляюць значна лягчэй, чым у мінулыя гады, вылучацца і рэгістравацца кандыдатамі ў дэпутаты. У сувязі з гэтым мы заклікаем прыхільнікаў роднага беларускага слова прыняць самы актыўны удзел у выбарах.

У Вас ёсць унікальная магчымасць зрабіць свае праграмы па-беларуску, змясціць у іх патрабаванні стварэння беларускамоўных школ і класаў у Вашай выбарчай акрузе, аб вяртанні гістарычных назваў нашым вуліцам і плошчам і ўшанаванні памяці нашых гістарычных герояў, навукоўцаў і асветнікаў.

Найлепш вылучацца кандыдатамі ў дэпутаты шляхам збору подпісаў, бо тады можна пачаць кантактаваць з выбарцамі па-беларуску значна раней.

У выпадку перамогі, набыўшы дэпутацкія паўнамоцтвы, Вы зможаце чатыры гады адстойваць правы беларускамоўных грамадзян нашай краіны, як на сесіях мясцовых саветаў, так і ў штодзённым жыцці.

Дык да працы, сябры!

Сакратарыят ТБМ.

ПАСТАНОВА

Рады Віцебскай абласной арганізацыі ГА "Таварыства беларускай мовы імя Францішка Скарыны" ад 27 студзеня 2010 года

Аб правядзенні 7-ай справаздачна-выбарнай канферэнцыі Віцебскай абласной арганізацыі ГА "Таварыства беларускай мовы імя Францішка Скарыны"

Рада пастанавіла:

1. Правесці 7-ую справаздачна-выбарную канферэнцыю Віцебскай абласной арганізацыі ГА "Таварыства беларускай мовы імя Францішка Скарыны" 21 сакавіка 2010 года ў г. Віцебску.

2. Зацвердзіць наступнае прадстаўніцтва гарадскіх, раённых арганізацый, суполак таварыства: 1дэлегат ад 20 сяброў арганізацыі. Дэлегаты канферэнцыі выбіраюцца на раённых і гарадскіх сходах, канферэнцыях сяброў таварыства. Сябры рэспубліканскай і абласной рады, рэвізійнай камісіі з'яўляюцца дэлегатамі канферэнцыі. Да 10 сакавіка 2010 года пратаколы сходаў па вылучэнні дэлегатаў даслаць у абласную раду.

3. Прапанаваць канферэнцыі разгледзець наступныя пытанні:

- справаздача рады абласной арганізацыі;

- справаздача рэвізійнай камісіі;

- выбары абласной рады;

- выбары рэвізійнай камісіі

Старшьшя Віцебскай абласной рады І. Навумчык.

Справаздача

Гарадзенскай гарадской арганізацыі ТБМ імя Ф. Скарыны аб рабоце за 2009 год

Арганізацыя г. Гародні працавала ў цесным кантактце з абласной арганізацыяй ТБМ і з Гарадзенскай суполкай ТБШ.

Праведзены былі беларуская дыктоўка (больш за 100 чалавек) і вялікая вечарына з запрашэннем беларускіх паэтаў, прысвечаная 20-ым угодкам ТБМ. Ладзіліся сустрэчы з пісьменнікамі, дзеячамі культуры (Л. Дранько-Майсюком, М. Скоблам, А. Бяляцкім, Ю. Голубам, Д. Бічэль). Арганізавана была прэзентацыя новых кніг А. Латышонка, А. Краўцэвіча, С. Шапрана (пра В. Быкава), Б. Клейна, С. Астраўцова, М. Амялішкі з удзелам аўтараў. Адзначаны юбілеі В. Быкава, А. Карпюка. Сумесна з абласным музеем праведзена вечарына "Подых вясны".

Падрыхтаваны і выпушчаны першы рэгіянальны беларускі каляндар - "Беларускі настольны перакідны краязнаўчы каляндар на 2010 год (на матэрыяле Гродзеншчыны)" Аўтар тэксту А. Пяткевіч, рэдактар С. Суднік.

Увесь час арганізацыя трымала ў полі зроку падпіску на газету "Наша слова". Сабраны складкі сяброў за 2009 год.

Старшыня Рады Гарадзенскай гарадской арганізацыі ТБМ імя Ф. Скарыны А. Пяткевіч.

Мовазнаўчы досвед

Гучнамоўнік, галоснік, гучнагаварыльнік, гучна-гаварыцель.

У акадэмічных слоўніках як адэкват рус. громкого-воритель падаецца гучнагава-рыцель - паўкалька з заменай першай часткі громко - на гучна - , другая частка складанага слова засталася толькі напіса-най па-беларуску ( -гаварыцель ). Між тым суфікс -цель не мае пашырэння ў беларускай мове: моўнікі незалежнай Бела-русі пазбягаюць яго ўтвара-юць адпаведныя словы з выка-рыстаннем сваіх, спрадвечных словаўтваральных сродкаў; параўнайма: мысляр (мыслитель) , выхавальнік і выхаваўца (воспитатель), просьбіт (проситель), служка (служытель), збаўца (избавитель), гасільнік (гаситель) і пад.

На старонках сучасных выданняў на месцы гучнага-варыцель выкарыстоўваецца ўтварэнне з суфіксам -льнік : гучнагаварыльнік . Так, на старонках аўтарытэтнага часопіса «Дзеяслоў» (2009. №6. С. 233) чытаем: «Каля дзвярэй убудаваная ў сцяну шафа, на столі над дзвярыма гучнагавары-льнік ».

3 улікам значэння гэтага слова, пададзенага ў слоўніках, - 'прыстасаванне для ўзнаўлення гукаў і ўзмацнення гучнасці радыёперадач' (Тлумачальны слоўнік беларускай мовы, т. 2, с. 101), найбольш адэкватнымі тут маюць быць словы гучнамоўнік ці галоснік (яны ўзмацняюць голас моўніка).

