Герб горада Ліды, наданы 17 верасня 1590 г.
Публікуемая кніга Метрыкі ВКЛ № 28 ахоплівае перыяд з 1522 па 1552 гг. і ўтрымлівае 161 дакумент. З іх па аднаму дакументу адносяцца да 1522, 1530, 1533, 1536, 1539, 1550 гг. 7 дакументаў датуюцца 1540 г., 62 - 1541, 36 - 1542, 38 - 1551, 9 - 1552, тры дакументы за 1541, 1547 і 1549 гг. уключаны "слова ў слова" ў iншыя. З усіх дакументаў 51 датаваныя аўтарам. Рукапiс кнiгi № 28 захоўваецца ў РДАСА (Ф. № 389, спр. 28).
Кніга № 28 - гэта копія, зробленая напрыканцы XVI ст., пра што сведчыць тытульны аркуш XVIII, дзе ўказваецца, што кніга перапісаная і зрэестраваная ў 1597 г. Тытульны аркуш, кiрылiчны рэестр, загалоўкi i тэкст дакументаў напiсаныя адным почыркам, якi належыць Адаму Матвеевiчу Пашкевiчу. Почырк iдэнтыфiцыруецца паводле iншых кнiгаў Метрыкi 1. Кнiга перапiсвалася працяглы час, таму почырк аднаго i таго ж пiсца месцамi адрознiваецца, асаблiва калi тэкст пiсаўся іншымі, больш светлымi цi, наадварот, больш цемнымi чарнiламi.
Кніга-копія № 28 храналагічна і паводле перыядаў кіравання Вялікіх князёў Літоўскіх складаецца з двух самастойных частак. Можна меркаваць, што дзве арыгінальныя кнiгi былі спісаны ў адну капійную. Так, першыя 108 дакументаў за 1522-1542 гг. падпісаныя і тытулаваныя Жыгімонтам Старым. На арк. 87 адв. ёсць паметка iнстыгатара ВКЛ Мiкалая Пузэлеўскага "Koniec Instigator". А ўжо з арк. 88 кнігі пачынаюцца справы за панаваннем Жыгімонта Аўгуста, з 109 па 156 дакументы пераважна за 1551-1552 гг.
Амаль усе дакументы арыгiнальных кнiг складаліся ў Вільнi, толькі 8 у Кракаве, 2 у Пётркуве, і па аднаму ў Берасці, Радуне і Маскве.
Трэба адзначыць, што ў кнізе няма строгай паслядоўнасці ў напісанні справаў па датах, яны ідуць не заўсёды ў парадку іх датавання.
Сама кніга-копія № 28 складаецца з пераплеценых сшыткаў па 5-8 аркушаў. З-за асаблівасцей пераплёта палічыць колькасць сшыткаў не ўдалося.
Фармат кнігі-копіі № 28 такі ж, як і ў большасці кніг Метрыкі ВКЛ - 31,5 х 19,5 см. Пераплёт цёмна-карычневы (месцамi моцна выцерты) канца XVIII ст., аб чым сведчыць дата (1786) у тэксце, якая надрукавана тыпаграфскім спосабам на аркушы, што наклеены на ўнутраным баку вокладкі. Крышкi зробленыя з кардону. На вонкавым баку вокладкi па краях 4-ы накатаных дарожкi раслiннага арнамента (шырынёй па 0,6 см. кожная). Таўшчыня спiнкi кнiгi 3,1 см. Карашок перацягнуты 4-ма вялiкiмi шнуравымi скобамi. На iм 4-ры наклейкi, памеры i змест надпiсаў гл. Табл. 3.
Пісьмо кнігі канцылярскае, без асаблівых упрыгожванняў, часам з ініцыяламі. У сярэднім на старонцы 28-29 радкоў, калі яна цалкам запоўнена і няма загалоўкаў ці прамежкаў паміж справамі. Чарнілы чорна-карычневыя.
У пачатку кнігі на 17 аркушах змешчаны транслітараваны польскім алфавітам рэестр дакументаў, які складзены ў канцы XVIII ст. падчас новага перапляцення кнігаў Метрыкі ВКЛ. Ён у адпаведнасці з «Методическими рекомендациями по изданию и описанию Литовской метрики» не друкуецца, бо гэты рэестр цалкам паўтарае арыгінальны. Арыгінальны (кiрылiчны) рэестр кнігі быў створаны ў канцы XVI ст. у час перапіскі, капіравання дакументаў кніг Метрыкі ВКЛ. Ён размешчаны на арк. ХІХ-ХХVII адв. пасля тытульнага аркуша XVIII. Гэты рэестр напісаны кірыліцай, як і тэксты дакументаў кнігі № 28 Метрыкі ВКЛ. У рэестры пададзеная нумарацыя дакументаў.
Назiраюцца несупадзеннi нумароў загалоўкаў з нумарамi справаў у тэксце. Яны пачынаюцца з нумара 36 рэестра. За гэтым нумарам у рэестры аб'яднаны два дакументы тэкста пад №№ 36 i 37. Нумар 37 рэестра ў тэксце перамяшчаецца на нумар 38 (гл. арк. 33адв. - 34адв. тэкста).
Пасля нумару 84 у рэестры нумарацыя дакументаў у тэксце пераскоквае яшчэ на адну лiчбу, бо ў рэестры прапушчаны дакумент тэкста на арк. 75адв. - 76. Такім чына, нумарацыя справаў у тэксце iдзе наперад ужо на два нумары.
Пасля нумара 92 у рэестры разрыў з нумарацыяй тэкста павялiчваецца яшчэ на адзiн нумар. Складальнiкам рэестра не улiчаны дакумент на арк. 80адв. - 81 тэкста. Пасля чаго нумарацыя спраў iдзе наперад на тры нумары.
Пасля нумара 99 у рэестры складальнiк рэестра не ўключыў дакумент тэкста спраў на арк. 85адв. - 86, нумарацыя спраў тэкста iдзе наперад ужо на чатыры нумары.
На арк. XXIVадв. рэестра складальнiк ўпiсаў загаловак справы, але не даў яму нумар. Пасля чаго нумарацыя спраў у тэксце iдзе на пяць нумароў уперад (гл. арк. 87 тэкста спраў).
Пасля нумара 109 у рэестры складальнiк прапусцiў дакумент тэкста спраў на арк. 94 i нумарацыя спраў тэкста пайшла наперад на шэсьць нумароў. Наступны 110 дакумент у рэестры ў тэксце спраў будзе пад нумарам 116. Далей разрыў не павялiчваўся. Апошнi дакумент у рэестры № 150 - у тэксце спраў пад нумарам 156.
Акрамя таго намi выдзеленыя дакументы № 9.1. (арк. 8адв.); № 58.1. (арк. 51адв.); № 59.1. (арк. 52); № 94.1. (арк. 80адв.); № 102 (арк. 85), якiя таксама ў рэестр не ўнесеныя. Такiм чынам, у тэксце справаў кнiгi Метрыкі ВКЛ № 28 фактычна 161 дакумент.
У цэлым кніга напісана дастаткова разборлівым скорапісам старабеларускага справаводства XVI ст. Скорапіс загалоўкаў да дакументаў больш буйны. Тытульны кірылічны аркуш кнігі (арк. XVIII), два першых радкі арыгінальнага рэестра і некаторыя ініцыялы напісаны ўставам, буйнымі лiтарамi, стылiзаванымi пад друкаваныя.
Трэба заўважыць, што загалоўкі ўпісваліся ўжо да гатовага тэкста пазней. У карысць гэтага сведчаць: іншыя чарніла, размяшчэнне загалоўкаў месцамі сціслае, а ў іншых выпадках пакінута шмат чыстай паперы.
У рукапісу разам з рэестрамі 162 аркушы. Аркушы рэестраў пазначаны рымскімі лічбамі. Лiсты тэкста справаў маюць тры пагінацыі. Першая пачынаецца з тэкста кнігі кірылічнымі літарамі з дабаўленнем да кожнай лічбы слова «карта» (ліст) і доўжыцца да 134 аркуша кнігі. Гэта пагінацыя з'яўляецца арыгінальнай, г.зн. выкананая ў час напісання кнігі. Другая пагінацыя пазначана чарнілам іншага колеру і фактычна дубліруе першую арабскімі лічбамі. Трэцяя была праведзеная ў 1930 г. у РДАСА, алоўкам пранумеравалі толькі адваротны бок аркуша з дабаўленнем скарачэння «об.», напрыклад, 135об. (адв.). Такім чынам, у выніку спалучэння другой і трэцяй пагінацый тэксты кнігі атрымалі поўную нумерацыю, на яе мы спасылаемся ў заўвагах і іншых тлумачэннях, ёй пазначаныя аркушы рукапісу дадзенага тома.
Тэкст рукапісу мае некалькі позніх надпісаў. На вонкавым баку арк. 1 ўверсе, па цэнтру іншымі чарніламі па-польску напісана два словы: «SPRaw Początek». Далей на арк. 87адв. тым жа почаркам пазначана «Koniec Instigator», на арк. 88 - «Carta gola Instigator». На арк. 134 унізе, пасля заканчэння тэкста, як бы падводзіцца вынік інвентарызацыі кнігі інстыгатарам Мікалаем Пузэлеўскім: «Koniec Mikolaj Puzeliewski. Instigator W(ielkiego) K(sięstwa) Lit(ewskiego)».
На апошнім арк. 136, які быў чыстым, занесены звесткі аб інвентарызацыі кнігі, зробленай Трэцім дэпартаментам Сената. Інвентарызацыя засведчаная ўласнаручным подпісам оберпракурора Сената Уладзіслаўлева, а таксама подпісамі стацкага саветніка Г. (прозвішча архiвiста неразборліва) і калежскага асэсара Пятра Бабіча, крыху ніжэй круглая сургучная пячатка Сената. А ў самым нізе старонкі - метрычныя даныя кнігі, зафіксаваныя ўжо ў савецкі час - 29 ліпеня 1930. Напісана: «В начале книги реестры на двадцати семи (27) листах. Старший архивар Н. Чулай». Заканчвае арк. 136 штэмпельны адбiтак: «ЦГАДА ПРОВЕРЕНО. 25.I.1930». Подпіс (прозвiшча архiвiста неразборлiвае).
Пры падрыхтоўцы кнігі да друку мы выкарыстоўвалі ў асноўным метадычныя ўказанні, апублікаваныя Г. Л. Харашкевіч і С. М. Каштанавым 2, і іншыя інструкцыі па выданню гістарычных крыніцаў 3.
