Герб горада Ліды, наданы 17 верасня 1590 г.
Ч. 1. УВОДЗІНЫ: ЛЕС ПОМНІКАЎ СТАРОГА БЕЛАРУСКАГА ПІСЬМЕНСТВА (РУКАПІСНАГА Й ДРУКАВАНАГА)
Пісьмовыя сьведчаньні пра беларускія бібліятэкі й архівы ХII-ХVIII ст.ст.
Сьведчаньні пра гібель помнікаў пісьменства
Вывазы помнікаў пісьменства із Беларусі
Нішчэньне помнікаў пісьменства
Спробы звароту ў Беларусь помнікаў беларускага пісьменства
Дзе цяпер помнікі беларускага пісьменства XV-XVIII стст.
У пару забароны беларускае мовы, літаратуры й навукі (кан. XVIII ст. - 1905 г.)
Пасьля адмены забароны беларускага друку й мовы (1906-1976 гг.)
1929 г. - 2-ая сусьветная вайна
Скарачэньні ў крыніцах i дапаможніках
Ч. 1. УВОДЗІНЫ: ЛЕС ПОМНІКАЎ СТАРОГА БЕЛАРУСКАГА ПІСЬМЕНСТВА (РУКАПІСНАГА Й ДРУКАВАНАГА)
Лес помнікаў старога беларускага пісьменства дасьледаваў А. Шлюбскі [1] . Займаўся ім 1-шы зьезд беларускіх архэолягаў i архэографаў у Менску ў 1926 г. [2] . Шмат дадатковых дадзеных ёсьць у іншых працах i крыніцах.
Пісьмовыя сьведчаньні пра беларускія бібліятэкі й архівы ХII-ХVIII ст.ст.
Пачаткі беларускіх бібліятэк губляюцца дзесь у пачатках беларускага пісьменства. Але сьведчаньні пра ix, якія да нас дайшлі й дагэтуль нам ведамыя - із пазьнейшых часоў; яны ў розных старых юрыдычных актах, кроніках, творах мэмуарнай i навуковай літаратуры.
Гэта сьведчаньні пра бібліятэкі:
1) манастырскія й царкоўныя - Траецкага манастыра ў Слуцку, 1494 г. [3] ; Усьпенскага Ляшчынскага манастыра ў Пінску, 1520 г. [4] ; Дабравешчанскага манастыра ў Супраслі, 1557 [5] , 1645 [6] i 1668 [7] гг.; Сафійскага сабору ў Полацку, 1579 [8] , 1654 [9] i 1781 [10] гг.; Усьпенскага сабору ў Смаленску, 1611 г. [11] ; базылянскага манастыра ў Полацку (пазьней - Полацкай вуніяцкай сэмінарыі, XVII-XVIII ст.ст. [12] ); базылянскага манастыра ў Жыровічах, 1613 (i 1623) [13] , 1634 [14] , 1636 [15] , 1661 [16] i 1713 [17] гг.; Мікалаеўскай царквы (был. манастыра) у Бельску, 1636 г. [18] ; базылянскага манастыра ў Быцені, 1647 [19] i 1713 [20] гг.; брыгіцкага [21] й язуіцкага [22] манастыроў у Горадні, XVII-XVIII ст.ст.; францішканаў у Вільні, 1655 [23] , 1748 [24] i 1749 [25] гг.; Багазьяўленскага манастыра ў Куцейне (Воршы), 1665 г. [26] ; Траецкага Маркавага манастыра Віцебску, 1685 г. [27] ; Спасаўскага Ахорскага манаcтыpa к. Чэрыкава, 1708 г. [28] ; язуітаў у Наваградаку, 1754 г. [29] ; дамініканаў у Горадні, ХVІІІ ст. [30] ;
2) школьныя - Віленскай язуіцкай акадэміі 1570 [31] , 1572 [32] , 1579 [33] , 1610 [34] , 1623 [35] і 1655 [36] гг.; Слуцкай кальвінскай калегіі, 1649 г. [37] ; Полацкай язуіцкай калегіі, 1790 г. [38] ; паязуіцкіх базылянскіх i піярскіх калегіяў і гімназіяў у Менску, Слуцку, Бабруйску, Мазыры, Пінску, Паставах, Халопенічах, Барунах к. Ашмянаў, Лідзе, Шчучыне, Горадні, Наваградку, Слоніме, Жыровічах, Лыскаве к. Ружанаў, Берасьці й інш., 1801 г. [39] ; i
3) прыватных асобаў - Слуцкіх князёў і Алелькавічаў, XV-XVI ст.ст. [40] ; уласьнікаў Жыровічаў Солтанаў, 1487-1545 [41] i 1516 [42] гг.; вялікага князя ў Вільні, 1510 [43] , 1562 [44] , 1570 [45] i 1572 [46] гг.; сьвятара Юр'еўскай царквы ў Вільні а. Мацея, 1522 г, [47] ; графаў Храбтовічаў у Шчорсах к. Наваградка, 1545 г. [48] і кан. XVIII ст. [49] ; каталіцкага біскупа ў Вільлі Валерыяна (Пратасевіча), 1579 г. [50] ; старасты Горадзенскага пав. Аляксандра Хадкевіча ў Гарадку к. Беластоку, 1582 г. [51] ; менскага мешчаніна Мартына Вольскага, 1582 г. [52] ; князёў Радзівілаў у Нясьвіжы, 4-ая чвэрць XVI ст. [53] , 1671 [54] , 1726 [55] i 1772 [56] гг.; берасьцейскага мешчаніна Гурына Федаровіча, 1624 г. [57] ; віленскага бурмістра Сьцяпана Лябедзіча, 1649 г. [58] ; арганізатара Слуцкай кальвінскай калегіі Андрэя Дабранскага, 1649 г, [59] ; падканцлера Вялікага княства Літоўскага Казімера Сапегі (заснаваную бацькам ягоным - канцлерам i пісьменьнікам Львом Сапегаю, † 1633 г.), 1655 г. [60] ; полацкага вуніяцкага архіяпіскапа Габрыэля Каляды (1655- 66 гг.) і ягоных наступнікаў (Фларыяна Грабніцкага й Ясона Смагажэўскага), XVII-XVIII ст.ст. [61] ; магілёўскага магната Тамаша Трызьніча, 1661 г. [62] ; Рачынскіх у Смаленску, 1669 г. [63] ; магілёўскага войта кан. XVII - пач. XVIII ст.ст. Хведара Казановіча [64] ; канцлера й пісьменніка Яна Сапегі (†1751 г.) у Кодэні пад Берасьцем, XVIII ст. [65] ; князёў Сапегаў у Ружанах (у 1786 г. перавезеную ў Дзярэчын к. Зэльвы), 1748-50 гг. [66] i XVIII ст. [67] ; слонімскага старасты Фларыяна Стравінскага ў двары Накрышках Наваградзкага пав., заснаваную ў 1760-70 гг. [68] ; кн. Міхала Агінскага ў Слоніме, 4-ая чвэрць XVIII ст. [69] ; i шмат іншых [70] .