Панятак - паняцце . « Панятак «беларускае адзенне», а таксама разуменне таго, што такое быць і выгля-даць беларусам для абыякава-га спажыўца... слаба пазнача-ныя дакладна апазнаванымі стэрэатыпамі...» (Маладосць. 2009. №9. С. 141-142). «Ёсць такі панятак «уяўны музей» - гэта пошук і стварэнне навуковых пляцовак для прэ-зентацыі сваіх поглядаў і, як вынік, спрыянне ўяўленню гэтых твораў» (Тамсама, с. 144).

Слоўнікі не змяшчаюць гэтага слова, а толькі пазычанае з рускай мовы паняцце (< понятие ), як і прыметнікавае ўтварэнне ад яго паняційны (понятийный) .

Лексема панятак узні-кла па мадэлі слоўнікавага занятак (заняткі) . Яно ўсве-дамляецца як утварэнне ад паняты (панятак) і здатнае замацавацца як тэрміналагічная адзінка і як утваральнае слова для атрыбутыўнай лексемы-тэрміна панятковы , з выразнай структурай (фармантам -овы ) і семантыкай, з перавагай над слоўнікавым паняційны , з няісным у беларускай мове фармантам -ійны .

Пазнака - паказчык, прымета, адзнака . «У нашай паўсядзённасці сцісліліся да мінімуму тыя віды дзейнасці і бытаванне, дзе традыцыйны касцюм быў запатрабаваны як пазнака прыналежнасці да закрытай супольнасці, родавай еднасці» (Маладосць. 2009. № 9. С. 140).

Лексема пазнака - ут-варэнне ад дзеяслова пазнаць - 'зразумець, набыць веды пра што-небудзь, атрымаць сапраўднае ўяўленне пра каго-што-небудзь' (Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы, 1996, с. 424). Мадэль утварэння тая, што і ў слоўнікавым адзнака («аснова дзеяслова (пазна-) + фармант - ка »). Але семантыка не зарэгістраванага слоўнікам пазна-ка куды больш выразная і акрэсленая. Дарэчы, у слоўніках і падаюцца ў дэфініцыі словы адзнака, паказчык, прымета , якія ўзніклі шляхам калькавання рус. признак, показатель, отметка (обозначение) .

Лексема пазнака вартая замацавання слоўнікамі беларускай літаратурнай мовы. Дарэчы, украінская мова таксама мае гэтае ўтварэнне - познака , якое ў даведніку В.П. Лемцюговай «Украінска-бела-рускі слоўнік» (Мінск, 1980, с. 486) кваліфікуецца наступ-ным чынам: «Познака, ж., знак, м.; адзнака; прыкмета». Думаецца, тут варта было б падаць і згаданае адэкватнае беларуска-моўнае пазнака .

Неспатольны . «Гідра злосна засіпела. Яна зноўку перапоўнілася неспатольнай злосцю» (Маладосць. 2009. №9. С. 23). «Мне не дае спакою пытанне: якім павінен быць урок, каб мае вучні кожны раз адкрывалі для сябе нешта новае, каб глыбей разумелі жыццё, каб не былі пасіўнымі сузіральнікамі падзей, ішлі па жыцці з неспатольным жаданнем змяніць яго ў лепшы бок» (Беларуская мова і літа-ратура. 2010. №1 (99), студзень. С.2 вокладкі: Яніна Іванаўна Кілбас).

Слова неспатольны - утварэнне ад дзяслова не спатоліць, не спатоліцца (не спатол'-н-ы) . Слоўнікі (тлумачальныя і перакладныя) не фіксуюць гэтага слова. Толькі «Русско-белорусскнй сло-варь» 1993 года (т.3, с. 683) падае беларускі адэкват спатоліць (сінонім да заспакоіць, здаволіць, суцішыць ) да руск. утолить . А таксама спатоль-ванне -утоление .

Неспатольны таго ж кораня, што і слоўнікавыя наталіць, наталяць . Яго зна-чэнне 'прагны', 'ненасытны', 'ненажэрны'.

Слова досыць выразнае, экспрэсіўнае. Вартае фіксацыі ў літаратуртным слоўніку.

Майстравіты . «Да таго ж яна была вельмі майстравітай і захавала ў памяці шмат падрабязнасцяў, датычных свайго былога ладу жыцця і стварэння адзення ў прыватнасці» (Маладосць. 2009. №9. С. 143).

Слоўнікі не фіксуюць згаданага слова, хоць яно вельмі неабходнае для характарыстыкі чалавека з вялікімі здольнасцямі майстра, надта здатнага майстраваць.

Майстравіты - утварэнне ад майстар з выкарыстаннем суфікса -авіт-ы : май-стр-авіты . Узорам тут стала слова таленавіты (тален(т)-авіты).

У слоўніках бачьм то-лькі аднакаранёвыя майстэр-скі 'вельмі добра, дасканала зроблены', майстроўскі 'які належыць майстру' (майстроўскія прылады).

Рукачынны - рукатво-рны - рукадзельны . Слоўнікі фіксуюць апошняе слова (агу-льнасаюзны тэрмін) рукадзе-льны ( < рукодельный ). Прыметнік рукодельный -складанае слова, утварэнне ад рукоделие , якое з «руками делать» . У беларускай мове рус. делать адпавядае рабіць . Таму адэкватам рукоделия ёсць калькаванне «рукаробства» , а натуральныя найменні рукатвор-ства, рукачыннасць . Адсюль прыметнікі рукатворны і рука-чынны . Беларусы ж кажуць: ручной работы, ручны , а не «рукадзельны» .