Пры транслітарацыi тэкста і рэестра ў аснову быў пакладзены прынцып палітарнай яго перадачы. У той жа час тэкст адаптаваны сучасным алфавітам. Графічнае абазначэнне літар, што выйшлі з выкарыстання, замененае сучасным. Літары "е" і "я", як маючыя двайную варыянтнасць, у выпадку іх графікі - "ёсць" ("є") і "юс малы" пазначаліся кропкай уверсе. Тэкст падзелены на словы і сказы, цітлы раскрытыя, вынасныя літары і склады ўстаўленыя ў радок і перададзеныя курсiвам. Прапушчаныя лiтары ў скарочаных пад цiтламi словах адноўленыя з улiкам асаблiвасцей правапicу старабеларускай мовы i заключаныя ў круглыя дужкi. Устаўкi ад аўтара ўзяты ў квадратныя дужкі. Цвёрды знак захаваны ўсюды. Вынасная лiтара (паярок) у выглядзе "s" перададзеная курсiўным « й». Дыграф "Кг", "кг", які абазначае выбухны «г», захаваны.
Лічбы, якія пазначаюцца літарамі, перадаюцца арабскімі лічбамі, напрыклад, "ма" = 41, "кн" = 28 і г.д. Загалоўная iнiцыяльная лiтара кожнага дакумента вылучаецца паўтоўстым шрыфтам.
Знакі прыпынку і злучнікі расстаўленыя ў адпаведнасці з сучаснымі правіламі пунктуацыі.
Пропускі тэксту і неразборліва напісаныя словы пазначаліся і агаворваліся ў падрадковых заўвагах.
Тэксты дакументаў падзеленыя на абзацы паводле прынцыпу тэматычна і граматычна закончанага раздзела і ў адпаведнасці з фармулярам.
Канец рукапіснага радка пазначаны рыскай (/), канец аркуша кнігі-копіі 28 Метрыкі ВКЛ двума рыскамі (//). Нумары аркушаў рукапiсу ўключаныя ў тэкст. Пасля знака заканчэння аркуша (//) у квадратных дужках курсiвам набiраецца нумар наступнага аркуша. Калі пры нумары аркуша друкуюцца лiтары « адв.», то гэта азначае адваротны бок аркуша. У самой кнiзе другi бок аркуша пазначаны лiтарамi " об. " i толькi па новай нумарацыi.
У публікацыі дакументы пранумераваныя. Парадкавы нумар тэкста дакумента, які друкуецца, прастаўлены злева ўверсе перад загалоўкам, справа - ягоная дата. У дакументах, якія датаваныя аўтарам, гэтыя даты узятыя ў квадратныя дужкi.
Загалоўкі да тэкстаў дакументаў набраныя паўтоўстым шрыфтам i аддзеленыя ад саміх тэкстаў інтэрвалам. Назвы раздзелаў кнігі аддзеленыя яшчэ большым інтэрвалам.
Кустоды, гэта першае слова наступнага аркуша, напісанае ў правым ніжнім вуглу папярэдняга аркуша, апускаюцца і не агаворваюцца ў падрадковых заўвагах. Праз увесь тэкст лічбай 1 пазначаныя рэкламанты - словы, якія паўтараюцца на другой старонцы рукапісу.
У тэксце пакінуты апіскі - іх няшмат. У падрадковых заўвагах тлумачыцца, як слова належыць прачытаць ці зразумець. Асабістыя імёны і назвы мясцовасцей захаваны ў той форме, у якой яны пісаліся ў рукапісе.
У кнізе сустракаецца рознае напісанне аднолькавых словаў нават у адным і тым жа дакуменце. У публікацыі напісанне словаў пакінутае як у рукапісу і ў заўвагах не агаворваецца.
Зыходзячы з выпрацаванай на сёння археаграфічнай практыкі выдання падобных крыніцаў і зместа публікуемай кнігі, структура тома выглядае так: ва Ўводзінах пададзенае апiсанне кнігі, палеаграфія рукапісу, археаграфічныя падыходы ўкладальнікаў. Затым тэкст Уводзінаў на расійскай, англійскай і літоўскай мовах. Далей рэестр справаў, за ім - тэкст справаў. Том завяршае навукова-даведачны апарат.
Навукова-даведачны апарат тома ўключае спіс скарачэнняў, імянны, геаграфічны і прадметны паказальнікі, слоўнік, а таксама таблiцы: № 1 - Храналагічны спіс дакументаў; № 2 - Суадносiны новых i старых шыфраў рукапiсу; № 3 - Фармат i змест надпiсаў ярлыкоў спiнкi кнiгі; № 4 - Пералiк публiкацыяў дакументаў. Далей змест тома, якi ўключае спiс аўтарскіх загалоўкаў да дакументаў кнігі.
Агульнымі прынцыпамі пры складанні ўсіх трох паказальнікаў былі наступныя: прозвішчы і імёны ў імянным паказальніку, назвы месцаў у геаграфічным і словаў ў прадметным даюцца ў алфавітным парадку, назоўнікі ў назоўным склоне, дзеясловы - ў інфінітыве; спасылкі даюцца на нумары справаў. Словы ва ўсіх паказальніках напісаны цалкам без усялякіх паметак: без выдзялення вынасных літар і заключэння ў дужкі скарочаных, цвёрды знак апускаецца ці пакідаецца ў адпаведнасці з правапісам сучаснай мовы. Але, у той жа час, кожны паказальнік мае сваю спецыфіку.
Імянны паказальнік. У асобаў мужчынскага пола за аснову бярэцца прозвішча, калі яно ўжо больш менш усталявалася. Аднак, калі ў дакуменце прыведзена толькі імя ці імя па бацьку, даецца адсылка на імя па бацьку, якое з цягам часу ў большасці выпадкаў станавілася прозвішчам. Калі прозвішча ў тэксце не ўказанае, прозвішчы тых асобаў, якія ўдалося устанавіць паводле іншых крыніцаў, бяруцца ў прамыя дужкі. У паказальніку праз касую рыску даюцца ўсе арфаграфічныя варыянты прозвішча, імя і імя па бацьку, затым праз працяжнік - сацыяльны статус, тытул, пасада і іншыя кароткія звесткі, потым нумары справаў. Напрыклад: «Сангушкович Коширский / Кошерский Андрей / Ондрей Михайлович - кн., госп. м-к, справца киев-го в-ва 21, 35, 68; Абрагимович / Обрагимович Абдула / Обдула - тат. Т-го п-та, сын Абрагима 29». Першай у адсылцы ставіцца найбольш часта ўжывальная форма. Усе арфаграфічныя варыянты загаловачнай формы, г.зн. прозвішча або замяняючых яго імя па бацьку ці імя паўтараюцца ў алфавітным парадку са спасылкай на першы, асноўны, напрыклад: «Обрагимович Абдула - см. Абрагимович». Калі няма поўнай упэўненасці у якой-небудзь пазіцыі паказальніка, то побач з гэтай пазіцыяй, у круглых дужках, ставіцца пытальнік.
Гэтак жа сама і для жаночых прозвішчаў. У першай пазіцыі даецца прозвішча мужа, другой - вытворнае ад яго імя, а таксама калi ёсць вытворнае ад iмя па бацьку мужа, трэцяй - дзявочае прозвішча ці прозвішча першага мужа, чацвёртай - імя, пятай - імя па бацьку. Напрыклад: «Задорозкая Павловая Ганна Ганусовна - б-ня Вилен-го п-та, ж-на Задорозкого Павла 75; Андреевича Микитина Ганна Ивановна - п-ни, ж-на Андреевича Микиты 18; Жеславская / Жославская Фёдоровая Ивановича Зафея Андреевна - кнг., теща Глебовича Яна Юрьевича 81, 151». А далей як і ў мужчынаў - «Жославская Фёдоровая Ивановича Зафея Андреевна - см. Жеславская».
Тлумачэнні ў паказальніку імёнаў даюцца коратка, з выкарыстаннем скарачэнняў (гл. спіс скарачэнняў), у іх прыводзіцца толькі першая загаловачная форма, г. зн. апускаюцца іншыя варыянты прозвішча, не ўказваюцца тытулы, а роднасныя сувязі пакідаюцца толькі ў адной першай пазіцыі.
У алфавітным парадку імянны паказальнік змяшчае імёны святых і іншых асоб хрысціянскага і мусульманскага пантэона.
Геаграфічны паказальнік. Пры стварэнні гэтага паказальніка, як і імяннога, укладальнік выкарыстаў «Методические рекомендации...» Г. Л. Харашкевіч і С. М. Каштанава, назапашаны досвед літоўскіх калегаў 4, а таксама абапіраўся на найноўшую лiтаратуру па Метрыцы ВКЛ i гiстарычнай геаграфii 5.
У геаграфічным паказальніку даюцца ўсе геаграфічныя аб'екты, якія ўзгаданы ў тэксце, у тым ліку гідронімы і іншыя тапаграфічныя адзінкі (дарогі, пушчы, гаі, палі, межы і г.д.), уключаны таксама манастыры, цэрквы і неўласна геаграфічныя найменні (напр.: «майдембурскае право», «греческий закон» і іншыя). Усе назвы населеных пунктаў, што сустракаюцца ў форме прыметнікаў, рэгенеруюцца ў назоўнік ў назоўным склоне, напрыклад: «пинский» - «Пинск», «свислочский» - «Свислоч» і г.д. Двайныя, трайныя іх арфаграфічныя варыянты друкуюцца праз касую рысу, а сучасныя назвы і сціслыя характарыстыкі сучаснага становішча населеных пунктаў - у круглых дужках. Далей праз коску ўказваюцца звесткі аб тагачасным становішчы населеных пунктаў (назва павета ці ваяводства даецца ў родным склоне ў скарочанай форме - гл. спіс скарачэнняў), а праз працяжнік - нумары спраў. Напрыклад: «Орша/Рша (Орша - г., ц. р-на Витеб-ой обл. РБ), г.-м.-зам.-ц. д-вы, п-та Витеб-го воев-а - 59, 130-131, 141»; «Айна/Аина/Аинь (Гайна - дер., ц. с/с Логойского р-на Мин-ой обл. РБ), двор-м. Мен-го п-та - 1, 40, 151». Потым арфаграфічныя варыянты пералічваюцца ў алфавітным парадку з адсылкай да першага, напрыклад: «Рша - см. Орша»; «Аина - см. Айна», «Аинь - см. Айна» і г.д. У звестках пра тагачаснае становiшча населенага пункта ў асобных выпадках тып паселiшча бярэцца ў круглыя дужкi, напрыклад: «Борисов…, м. (г.) Мен-го п-та - 141». Гэта азначае, што iнфармацыя ўзята не з тэкста спраў кнiгi, а з iншай крынiцы.
Да назваў другіх тапаграфічных адзінак павет ці воласць даюцца ў месным склоне з прыназоўнікам «в», напрыклад: «Важара, болотца в Мен-ом п-те - 139», «Довгулевщина, нива в Мен-ом п-те - 75». У выпадках, калі павет, воласць ці іншыя пазіцыі паказальніка ўстанавіць дакладна не ўдалося, або маюцца сумненні, пасля гэтай назвы ў дужках ставіцца пытальнік (?). Часам проста ўказваецца прозвішча ўласніка ці карыстальніка.