Старшыня Віленскай археаграфічнай камісіі расейскі славісты П. Бяссонаў, які ў 1860-ых гг. зьбіраў у Беларусі фальклёрныя матар'ялы, сьцьвярджаў, што беларускі «Край ... даже до последняго времени на 25 квадратныхъ версть выставлялъ по крайности по одной обширной библіотеке, кроме мелкихъ» [71] . Гэта, бязумоўна, пераўвялічэньне, але, відаць, ня так далёкае ад праўды. Да нашых няпоўных сьведчаньняў можна было-б бяз рызыкі дадаць, што большыя ці меншыя бібліятэкі былі пры кожным манастыры, шмат якіх цэрквах [72] , усіх калегіях i іншых школах, княжых i магнацкіх дварох i г. д. Актыўнасьць беларускіх асяродкаў перапісваньня кніг у XI-XVII ст.ст, i шматлікіх друкарняў у XV-ХVІІІ ст.ст. можа найлепей прамаўляць за гэта.
Блізу ўва ўсіх выпадках у паказаных намі крыніцах даюцца тыя ці іншыя дадзеныя пра бібліятэкі.
У вадных із ix ёсьць дадзеныя пра ахвяры бібліятэкам на набыцьцё кніг. У 1623 г, пісар Вялікага княства Літоўскага Вярбіцкі запісаў Віленскай язуіцкай акадэміі адзін свой двор з тым, каб із прыбыткаў гэтага двара 100 залатовак штогоду ішло на куплю кніг для бібліятэкі акадэміі. У 1649 г. кн. Багуслаў Радзівіл купіў за 5.000 залатовак бібліятэку памерлага А. Дабранскага для Слуцкай кальвінскай калегіі [73] . У 1661 г. настаўнік сьпеву ў Жыровічах а. Гіляры Скаржынскі ахвяраваў бібліятэцы Жыровіцкага манастыра на кнігі 2.500 залатовак.
У бальшыні крыніцаў прыводзяцца дадзеныя пра колькасьць кніг у бібліятэцы, пра мовы, у якіх яны пісаныя ці друкаваныя [74] , даюцца назвы кніг i г.д.
У сьведчаньні 1623 г. пра бібліятэку Жыровіцкага манастыра ёсьць усяго агульная заява, што ў ёй былі «эвангельлі й шмат кніг царкоўных», тады як у наданьні манастыру новага ўласьніка Жыровічаў каштэляна Івана Мялешкі ў 1613 г. быў «падрабязны інвэнтар». Кнігі бібліятэкі магілёўскага войта X. Казановіча апісаныя паводля іхнага фармату ці месца перахаваньня: вялікіх - 15, «вполдесть» - 33, у чацьвёрку - 24, аркушовых - 4; каля 10 кніг - у шкатулцы; апрача таго - дзёньнікі «рускі» (беларускі) i польскі. Бібліятэка вялікага князя ў Вільні ў 1510 г, мела 90 кніг у чатырох мовах - царкоўнаславянскай, беларускай, лацінскай і чэскай (4 кнігі). У царкоўнаславянскай i беларускай мовах гэта былі кнігі багаслужбовыя, біблійныя, навукова-тэалягічныя (Яна Залатавуснага, Васіля Вялікага й інш.) i мастацкае літаратуры (чэцьці-мінеі, пралог, паасобныя жыцьці, летапісец i г. д.) - усіх 38. У часе 1545-62 гг., колькасьць. кніг у бібліятэцы была збольшага да 2.873 тамоў. У 1570 г. яна мела ўжо 4.000. Бібліятэка біскупа Валерыяна, перададзеная па ягонай сьмерці (1579 г.) бібліятэцы Віленскай акадэміі, мела некалькі тысяч кніг. У бібліятэцы бурмістра С. Лябедзіча спасярод друкаваных кніг - выданьні Ф. Скарыны, Віленскага Траецкага манастыра, Мамонічаў, Астроскай друкарні й інш. Із кніг Куцейнаўскага манастыра (калi ня браць на ўвагу некалькіх ведамых рукапісных кніг) захаваўся сьпіс толькі друкаў - 1206 кніг выданьня манастырскай друкарні 1632-54 гг. Бібліятэка падканцлера К. Сапегі ў 1655 г. мела болей за 3.000 кніг. Дамініканская ў Горадні ў кан. XVIII ст. - 10.000 тамоў. Нясьвіская бібліятэка Радзівілаў у 1772 г. налічвала блізка 20.000 кніг у разных мовах, а ў тым i беларускай. Бібліятэка ў Шчорсах за канцлера Якіма Храбтовіча, гісторыка й архэоляга (4-ая чвэрць XVІІI ст.), мела некалькі дзясяткаў тысяч тамоў, зь якіх болей за 6.000 рэдкіх выданьняў i ўнікальных рукапісаў, найбольш з гісторыі й этнаграфіі Беларусі й Польшчы. Паводля справаздачы з 18.XI.1801 г. (г. зн. на 6-ым годзе маскоўскай акупацыі заходняй Беларусі), у бібліятэках па-язуіцкіх базылянскіх i піярскіх гімназіяў i калегіяў было кніг: у Горадні - 3128, Наваградку - 908, Лідзе - 627, Шчучыне - 318, Жыровічах - 304, Барунах - 226, Слоніме - 210, Берасьці - 142, Лыскаве - 56 г.д., i ўжо значна меней на землях, акупаваных на 2 гады раней (у Мазыры - 51, Менску й Бабруйску - па 48, Пінску - 45, Паставах - 42, Слуцку - 29, Халопенічах - 21), а ўсяго разам - 6.296, Трэба думаць, што гэта былі кнігі ня толькі з XVIII, а й папярэдніх стагодзьдзяў - старадрукі: й рукапісы. Багатымі былі бібліятэкі вышэйщых школаў, асабліва. Віленскай акадэміі (18.000 тамоў у кан. XVIII ст.) i Полацкай калегіі (болей за 23.000 у пач. XIX ст.).
Аднак самай багатай із старэйшых белаpycкiх бібліятэк была, відаць, бібліятэка Сафійскага caбoру ў Полацку, ведамая ад XII ст. У 1579 г. па вызваленьні горада ад маскоўскіх войскаў Івана Грознага, акупаваўшых Полацак у 1563 г. паводля прыгадваных нататак сакратара С. Баторага Р. Гайдэнштайна, у саборы «знайшлі ... вельмі багатую бібліятэку. Як сьведчылі адукаваныя людзі, мо багацейшую, чымся ўся здабыча разам. У ёй былі розныя летапісы, а найболей - працаў дактароў грэцкае царквы, спаміж якіх i «Нябесная й царкоўная гіерархія» Дзяніса Арэпагіта. Усе гэтыя кніжкі пісаныя славянскай [75] мовай...». Царкоўны гісторык XVIII ст. I. Сьцябельскі, які спэцыяльна дасьледаваў гісторыю Полацкай Сафіі, у менаванай намі публікацыі да папярэдняга дадаў, што «у гэтай знакамітай бібліятэцы», каторая мела «дужа шмат» кніжок, із рэдкіх кніг, апрача твору, прыпісванага вучню апостала Паўла Дзянісу, «былі i якіясь кнігі сьвятога Мятода, славянскага апостала, ды брата ягонага, сьвятога Кірылы...» [76] .
Архівы Беларусі бяруць свой пачатак ад ХІІ-XIII ст.ст. Пра найстарэйшы зь ix - Архіў старажытных актаў Полацкага княства ў Бельчыцкім Барысаглебскім манастыры [77] , дзе былі дакуманты ад XII ст, - у пач. XIX ст. сьведчыць архэограф П. Кэпэн [78] .