Найболып прыдатным варта лічыць (з пераносным значэннем) тэрмін рукачынны . Яго падае часопіс «Роднае слова» (2009. № 9. С. 110): «3 рукачынных крыніц». У рускай мове адэкватам ёсць рукотворный .

Павел Сцяцко

У змаганні за мову

Фрунзенская раённая арганізацыя ТБМ адна з найбольш шматлікіх у сталіцы. Дзейснымі з'яўляюцца суполкі ў лінгвагуманітарным кале-джы, гімназіі №4, СШ №193, бібліятэцы імя Францішка Багушэвіча,«Кальварыйская», «Фрунзенская» (аб'яднаная). Актыўна ўдзельнічаюць у рабоце ТБМ такія сябры арганізацыі, як Віктар Бекіш, Аляксей Лапенка, Барыс Мускі, Валянціна Раманцэвіч, Алег Якшэвіч, Алесь Грыгор'еў, Ніна Мікуліч, Наталля Стрыгельская, Віктар Чэчат, Дзмітры Яшын, Андрэй Грыгаровіч, Юрась Мельнікаў, Мікола Бамбіза, Павел Чайкоўскі і некаторыя іншыя.

У апошнія 3-4 гады кірунак дзейнасці арганізацыі крыху змяніўся: замест маса-вых акцый, пікетаў больш увагі звяртаем на наступнае:

- збор подпісаў пад зваротамі да ўлад і ўстаноў;

- збор складак і ахвяраванняў на дзейнасць ТБМ;

- падпіска на перыядычныя выданні ТБМ;

- правядзенне экскурсій (Глыбокае, Мосар, Мураванка, Гародня);

- наведванне музеяў (Янкі Купалы, Якуба Коласа, Максіма Багдановіча) і тэатраў;

- сустрэчы з пісьменнікамі (У. Содаль, Г. Тумаш, , Э. Акулін, Л. Дранько-Май-сюк, Н. Гальпяровіч);

- навядзенне парадку на магіле Янкі Лучыны на Ка-льварыйскіх могілках.

Сустрэча з творцам - гэта заўсёды радасць, душэўны ўздым, добры настрой на нека-лькі дзён. Ведаю па сабе: зой-дзеш у сядзібу ТБМ - амаль заўсёды сустрэнеш пісьменніка У. Арлова, Э. Акуліна, Я. Гучка, У. Содаля, гісторыкаў А. Грыцкевіча, З. Шыбеку ці каго іншага. А сустрэчы з Ні-лам Гілевічам, Генадзем Бураўкіным, Сяргеем Законнікавым, Васілём Зуёнкам - гэта ж свята душы на доўгі час! Вялікі аптымізм усяляюць хоць і нячастыя сустрэчы з сябрамі ТБМ з «правінцыі» Станіславам Суднікам, Міхасём Мельнікам, Віталем Гарановічам, Віктарам Сырыцам і іншымі. Іх грамадская пазіцыя, творчая дзейнасць - гэта паўсядзённая барацьба. Іх там няшмат, а таму яны заслугоўваюць вялікай павагі.

А нашы кіраўнікі ТБМ Алег Трусаў, Людміла Дзіцэвіч, Алена Анісім?! Іх веры і аптымізму я па-добраму зайздрошчу. Штодзень пасля працы, яны ў сядзібе нашай арганізацыі, працуюць з актывістамі ТБМ, суполкамі, вядуць перапіску з уладамі, арганізоўваюць і праводзяць шматлікія мерапрыемствы, знаходзяць сродкі на дзейнасць арганізацыі і аплату рахункаў за сядзібу. І ні пры якіх абставінах не апускаюць рукі, зна-ходзяць выйсце, здаецца, з бесвыходных сітуацый.

Тое, што робіцца сябрамі ТБМ - гэта добра, але не ўсё ў плане пашырэння ўжы-вання беларускай мовы ў межах Фрунзенскага раёна нам па сілах, дарэчы, як і ТБМ імя Францішка Скарыны ў межах Беларусі.

Аўдыёвізуальнае афармленне ўстаноў амаль спрэс рускамоўнае. Звароты да кі-раўнікоў па афармленні шыльдаў, вядзені дакументацыі вынікаў амаль не даюць. Іх адпіскі зводзяцца да таго, што ў Рэспубліцы Беларусь дзве дзяржаўныя мовы, і яны ў праве выбраць адну з іх. Выбіраюць, канешне ж, рускую.

Лепш справы з грамадскім транспартам. У аўтобусах інфармацыя «бягучы радок» падаецца па-беларуску, часам прыпынкі кіроўцы аб'яўляюць таксама на роднай мове. Добры прыклад падае метро (шыльды, указальнікі, абвесткі - усё па-беларуску).

Назвы галоўных вуліц раёна выкананы па-беларуску.

Цікаўлюся ў шапіках «Белсаюздруку» наяўнасцю беларускамоўнай прэсы. Акрамя «Звязды» - нічога! Няма ў кіёсках Фрунзенскага раёна «Настаўніцкай газеты», «Літа-ратуры і мастацтва», «Вясёлкі», «Роднага слова», не кажучы ўжо пра недзяржаўныя «Краязнаўчую газету», «Наша слова», «Новы час», «Нашу ніву», «Народную волю», часопісы «Дзеяслоў» і «Arche». Відаць, не будзе там і новага выдання ТБМ - часопіса для юнацтва «Верасень».

Што гэта, як не генацыд па моўнай прыкмеце? І гэта ідзе ад ўлад, ад чыноўніц-тва. Вось такія адносіны да беларускай мовы ў беларускай дзяржаве! Вось такое дэклараванае раўнапраўе двухмоўя!