Шматлікія канкрэтныя звесткі розных спраў аб населеных пунктах у паказальніку групуюцца ў адпаведныя слоўныя падрубрыкі. Так, пасля назвы Полацк паказаны нумары тых спраў публікацыі, у якіх розныя асобы, установы, а таксама негеаграфічныя аб'екты вызначаюцца прыметнікам «полацкая», «полацкие», «полоцкий», «полоцкое». Гэта дазваляе зафіксаваць факты, што маюць дачыненне да населеных пунктаў у крыніцы, у тым ліку і тыя, якія фігуруюць ва ўскоснай форме. Напрыклад:
«Полоцк (Полоцк - г., ц. р-на Витеб-ой обл. РБ), г.-м.-зам.-ц. в-ти, п-та и воев-а - 96, 137, 141, 146.
Полоцкая вол. - 128
з-ля - 140, 146, 148
з-ка - 128
Полоцкие б-ре - 128, 137, 148
под-е - 45
Полоцкий гор. - 148
в-да - 46, 59, 76, 78, 81, 82, 95, 96, 128, 137, 140, 146, 148, 151, 154
зам. - 45, 96, 140, 146, 148
мещ. - 75
пов. - 45, 151
торг - 137
хор. - 140
Полоцкое гор-чее - 148
в-во - 101, 105, 128
м. - 137, 141, 146».
Як было ўжо ўзгадана, геаграфічны паказальнік змяшчае два асноўных блокі інфармацыі: першы тычыцца сучаснага становішча населеных пунктаў, другі - на першую палову XVI ст.
Пры характарыстыцы сучаснага стану населенага пункта ўлiчвалася: яго тып, адміністрацыйнае значэнне (больш поўна зроблена гэта пазіцыя да тэрыторыі сучаснай Беларусі), адміністрацыйна-тэрытарыяльную прыналежнасць, дзяржаўную прыналежнасць. Ідэнтыфікацыя крынічных населеных пунктаў адносна сучасных праводзілася па картах гістарычных і сучасных (картах, падрыхтаваных Заходнім аэрагеаграфічным прадпрыемствам - маштаб 1 : 200.000), па энцыклапедычных даведніках Беларусі, Літвы, Украіны, Расіі, Польшчы, а таксама па працам Я. Н. Рапановіча 6. У рабоце над гістарычным паказальнікам аўтар абапiраўся таксама на апошнi найбольш поўны варыянт карты М. Ф. Спірыдонава «Беларусь у канцы XVI ст.»
Пры апісанні тагачаснага становішча населеных пунктаў (другі блок інфармацыі) па магчымасці ўлічвалася: гістарычная назва (усе варыянты), тып паселішча, адміністрацыйна-гаспадарчая функцыя, адміністрацыйна-гаспадарчая прыналежнасць, адміністрацыйна-тэрытарыяльная прыналежнасць, рэгіянальная прыналежнасць.
Трэба заўважыць, што тэксты справаў публікуемай кнігі часта ўтрымліваюць няпоўныя, а то і бедныя звесткі аб населеных пунктах. Таму не ўсе пазіцыі аб'екта ў паказальнiку ўдалося запоўніць. Пэўную частку населеных пунктаў без прыкмет лакалізацыі ідэнтыфікаваць не ўдалося.
У адпаведнасці з уласнай канцэпцыяй выдання публікатары палічылі патрэбным забяспечыць выданне вычарпальным прадметным паказальнікам і невялікім слоўнікам незразумелых слоў.
Вычарпальны па аб'ёму прадметны паказальнік, на думку публікатараў, у значнай меры аблегчыць гісторыкам пошук у тэксце тома патрэбнай інфармацыi. У паказальнік уключаліся ўсе знамянальныя словы - назоўнікі, прыметнікі, дзеясловы, якія могуць быць ключавымі для пошуку у тэксце тома адпаведнага гістарычнага матэрыялу. Побач з адзіночнымі словамі ў паказальніку прыводзяцца таксама словазлучэнні тэрміналагічнага характару, калі значэнне, зактуалізаванае ў тэксце, рэалізуецца толькі ў іх спалучэнні (напрыклад, "ставити шапку"). Асобныя тэрміны (адміністрацыйныя адзінкі, пасады), у неабходных выпадках канкрэтызуюцца адпаведнымі азначэннямі (писаръ, писар земский, латинский i г.д., намесникъ, намесник ковенский, виленский і інш.). Тэрміны ва ўсіх неабходных выпадках прыводзяцца ва ўсіх сваіх графіка-арфаграфічных варыянтах (напрыклад, дворянинъ, дворанинъ, дворенинъ) пры гэтым рэестравым з'яўляецца варыянт, які складае норму старабеларускай пісьмовай мовы.
Паколькі выданне прызначаецца для шырокага чытача, а не толькі для прафесійных гісторыкаў, у тым ліку і тых, хто не валодае старажытнай беларускай літаратурнай мовай, яно забяспечваецца кароткім слоўнікам незразумелых слоў. У яго ўключаны, па-першае, словы ўстарэлыя і запазычаныя, пераклад якіх на сучасную беларускую літаратурную мову можа ўяўляць сабой цяжкасць для найменш падрыхтаванага чытача, па-другое, так званыя міжмоўныя амонімы, калі спрадвечнае слова пад уплывам блізкага паводле графіка-арфаграфічнай абалонцы слова мовы, якая ўздзейнічае (перш за ўсё - польская), мяняе сваю семантыку (напрыклад, завитый рок, ад польск. sowity).
На заканчэнне трэба сказаць, што ў кнiгу № 28 увайшлi копii дакументаў вялiкакняскай канцылярыii за вельмi цiкавы i важны перыяд (1522-1552 гг.) гiсторыi ВКЛ. Яны асвятляюць многiя пытаннi палiтычнага, сацыяльна-эканамiчнага i дзяржаўнага жыцця Вялікага Княства. З выхадам тома з друку, у навуковы абарот уводзяцца каштоўныя крынiцы па гiсторыi феадальнага грамадства некалькiх сумежных дзяржаў. Так, з 161 дакумента кнiгi № 28 каля 70 адносiцца да гiсторыi тэрыторыі сучаснай Беларусi, 50 - Лiтвы, 24 - Украiны, па некалькi дакументаў тычацца тэрыторыi Польшы, Расii, Малдовы, 10 - усяго ВКЛ, 6 дакументаў дыпламатычнага зместу.
Валеры Мянжынскi
ВВЕДЕНИЕ
Публикуемая книга Метрики ВКЛ № 28 охватывает период с 1522 по 1552 гг. и содержит 161 документ. Из них по одному документу относятся к 1522, 1530, 1533, 1536, 1539, 1550 гг. 7 документов датируются 1540 г., 62 - 1541, 36 - 1542, 38 - 1551, 9 - 1552, три документа за 1541, 1547 и 1549 гг. включены "слово в слово" в другие. Со всех документов 51 датированы автором. Рукопись книги № 28 хранится в РГАДА (Ф. № 389, дело 28).
Книга № 28 является копией, сделанной в конце XVI ст., о чём свидетельствует титульный лист XVIII, где указывается что книга переписана и среестрована в 1597 г., Титульный лист, кириллический реестр, заголовки и текст документов написаны одним почерком, который принадлежит Адаму Матвеевичу Пашкевичу. Почерк идентифицируется согласно других книг Метрики 1. Книга переписывалась продолжительное время, поэтому почерк одного и того же писца местами различается, особенно когда текст писался другими, более светлыми или, наоборот, более тёмными чернилами.
Книга-копия № 28 хронологически и согласно периодов правления великих князей литовских состоит из двух самостоятельных частей. Можно предполагать, что две оригинальные книги были списаны в одну копийную. Так, первые 108 документов за 1522-1542 гг. подписаны и титулованы Жигимонтом Старым. На л. 87 об. Есть пометка инстигатора ВКЛ Николая Пузелевского "Koniec Instigator". А уже с л. 88 книги начинаются дела периода правления Жигимонта Августа, с 109 по 156 документы преимущественно за 1551-1552 гг.
Почти все документы оригинальных книг составлялись в Вильно, толькол 8 в Кракове, 2 в Пётркуве, и по одному в Берестье, Радуне и Москве.
Следует отметить, что в книге нет строгой последовательности в написании дел по датам, они идут не всегда вы порядке их датирования.
Сама книга - копия № 28 состоит из переплетённых тетрадей по 5-8 листов. Из-за особенностей переплёта сосчитать количество тетрадей не удалось.
Формат книги-копии № 28 такой же, как и в большинстве книг Метрики ВКЛ - 31,5х19,5 см. Переплёт тёмно-коричневый (местами сильно вытертый) конца XVIII ст., о чём свидетельствует дата (1786) в тексте, которая напечатана типографским способом на листе, что наклеен на внутренней стороне обложки. Крышки из картона. На внешней стороне обложки по краям 4 накатанные дорожки растительного орнамента (шириной по 0,6 см. каждая). Толщина спинки книги 3,1 см. Корешок перетянут 4-мя большими шнуровыми скобами. На нём 4-ре наклейки, размеры и содержание надписей см. Табл. 3.
Письмо книги канцелярское, без особых украшений, иногда с инициалами. В среднем на странице 28-29 строк, если она целиком заполнена и нет заголовков или промежутков между делами. Чернила чёрно-коричневые.
В начале книги на 17 листах помещены транслитерированный польским алфавитом реестр документов, который составлен в конце XVIII cт. Во время нового переплетения книг Метрики ВКЛ. Он в соответствии с "Методическими рекомендациями по изданию и описанию Литовской Метрики" не печатается, ибо этот реестр целиком повторяет оригинальный. Оригинальный (кириллический) реестр был создан в конце XVI ст. во время переписки, копирования документов книг Метрики ВКЛ. Он помещён на лл. XIX-XXVIIоб. после титульного листа XVIII. Этот реестр написан кириллицей, как и тексты документов книги № 28 Метрики ВКЛ. В реестре дана нумерация документов.
Наблюдаются несовпадения номеров заголовков с номерами дел в тексте. Они начинаются с номера 36 реестра. За этим номером в реестре объединены два документа текста под №№ 36 и 37. Номер 37 реестра в тексте перемещается на номер 38 (см. л. 33 об.-34 об. текста).
После номера 84 в реестре нумерация документов в тексте перескакивает ещё на одну цифру, ибо в реестре пропущен документ текста на л. 75об.-76. Таким образом, нумерация дел в тексте идёт вперёд уже на два номера.
После номера 92 в реестре разрыв с нумерацией текста увеличивается ещё на один номер. Составителем реестра не учтён документ на л. 80 об.-81 текста. После чего нумерация дел идёт вперёд на три номера.
После номера 99 в реестре составитель реестра не включил документ текста дел на л. 85об.-86, нумерация дел текста идёт вперёд уже на четыре номера.
На л. XXIV об. реестра составитель вписал заголовок дела, но не дал ему номер. После чего нумерация дел в тексте идёт на пять номеров вперёд, см. л. 87 текста дел.