Справай арганізацыі й утрыманьня apxіваў у Вялікім княстве Літоўскім займаўся сам урад. Галоўны дзяржаўны архіў да 1511 г. знаходзіўся ў Троцкім вялікакняжым замку. У сярэдзіне 1480-ых гг. в. кн, Казімер рэарганізаваў яго: ён загадаў, апрача далейшага перахоўваньня ўсіх арыгінальных дакумантаў, для важнейшых зь ix завесьці кнігі, куды із арыгіналаў былі ўпісаныя ранейшыя дакуманты, пачынаючы ад 1336 г., i для сталага ўпісваньня ў ix наступных. Так паўстала пры Галоўным архіве г.зв. Літоўская Мэтрыка - самы поўны й дакумэнтальны летапіс Вялікага княства Літоўскага. У 1511 г. архіў быў перавезены ў Віленкі замак. Тут, на загад канцлера Л. Сапегі, усе кнігі Літоўскай Мэтрыкі ў працягу 14 год (1594- 1607) былі перапісаныя нанова, а старыя пакладзеныя на схоў у скарб [79] . Галоўны архіў із Літоўскай Мэтрыкай былі пад апекаю самога канцлера й загадам сакратара ўраду [80] . У кан. XVІІІ ст., пасьля колькіразовых выпадкаў гібелі часткі ягоных кніг i дакумантаў, ён меў вялізарную колькасьць арыгінальных дзяржаўных актаў [81] i 566 [82] тамоў in folio Літоўскай Мэтрыкі за 409 год (1386- 1794) беларускай гісторыі [83] .
У сяр. XVI ст. пастановамі соймаў былі рэарганізаваныя архівы ўсіх паветавых [84] i ваяводзкіх [85] судоў [86] , адкалі ў ix усюды былі заведзеныя актавыя кнігі, якія ад кан. XV - пач. XVI ст.ст. ужо вяліся ў замкавых судох i некаторых адміністрацыйных установах. Тады-ж паўставалі магістрацкія (і магдэбурскія) архівы ўва ўсіх беларускіх гаpaдох; пра некаторыя зь ix, прыкладам, пра Магілёўскі, ёсьць сьведчаньні ў летапісах [87] , а пра іншыя сьведчаць самыя архівы, што часткова ўцалелі й апублікаваныя [88] .
У 1-ай пал. XVII ст. канчальна сфармаваліся архівы Галоўнага трыбуналу ў месцах ягоных сэсіяў - у Вільні [89] , Наваградку [90] й Менску [91] .
Апрача таго, у XIV-XVIII ст.ст, узьніклі царкоўныя архівы - мітрапалічы, эпархіяльныя, манастырскія й некаторыя прыхадзкія розных веравызнаньняў (інфармацыі пра ix будуць прыведзеныя пазьней) i архівы прыватныя - пераважна князёў (Мсьціслаўскіх, Лукамскіх, Слуцкіх, Кобрынскіх, Агінскіх i г. д.) i магнатаў (Гаштаўтаў, Хадкевічаў, Валовічаў i г. д.). Із апошніх, што дажылі да XIX і XX ст.ст., найбольш ведамыя - князёў Сапегаў у Дзярэчыне [92] , графаў Храбтовічаў у Шчорсах [93] i Бешанковічах [94] , князёў Любецкіх у Шчучыне [95] , графаў Цішкевічаў у Лагойску [96] , князёў Вішнявецкіх у Брагіне [97] й Прозараў у Хойніках [98] .
Асобна мусім назваць Нясьвіскі архіў у замку князёў Радзівілаў [99] . Хоць тут i была частка дакумантаў прыватных (акты саміх Радзівілаў, Кішкаў і іншых - да 8.400 сем'яў), у сваёй: асноўнай частцы ён меў характар дзяржаўнага, дзеля чаго й заснаваны быў у 1551 г, адмысловым прывілеем в. кн. Жыгімонта Аўгуста [100] . У архіве захоўваліся арыгіналы (рэдка - копіі) вялiкакняжых i каралеўскіх прывілеяў, унівэрсалаў, лістоў i іншых дакумантаў; соймавыя дзёньнікі (31 сойму - 36 тамоў); канцлерская мэтрыка Miкалая Радзівіла за 1611-18 гг.; царкоўныя акты праваслаўнай, каталiцкай, пратэстанцкай i вуніяцкай цэркваў; вялікі збор лістоў шматлікіх дзяржаўных мужоў (Хадкевічаў, Сапегаў, Астроскіх i г.д.), i інш. У 1867 г., пасьля рабункаў i паленьняў архіву ў 1814-1836 гг., у ім яшчэ засталося (без далучанага к таму часу збору кн. Вітгэнштэйна) 254.846 дакумантаў, пачынаючы ад XIV cт.. спаміж якіх - 1.246 пэргамінных [101] .
Падобна бібліятэкам, якія мелі каталёгі кніг, галоўнейшыя архівы мелі рэестры дакумэнтаў - усіх ці мінімальна выдатнейшых [102] .
Пра ахову архіваў былі спэцыяльныя ўрадавыя пастановы й асобны артыкул [103] у Статуце 1588 г. У часе войнаў важнейшыя зь ix эвакуяваліся із раёнаў вайсковых дзеяньняў. Таму пра Нясьвіскі архіў, прыкладам, у пастанове сойму 1768 г. сьведчыцца, што ягоныя дакуманты «у працягу стагодзьдзяў захоўваюцца дбайна й пэўна ... А ў часе былых войнаў ... князі, пакінуўшы свае каштоўнасьці на рабунак ворагу, вывозілі архіў, выдаткоўваючы свае значныя сродкі й перахоўваючы яго ў бясьпечных месцах [104] .
Сьведчаньні пра гібель помнікаў пісьменства
Які-ж лёс спаткаў помнікі беларускага пісьмeнства X-XVIII ст. ст.?
Шмат ix не дайшло да нас з прычынаў натуральнага ізносу.
Шмат згарэла ў пажарах Вільні (бібліятэка язуіцкай акадэміі й бібліятэкі й архівы япіскапскіх палацаў - у 1610 г. [105] , Віцебску (бібліятэкі й архівы Маркавага манастыра й колькіх блізкік прыходаў i прыватных асобаў зь Віцебску, што былi на перахаваньні ў манастыры - у 1685 г. [106] , бібліятэка дамініканскага касьцёлу із, зборам к. 600 кніг друку XV-XVIII ст. ст. - у 1869 г. [107] , Менску (358 актавых кніг 1641-1761 гг. Галоўнага трыбуналу - у 1762 г. [108] ), Наваградку (архіў земскага суда - у 1764 г. [109] ) i г. д.
Яшчэ болей ix загінула ад пажараў, зруйнаванняў і рабункаў у войнах, пераважна із Масковіяй.
У 1611 г. згарэла багатая бібліятэка Усьпенскага сабору ў Смаленску, узарванага й падпаленага невядома кім [110] ), «Книга справъ мескихъ Полоцкихъ по окрутномъ сплюндрованью места Полоцкого (войскам маскоўскім - AK) въ року..1633 ... все... погорели» [111] .