Што робіцца ва ўстановах адукацыі Фрунзенскага раёна? З некалькіх дзесяткаў школ толькі ў адной гімназіі №4 навучанне ідзе па-беларуску. Яна, як рэзервацыя, у мікрараёне Кунцаўшчына ў акружэнні рускамоўных школ №178, 185, 193, 201. У тых сямі школах, дзе яшчэ некалькі гадоў назад былі беларускамоўныя класы, ужо нічога беларускага няма - апошніх вучняў з іх выпусцілі два гады таму.

Няма ў раёне і беларускамоўных дзіцячых садкоў. Такія рэаліі. Ды і ў іншых раёнах сталіцы не лепш. Канстытуцыйныя патрабаванні навучання ў роднай мове - гэта марны лямант. Нас ніхто не чуе. Звароты да ўлад ігнаруюцца, на іх даюцца фармальныя адпіскі. Дарэчы, успомніце, як улады абышліся з ініцыятывамі ТБМ па стварэнні ў ста-ліцы Беларускага нацыянальнага ўніверсітэта. Актывістамі арганізацыі былі сабраны дзе-сяткі тысяч подпісаў. І што ж? Вынікаў ніякіх.

Штосьці могуць зрабіць бацькі, патрабуючы, каб іх дзеці вучыліся па-беларуску, але такіх амаль няма. За апошнія 10 гадоў у Фрунзенскую арганізацыю ТБМ звярнуліся толькі два чалавекі, якія хацелі, каб іх дзеці вучыліся па-беларуску. Яны атрымалі такую магчымасць у гімназіі №4.

Вялікія праблемы з кніжнымі фондамі бібліятэк. У школьных бібліятэках раёна ў сярэдзіне 90-х гадоў налічвалася 10-12% кніг і падручнікаў на беларускай мове (па дадзеных СШ №81 і №150). Цяпер гэтая лічба ўвогуле 5-7%.

Калі ў 1994 годзе я прыйшоў працаваць выкладчыкам у педкаледж №1, то ганарыўся, што гэтая ўстанова педагагічных кадраў для школ Менска вучыць па-беларуску, уся дакументацыя вядзецца ў роднай мове. Ніякіх праблем не было. Цяпер гэтага сказаць нельга: ўжо даўно справавод-ства і навучанне пераведзены на рускую мову.

Пытанне, і вялікае пытанне: «Дык як жыць і праца-ваць свядомаму беларусу ў краіне, дзе нацыянальны нігі-лізм дасягнуў эпагею, дзе ў загоне ўсё беларускае?»

Адказ адзін: «Жыць годна, не ламацца, і не зда-вацца, не апускаць рукі, а пачуваць сябе беларусам у сваім доме!» Жыццё ў чалавека адно. І спадзявацца, што зручным для беларусаў яно стане ў хуткім часе, не даводзіцца. Негатыўнае стаўленне чынавенства і значнай часткі насельніцтва да беларушчыны - відавочнае. Таму трэба самім пачувацца беларусамі, не раскісаць, ствараць душэўны камфорт у сваім невялікім калектыве, з аднадумцамі, нарэшце, у сям'і і самім сабе. Найперш, заўсёды і ўсюды размаўляць толькі па-беларуску. Слухаць беларускія радыё-перадачы і песні, спяваць па-беларуску, танчыць беларускія танцы, чытаць беларускія газеты, часопісы, кнігі. Купляць, па магчымасці, беларус-кія вырабы. (Як не згадаць тут акцыі ТБМ 4-5-гадовай даўніны «Размаўляй па-беларуску», «Спявай па-беларуску» і інш.)! Калекцыяніруйце рэчы беларускай тэматыкі (манеты, боны, маркі, паштоўкі, канверты, каляндарыкі, значкі і інш.). Збірайце беларускі кнігазбор, найперш кнігі пра нашу шмат-пакутную, але гераічную гісторыю, выданні краязнаўчага кшталту, мастацкую і даведач-на-энцыклапедычную літаратуру. Варта часцей збірацца і весці гутаркі з аднадумцамі аб беларускай гісторыі, літаратуры і культуры, ладзіць сустрэчы з творцамі (пісьменнікамі, навукоўцамі, краязнаў-цамі, мастакамі, бардамі), праводзіць экскурсіі ў музеі, культпаходы ў тэатры і на канцэрты. Толькі такім чынам, а таксама актыўнай работай з грамадствам можна штосьці супрацьпаставіць рускамоўнай экспансіі на Беларусі.

Мы так і не дачакаліся Года роднай мовы на дзяржаўным узроўні, хоць і збіралі подпісы, звярталіся да кіраўніка Беларусі з прапановай аб'явіць 2010 год Годам роднай мовы, спадзеючыся, што так і будзе, па аналогіі з мінулым годам, які стаў Годам роднай зямлі. Але там, наверсе, былі іншыя меркаванні - 2010 год стаў Годам якасці. Вось так! А мы, недарэкі, спадзяваліся! Праўда, не разгубіліся, і на ўзроўні ТБМ імя Ф. Скарыны аб'явілі гэты год Годам роднай мовы.

Алесь Чэчат, старшыня Фрунзенскай арганізацыі ТБМ г. Менска

Жанчыны просяць за жанчыну

Да 100-годдзя з дня нараджэння Ларысы Геніюш

З нагоды 100-гадовага юбілею славутай беларускай пісьменніцы Ларысы Геніюш, які адзначаецца ў гэтым годзе, прадстаўніцы беларускай суполкі "Скарына" (Прага, Чэхія) - Рыта Гаціх, Алена Каварава і Вольга Дудко - 5 лютага звярнуліся з сімвалічнай просьбай да міністра юстыцыіі Чэшскай Рэспублікі Даніэлы Каваравай (Daniela Kovářová).

Беларускія жанчыны просяць спадарыню міністра аказаць юрыдычную дапамогу ў вырашэнні пытання аб адмене рашэння суда ў Піску, згодна з якім сям'ю Геніюш дэпартавалі за межы Чэхаславацкай рэспублікі. Заява была прыхільна сустрэта спадаром Росыпалем (Rosypal), памочнікам Даніэлы Каваравай.