После номера 109 в реестре составитель пропустил документ текста дел на л. 94 и нумерация дел текста пошла вперёд на шесть номеров. Следующий 110 документ в реестре в тексте дел будет под номером 116. Далее разрыв не увеличивался. Последний документ в реестре № 150 - в тексте дел под номером 156.
Кроме того нами выделены документы № 9.1 (л. 8об.); № 58.1 (л. 51об.); № 59.1 (л. 52); № 94.1 (л. 80об.); № 102 (л. 85), которые также в реестр не внесены. Таким образом, в тексте дел книги Метрики ВКЛ № 28 фактически 161 документ.
В целом книга написана достаточно разборчивой скорописью старобелорусского делопроизводства XVI ст. Скоропись заголовков к документам более крупная. Титульный кириллический лист книги (л. XVIII), две первых строки оригинального реестра и некоторые инициалы написаны уставом, крупными буквами, стилизованными под печатные.
Следует отметить, что заголовки вписывались уже в готовый текст позже. В пользу этого свидетельствуют: другие чернила, размещение заголовков местами плотное, а в иных случаях оставлено много чистой бумаги.
В рукописи вместе с реестрами 162 листа. Листы реестров помечены римскими цифрами. Листы текста дел имеют три пагинации. Первая начинается с текста книги кириллическими буквами с добавлением к каждой цифре польского слова "карта" (лист) и продолжается до 134 листа книги. Эта пагинация является оригинальной, это значит, что она выполнена во время написания книги. Другая пагинация помечена чернилами другого цвета и фактически дублирует первую арабскими цифрами. Третья была сделана в 1930 г. в РГАДА, карандашом пронумеровали только обратную сторону листа с добавлением сокращения "об.", например, 135об. Таким образом, в результате сочетания второй и третей пагинаций тексты книги получили полную нумерацию, на неё мы ссылаемся в замечаниях и других толкованиях, ею помечены листы рукописи данного тома.
Текст рукописи имеет несколько поздних надписей. На наружной стороне листа 1 вверху, по центру другими чернилами по-польски написаны два слова: "Spraw Początek". Далее на л. 87 тем же почерком помечено "Koniec Instigator", на л. 88 - "Karta gola Instigator". На л. 134 внизу, после окончания текста, как бы подводится итог инвентаризации книги инстигатором Николаем Пузелевским: "Koniec Mikolaj Puzеlewski. Instigator W(ielkiego) K(sięstwa) Lit(ewskiego)".
На последнем 136 л., который был чистым, занесены сведения об инвентаризации книги, сделанной Третьим департаментом Сената. Инвентаризация засвидетельствована собственноручной подписью оберпрокурора Сената Владиславлева, а также подписями статского советника Г. (фамилия архивиста неразборчива) и коллежского асессора Петра Бабича, немного ниже -- круглая сургучная печать Сената. А в самом низу страницы - метрические данные книги, зафиксированные уже в советское время - 29 июля 1930. Написано: "В начале книги реестры на двадцати семи (27) листах. Старший архивар. Н. Чулай". Завершает 136 лист штемпельный оттиск: "ЦГАДА ПРОВЕРЕНО. 25.I.1930". Подпись (фамилия архивиста неразборчива).
При подготовке книги к печати мы использовали в основном методические указания, опубликованные А.Л. Хорошкевич и С.М. Каштановым [2] и другие инструкции по изданию исторических источников [3].
При транслитерации текста и реестра в основу был положен принцип побуквенной его передачи. В то же время текст адаптирован современным алфавитом. Графическое обозначение букв, вышедших из употребления заменено современным. Буквы е и я, как имеющие двойную вариантность, в случае их графики - "есть" ("є") і "юс малый", помечались точкой вверху. Текст разделён на слова и предложения, титла раскрыты, выносные буквы и слоги вставлены в строку и переданы курсивом. Пропущенные буквы в сокращённых под титлами словах восстановлены с учётом особенностей правописания старобелорусского языка и заключены в круглые скобки. Вставки от автора взяты в квадратные скобки. Твёрдый знак сохранён везде. Выносная буква (паерок) в виде "s"передана курсивным "й". Диграф "кг", который обозначает взрывной "г", сохранён.
Цифры, которые обозначаются буквами, передаются арабскими цифрами, например, ма == 41, кн == 28 и т.д.Заглавная инициальная буква каждого документа выделяется полужирным шрифтом.
Знаки препинания и союзы расставлены в соответствии с современными правилами пунктуации.
Пропуски текста и неразборчиво написанные слова помечались и оговаривались.
Тексты документов разделены на абзацы по принципу тематически и грамматически законченного раздела и в соответствии с формуляром.
Конец рукописной строки помечен чертой (/), конец листа книги-копии 28 Метрики ВКЛ - двумя чертами (//). Номера листов рукописи включены в текст. После знака окончания листа (//) в квадратных скобках курсивом набирается номер следующего листа. Если при номере листа печатаются буквы "об.", то это означает обратную сторону листа. В самой книге другая сторона листа обозначена буквами "об." и только по новой нумерации.
В публикации документы пронумерованы. Порядковый номер текста документа, который печатается, проставлен слева вверху перед заголовком, справа - его дата. В документах, датированных автором, эти даты взяты в квадратные скобки.
Заголовки к текстам документов набраны полужирным шрифтом и отделены от самих текстов интервалом.
Кустоды, это первое слово следующего листа, написанное в правом нижнем углу предыдущего листа, опускаются и не оговариваются в подстрочных замечаниях. Через весь текст цифрой 1 обозначены рекламанты - слова, повторяющиеся на второй странице рукописи.
В тексте оставлены описки - их немного. В подстрочных замечаниях поясняется, как слово надлежит прочитать или понять. Личные имена и названия местностей сохранены в той форме, в которой они писались в рукописи.
В книге встречается разное написание одинаковых слов даже в одном и том же документе. В публикации написание слов оставлено как в рукописи и в замечаниях не оговаривается.
Исходя из выработанной на сегодня археографической практики издания подобных источников и содержания публикуемой книги, структура книги выглядит так: во Введении дано описание книги, палеография рукописи, археографические подходы составителей. Затем текст введения на русском, английском, литовском языках. Далее реестр дел. Том завершает научно-справочный аппарат.
Научно-справочный аппарат тома включает список сокращений, именной, географический и предметный указатели , а также таблицы № 1 -Хронологический список документов, № 2 - Соотношение новых и старых шифров рукописи, № 3 - Формат и содержание надписей ярлыков спинки книги, № 4 - Перечень публикаций документов. Далее содержание тома, который включает список авторских заголовков к документам книги.
Общими принципами при составлении всех трёх указателей были следующие: фамилии и имена в именном указателе, названия мест в географическом и слов в предметном даются в алфавитном порядке, существительные в именительном падеже, глаголы - в инфинитиве, сноски на номера дел. Слова во всех указателях написаны целиком без всяких пометок: без выделения выносных букв и заключения в скобки сокращённых, твёрдый знак опускается или оставляется в соответствии с правописанием современного языка. Но, в то же время, каждый указатель имеет свою специфику.
Именной указатель. У лиц мужского пола за основу берётся фамилия, если она уже более-менее утвердилась. Однако, если в документе приведено только имя или отчество, даётся отсылка на отчество, которое со временем в большинстве случаев становилось фамилией. Если фамилия в тексте не указана, фамилии тех лиц, которые удалось установить по другим источникам, берутся в прямые скобки. В указателе через косую черточку даются все орфографические варианты фамилии, имени и отчества, затем через тире социальный статус, титул, должность и другие краткие сведения, затем номера дел. Например: "Сангушкович Коширский/Кошерский Андрей/Ондрей Михайлович - кн., госп. м-к,справца киев-го в-ва 21, 35, 68; Абрагимович/Обрагимович Абдула/Обдула - тат. Т-го п-та, сын Абрагима 29". Первой в отсылке ставится наиболее часто употребительная форма. Все орфографические варианты заглавной формы, это значит фамилии или заменяющих её отчества или имени повторяются в алфавитном порядке со ссылкой на первый, основной, например: "Обрагимович Абдула - см. Абрагимович". Если нет полной уверенности в какой-либо позиции указателя, то рядом с этой позицией в круглых скобках ставится вопросительный знак.
Таким же образом и для женских фамилий. В первой позиции даётся фамилия мужа, в другой - производное от него имя, а также, если есть, производное от отчества мужа, в третьей - девичья фамилия или фамилия первого мужа, в четвёртой - имя, в пятой - отчество. Например: "Задорозкая Павловая Ганна Ганусовна - б-ня п-та, ж-на Задорозкого Павла 75; Андреевича Микитина Ганна Ивановна-п-ни, ж-на Андреевича Микиты 18; Жеславская/Жославская Фёдоровая Ивановича Зафея Андреевна - кнг., теща Глебовича Яна Юрьевича 81, 151". А дальше как и у мужчин - "Жославская Фёдоровая Ивановича Зафея Андреевна - см. Жеславская".
Толкования в указателе имён даются кратко, с использованием сокращений (см. список сокращений), в них приводится только первая заголовочная форма, это значит опускаются другие варианты фамилии, не указываются титулы, а родственные связи оставляются только в одной первой позиции.
В алфавитном порядке именной указатель содержит святых и других лиц христианского и мусульманского пантеона.
Географический указатель. При созании этого указателя, как и именного, составитель использовал "Методические рекомендации…" Г.Л. Хорошкевич и С.М. Каштанова, накопленный опыт литовских коллег 4, а также опирался на новейшую литературу по Метрике ВКЛ и исторической географии 5.
В географическом указателе даются все географические объекты, упомянутые в тексте, в том числе гидронимы и другие топографические единицы (дороги, пущи, рощи, поля, межи и др.), включая также монаcтыри, церкви и не собственно географические наименования (напр. "майдембурское право", "греческий закон" и другие). Все названия населённых пунктов, встречающиеся в форме прилагательных, регенерируются в существительное в именительном падеже, например, "пинский" - "Пинск", "свислочский" - "Свислоч" и др. Двойные, тройные их орфографические варианты печатаются через косую черту, а современные названия и краткие характеристики современного положения населённых пунктов - в круглых скобках. Далее через запятую указываются сведения о тогдашнем положении населённых пунктов (название повета или воеводства даётся в родительном падеже в сокращённой форме - см. список сокращений). А через тире - номера дел. Например: "Орша /Рша (Орша - г., ц. р-на Витеб-ой обл. РБ), г.-м.-зам.-ц. д-вы, п-та Витеб-го воев-а - 59, 130-131, 141"; "Айна/Аина/Аинь (Гайна - дер., с/с Логойского р-на Мин-ой обл. РБ), двор-м. Мен-го п-та - 1, 40, 151". Потом орфографические варианты перечисляются в алфавитном порядке с отсылкой к первому, например: "Рша - см. Орша"; "Аина - см. Айна"; "Аинь - см. Айна " и т.д. В сведениях о тогдашнем положении населённого пункта в отдельных случаях тип селения берётся в круглые скобки, например: "Борисов…, м. (г.) Мен-го п-та - 141". Это означает, что информация взята не из текста дел книги, а из другого источника.