У 1654 г. загінулі бібліятэкі зруйнаваных i спаленых тым-жа войскам язуіцкіх калегіяў у Віцебску, Воршы й Полацку й 36 касьцёлау i манастыроў Магілёушчыны й Віцебшчыны [112] , а ў спаленым Мсьціславе - ягоныя найстарэйшыя архівы [113] . У наступным годзе ў палаючай Вільні згарэла шмат кніг Літоўскай Мэтрыкі [114] . Найбольш пацярпелі ў вайну 1654-67 гг. кнігі, багата й памастацку аздобленыя: із аднаго Супрасьльскага манастыра ў 1656 г, было забрана, разам зь іншымі кнігамі й дарагімі царкоўнымі рэчамі, тры эвангельлі апракос у вабкладах із каляровых аксамітаў, прыбраных золатам i серабром [115] . Ведамы магілёўскі палкоўнік К. Паклонскі ў лісьце да наказнога ўкраінскага гэтмана Ів. Залатарэнкі ўжо ў сакавіку 1655 г. пісаў, што ад Масквы ў 1654-55 гг. «мелі мы такое рабаўніцтва дамоў Божых (г. зн. цэркваў i манастыроў - АК), якога ня бачылі i ад татараў» [116] . Беларускіх кніжок тады так шмат трапіла ў рукі маскоўскіх жаўнераў, што па заканчэньні вайны цар Аляксей Міхайлавіч вырашыў зьбіраць ix: у 1672 г. ён загадаў Пярэмыскаму [117] ваяводзе адбіраць у жыхароў свайго ваявоядзтва «польскіе и латинские печати книгъ и всякихъ писемъ, которые взяты въ польскихъ [118] городехъ во время войны» [119] .
У 1700 г, загінулі блізу ўсе царкоўныя й прыватныя бібліятэкі й архівы Магілёва й Віцебска, разрабаваных і спаленых на загад Пятра I ягоным войскам [120] .
Нямала помнікаў пісьменства загінула ў вайну 1812 г.: толькі ў Смаленску згарэлі старыя дакуманты архіву Смаленскага магістрату [121] й губэрнскага архіву [122] , архіў Лідзкага замку (вывезены ў Смаленск войскамі Пятра I у пач. XVIII ст. [123] ), архівы г. Мсьціслава (19 вялікіх пакункаў i 6 скрыняў), эвакуяваныя туды перад прыходам напалеонаўскай арміі [124] .
У канцы 1918 г. была спаленая бібліятэка ў двары Грабніцкіх у Дрысенскім пав., якая мела болей за 100 беларускіх рукапісных (кніг XII-XVI ст. ст. [125] .
I г.д. [126]
Такія прычыны й акалічнасьці гібелі помнікаў пісьменства ёсьць аднак агульнымі для гісторыі ўсіх народаў. Розьніца можа быць адно ў памерах стратаў. Адрозьненьні-ж - у лёсе тых помнікаў, каторыя не загінулі ад ізносу, у пажарах i войнах. У Беларусі ix спаткаў лес народу, заваяванага й асуджанага на нацыянальнае забойства: за малымі выключэньнямі, яны былі забраныя ад народу, які ix тварыў, i далучаныя да скарбаў заваёўніка ці зьнішчаныя.
Вывазы помнікаў пісьменства із Беларусі
Гаворка тут будзе галоўна пра плянаваныя вывазы, адміністрацыйна прадпісаныя ў акцыях вывазаў розных культурных каштоўнасьцяў із каляніяльнага краю ў мэтраполію.
Пры нагодзе заўважым, што некаторыя беларускія кніжкі трапілі паза межы Беларусі гандлёвай дарогай, Лявон Мамоніч у прысьвячэньні Л. Сапегу да выдадзенай ім у 1609 г. кнігі «Трипеснецъ цветоносный» сьцьвярджаў, што із друкарні, якую заснаваў ягоны бацька «много книгъ» «до всехъ краевъ народу и языка словенского вышло», а па бацькавай сьмерці й «отъ мене не мало ся на светъ высылало».
Апрача Украіны й славянскага паўдня, яны йшлі ў Масковію [127] . Канкрэтна мы можам назваць выданьні Мамонічаў (Вучыцельнае эвангельле 1595 г. [128] ), Служэбнік 1598 г. [129] Эвангельле апракос 1600 г. [130] , Трыодзь каляровая й Трыодзь посная 1609 г. [131] i інш.; С. Собаля, якія беларускі друкар у 1637 г. сам вазіў у Маскву, дзе яны «в приказе его царского величества были показываны и за пожалованьем великим его царского величества велено, за ведомом преосвященного патриарха московского, те книги продавать ему явно» [132] ; друкарні Куцейнаўскага манастыра - 530 экз. Эвангелъля цетр 1652 г., якія прывозілі ў Маскву й прадалі «черный поп Венедихт да келарь старец Акакий» [133] , i г. д.
Але гэта былі амаль вылучна друкаваныя кнігі, некаторыя выданьні беларускіх друкарняў i як правіла ў царкоўнаславянскай мове (багаслужбовыя й інш.). Да таго-ж у Маскве да іх часта ставіліся із падозраньнямі й продаж забаранялі. Калі С. Собаль у 1639 г, ізноў павёз із Магілёва кнігі свайго друку ў Маскву, яго зь Вязьмы завярнулі назад у Беларусь, бо цар «к Москве ево отпущать не велел, чтоб в его ученье и в книгах смуты не было,.. и от нево б, Спиридона, какая ересь не объявилася» [134] .
Вывазы помнікаў пісьменства із Беларуci пачаліся задоўга да заваяваньня яе Расеяй. Пісьмовыя сьведчаньні пачынаюць рэгістраваць ix ужо ад XV ст. Помнікі пісьменства ў тых вывазах - вайсковыя трафэі із часова занятых маскоўскім войскам беларускіх земляў пад час войнаў.
«Фундушы з церкви мурованое светое Пречистое ... на месте господарском Витебском еще за щасливого понованья ... короля Александра (г. зн. у вайну 1492 ці 1500-1503 гг. - АК)... от злодеев которые з Новгорода московского великого тую церковь крали, покрадены суть ... Фундушы головнейшые и привилеи е. кор. млсти, наданые на церкви розные (у Полацку, Мсьціславе, Воршы й цэлай Полацкай эпархіі - AK), отъ непріятеля е. к. м. - князя великого Московского (Івана Грознага - АК), который быль въ Полоцку (у 1563 г. - АК) - (сь церкви светое Софеи забраны и до Москвы дей завезены суть» [135] ).
На загад патрыярха Нікана з кастрычніка 1655 г. [136] у 1656 г. із Куцейнаўскага манастыра, разам з манастырскай друкарняй, былі вывезеныя ў валоданьне патрыярха - Іверскі манастыр к. Hoўгаpадy - рукапісныя й друкаваныя кнігі [137] . Колькі ўсіх ix было, мы ня ведаем, але праз 9 год, у 1665 г., там было яшчэ 1206 кніг, выдадзеных у Воршы. Гэта былi «521 книга Брашно, въ тетратехъ, да 2 Брашна розбитыхъ [138] ; 41 псалтырь, голыхъ ... 290 азбукъ, съ вопросы и съ ответы; 37 книгь Варлаама и Асафа, въ тетратехъ; 145 книгъ Діоптръ, въ переплете въ доскахъ; 118 книгъ Лексиконовъ, въ доскахъ. . . 25 Молитвъ на сонъ грядущій; восмнадцатеры Святцы; 11 Каноновъ акафистовъ» [139] , Частка ix, на загад патрыярха з 30.XI.1665 г,, была адпраўлена ў ягоную рэзыдэнцыю - Уваскрэсенскі Нова-Еруісалімскі манастыр на Істры [140] , скуль потым трапіла ў патрыяршую бібліятэку ў Маскве [141] . У тую-ж мacкоўскую бібліятэку із г. Баркулабава [142] ў вайну 1654-67 гг. забраны зборнік із колькімі беларускімі летапісамі, спаміж якіх i Баркулабаўскі. У 1662 г. із Наваградка быў вывезены архіў Галоўнага трыбуналу [143] .