"Наша ідэя ў тым, што жанчыны прыйшлі прасіць жанчыну за жанчыну, - гаворыць старшыня суполкі "Скарына" Рыта Гаціх. - Спадзяёмся, што як жанчына спадарыня Каварава станоўча паставіцца да нашай просьбы."

Акрамя таго, беларусы Чэхіі плануюць да юбілею пісьменніцы ўсталяваць памятную дошку ў яе гонар на будунку, у якім Ларыса Геніюш пражывала пад час свайго легальнага знаходжання ў Чэхаславацкай рэспубліцы. Неўзабаве будзе абвешчаны конкурс на праект гэтай дошкі. У дадзены момант сябрамі нядаўна створанага ў Менску арганізацыйнага камітэту па святкаванні 100-годдзя з дня нараджэння Ларысы Геніюш узгадняецца тэкст, які будзе напісаны на мемарыяльнай дошцы. Арганізацыйную дамапогу ў рэалізацыі праекту па ўсталяванні памятнай дошкі Ларысе Геніюш аказвае МГА "Згуртаване беларусаў свету "Бацькаўшчына".

Інфармацыйны цэнтр МГА "ЗБС "Бацькаўшчына".

Выбары ў ТБК Літвы

У апошнюю суботу студзеня ў Таварыстве Бела-рускай Культуры Літвы адбылося чарговае мерапрыемства, гэтым разам выбары новага складу Рады. Першая прамоўца госця з Менску, нам. старшыні ТБМ Алена Анісім, яна распавяла аб дзейнасці ТБМ, прэзентавала апошнія нумары газет "Наша слова" і "Новы час". Наступным выступіў старшыня ТБК Хведар Нюнька, ён распавёў аб дзейнасці ТБК за апошнія два гады. Зроблена шмат; кожную апошнюю суботу месяца традыцыйна ў ТБК праводзілася мерапрыемства, адзначаліся гістарычныя даты, юбілеі пісьменнікаў, беларускіх дзеячоў, запрашалі гасцей, адбываліся прэзентацыі фільмаў: "Журналісты" рэжысёра Алега Дашкевіча, "Сэрца за кратамі", рэжысёр Вольга Мікалайчык, "Тутэйшыя", рэжысёр Таццяна Дубавец і іншыя, трэба адзначыць, што згаданыя фільмы першы раз прэзентаваліся ў ТБК Літвы, а пасля ў іншых месцах. Рэжысёр Вольга Мікалайчык зняла фільм і пра дзейнасць ТБК "Беларускія справы", праца самаахвярная, безкарысная. Таварыства за апошнія гады атрымала,нарэшце, пляц для забудовы беларускага культурнага цэнтра ў Павільні, дзе жыла жонка Якуба Коласа вынік дваццацігадовай працы старшыні ТБК Хведара Нюнькі. Таварыства мае свой сайт www.westki.info/tbk, зроблены чальцом рады Алесем Адамковічам, таварыства правяло ІV канферэнцыю беларусаў Балтыйскага рэгіёну, прымала ўдзел у працы V З'езду беларусаў свету "Бацькаўшчына", было арганізавана некалькі падарожжаў у Беларусь. Асабліва запомніліся сустрэчы з краязнаўцамі Адай Райчонак, Алесям Белакозам, Уладімірам Скрабатуном і інш., з Італіі ўдзельнічала Марыля Пецюкевіч. У сваім выступе старшыня закрануў і самую балючую тэму стан беларускай мовы ў Беларусі, асабліва хвалюе, што ў ВНУ амаль не выкладаюцца дысцыпліны на роднай мове, скарачаецца беларускае школьніцтва. У іншых выступленнях адзначалася, што за апошнія 15 гадоў знішчалася ўсё беларускае, адбыўся падзел на "чэсных" і "нячэсных", знішчана нацыянальная сімволіка, на 500 тыс. скарацілася насельніцтва, з'яжджае моладзь, існуе рэальная пагроза страты тэрыторыі. На Беласточчыне было 400 тысяч беларусаў, а сёння налічваецца 42 тысячы, мова і нацыянальнасць беларуская стала не прэстыжнай, таму і запісваюцца палякамі па веравызнанні.

Была зроблена справаздача фінансавай дзейнасці, затым адбыліся выбары ў раду абраны 9 чальцоў: Алесь Адамковіч, Алесь Трусаў, Сяргей Карабач, Хведар Нюнька, Васіль Акуневіч, Валера Радзюкевіч, Хрысціна Балаховіч, НінаБарбара Эванс, Вацлаў Гульбіновіч. Старшынём Рады адзінагалосна абраны сп. Хведар Нюнька. У склад рэвізійнай камісіі ўвайшлі Галіна Кеблічэне, Таццяна Скорая і Вера Хамянюк.

Зноў прысутных парадаваў украінскі ансамбль "Сьвітліца", гэтым разам песні гучалі ў гонар Зміцера Таўкачова, які ў гэты дзень адзначаў свой дзень народзінаў, вершы Якуба Коласа чытала Ксенія Мілаш. Пасля ўрачыстай часткі прысутныя яшчэ доўга не разыходзіліся, за кубкам гарбаты, вечарына працягвалася. Спадзяёмся, што і наступныя гады будуць такія плённыя ў працы, наперадзе новыя сустрэчы, дасягненні.

Л. Мілаш, Вільня, люты 2010 г.