К названиями других топографических единиц повет или волость даются в предложном падеже с предлогом "в", например: "Важара, болотца в Мен-ом п-те - 139"; "Довгулевщина, нива в Мен-ом п-те - 75". В случаях ,когда повет, волость или другие позиции указателя установить точно не удалось, или имеются сомнения, после этого названия в скобках ставится знак вопроса - (?). Иногда просто указывается фамилия владельца или пользователя.
Многочисленные конкретные сведения разных дел о населённых пунктах в указателе группируются в соответствующие словные подрубрики. Так, после названия Полоцк показаны номера тех дел публикации, в которых разные лица, учреждения, а также негеографические объекты определяются прилагательным "полоцкая", "полоцкие", "полоцкий", "полоцкое". Это позволяет зафиксировать факты, имеющие отношение к населённым пунктам в источнике, в том числе и те, которые фигурируют в косвенной форме. Например:
«Полоцк (Полоцк - г., ц. р-на Витеб-ой обл. РБ), г.-м.-зам.-ц. в-ти, п-та и воев-а - 96, 137, 141, 146.
Полоцкая вол. - 128
з-ля - 140, 146, 148
з-ка - 128
Полоцкие б-ре - 128, 137, 148
под-е - 45
Полоцкий гор. - 148
в-да - 46, 59, 76, 78, 81, 82, 95, 96, 128, 137, 140, 146, 148, 151, 154
зам. - 45, 96, 140, 146, 148
мещ. - 75
пов. - 45, 151
торг - 137
хор. - 140
Полоцкое гор-чее - 148
в-во - 101, 105, 128
м. - 137, 141, 146».
Как уже упоминалось, географический указатель содержит два основных блока информации: первый касается современного положения населённых пунктов, другой - на первую половину XVI ст.
При характеристике современного положения населённого пункта учитывалось: его тип, административное значение (более полно сделана эта позиция к Беларуси), административно-территориальную принадлежность, государственную принадлежность. Идентификация источниковых населённых пунктов относительно современных проводилась по историческим картам и современным (картам, подготовленным Западным аэрогеографическим предприятием - масштаб 1: 200 000), по энциклопедическим справочникам Беларуси, Литвы, Украины, России, Польши, а также по трудам Е.Н. Рапановича 6. В работе над историческим указателем автор опирался также на последний наиболее полный вариант карты М. Ф. Спиридонова "Беларусь в конце XVI cт."
При описании тогдашнего положения населённых пунктов (другой блок информации) по возможности учитывалось историческое название (все ваританты), тип селения, административно-хозяйственная функция, административно-хозяйственная принадлежность, региональная принадлежность.
Следует отметить, что тексты дел публикуемой книги часто содержат неполные, а то и бедные сведения о населённых пунктах. Поэтому не все позиции объекта в указателе удалось заполнить. Определённую часть населённых пунктов без признаков локализации идентифицировать не удалось.
В соответствии с собственной концепцией издания публикаторы сочли нужным снабдить издание исчерпывающим предметным указателем и небольшим словарём непонятных слов.
Исчерпывающий по объёму предметный указатель, по мнению публикаторов, в значительной мере облегчит историкам поиск в тексте тома нужной информации. В указатель включались все знаменательные слова - существительные, прилагательные, глаголы, которые могут быть ключевыми для поиска в тексте тома соответствущего исторического материала. Наряду с одиночными словами в указателе приводятся также словосочетания терминологического характера, если значение, актуализованное в тексте, реализуется только в их сочетании (например, "ставити шапку"). Отдельные термины (административные единицы, должности), в необходимых случаях конкретизируются соответствующими определениями (писаръ, писаръ земский, латинский и т.д., намесникъ, намесникъ ковенский, виленский и др.). Термины во всех необходимых случаях приводятся во всех своихъ графико-орфографических вариантах (например, дворянинъ, дворанинъ, дворенинъ) при этом реестровым является вариант, который составляет норму старобелорусского письменного языка.
Поскольку издание предназначается для широкого читателя, а не только для профессиональных историков, в том числе и тех, кто не владеет древним белорусским литературным языком, оно снабжается кратким словарём непонятных слов. В него включены, во-первых, слова устаревшие и заимствованные, перевод которых на современный белорусский литературный язык может представлять собой трудность для наименее подготовленного читателя, во-вторых, так называемые межъязыковые омонимы, когда исконное слово под влиянием близкого по графико-орфографической оболочке слова языка, который воздействует (прежде всего польский), меняет свою семантику (например, завитый рок - в соответствии с польск. sowity "определённый, обязательный").
В конце следует сказать, что в книгу № 28 вошли копии документов великокняжеской канцелярии за очень интересный и важный период (1522-1552 гг.) истории ВКЛ. Они освещают многие вопросы политической, социально-экономической и государственной жизни Великого Княжества. С выходом тома из печати в научный оборот вводятся ценные источники по истории феодального общества нескольких сопредельных государств. Так, из 161 документа книги № 28 около 70 относится к истории территории современной Беларуси, 50 - Литвы, 24 - Украины, по нескольку документов касается территории Польши, России, Молдовы, 10 - всего ВКЛ, 6 документов дипломатического характера.
Валерий Менжинский
Перевёл с белорусского
Владимир Свежинский>
INTRODUCTION
This book No. 28 of the Metryka of the Grand Duchy of Lithuania (GDL) covers a period from 1522 to 1552 and contains 161 documents. Among them, 6 documents date back to 1522, 1530, 1533, 1536, 1539 and 1550 correspondingly. 7 documents date from 1540, 62 - from 1541, 36 - 1542, 38 - 1551 and 9 - 1552. Three documents from 1541, 1547 and 1549 are printed in full among others. In all the documents, the date of 51 was indicated by the author. The manuscript of book No. 28 is kept with the Russian State Archives of Early Acts (F. No 389, file 28).
Book No. 28 is a copy made at the close of the 16 th century, for title page XVIII points out that the book was rewritten and registered in 1597. The title page, Cyrillic register, titles and the text of the documents were made in one and the same handwriting belonging to Adam Paškievič. The handwriting was identified with the help of other Metryka books 1. Since the book was written over a long period, the same author's handwriting varies in some parts, namely if different, lighter or darker, inks were used.
Book No. 28 is arranged in a chronological order and divided into two independent sections as per the periods of rule of GDL Dukes. Apparently, the two original books were combined into one copy, for the first 108 documents dating from 1522-1542 were endorsed and titled by Zyhimont the Old. On p. 87 rev., there is a mark put by the GDL instigator Mikałaj Puzeleuski - "Koniec Instigator". Yet p. 88 starts already with events which took place during the rule of Žyhimont August - documents No. 109-156 largely date back to 1551-1552.
Almost all the documents of the original books were made in the town of Vilnia (Vilnius), while only 8 of them in Cracow, 2 in Piotrków and 1 in Bieraście (Brest), 1 in Raduń, 1 in Moscow.
It should be noticed that the book does not follow a strict chronological succession of events.
Book No. 28 consists of 5-8 page bound notebooks. For a peculiarity of the book-binding, the number of the notebooks has not been established.
The size of book No. 28 is, like that of most GDL Metryka books, 31.5 x 19.5 sm. The binding is dark-brown (occasionally considerably faded). It dates from the end of the 18 th century, according to the date (1786) typographically printed on the inside cover page. The cover is made of cardboard. On the brim of the front cover page, there are 4 stripes of a plant-like decoration (each 0.6sm wide). The breadth of the back of the book is 3.1sm. The back - with 4 labels (for their size and contents see Табл. 3) - is fastened with 4 big staples.
The style of the book is official, without distinctive decorations and with occasional initials. On average, a page consists of 28-29 lines if it is complete and there are no titles or space between the documents. The ink is dark-brown.
The book starts with 17 pages of the document register transliterated into the Polish alphabet. It was compiled at the end of the 18 th century as GDL Metryka books were rebound. In compliance with "Методические рекомендации по изданию и описанию Литовской метрики", this register is not published, for it entirely repeats the original one. The original (Cyrillic) register of the book was created at the end of the 16 th century as GDL Metryka documents were rewritten and copied. It is placed on p. XIX-XXVIIrev. following title page XVIII. This register is written in the Cyrillic alphabet, like the texts of the documents in book No. 28 of the GDL Metryka. The register shows the reference numbers of the documents.
There are discrepancies between the numbers of the titles and the numbers of the documents in the text. They start from register number 36. Following that number, two documents are put together as No. 36 and 37. Number 37 of the register is shifted in the text to No. 38 (see p. 33rev. - 34rev. in the text).
Following register number 84, the document numeration in the text again omits one number, since the document on p. 75rev. - 76 is missing in the register. Therefore, the numeration of documents in the text contains two extra numbers.
After number 92, the divergence between the register and the text numeration further increases by one number. The author of the register failed to take account of the document on p. 80 rev. - 81 of the text. Thus the document numeration is three numbers ahead.
Following register number 99, the author left out the document on page 85 rev. - 86 of the text, adding up the fourth extra number.
On p. XXIVrev. in the register, the author put down the title of the document, although failed to give it a reference number. Thus the document numeration in the text is five numbers ahead (see p. 87 in the text).
Since, following register number 109, the author missed the document on p. 94 in the text, the document numeration of the text gets six extra numbers. The next 110 th document in the register is under number 116 in the text. From this point, the divergence remains the same. Final document in the register No. 150 is referred to as 156 in the text.
Besides, we have selected documents No. 9.1 (p. 8rev.); No. 58.1 (p. 51rev.); No. 59.1 (p. 52); No. 94.1 (p. 80rev.); and No. 102 (p. 85) which are not included in the register. Summing up, de facto there are 161 documents in the text of GDL Metryka book No. 28.
In general, the book was written in a cursive script of 16 th century's Belarusian record-keeping. The cursive script of document titles is bigger. The Cyrillic title page of the book (p. XVIII), two first lines of the original register and some initials are written in an uncial style with capital letters shaped as if printed.
It should be noticed that titles were inserted into the texts later, for different ink was used and various, occasionally either little or much, space was left for titles.
The manuscript, along with the registers, contains 162 pages. Register pages are paginated with roman numerals. Pages of the texts have three paginations. The first one starts from the text of the book in Cyrillic letters, with each number added with the word "карта" (page), and runs to the 134 th page of the book. This pagination is original, i.e. was made at the time the book was written. The next pagination is marked in ink of different colours and virtually repeats the first one, but with Arabic numerals. The third pagination was introduced in 1930 in RGADA: numbers were penciled only on the reverse side of pages, with the abbreviation "об." being added (for instance, 135 об. (rev.). Eventually, as a result of the combination of the second and third paginations, the texts of the book were fully numbered. We refer to this numeration in our remarks and other clarifications and it is used to mark pages of the manuscript of this volume.