Ужо па вайне, у 1669 г., у Пасольскі прыказ у Маскву, на загад кіраўніка прыказу А. Ардын-Нашчокіна, із Смаленска былі высланы кнігі, што перад тым былі адабраны «у ксендзовъ и у езовитовъ» i сабраныя «въ приказной избе», а таксама й бібліятэка «шляхтянки вдовы Рачинской» [144] . У 1672 г., на загад цаpa, із той-жа «избы» былi высланыя кнігі ў Стралецкі прыказ у Маскву [145] .
У часе Cямігaдoвaй расейска-прускай вайны із бібліятэкі Кёнігсбэргскага замку быў забраны й у 1760 г. перададзены бібліятэцы Пецярбурскай АН Радзівілаўскі сьпісак Пачатнага летапісу [146] (пакладзены ў 1671 г. у Кёнігсбэрг на перахаваньне кн. Багуславам Радзівілам, як мы ўжо мелi нагоду гаварыць пра гэта); а ў 1772 г, у Бібліятэку Пецярбурскай АН была вывезена iз Нясьвіжу i ўся бібліятэка Радзівілаў [147] , скуль пазьней частка ейных кніг была перададзена Пецярбурскай духоўнай акадэміі й Маскоўскаму ўнівэрсытэту [148] .
Шэраг помнікаў старога беларускага пісьменства засталося ў гарадох Заходняй Украіны - у Львове, Галічы, Бельзе, Пярэамышлі - куды ў часе войнаў яны вывозіліся на перахаваньне [149] .
Сыстэматычныя й масавыя вывазы ix пачаліся ад часу далучэньня Беларусі да Расеі ў кан. XVIII- пач. ХІХ ст ст. Ішлі яны адначасна колькімі дарогамі: адборам помнікаў із розных бібліятэк i архіваў у прыватныя ці дзяржаўныя зборы, канфіскацыяй i вывазам цэлых выдатнейшых архіваў i бібліятэк. Для большае зручнасьці прасочым кожную із гэтых дарог упаасобку.
Пачнем із адбораў помнікаў. У 1772-80-ых гг. расейскі гэнэрал-губэрнатар у Магілёве граф З. Чарнышоў укамплектаваў із розных бібліятэк усходняй Беларусі ў палацы падараванага яму Кацярынай II Чачэрску ўласную бібліятэку [150] , пазьней [151] вывезеную ў Расею. Каля 1790 г. польскі калекцыянэр граф Я. Асалінскі аб'ехаў Беларусь i «сабраў мноства рукапісаў i кніг з манастырскіх i царкоўных бібліятэк» [152] , якія зь іншымі матар'яламі ягонага збору ляглі ў васнову закладзенага ў 1827 г. у Львове Нацыянальнага інстытуту й бібліятэкі імя Асалінскіх.
У 1793-94 гг., на загад Кацнрыны ІІ, «для собственного употребленія по упражненію ея въ историческихъ сочиненіяхъ», із беларускіх i ўкраінскіх манастырскіх, царкоўных і прыватных бібліятэк у Пецярбург забіраліся летапісы, радаслоўныя найбольш славутых шляхоцкіх родаў i іншыя «къ, тому относящееся сведенія», якія ўвайшлі ў гістарычную калекцыю Эрмітажнага збору, перададзенага ў 1852 г. Пецярбурскай публічнай бібліятэцы [153] . Як шмат ix было забрана - невядома, бо «вce ранее существовавшие описи (гэтай калекцыі - AK) бесследно исчезли» [154] , а «из коллекции … ушли, в некоторых случаях, чтобы погибнуть, многие ценные памятники старины [155] ... Известно, что у Екатерины II.,. оказалось около 150 летописцев. Осталось же их в собрании менее 50» [156] .
У 1-ай чвэрці XIX ст, помнікі старога пісьменства, якія ў 1828 г. далi пачатак Румянцаўскаму музею ў Пецярбургу [157] , зьбіраў расейскі канцлер М. Румянцаў (уласьнік Гомеля, падараванага ягонаму бацьку Кацярынай ІІ). У калекцыях М. Румянцава, сярод іншых, былі кнігі, рукапісы й дакуманты, сабраныя ў Гомелі, Смаленску [158] й іншых месцах Беларусі [159] . З дазволу расейскіх уладаў дырэктар Варшаўскай Публічнай бібліятэкі польскі філёляг С. Ліндэ ў 1819 г. вывез у Варшаву із зачыненых у Беларусі манастыроў 50.000 кніг [160] .
Пецярбурская Архэаграфічная камісія «немедленно по учрежденіи своемъ (у 1834 г. - АК) распорядилась о передаче ей старинныхъ бумагъ изъ западно-русскихъ библіотекъ и архивовъ и успела приобрести (із эпархіяльных aрхіваў Полацка, Maгiлeва й Менска; бібліятэк Магілеўскай духоўнай сэмінарыі й Віленскай капітулы; архіваў Галоўнага трыбуналу ў Вільні, Беластоцкага акруговага кіраўніцтва, Віцебскай губэрнскай казённай палаты, паветавых судоў у Мсьціславе, Мгліне, Ваўкавыску, Слоніме. магістратаў у Берасьці, Бельску, Воршы, Вяліжы, Горадні, Лідзе, Магілеве й г.д. [161] , огромныя коллекціі актовъ» [162] .
Вывазы цэлых архіваў пачаліся ад канфіскацыі Літоўскай Мэтрыкі. У 1795 г., на «предписаніе» Сэнату з 21.XІ.1794 г., у Сэнацкі архіў у Пецярбург быў перавезены Галоўны архіў Вялікага княства Літоўскага із Літоўскай Мэтрыкай, дзе пазьней дакуманты ягоныя былi падзеленыя паміж Маскоўскім архівам Міністэрства юстыцыі, Маскоўскім Галоўным архівам міністэрства памежных спраў, Пецярбурскай Публічнай бібліятэкай, Румянцаўскім музэем [163] і іншымі міністэрствамі й установамі [164] . У 1799 г. Прусія, якой, паводля ўмовы із Расеяй i Аўстрыяй, у 1795 г, была аддадзеная паўночна-заходняя Горадзеншчына із Беластокам, атрымала 1.200 беларускіх актавых кніг i к. 1.500 паасобных дакумантаў i зьвязкаў, спаміж якіх было болей за 900 дaкyмантаў, што нат ня тычыліся тэрыторыі, далучанай да яе [165] . Пасьля Тыльзіцкае ўмовы 1807 г., калі аддадзеная Пруcii частка Горадзеншчыны была далучаная да Расеi, акты гэтыя із Прусіі былі вернутыя ў... Каронны архіў у Варшаву [166] .