КНІГА ПРА ТАЯМНІЦЫ НАШАЙ ГІСТОРЫІ

Не так даўно ў менскім выдавецтве «ФУАинформ» выйшла вялікая (памерам 560 старонак) кніга Вадзіма Дзеружынскага «Тайны беларуской истории». У ёй разглядаюцца спрэчныя і малавядомыя аспекты ў гісторыі Вялікага Княства Літоўскага і Беларусі. Гэта, па сутнасці, цікавы, арыгінальны і абгрунтаваны аповед пра нашу гісторыю на працягу тысячы гадоў. У анатацыі да кнігі гаворыцца: «Многія беларусы не ведаюць, што наш народ да 1840 года называўся ліцвінамі, што ніякай «Беларусі» ў сярэднія вякі не існавала, а была Літва, да якой сучасная Рэспубліка Летува не мае адносін. Вялікае Княства Літоўскае стварыў прускі кароль Міндоўг, сама ж Літва з'явілася на тэрыторыі Заходняй Беларусі каля 1220 года, з міграцыяй сюды з Захаду палабскіх славян. Беларусы - не «ўсходнія славяне», а славянізаваныя заходнія балты. Аб гэтым і многім іншым, цікавым і важным для нацыянальнай свядомасці сучаснага беларуса, расказваецца ў кнізе, разлічанай на шырокае кола чыта-чоў».

На с. 24 чытаем: «Узяцца за гэту кнігу мяне прыму-сіла ўсеагульнае няведанне беларусамі сваёй уласнай гісто-рыі, што з'яўляецца агромністай перашкодай для трыумфу нацыянальнай свядомасці. Ме-навіта па гэтай прычыне Бела-русь сёння - адзіная краіна на тэрыторыі былога СССР, дзе адкінуты свае гістарычныя нацыянальныя сімвалы (бел-чырвона-белы сцяг і полацкі праваслаўны герб «Пагоня»), нацыянальная назва парламента (Рада) і канстытуцыі (Статут), нацыянальная назва грашовых адзінак (талер і грош). Ва ўяўленнях большасці грамадзян Беларусі наша краіна з'яўляецца «фантомам», пазбаўленым свайго мінулага. У савецкі ж час паўсюдна ўбівалі ў галовы людзям выдумку пра тое, што Беларусь - «нара-дзілася ў СССР» і да ўступлення ў Савецкі Саюз ніякай сваёй гісторыі не мела».

Аўтар імкнецца ачысціць менталітэт беларусаў ад бязглуздых міфаў, навязаных царызмам, захаваных і развітых савецкімі ідэолагамі. Вось не-каторыя з іх.

1. Міф аб тым, што «беларусы, украінцы і рускія не проста роднасныя, але і брацкія народы». На самай справе ліцвіны-беларусы род-насныя толькі з мазурамі По-льшчы і лужыцкімі сорбамі. Беларусы - заходнія балты, а рускія і ўсходнія ўкраінцы - славянізаваныя фіны. Гэта даказана аналізам генафонду народаў, а таксама параўнаннем дадзеных антрапалогіі, этнаграфіі, псіхалогіі.

2. Міф аб тым, што бе-ларусы і ўкраінцы з'яўляюцца (разам з рускімі) «усходнімі славянамі» і паходзяць ад апошніх. У рэальнасці «ўсход-нія славяне» не існавалі. Гэта палітычная выдумка царскіх ідэолагаў абвергнута навукай. Пры гэтым аўтар спасылаецца на даследаванне рускага акадэ-міка В.Л. Яніна, апублікаванае ў часопісе «Наука и жизнь», дзе вучоны даказвае, што ніколі не было агульнага для рускіх, украінцаў і беларусаў «древнерусского языка». Дададзім, што шавіністычная канцэпцыя трохмоўнай калыскі, трох плямёнаў адзінага народа - велікарусаў, маларосаў і беларусаў, канцэпцыя аб развіцці трох моў з адной калыскі - старажытна-рускай мовы - набыла ў рускім мовазнаўстве, як пісаў прафесар Л.М. Шакун, «усеагульнае прызнанне; у савецкія часы ёй быў нададзены статус афіцыйнай дактрыны, улады адгарадзілі яе ад усякай крытыкі, бо яна як найлепей адпавядала іх імкненню сцвердзіць «адвеч-нае адзінства» ўсходніх славянаў, зліць «ізноў» іх мовы ў адзіную - рускую мову». Між іншым, украінскія палітычныя дзеячы, пісьменнікі, мовазнаў-цы рашуча адмежаваліся ад гэтай не столькі навуковай, колькі палітычнай калыскавай канцэпцыі; напрыклад, былы прэзідэнт Украіны Кучма выдаў кнігу «Украіна - не Расія», а вядомы ўкраінскі пісьменнік Барыс Алейнік задае такое рытарычнае пытанне: «Як маглі сябе ўсведамляць расіянамі спаконвечныя ўкраінцы, якія здаўна жылі на берагах Дняпра, больш за сем стагоддзяў да нараджэння Масквы, заснава-най кіеўскім князем, і якая потым ужо стала сталіцаю Расійскай дзяржавы?» У многіх жа беларускіх вышэйшых навучальных установах і цяпер пры выкладанні так званай «гістарычнай граматыкі» па-ранейшаму пералічваюць і характарызуюць моўныя асаблівасці, што нібыта ідуць з калыскі трох моў.

3. Міф аб тым, што «беларусы вельмі падобныя па мове, культуры і гісторыі да рускіх». В. Дзеружынскі называе гэта «проста абсурдам». Канешне, сучасная беларуская мова, у значнай ступені зрусіфікаваная за савецкія часы, мае падабенства з рускай, але першапачаткова, генетычна яна куды больш блізкая да лужыцкай, украінскай і мазурскага дыялекту польскай мовы. Наша культура, сцярджае аўтар, не мае нічога агульнага з рускай, а «агульная гісторыя» - гэта пастаянныя войны з Масковіяй. А на с. 372 пералічваюцца гэтыя войны паміж Масковіяй «за сабіранне рускіх зямель» і ВКЛ: 1) у 1366-1372 гг.; 2) у 1406-1408 гг.; 3) у 1445-1449 гг.; 4) у 1492-1494 гг.; 5) у 1500-1503 гг.; 6) у 1507-1508 гг.; 7) у 1512-1522 гг.; 8) у 1534-1537 гг.; 9) у 1563-1582 гг.; 10) у 1609-1618 гг.; 11) у 1632-1634 гг.; 12) у 1654-1667 гг. І дадаецца: «Як бачым, за 300 каляндарных гадоў адбывалася дванаццаць войнаў, што заняло ў суме 72 гады!»