The text of the manuscript has some later inscriptions. On the front side of p.1, in the top centre, the phrase "SPRaw Początek" is written in Polish in a different ink. Next, it is inscribed in the same handwriting "Koniec Instigator" on p. 87rev., on p. 88 - "Carta gola Instigator". On p. 134, below the text, the instigator Mikalaj Puzeleuski seems to have drawn up a conclusion of the book stocktaking: "Koniec Mikolaj Puzeliewski. Instigator W(ielkiego K(sięstwa) Lit (ewskiego)".
On final p. 136, which was initially clean, there are details of the book stocktaking carried out by the Third Department of the Senate. The stocktaking is certified with a genuine signature of the Senate Prosecutor Vladislavlev, as well as signatures of the state counselor G. (the name of the archives official is not clear) and Piotr Babich. A little below, there is a sealing wax stamp of the Senate. At the very bottom, metric particulars of the book noted down in the Soviet period, July 29 th 1930, are given. The inscription runs: "В начале книги реестры на двадцати семи (27) листах. Старший архивар Н. Чулай". P. 136 ends with the stamp impression running "ЦГАДА ПРОВЕРЕНО. 25.I.1930". Signature (the name of the archives official is not clear).
Preparing this publication, we used methodological guidelines by A.L. Khoroshkevich and S.M. Kashtanov 2, as well as other instructions for historical sources 3.
To transliterate the text and register, the letter-by-letter approach was applied. Meantime, the text has been brought in compliance with the modern alphabet. The graphical symbols standing for outdated letters have been replaced with present ones. The letters "e" and "я", as having a binary variation, are marked in writing with a dot above: "yest" ("Î") and "yus malyi ". The text is divided into words and sentences, titlos are decoded, inserted letters and syllables displayed in a cursive script. The missing letters in abbreviated words under titles have been renewed, with consideration to the peculiarities of the old Belarusian language, and put in round brackets. Author's insertions are put in square brackets. The letter "ъ" is retained throughout the book. The inserted letter "s" ("poyerok") is displayed in the cursive letter " й". The digraph "Кг", "кг" standing for plosive "г" is retained.
Numbers expressed by means of letters are conveyed in Arabic numerals. For instance, "ма" = 41, "кн" = 28 and so on. The capital initial letter of each document is in half--bold font.
Punctuation marks and conjunctions are used in accordance with current punctuation rules.
Omitted parts of the text and indecipherable words are marked and pointed out to in remarks.
The texts of documents are divided into paragraphs as to make a section semantically and grammatically complete and be in compliance with the form.
The end of a manuscript line is marked with (/), the end of a page of book-copy No. 28 of the GDL Metryka - (//). The numbers of manuscript pages are included in the text. After the end-of-a-page symbol (//), the number of the following page is given in square brackets in a cursive script. The letters "адв." printed with the number of a page stand for the reverse side of a page. In the book itself, another side of a page is marked with the letters "об.", using new numeration.
All documents are paginated. The ordinal number of a printed text is put on the top left above the title. The date of the text is to the right of it. The dates indicated by the author are put in square brackets.
The titles of documents are in half-bold and separated from the text with an interval. The titles of the sections are separated with a larger space.
The first words of the following page marked in the right bottom corner of the previous page are omitted and not referred to in remarks. Throughout the text, the words repeating on the next page of the manuscript are marked with "1".
Slips of pen, which are few, are retained in the text. In remarks, it is explained how to read or understand such a word. Proper names are preserved in the form used in the manuscript.
Occasionally, the spelling of same words is different even in one document. In this publication, the way of writing such words is the same as in the manuscript and is not referred to in remarks.
Given the established archeographical practice of issuing similar sources and with consideration to the contents of this book, the composition of the volume is as follows: the Preface contains the description of the book, palaeography of the manuscript and compilers' archeographical approaches. It is followed by the Preface in Russian, English and Lithuanian, register and the text of documents. The volume is concluded with appendices.
The appendices include a list of abbreviations, name, place and subject indexes, as well as tables: No. 1 - Chronological list of documents; No. 2 - correlation between new and old scripts of the manuscript; No. 3 - format and contents of inscriptions on the back of the book; No. 4 - List of publications of documents. Following is a list of author's titles of documents.
The general principles of compiling all the three indexes are following: names and surnames in the name index, names of places in the place index and words in the subject index are given in alphabetic order, verbs - in their infinitive form, nouns - in the nominal case; references are given to the numbers of documents. Words in all the indexes are given without marks, i.e. without inserted letters, abbreviated letters in brackets, the letter "ъ" is omitted or left as per the current spelling. However, each index has its own peculiarity.
Name index. More or less established names are used for men. Yet in case a document gives only the name or father's name, a reference is given to the father's name repeatedly indicated by the surname. If the surname is not indicated in the text the surnames of persons identified in other sources are taken in brackets. The index contains all spelling variations of the name and father's name, as well as the social status, title, post, other brief information and the reference numbers of documents. For instance: "Сангушкович Коширский / Кошерский Андрей / Ондрей Михайлович - кн., госп. м--к, справца киев-го в-ва 21, 35, 68; Абрагимович / Обрагимович Абдула / Обдула - тат. Т-го п-та, сын Абрагима 29". The first name in the reference is the most frequently used. All spelling variations of the name are put in alphabetic order with reference to the main pattern. For instance: "Обрагимович Абдула - см. Абрагимович". If there is no certainty on any entry in the index a question mark is added in round brackets.
Same is relevant for female names. The name of the husband is given the first, followed with a derivative name and, if available, derivative name of the husband's father. The third is maiden name or the first husband's name. Fourth, the name. Fifth, father's name. For instance: "Задорозкая Павловая Ганна Ганусовна - б-ня Вилен-го п-та, ж-на Задорозского Павла 75; Андреевича Микитина Ганна Ивановна - п-ни, ж-на Андреевича Микиты 18; Жеславская / Жославская Фёдоровая Ивановича Зафея Андреевна -- кнг., теща Глебовича Яна Юрьевича 81, 151". The next part follows the pattern for men: "Жославская Фёдоровая Ивановича Зафея Андреевна - см. Жеславская".
Clarifications in the name index are brief and abbreviated (see the abbreviation list), i.e. only the first form of the name is given, while variations are omitted. Solely immediate relations are indicated.
The name index contains the names of saints and other persons of the Christian and Muslim pantheon.
The place index. Compiling this index, the compiler was guided by "Методические рекомендации..." by A. L. Khoroshkevich and S. M. Kashtanov, as well as experience of Lithuanian colleagues [4] and latest sources on the GDL Metryka and historical geography [5].
The place index contains all geographical objects referred to in the text, including topographical items (roads, forests, fields, etc.), monasteries, churches and other terms (for instance, "майдембурскае право", "греческий закон", etc.). All geographical names used in the form of an adjective are put in the nominal case of the noun. For instance: "пинский" - "Пинск", "свислочский" - "Свислоч", etc. Their spelling variations are shown in the index, along with the modern names and brief information on the current state of those places. In addition, short details on the then status of the towns and villages are displayed: the name of the district or region in the genitive case (see the abbreviation list), as well as the reference numbers of documents. For instance: "Орша / Рша (Орша - г., ц. р-на Витеб-ой обл. РБ), г.--м.--зам.--ц. д-вы, п-та Витеб-го воев-а - 59, 130-131, 141"; "Айна / Аина / Аинь (Гайна - дер., ц. с/с Логойского р-на Мин-ой обл. РБ), двор-м. Мен-го п-та - 1, 40, 151". Next, spelling variations are enlisted in alphabetical order with reference to the first one. For instance: "Рша - см. Орша"; "Аина - см. Айна", "Аинь - см. Айна", etc. In a description of the then status of a place, its type is taken in round brackets, like: "Борисов…, м. (г.) Мен-го п-та - 141". That means that information was taken from another source.
To locate other topographical objects, the name of a district or region is given in the prepositional case with the preposition "в". For instance: "Важара, балотца в Мен-ом п-те - 139", "Довгулевщина, нива в Мен-ом п-те - 75". In case the district, region or other elements of the index have not been identified, a question mark is put in round brackets (?). Occasionally, the name of the owner or user is inserted.
Numerous details of various documents concerning towns and villages are grouped into corresponding sub-columns in the index. For instance, the name Polack is followed by the reference numbers of those documents in which different persons, organisations and non--geographical objects are using the adjective "полацкая", "полацкие", "полоцкий", "полоцкое". This enables to locate the facts pertaining to relevant places. For instance:
«Полоцк (Полоцк - г., ц. р-на Витеб-ой обл. РБ), г.-м.-зам.-ц. в-ти, п-та и воев-а - 96, 137, 141, 146.
Полоцкая вол. - 128
з-ля - 140, 146, 148
з-ка - 128
Полоцкие б-ре - 128, 137, 148
под-е - 45
Полоцкий гор. - 148
в-да - 46, 59, 76, 78, 81, 82, 95, 96, 128, 137, 140, 146, 148, 151, 154
зам. - 45, 96, 140, 146, 148
мещ. - 75
пов. - 45, 151
торг - 137
хор. - 140
Полоцкое гор-чее - 148
в-во - 101, 105, 128
м. - 137, 141, 146».
As mentioned above, the place index contains two sections of information: the first one specifies the current status of towns and villages, the second one - their status in the second half of the 16 th century.
The description of the current status of a town or village embraces its type, administrative importance (most information is given about the current territory of Belarus), administrative-territorial division and country. The identification of the places mentioned in historical sources with present ones was conducted using historical and current maps (made by the Western Geographical Company - scale 1 : 200 000), encyclopaedias of Belarus, Lithuania, Ukraine, Russia and Poland, and works by J. N. Rapanovič [6]. Preparing the history index, the compiler also used the map made by M. F. Spiridonov "Belarus In The Second Half Of 16 th Century".
In the description of the early status of towns and villages (second section), the following particulars are given, whenever it is possible: the historical name, type of the area, administrative and economic function and location.
It should be noticed that the texts of documents often contain incomplete, and occasionally scanty, information about towns and villages. Therefore, not all entries in the index are fully filled. Some places have not been located.
In compliance with the publishers' concept, they have enclosed a subject index and short glossary of incomprehensible words.
An appropriate subject index, in the publishers' opinion, will considerably facilitate finding necessary information. The index encompasses nouns, adjectives and verbs which may be the key words to find this or that historical material. In addition, the index refers to term-phrases, like "ставити шапку". Some terms (administrative units, posts), if necessary, are given with relevant adjectives (писаръ, писарь земский, латинский; намесникъ, намесник ковенский, виленский...). If required, terms are given in all spelling and graphical variations: дворянинъ, дворанинъ, дворенинъ. The register form is considered to be the one which is compliant to the old Belarusian language rules.
Since this edition is designed not only for professional scholars, but also for a wide range of readers, including those who do not know the standard old Belarusian language, it is supplied with a short glossary of incomprehensible words. The glossary includes: 1) outdated and loan words whose translation into modern Belarusian may prove difficult for an untrained reader; 2) so called inter-language homonyms, i.e. when a traditional word changes its semantics under influence of a similar word in another language, Polish in the first place (завитый рок - sowity (Pol)).