Архіў зачыненага ў 1832 г. Віленскага ўнівэрсытэту (был. язуіцкай акадэміі), разам з архівамі Ігнатоўскай, Сьніпіскай i Горадзенскай калегіяў, у 1832 г. із Вільні былi вывезеныя ў Міністэрства народнае асьветы ў Пецярбург [167] . У 1837 г. Горадзенскі губэрнатар із двара Сапетаў у Дзярачыне, сканфіскаванага за ўдзел князя ў паўстаньні 1831 г., частку архіва пераслаў Пецярбурскай Архэаграфічнай камісіі, а другую частку - Пецярбурскай Публічнай бiблiятэцы [168] . (У архіве Сапегаў, апрача іншых матар'ялаў, у 1819 г. былi 232 тамы дакумантаў 1227-1760 гг. [169] У 1845 г. у Пецярбурскі Сынадальны архіў быў дастаўлены архіў беларускіх вуніяцкіх мітрапалітаў [170] із дакумантамі ад 1470 г.
Вывазы цэлых бібліятэк запачаткавала бібліятэка Магілеўскага архіяпіскапа Варлаама (Шышацкага), у 1813 г. арыштаванага й сасланага, на загад цара Аляксандра І, за пераход ягоны ў 1812 г. на бок адноўленага Вялікага княства Літоўскага й Напалеона. Бібліятэка архіепіскапа (у 1823 г.) была забраная ў Пецярбурскую духоўную акадэмію [171] .
Бібліятэка зачыненай у 1820 г. Полацкай язуіцкай акадэміі ў 1830 г. была падзеленая паміж Пецярбурскай Публічнай бібліятэкай («все редкия и раскошныя изданія» [172] - 177 тт. кніг i 106 рукапісаў [173] , Пецярбурскім (6.260 тт.) i Маскоўскім (454 тт.) унівэрсытэтамі [174] , бібліятэкай Галоўнае ўправы духоўных спраў «иностранныхъ исповеданій» у Пецярбургу (3.056 тт.) [175] , Полацкім кадэцкім корпусам (2.080 кніг) [176] , эвакуяваным у 1-ую сусьветную вайну із бібліятэкай у г. Сімбірск [177] , i г. д. [178] Бібліятэка зачыненага Віленскага ўнівэрсытэту (был. язуіцкай акадэміі, к таму часу мела 51.837 тт.) у 1835 г. была падзеленая паміж Пецярбурскай Архэаграфічнай камісіяй (рукапісы гістарычнага зьместу [179] ), Пецярбурскай Публічнай бібліятэкай (усе іншыя рукапісы [180] ), Харкаўскім (4.374 кніг [181] ) i Кіеўскім (7.819 кніг [182] ) yнівэрсытэтамі, i г. д. [183]
Сканфіскаваная (разам із архівам) Дзярэчынская бібліятэка Сапегаў у 1837 г. была перасланая Пецярбурскай Публічнай бібліятэцы [184] ). Бібліятэка Віленскай рымакаталіцкай акадэміі, кнігі якой (30.000 тт. у 1835 г.) паходзілі із бібліятэк былых язуіцкай акадэміі й Галоўнай каталіцкай сэмінарыі ў Вільні, у 1842 г. была перавезеная, як i сама акадэмія, у Пецярбург [185] ) прычым, 862 тт. зь яе адразу былi перададзеныя Кіеўскаму ўнівэрсытэту [186] , а рэшта ў 1927-28 гг. - Бібліятэцы АН СССР у Ленінградзе [187] . Бібліятэка был. Полацкай вуніяцкай сэмінарыі (мела болей за 10.000 тт., спаміж ix i старадрукі) у 1900 г., на загад Пецярбурскага Сыноду, вывезена із Віцебска ў Kieўскую духоўную акадэмію [188] .
У 1915 г. із Шчорсаў у Кіеў (у бібліятэку ўнівэрсытэту) былі эвакуяваныя бібліятэка й архіў графаў Храбтовічаў [189] .
Шмат помнікаў старога пісьменства, якія ў XIX- пач. XX ст.ст. былі сабраныя ў Беларусі ў прыватныя й дзяржаўныя зборы, з часам трапілі ў Бібліятэкі й архівы Расеі й Польшчы. Збор праф. Віленскага ўніверсытэту М. Баброўскага, ведамага зьбіральніка беларускіх і іншых славянскіх рукапісных i старадрукаваных кніг, у сяр. XIX ст. часткова дастаўся ў бібліятэку графаў Замойскіх у Варшаву, а часткова - у бібліятэку АН у Пецярбург [190] ; зборы юрыдычных актаў I. Грыгаровіча [191] , П. Якубовіча [192] , Л, Старажэнкі [193] , Хадаровіча [194] - у Пецярбурскую Архэаграфічную камісію.
Збор кальвінскага пастара ў Слуцку Юльляна Бэргэля па сьмерці ягонай (+ 1885 г.) быў прададзены антыквару Ігелю ў Кракаў, скуль пасьля перапродажу частка, яго трапіла ў бібліятэку Асалінскіх у Львове. «У гэтым выдатным зборы рэдкіх кніг ... быў камплект старадаўных Любчанскіх, Ракаўскіх ..., Слуцкіх, Нясьвіскіх, Менскіх ... Берасьцейскіх, Еўеўскіх ... Заблудаўскіх, Супрасьльскіх ... Віленскіх i іншых друкаў. Да таго-ж - разнастайны збор многіх цікавых старых рукапісаў» (Biblioteka Warszawska, 1885, t. 3). Із 1.500 кніг збору 40 ня былі ведамыя бібліяграфіі [195] . Збор менскага архэоляга Г. Татура [196] пa ягонай сьмерці ў 1907 г. быў распрададзены прыватным асобам [197] , невядомым для навукі.
Бібліятэцы АН у Пецярбургу ў 1908 г, быў перададзены збор рукапісаў, актаў i старых кніжок, якія некалі вывез із Жыровіцкага й іншых манастыроў Беларусі яп. Павел (Дабрахотаў), былы выкладчык вуніяцкай (1837- 39 гг,), а потым праваслаўнай (1839-45 гг.) духоўнай сэмінарыі ў Жыровічах. Найбольшая каштоўнасьць гэтага збору - к. 3.000 дакумантаў (зь ix па-над 30 пэргамінных), сшытых у болей за 50 кніг; усе з гісторыі царквы Тураўшчыны й Піншчыны XVI- XVIII ст.ст. (пераважна - цэлыя архівы выдатнейшых манастыроў) [198] .
У 1915 г. у глыб Расеі быў вывезены рукапісны збор Віленскай Публічнай бібліятэкі, пасьля чаго неўзабаве i у СССР i замежамі зьявіліся паведамленьні аб нібыта ягонай гібелі [199] . У гэты самы вялікі ў Беларусі збор рукапісных i старадрукаваных кніг у XIX ст. было сабрана із Турава, Полацка, Воршы, Вільні, Супрасьля (к. 100 рукапісных кніг [200] і шэраг старадрукаў, у 1877 г.), Наваградка, Магілёва, Слуцка, Віцебска, Жыровічаў, Нясьвіжу, Пінска, с. Дзявяткавічаў Слонінскага пав. i іншых гарадоў i сёлаў Беларусі некалькі сот кніг XI-XVIII cт.ст. у царкоўна-славянскай i беларускай мовах, шмат старадрукаў у лацінскай а таксама багатая калекцыя дакумантаў XII-XVIII ст.ст. (Із ужо згадванага намі архіву князёў Сапегаў у Дзярэчыне сюды ў 1858 г. была перавезена рэшта - «каля 200 пудоў» - юрыдычных актаў, якія па канфіскацыі ix перазахоўваліся ў Горадзенскай Палаце дзяржаўных маёмасьцяў [201] .