4. Міф аб тым, што «ў беларусаў і рускіх здаўна агульная праваслаўная рэлігія». Але гэта - хлусня. Добрая траціна беларусаў была католікамі, а астатнія ж належалі да грэчаскай праваслаўнай веры Кіева, але не Масквы. З 1596 года ліцвіны-беларусы сталі уніятамі (разам з русінамі-ўкраінцамі), і толькі ў 1839 годзе (праз 243 гады) указам цара іх гвалтоўна «перавялі» ў царкву Масквы. І было гэта зроблена ў рамках праграмы рэлігійнага і этнічнага генацыду.

5. Міф аб тым, што «літоўцы ў ВКЛ прыгняталі беларусаў», а маскавіты (пераваж-на мардва і татары) «ратавалі іх ад прыгнёту жамойтаў», прычым «беларускі народ заўсёды цягнуўся да аб'яднання з рускім народам», г.зн. з мардвой Масковіі і татарамі Арды. Аўтар называе гэта «самай бязглуздай, недарэчнай выдумкай». Поўная назва нашай дзяржавы мінулых эпох - Вялікае Княства Літоўскае, Рускае і Жамойцкае. Дзяржава з'ядноўвала тры яе часткі: Літву (адпавядае цяперашняй Беларусі), Русь (Украіну) і Жамойцію (Летуву). Карэнныя жыхары Жамойціі называ-лі сябе жмудзінамі і аўкштайтамі. Тэрытарыяльна яны займалі нязначную частку ВКЛ. У іх ніколі не было сваіх князёў. Шляхта Жамойціі, паводле «Перапісу войска ВКЛ 1528 года» складалася з 80% ліцвінаў (беларусаў) і 20 % жамой-таў. Да XVI ст. у жамойтаў не было пісьменнасці. Статуты ВКЛ да гэтага часу не перакладзены на летувіскую мову. Дык як жа ў такім разе можна гаварыць, што ў ВКЛ правілі, кіравалі, панавалі жамойты ды яшчэ «прыгняталі беларусаў»?!

Аналагічны міф бытуе і ў дачыненні да палякаў. Сцвярджаецца, што «ў Рэчы Паспалітай беларусы знемагаліся ад польскага прыгнёту» і таксама чакалі хутчэйшага вызвалення рускімі. На самай жа справе ніколі не было ніякіх неладоў паміж беларусамі і палякамі. Два народы жылі вякамі ў адной краіне без усякіх узброеных канфліктаў. А ініцыятарам стварэння Рэчы Паспалітай былі не палякі, а ліцвіны, бо бачылі ў гэтым адзіны сродак захаваць сваю дзяржаўнасць ад яе знішчэння Масковіяй (гэтак яна называлася да XVI ст., а афіцыйна Масковія перайменавана ў Расію толькі ў 1721 годзе. Вацлаў Ластоўскі ў знакамітай «Кароткай гісторыі Беларусі» (Вільня, 1910) піша, што нашы продкі дзесяць разоў (з 1401 года) спрабавалі схіліць Польшчу да стварэння саюзнай дзяржавы і дабіліся гэтага толькі на адзінаццаты раз у 1569 годзе.

В. Дзеружынскі адзначае: «Не палякі, а Іван IV «Жахлівы» пры захопе Полацка ў 1563 годзе знішчыў усё права-слаўнае духавенства горада і большасць жыхароў. Не палякі, а маскоўскі цар Аляксей Міхайлавіч (яго ў Расіі афіцыйна называюць «тишайшим» і «добрейшим») у вайне 1654-1667 гг. знішчаў нашых продкаў па рэлігійнай прымеце. Па яго загадах нашых уніятаў, якія не жадалі прымаць веру Масквы, спальвалі ў храмах усіх гуртам, аж да грудных дзяцей. Па загаду цара выразблі насельніцтва цэлых гарадоў, якія спачатку пад пагрозай расправы прымалі маскоўскую веру, а пасля адмаўляліся ад яе. Так было, напрыклад, у Берасці. Нічога падобнага палякі ў нас ніколі не рабілі. І гэта цар Пётр І, а не палякі, учыніў разню духавенства ў полацкай Сафіі, а пасля ўзарваў наш старажыт-ны храм. І не палякі, а рускі цар Мікалай І забараніў нам звяртацца да Бога на нашай мо-ве, загадаў спальваць нашы Бібліі, перакладзеныя яшчэ Францішкам Скарынам. І ён жа забараніў нашу назву "Літва", а яго сын - назву "Белорус-сия".

Аўтар, аб'ектыўна ацэ-ньваючы гістарычныя факты, падзеі, зазначае, што палякі толькі ў ХХ ст. пачалі пра-водзіць шавіністычную палі-тыку ў адносінах да беларусаў і, на яго думку, з тае прычыны, што «наша нацыянальная свядомасць к таму часу ўжо была раздушана царызмам, многім з нашых продкаў ужо ўкаранілі ў мазгі не толькі пералічаныя вышэй міфы, але і вялікадзяржаўны расійскі менталітэт, пазбаўлены беларускага. Гэта былі пагардлівыя адносіны не да ліцвінаў-беларусаў, а да этнічнага сурагату, які прыйшоў ім не змену».