In conclusion, it should be pointed out that book No. 28 includes copies of documents of the Grand Duke's Chancery issued during a very fascinating and crucial period (1522-1552) of GDL history. They shed light on many aspects of political, social-economic and state life of the Grand Duchy of Lithuania. The publication of this volume will introduce precious sources on the history of feudal society in several neighboring countries. In 161 documents contained in book No. 28, nearly 70 ones pertain to the history of modern Belarus, 50 - Lithuania, 24 - Ukraine, some documents - Poland, Russia and Moldova, 10 - the entire GDL and 6 documents are of diplomatic character.
Valery Mianžynski
Translated from Belarusian by
Źmicier Darochin
ĮVADAS
Skelbiama LDK Metrikos knyga № 28 apima laikotarpį nuo 1522 iki 1552 m. ir turi 161 dokumentą. Iš jų po vieną dokumentą priklauso prie 1522, 1530, 1533, 1536, 1539, 1550 m. 7 dokumentų datuoja 1540 m., 62 - 1541, 36 - 1542, 38 - 1551, 9 - 1552, trys dokumentai įtraukti yra "žodis žodin" į kitus. Iš visų dokumentų 51 yra datuojami autoriumi. Knygos rankraštis saugosi RVSAA-je (F. № 389, byla 28).
Knyga № 28 - tai yra kopija , kuria buvo pagaminta XVI a. pabaigoje, apie ką liudija titulinis puslapis XVIII, kur nurodama, kas knyga yra perrašyta ir suregistruota 1597 m. Titulinis puslapis, kiriliciškas registras, dokumentų antraštės ir tekstas, parašyti viena rašisena, kuri priklauso Adomui Motevičiui Paškevičiui. Knyga buvo perrašoma ilgą laiką, todėl to paties raštininko rašisena vietomis skiriasi, ypatingai jei tekstas rašėsi kitu, šviesesniu arba, atvirkščiai, tamsesniu rašalu.
Knyga-kopija № 28 chronologiškai ir pagal didžiųjų lietuvių kunigaikščių valdymo laikotarpių susideda iš dviejų savarankiškų dalių. Galima manyti, kad dvi originalus knygos buvo nusirašomos į vieną nuorašą. Taip, pirmi 108 dokumentai už 1522-1542 m. sąrašomi ir tituluoti Žigimantu Senu. Puslapyje № 87 yra instigatoriaus LDK Mikalojaus Puzelievskio žymė: "Koniec Instigator". O jau nuo knygos p. 88 pradėjosi bylos valdymo Žigimanto Augusto, dokumentai nuo 109 iki 156 daugiausiai per 1551-1552 m.
Beveik visi dokumentai originalų knygų buvo sudaromomis Vilniuje, tiktai aštuoniu Krokuvoje, 2 Petrikove ir po vieną Breste, Rodūnioje ir Maskvoje.
Parengiant knygą spausdinimui mumis buvo panaudojamomis iš esmės metodiniai parodymai, paskelbti G. L. Choroškievič ir S. M. Kaštanovu 1, kiti istorinių šaltinių spausdinimo instrukcijos 2
Prie teksto ir registro transliteracijos pagrindu buvo paimtas paraidinio jo perdavimo principas. Tą patį laiką tekstas yra adaptuotas bendralaikiu alfabetu.
Iš panaudojimo išeijančių raidžių grafiškas pažymėjimas pakeitimas bendralaiku.Turintys variantus raidės "e" ir "я", jeigu jie rašo kaip "є" ir " ", pažymėjosi tašku aukštai. Tekstas padalytas žodžiais ir sakyniais, trumpinimo ženklai atidaryti, išnešami raidės ir skėmenys įdėti į eilę ir perduoti kursyvu.Praleisti raidės sutrumpinčiose trumpinimo ženklu žodžiuose atstatyti atsižvelgiant senabaltarusiškos rašybos ir paimti į lenktinius skliaustelius. Nuo autoriaus istatymai paimti laužtinius skliaustelius. Tvirtas ženklas apsaugotas visur. Išnešama raidė "паерок" pavidalu "s" perduota kursyvinia " й".Pažymėjantis sprogstamasį "г" digrafas "кг" apsaugotas.
Pažymėjanti raidėmis skaitmenys perduoti arabų skaitmenimis, pavyždžiui: "ма" = 41, "кн"= 28 ir kt. Kiekvieno dokumento antraštini inicialini raidė atsiskiria pusjuodu šriftu. Skyrybos ženklai ir jungtukai statyti atsižvelgiant bendralaikios skyrybos. Teksto praleidimai ir neiišskaitomai parašyti žodžiai pasižymėjo ir aptaria pastabose puslapio apačioje.
Dokumentų tekstai padalyti naujojomis eilutemis iš tematiškai ir gramatiškai pabaigto padalijimo principo ir pagal formuliaro.
Rankraščių eilės pabaiga pažymėta brukšneliumi "/", knygos-kopijos № 28 LDK Metrikos puslapio pabaiga - dviem brukšneliumis "//".Rankraščio puslapių numeriai įtraukti į tekstą. Po puslapio baigos ženklo "//" laužtiniuose skliausteliuose kursyvu yra renkamam sekančių puslapių numeris. Jei prie puslapio numerio skelbia raidės "адв.", tai reiškia puslapio atgalinį pusę. Pačioje knygoje puslapio antroji pusė pažymėta raidėmis "об" ir tik pagal naujają numeraciją.
Publikacioje dokumentai sunumeruoti. Publikuojamo dokumento teksto eilinis numeris, yra publikuojamas, įrašyti iš kairės aukštai prieš antraštę, iš dešinės - jo data. Dokumentose, kurie datuoti autoriumi, šios datos suskliausti laužtiniuose skliausteliuose.
Dokumentų tekstų antraštės surinkti pusjuodu šriftu ir atskirti nuo pačio teksto tarpu. Knygos dalijimų pavadinimai išskirti daugiausiu tarpu. Dešiniame žemutiniame kampe parašytas sekančių puslapių pirmas žodis leidosi ir nepažymėjosi pastabose puslapio apačioje. Per visą tekstą skaitmeniu 1 pažymėti reklamantai, t. y. žodžiai, kurie kartojami rankraščio antroje puslapyje.
Tekste saugomi rašymo apsirkimai - jų nedaug. Asmenvardai ir vietovardai saugomi pavidale, kuriame jie parašyti rankraštyje.
Knygoje susitinka skirtingas tų pačių žodžių parašymas net tame pačiame dokumente. Publikacioje žodžių parašymas paliekamas kaip rankraštyje ir nepažymėjosi pastabose.
Reikia pasakyti pabaigoje, kas į knygą № 28 įėjo didžiujų kunigaikščių kanceliarijos dokumentai per labai įdomaus ir svarbaus laikotarpio (1522-1552 m.) LDK istorijos. Jie apšviečia daug politikos, socialinios, ekonominios ir valstibinios LDK gyvenimos klasimų. Išleistam tomui mokslinį apyvartą bus įvedamais keliolikos gretimos valstybės feodalinio visuomenės istorijos brangiai šaltiniai. Taip, iš 161 knygos № 28 dokumentų apie 70 liečia dabartinios Baltarusijos teritorijos istoriją, 50 - Lietuvos, 24 - Ukrainos, po kelioliką dokumentų liečia Lenkijos, Rusijos, Moldovos teritoriją, 10 - visą LDK, 6 dokumentų diplomatinio išlaikymo.
Valerijus Mianžinskis
Iš baltarusijos kalbos išvertė Uladzimiras Sviažinskis
Ад выдаўцы
Кніга запісаў № 28 распачынае сучаснае беларускае выданьне Мэтрыкі Вялікага Княства Літоўскага. З таго часу, як у 1978 годзе быў сфармуляваны міжнародны праект, а ў 1980 годзе падпісаны рабочы плян выданьня Мэтрыкі, выйшла 2 кнігі ў Польшчы, 12 у Літве. Толькі што мы атрымалі інфармацыю пра выхад ва Ўкраіне кнігі Мэтрыкі ВКЛ з ліку так званай Рускай, або Валынскай Мэтрыкі. У Беларусі ж, пры тым, што праца па падрыхтоўцы тэкстаў да друку была наладжаная досыць грунтоўна, так і не знаходзілася магчымасьцяў да выданьняў гэтак важнай крыніцы па айчыннай гісторыі.
Адначасова Кніга запісаў № 28 працягвае беларускую традыцыю публікацыі Мэтрыкі. Апошняе такое выданьне было ажыцьцёўленае ў 1928 годзе Зьміцерам Даўгялам.
У параўнаньні з Мэтрыкаю не існуе іншых збораў рукапісных тэкстаў, дзе б так поўна, падрабязна, дэталявана ды рознабакова было адлюстраванае жыцьцё Вялікага Княства. Ня столькі гісторыя, як менавіта жыцьцё, якое зафіксаванае ў вялікакняскіх прывілеях, судовых выраках, шляхецкіх тастамантах… Нават тэксты міждзяржаўных дамоваў маюць адбітак псыхалягічнага ці настраёвага складу ліцвінскага пісара. Кожнае скарачэньне ў тэксьце, кожная вынаска над радком, кожная памылка - факт жыцьця Вялікага Княства. Бальшыня гістарыяграфічных праблемаў ВКЛ можа быць вырашаная, калі часьцей зьвяртацца да гэтага аўтэнтычнага твору - Мэтрыкі Вялікага Княства Літоўскага.
У Беларусі праект выданьня Мэтрыкі стаўся грамадзянскаю акцыяй, што аб'яднала дасьледчыкаў, якія працуюць ў дзяржаўных навуковых інстытуцыях, ды прыватных выдавецкіх ініцыятываў, якія абралі сабе за тытул Athenaeum. Нашае супрацоўніцтва, падобна, мае абсалютна неверагодныя магчымасьці.
Алег Дзярновіч
Менск, 30 сьнежня 1999
Ілюстрацыі
1. Аркуш апошняй чвэрці XVIII ст. на лацінскай мове, прыклеены да ўнутранага боку верхняй крышкі вокладкі кнігі.
2. Тытульны аркуш (арк. XVIII) рукапісу кнігі Метрыкі ВКЛ № 28.
3. Першы аркуш (арк. XIХ) арыгінальнага (кірылічнага) рестра рукапісу кнігі Метрыкі ВКЛ № 28.
4. Аркуш першага дакумента рукапісу (арк. 1) з пазнейшай паметай (пачатак XVII ст., чарніла) па-польску інстыгатара ВКЛ Мікалая Пузэлеўскага. Пачынае першую частку кнігі са справамі (1522-1542 гг.) за кіраваннем Жыгімонта Старога.