Тады-ж у Расею былi вывезеныя Віленскі й Віцебскі Цэнтральныя архівы старажытных актаў [202] . Абодва яны былі створаныя для перахоўваньня дакумантаў ад найдаўнейшых часоў да 1799 г. уключна; у Віленскім (засн. у 1852 г. [203] ) - з губэрняў Віленскай, Горадзенскай, Ковенскай i Менскай (г. зн. iз былых Віленскага, Тіроцкага, Берасьцейскага й Менскага ваяводзтваў), а ў Bіцебскім (засн. у 1862 г. [204] ) - з губэрняў Віцебскай i Магілёўскай (былых Віцебскага, Полацкага, Мсьціслаўскага ваяводзтваў i Інфлянтаў, далучаных да Вялікага княства Літоўскага ў 1561 г.). Да 1863 г. у першы зь ix было зьвезена із 140 розных архіваў 18.248 актавых кніг ці зьвязак, некаторыя зь якіх мелi болей за 1.000 аркушаў дакумантаў [205] . Другі, які пазьней, у 1903 г., быў перавезены ў Вільню й далучаны да Віленскага, у кан. XIX ст. меў 1.896 кніг [206] .
Наагул, паводля заявы намесьніка загадчыка Цэнтраархіву БССР, «yce цікавейшыя архівы зь Беларусі былi забраныя ў цэнтар Расеі ... Каля 70 фондаў, якія склаліся на Беларусі, былi вывезеныя» [207] .
Уцалелая ад рабункаў вайны й рэвалюцыі частка рукапісаў, друкаў i дакумантаў музэю А. Ельскага, заснаванага ім у 1864 г. у сваім двары Замосьце к. Смалявічаў [208] (у музэі, сярод іншых экcпaнaтaў быў збор кніг к. 7.000 із рэдкімі беларускімі выданьнямі й к. 20.000 рукапісаў [209] ), у 1919 г. вывезена ў Варшаву (у Нацыянальную бібліятэку й Галоўны архіў старажытных актаў [210] ) i Кракаў (у бібліятэку Ягайлаўскага ўнівэрсытэту [211] .
І г.д. [212]
Разам із помнікамі гісторыі й мастацтва, із Беларусі вывозіліся помнікі эпіграфічнага пісьменства. У 1879 г. із с. Балоткі к. Дзісны ў Маскву, у архэалягічны (а пазьней - гістарычны) музей - камень із напiсам XІІ ст. (г. зв. «Сулиборъ хрьстъ») [213] . У 1914 г. із Полацка ў Багазьяўленскі Абрагамаў манастыр у Pacтоў (а стуль - у Яраслаўскі музей) - крыж сьв. Параскевы [214] . У 1915 г. із розных месц - старыя царкоўныя званы із напісамі) [215] . I шмат іншага.
Нішчэньне помнікаў пісьменства
Поруч вывазаў, ішло нішчэньне, ад якога найбольш пацярпела пісьменства ў нацыянальнай беларускай мове - дакуманты беларускай гісторыі й кнігі вуніяцкай (дакладней - былой праваслаўнай i вуніяцкай) літаратуры XVII-XVIII стст.
Шмат ix было спалена ў вагні [216] . У 1814-36 гг. Нясьвіскім замкам і маёмасьцю Радзівілаў кіравала царская апякунчая камісія. «Czasy tego zarządu byly dla archiwum prawdziwa klęska ... W spustoszonym zamku palono w piecach papierami archiwalnymi, w końcu zas przewieziono cały archiwum do Wilna ... I w owym to czasie poniosło archiwum dotkliwa scraty; wiele zniszczalo, wiele rozeszlo się po swiecie» [217] . Калі ў 1836 г. архіў быў вернуты ў Нясьвіж, зь яго ўжо пасьпела «вялікая частка найцікавейшых дакумантаў зьнікнуць ... а рэшта была ў поўным бязладзьдзі», - скардзіўся кн. Вільгэльм Радзівіл горадзенскаму губэрнатару [218] .
У 1832 г., на загад із Пецярбургу, пачалася акцыя адбіраньня старых вуніяцкіх служэбнікаў і іншых кніжок i замены іх на расейскія праваслаўныя кнігі. Із цэркваў i манастыроў цэлае Беларусі ў Полацкую духоўную кансісторыю звозіліся для паленьня выданьні беларускіх вуніяцкіх друкарняў [219] . У дадатках да тых кніг у беларускай мове друкаваліся арыгінальныя навукава-тэалягічныя й мастацкія, галоўна вершаваныя, творы беларускай літаратуры: усе яны, за рэдкімі выключэньнямі, беззваротна загінулі ў вагні, разам із багаслужбовымі кнігамі, Вуніяцкія сьвятары спрабавалі ратаваць іх: ведамы выпадак, калі 2.IV.1834 г. у Наваградку на рукі яп. Язэпа (Сямашкі) 56 сьвятароў злажылі пратэст, але, на загад цара, усе былі пакараныя за гэта годам манастырскай турмы [220] .
Аб тым, як «уніатскія книги ... преднамеренно уничтожались» [221] , яшчэ лепей сьведчаць паленьні ix у Жыровічах. Туды ўжо па ліквідацыі ў 1839 г. вуніяцкае царквы яны звозіліся із павуніяцкіх (вуніяцкіх i былых праваслаўных) царкоўных i манастырскіх бібліятэк і, на загад праваслаўнага мітр. Язэпа (Сямашкі), у 1841-44 гг. спальваліся ў манастырскіх печках [222] . Дзеля таго, што такі спосаб нішчэньня кніг быў марудным, i частка кніг раскрадалася, у 1844 г. мітрапаліт загадаў вынесьці кнігі на манастырскі пляц i спаліць ix на вогнішчы адразу [223] . У 1853-55 i 1857 гг. паленьне ix зноў працягвалася [224] . Колькі тут было спалена - невядома: афіцыйна называецца лічба каля 2.000 кніг [225] , аднак сам мітрапаліт зазначае, што спалена ix было болей, чымся афіцыйна паказана [226] .
У 1860-70-ых гг. рабіліся новыя чысткі царкоўных i манастырскіх бібліятэк [227] . У гэтым часе канчальна было зьнішчана ўсё тое, што яшчэ ўцалела ад кніжных скарбаў старажытнага Турава. У 1865 г. выпадкам былі выратаваныя ад аднаго недапаленьня 10 аркушаў Тураўскага эвангельля XI ст., якія былі знойдзены ў скрыні з вугалем [228] . Архэограф В.Лялін прыводзіць факт, як ігумен аднаго з манастыроў Віцебскай эпархіі два тыдні ацяпляў сваю кельлю "старыми бумагами", пасьля чаго "с облегченной совестью" паведаміў свайму япіскапу, што "во вверенном [яму ] монастыре никаких древних актов нет" [229] .