Кніга складаецца з чатырох частак, у кожную з якіх уваходзіць шэраг раздзелаў. Некаторае ўяўленне пра змест першай часткі (яе загаловак - «Вытокі») даюць назвы раздзелаў: «Старыя спрэчкі», «Славяне, якіх няма», «У пошуках славян», «Беларусь не была Руссю», «Даследаванне генафонду» і інш.

Чытаючы гэтыя і іншыя раздзелы, адчуваеш вы-ключную дасведчанасць аўта-ра, яго грунтоўнае веданне летапісаў, у тым ліку заходне-еўрапейскіх, добрае знаёмства з поглядамі іншых даследчыкаў, з найноўшымі матэры-яламі, звязанымі з канкрэтным пытаннем. Дзе-нідзе аўтар гаворыць, што гэта ягоная версія, але амаль заўсёды яна мяне, чытача, пераконвае сваёй логі-кай выкладу, важкімі доказамі.

У кнізе паказана, што беларусы як этнас кампактна пражываюць на сваёй тэрыторыі 12 стагоддзяў. Наш этнас узнік у выніку зліцця заходніх балтаў - яцвягаў, дайнаваў, мазураў, крывічоў. Да іх прыплюсоўвалася нязначная колькасць мігрантаў - прусаў, люцічаў, лужыцкіх сорбаў, славян Палаб'я і Памор'я. Усе яны разам, сцвярджае аўтар, і стварылі беларускі этнас, які да 1840 года называўся ліцвінскім.

Пра яцвягаў (продкаў цяперашніх жыхароў заходняй і цэнтральнай Беларусі) сказана, што яны нікуды не зніклі, а ўвайшлі састаўной часткай у этнас ліцвінаў. Тое самае - і княства Дайнава, ад якога за-хавалася толькі імя сталіцы - Ліда. «А што яно азначае - ужо ніхто не ведае» (с. 204). А пра радзімічаў і дрыгавічоў аўтар піша, што гэта былі, хутчэй за ўсё, толькі адгалінаванні яцвягаў або крывічоў, бо ў летапісах нідзе не значацца назвы іх зямель.

Другая частка кнігі называецца «Наша Літва», а самы большы яе раздзел (60 ста-ронак) мае назву «Адкуль з'явілася Літва?». Аўтар глы-бока і дэталёва даследуе шматлікія гістарычныя працы, звязаныя з гэтай праблемай, і яшчэ на пачатку раздзела піша: «Для мяне відавочна - вытокі Літвы ў Палаб'і, у Цэнтральнай Еўропе». У шмат якіх выпадках удакладняецца даследаванне Міколы Ермаловіча пра ўзнікненне Літвы. Аўтар сваю вы-кладзеную версію лічыць «найбольш праўдападобнай» (с. 197).

У гэатай жа частцы кнігі грунтоўна разгледжаны і такія пытанні: «Хто кіраваў Жамонціяй?», «Адкуль з'явіліся беларусы?», «Забытая «Пагоня» і інш. У адным з раздзелаў ідзе цікавая размова пра толькі нядаўна расшыф-раваны рунічны надпіс на загадкавай пячатцы Міндоўга, зробленай у сярэдзіне ХІІІ ст.

Загаловак трэцяй часткі - «Цемра з Усходу», а адзін з раздзелаў называецца «Невядомая вайна 1654-1667 гадоў». Аргументавана аспрэчваючы шавіністычныя выказванні некаторых сучасных расійскіх гісторыкаў, аўтар аднаўляе ўсю праўду пра гэту трынаццаці-гадовую агрэсію Масковіі супраць беларусаў, бязмежную жорсткасць захопнікаў. Вынікі вайны страшэнныя: больш як палова насельніцтва ВКЛ загінула ад рук акупантаў або ад голаду, холаду і эпідэміі чумы. Каля 300 тысяч рамеснікаў і сялян захопнікі забралі да сябе ў рабства. Наступіў катастрафічны заняпад нашай дзяржавы. «Лепшая частка нацыі, - піша В. Дзеружынскі, - загінула», а ў тых, хто ўцалеў, адбылася «сур'ёзная трансфармацыя праславутай тале-рантнасці беларусаў», іх «цярпімасці і да акупантаў».

Іншыя загалоўкі раздзелаў трэцяй часткі, дзе аб'ектыўна і па-новаму разгледжаны такія пытанні: «Літва і Кулікоўская бітва», «Як Іван Грозны «вызваляў» Полацк», «Што такое «Белая Русь»?», «Беларускія казакі», «Траге-ыя Літвы».

Чацвёртая частка называецца «Ад Літвы да Беларусі». Не маючы магчымасці спыніцца хоць у двух словах на кожным з сямі раздзелаў гэтай часткі, пералічу толькі іх на-звы: «БНР: страчаная незалежнасць», «Як мы збіралі Беларусь», «Уварванне ў Заходнюю Беларусь (верасень 1939 года)», «Страты беларусаў», «СНД у 1944 годзе», «Невядомы Брэст», «Беларускія нацыянальныя рэаліі». Тут - вельмі важкі гістарычны матэрыял, заснаваны на раней невядомых ці малавядомых дакументах, на неабвержных фактах і лагічных разважаннях аўтара. Змест гэтых раздзелаў немагчыма пераказаць сцісла. Гэта трэба чытаць! А хто прачытае, той узбагаціцца і фактамі, і, што асабліва істотна, духам.

Набыць жа гэтую кнігу можна ў кнігарнях Менска і абласных гарадоў. На вокладцы значыцца, што па пытаннях набыцця кнігі можна звяртацца і па тэлефоне ў Менску: (8-017) 292-71-62.

Іван Лепешаў, прафесар ГрДУ імя Я. Купалы

 

Top