5. Аркуш (арк. 6 адв.) фрагмента (пачатка дакумента № 7) - ліста-пацвярджэння Жыгімонта Старога ад 20.11.1541 г. гарадзенскаму гараднічаму С.Б.Адзінцэвічу дамовы пра прымірэнне яго з друцкімі князямі. Почырк перапісчыка кнігі, скорапіс канца XVI ст.
6. Аркуш (арк. 88), які пачынае другую частку рукапісу кнігі са справамі (1551-1552 гг.) за кіраваннем караля Жыгімонта Аўгуста.
7. Аркуш рукапісу кнігі (арк. 104), які ўтрымлівае дакумент № 131 - прывілей Жыгімонта Аўгуста ад 19.10.1551 г. аршанскім баярам на безгаспадарчыя землі ў аршанскім павеце.
8. Аркуш (арк. 134) фрагмента - канец апошняга дакумента № 156 рукапісу кнігі. Змяшчае завяральны запіс на польскай мове інстыгатара (рэвізора) Мікалая Пузэлеўскага, які правяраў стан кнігі-копіі Метрыкі ВКЛ у пачатку XVII ст.
1 РДАСА. Ф. 389, спр. 30, арк. 27адв.; Lietuvos Metryka. Knyga № 5. Vilnius, 1993. P. 297.
2 Методические рекомендации по изданию и описанию Литовской Метрики / Сост. А. Л. Хорошкевич и С. М. Каштанов. Вильнюс, 1985.
3 Instrukcja wydawnicza dla zródeł historycznych od XVI do połowy XIX wieku. Wrocław, 1953; Wolff A. Projekt instrukcji wydawniczej dla pisanych zródeł historycznych do połowy XVI wieku // Studia zródłoznawcze. Warszawa-Poznań, 1957. T. 1. S. 155-181.
4 Литовская Метрика: Книга записей 5 (1427-1506) / Подгот. Э. Банионис. Вильнюс, 1994; Литовская Метрика: 6-я (Кн. 225) книга судных дел (1528-1547) / Подгот. И. Валиконите, С. Лазутка и др. Вильнюс, 1995; Литовская Метрика: Книга записей 8 (1499-1514) / Подгот. А. Балюлис, Р. Фирковичюс, Д. Антанавичюс. Вильнюс, 1995; Литовская Метрика: Книга публичных дел 7. Кн. 564 (1553-1567) / Подгот. А. Балюлис. Вильнюс, 1996; Литовская Метрика: Книга записей 10 (1446-1527) / Подгот. Э. Банионис, А. Балюлис. Вильнюс, 1997; Литовская Метрика. Книга записей 11 (1518-1522) / Подгот. А. Дубонис. Вильнюс, 1997.
5 Спиридонов М. Ф. Пути повышения информативности указателей населенных пунктов в публикациях источников по истории ВКЛ XVI в. // Тэзісы міжнароднай навукова-практычнай канферэнцыі «Архівазнаўства, крыніцазнаўства, гістарыяграфія Беларусі: Стан і перспектывы». 1-2 снежня 1993 г. Ч. 1. Мінск, 1993. С. 74-79; Спірыдонаў М. Узнаўленне публікацыі Метрыкі ВКЛ // Беларускі гістарычны агляд. 1996. Т. 3, сш. 2. С. 259-275 [Рэц. на кн.: Литовская Метрика: 6-я книга судных дел (1528-1547) / Подгот. И. Валиконите, С. Лазутка и др. Вильнюс: Изд. Вильнюсского университета, 1995]; Спиридонов М. Ф. Метрика Великого княжества Литовского как источник по истории поселений // Lietuvos Metrika. 1991 - 1996 metų tyrinėjimai. Vilnius, 1998. Р. 115-132.
6 Рапановіч Я. Н. Слоўнік назваў населеных пунктаў Віцебскай вобласці. Мінск, 1977; Слоўнік назваў населеных пунктаў Брэсцкай вобласці. Мінск, 1980; Ён жа. Слоўнік назваў населеных пунктаў Мінскай вобласці. Мінск, 1981; Ён жа. Слоўнік назваў населеных пунктаў Гродзенскай вобласці. Мінск, 1982; Ён жа. Слоўнік назваў пунктаў Магілёўскай вобласці. Мінск, 1983; Ён жа. Слоўнік назваў населеных пунктаў Гомельскай вобласці. Мінск, 1986.
2 1 РДАСА. Ф. 389, спр. 30, арк. 27адв.; Lietuvos Metryka. Knyga № 5. Vilnius, 1993. P. 297.
3 2 Методические рекомендации по изданию и описанию Литовской Метрики / Сост. А. Л. Хорошкевич и С. М. Каштанов. Вильнюс, 1985.
3 Instrukcja wydawnicza dla zródeł historycznych od XVI do połowy XIX wieku. Wrocław, 1953; Wolff A. Projekt instrukcji wydawniczej dla pisanych zródeł historycznych do połowy XVI wieku // Studia zródłoznawcze. Warszawa-Poznań, 1957. T. 1. S. 155-181.
4 Литовская метрика: Книга записей 5 (1427-1506) / Подготовил Э. Банионис. Вильнюс, 1994; Литовская Метрика: 6-я (Кн. 225) книга судных дел (1528-1547) / Подгот. И. Валиконите, С. Лазутка и др. Вильнюс, 1995; Литовская Метрика: Книга записей 8 (1499-1514) / Подгот. А. Балюлис, Р. Фирковичюс, Д. Антанавичюс. Вильнюс, 1995; Литовская Метрика: Книга публичных дел. 7. Кн. 564 (1553-1567) / Подгот. А. Балюлис. Вильнюс, 1996; Литовская Метрика: Книга записей 10 (1446-1527) / Подгот. Э. Банионис, А. Балюлис. Вильнюс, 1997; Литовская Метрика. Книга записей 11 (1518-1522) / Подгот. А. Дубонис. Вильнюс, 1997.
5 Спиридонов М. Ф. Пути повышения информативности указателей населённых пунктов в публикациях источников по истории ВКЛ XVI в. // Тэзісы міжнароднай навукова-практычнай канферэнцыі "Архівазнаўства, крыніцазнаўства, гістарыяграфія Беларусі: Стан і перспектывы" 1-2 снежня 1993 г. Ч. 1. Мінск, 1993. С. 74-79; Спірыдонаў М. Узнаўленне публікацыі Метрыкі ВКЛ // Беларускі гістарычны агляд. 1996. Т. 3, сш. 2. С. 259-275 [Рэц. на кн.: Л итовская Метрика: 6-я книга судных дел (1528-1547) / Подгот. И. Валиконите, С. Лазутка и др. Вильнюс: Изд. Вильнюсского университета, 1995]; Спиридонов М. Ф. Метрика Великого княжества Литовского как источник по истории поселений // Lietuvos Metrika. 1991-1996 metų tyrinejimai. Vilnius, 1998. Р. 115-132.
6 Рапанов іч Я. Н. Слоўнік назваў населеных пунктаў Віцебскай вобласці. Мінск, 1977; Он же. Слоўнік назваў населеных пунктаў Брэсцкай вобласці. Мінск, 1980; Он же. Слоўнік назваў населеных пунктаў Мінскай вобласці. Мінск, 1981; Он же. Слоўнік назваў населеных пунктаў Гродзенскай вобласці. Мінск, 1982; Он же. Слоўнік назваў населеных пунктаў Магілёўскай вобласці. Мінск, 1983; Он же. Слоўнік назваў населеных пунктаў Гомельскай вобласці. Мінск, 1986.
1 РГАДА, ф. 389, дело 30, л. 27 об.; Lietuvos Metrika Knyga № 5. Vilnius, 1993. P. 297.
2 Методические рекомендации по изданию и описанию Литовской Метрики / Сост. А.Л.Хорошкевич и С.М.Каштанов. Вильнюс, 1985.
3 Instrukcja wydawnicza dla zródeł historycznych od XVI do połowy XIX wieku. Wrocław, 1953; Wolff A. Projekt instrukcji wudawniczej dla pisanych zródeł historycznych do połowy XVI wieku // Studia zródłoznawcze. Warszawa-Poznań, 1957. T. 1. S. 155-181.
[4] Литовская метрика: Книга записей 5 (1427-1506) / Подгот. Э. Банионис. Вильнюс, 1994; Литовская Метрика: 6-ая (Кн. 225) книга судных дел (1528-1547) / Подгот. И. Валиконите, С. Лазутка и др. Вильнюс, 1995; Литовская Метрика: Книга записей 8 (1499-1514) / Подгот. А. Балюлис, Р. Фирковичюс, Д. Антанавичюс. Вильнюс, 1995; Литовская Метрика: Книга публичных дел 7. Кн. 564 (1553-1567) / Подгот. А. Балюлис. Вильнюс, 1996; Литовская Метрика: Книга записей 10 (1446-1527) / Подгот. Э. Банионис, А. Балюлис. Вильнюс, 1997; Литовская Метрика. Книга записей 11 (1518-1522) / Подгот. А. Дубонис. Вильнюс, 1997.
[5] Спиридонов М.Ф. Пути повышения информативности указателей населенных пунктов в публикациях источников по истории ВКЛ XVI в. / Тэзісы навукова-практычнай канферэнцыі "Архівазнаўства, крыніцазнаўства, гістарыяграфія Беларусі: Стан і перспектывы". 1-2 снежня 1993 г. Ч. 1. Мінск, 1993. C. 74-79; Спірыдонаў М. Узнаўленне публікацыі Метрыкі ВКЛ // Беларускі гістарычны агляд. 1996. Т. 3, сш. 2.С. 259-275. Рэц. на кн.: Литовская Метрика: 6-я книга судных дел (1528-1547) / Подгот. И. Валиконите, С. Лазутка и др. Вильнюс: Изд. Вильнюсского университета, 1995; Спиридонов М.Ф. Метрика Великого княжества Литовского как источник по истории поселений / Lietuvos Metrika. 1991-1996 metų tyrinejimai. Vilnius, 1998. P. 115-132.
[6] Рапановіч Я.Н. Слоўнік назваў населеных пунктаў Віцебскай вобласці. Мінск 1977; Слоўнік назваў населеных пунктаў Брэсцкай вобласці. Мінск 1980; Слоўнік назваў населеных пунктаў Мінскай вобласці. Мінск 1981; Слоўнік назваў населеных пунктаў Гродзенскай вобласці. Мінск 1982; Слоўнік назваў населеных пунктаў Магілёўскай вобласці. Мінск 1983; Слоўнік назваў населеных пунктаў Гомельскай вобласці. Мінск 1986.
1 Методические рекомендации по изданию и описанию Литовской Метрики/ Сост. А.Л. Хорошкевич и С. М. Каштанов. Вильнюс, 1985.
2 Instrukcja wydawnicza dla zródeł historycznych od XVI do połowy XIX wieku. Wrocław, 1953; Wolff A. Projekt instrukcji wudawniczej dla pisanych zródeł historycznych do połowy XVI wieku // Studia zródłoznawcze. Warszawa-Poznań, 1957. T. 1. S. 155-181.