Каля 1898 г. Смаленскі яп. Пятро (Другаў) сьведама спаліў Царкоўна-архэалягічны музэй у Смаленску, у якім былі старадрукі, рукапісы й дакумэнты [230] .
Іншыя помнікі былі прададзеныя на макулатуру. Беларускі філёзаф i гісторык, манах М.Брадовіч, меў у Кобрыне "вялікую бібліятэку й багаты навуковы архіў". Па сьмерці вучонага ў 1879 г. бібліятэку ягоную распрадалі, а "яе рэшткі i ўвесь архіў былі здадзены на макулатуру" - "прададзеныя на пуды", разам з рукапісамі ягоных неапублікаваных "шматлікіх прац" («Гісторыя Полацкага княства» i г.д. [231] ). У 1881-83 гг. урадоўцы Віцебскага губэрнскага кіраўніцтва прадалі зь Віцебскіх архіваў у Рыгу каля 3000 пудоў беларускіх актаў XVI-XVIII стст. па 1 рублю 18 капеек за пуд, а за выручаныя грошы былі ўзнагароджаныя чатыры ўрадоўцы гэтага кіраўніцтва [232] .
У сяр. XIX ст. былі выпадкі нішчэньня ў архівах арыгінальных дакумэнтаў i замены ix падробкамі [233] .
Шмат кніжок i дакумэнтаў загінула ад няўважлівага ix перахоўваньня. Калі зь Віцебшчыны й Магілёўшчыны пачалі звозіць у Віцебскі Цэнтральны архіў старадаўныя актавыя кнігі, спасярод ix былі "кнігі (з Полацкіх) да аднэй трэцяй часьці абгарэлыя [...] На іншых кнігах відаць, што яны моклі, a ў большасьці - пашкоджаныя ад перахову ў мокрых будынках i ад перавозаў [... ] Многія без пачатку, без канца"... [234] Тое ж самае - у Смаленску, у 1909-1910 гг. [235] ; у Аршанскім Куцейнаўскім манастыры, дзе яшчэ ў 1921 г. у вільгаці гнілі старадрукі Куцейнаўскай друкарні XVII ст. [236] . Мажліва нават з мэтаю зьнішчэньня, кнігі Віленскага гарадзкога суда невядома кім былі выдзертыя з вокладак, перамяшаныя паміж сабою й выкінутыя кучаю ў склеп. Ix было там так шмат, што, калі яны былі выпадкова знойдзеныя, ix злажылі ў 145 клункаў па 600-700 аркушаў у кожным [237] .
"Віленскі архэограф А.Жыркевіч, які ў свой час аддаў шмат энэргіі на адшукваньне й скуплю гістарычных дакумэнтаў з прададзеных жыдам урадовых архіваў, адкрыта робіць заяву ў друку аб няўважлівасьці маскоўскіх чыноўнікаў у Беларусі да астаткаў старадаўнасьцяў, якія не знаходзілі нічога лепшага, як толькі нішчэньне гістарычных дакумэнтаў" (А.Шлюбскі) [238] .
Паводле справаздачаў газ. «Савецкая Беларусь» [239] , за час 1-ае сусьветнае вайны, бальшавіцкае рэвалюцыі й першых гадоў савецкае ўлады ў Беларусі толькі ў аднэй Віцебшчыне зьнішчана 68 розных архіваў. Відаць, найбольш адчувальнай стратай тут былі бібліятэка й архіў графаў Буцянёвых-Храбтовічаў у м. Бешанковічы, зьнішчаных у 1918 г. бальшавіцкім карным атрадам; у архіве былі яшчэ нікім не даследаваныя дакуманты 1622-1750 гг. Храбтовічаў, а таксама Лукамскіх, Агінскіх i Цяпінскіх [240] .
А вось прыклады нішчэньняў ужо ў нашыя дні. У с. Жукаў Барок каля Стоўпцаў у 1720 г. канцлер Вялікага Княства Літоўскага кн. Кароль Станіслаў Радзівіл пабудаваў вуніяцкую царкву. "Яна прастаяла тут усе свае 250 гадоў i толькі нядаўна была зьнесеная [...] У царкве было шмат кніг, у тым ліку старажытных, а таксама рукапісных [... ] Гэтыя кнігі перавезьлі ў Стоўпцы [... ] У аддзеле культуры Стаўпецкага райвыканкому [...] сказал і, што кнігі з Жукаборскай царквы [...] спалілі". Адзін з качагараў гарадзкой лазьні ў Стоўпцах расказваў, што "кніг гэтых (якія "звалілі [...] ў качагарку") была... цэлая гара ("прайсьці не было як"). Усялякія там былі - i друкаваныя, i так, ад рукі пісаныя. Якім было мо па тысячы год - тоўстыя, счарнелыя, крыж залочаны пасярэдзіне [...] I - па кнізе, па кнізе - пачалі падпальваць імі печы. Нас тады чатырох было, качагараў. На зьмену палілі. Больш як на месяц хапіла ix на распал..." [241] . "Больш трох стагодзьдзяў стаяла драўляная царква ў в. Насілава Маладзечанскага раёну. Мела яна свае багатыя архівы, бібліятэку, дзе былі ня толькі рэлігійнага зьместу кнігі i дакумэнты, але й сьвецкія. Нехта Раскін аддаў указаньне царкву разбурыць, а ўсё астатняе - згрузіць на падводы, вывезьці i зьнішчыць" [242] .
Нішчэньні не абмінулі й помнікі эпіграфічнага пісьменства. Для прыкладу назавем камні-"пісанікі" XII ст.; у 1818 г. зь ix былі ўзарваныя Барысаў [243] камень каля сяла Кавалі л я Дзісны (у ім быў адбіты верх, пашкоджаны крыж i напіс) i Сьвятаполк-камень (зусім зьнішчаны); у 1880 г. узарваны Барысаў камень каля сяла Высокі Гарадзец ля Лукамля (на ім пашкоджаны напіс, а канец яго стаў нечытэльны); у 1937 г. ён i Рагвалодаў [244] камень 1171 г. каля сяла Дзятлаўка ля был. Друцку былі зусім разьбітыя аманалам i ўжытыя на будаўніцтва шашы Масква - Менск [245] . У 1932 г. бальшавікі разьбілі й таксама ўжылі на будаўніцтва шашы Вула - Бачэйкава Сокараўскі каменны крыж, пастаўлены ў 1569 г. на беразе воз. Пола каля сяла Сокарава (блізка Бешанковічаў) на брацкай магіле 200 беларускіх жаўнераў, што загінулі ў бойцы з маскоўскім войскам Івана Грознага [246] .
Нішчэньню спадарожнічалі зьнікненьні. Часткава мы ўжо закраналі ix у сувязі з доляй гістарычнай калекцыі Эрмітажнага збору й Нясьвіскага архіву ў 1814-36 гт. Дадамо тут іншыя факты.
У 1803 г. зь Віцебску ў Пецярбург былі высланыя 9 каралеўскіх прывілеяў г. Віцебску, якія пазьней невядома куды зьніклі [247] .
Расейскі гісторык i бібліятэкар Полацкай праваслаўнай духоўнай сэмінарыі К.Гаворскі пры перавозе ў 1856 г. з Полацку ў Віцебск бібліятэкі сэмінарыі (был. бібліятэкі Полацкай вуніяцкай сэмінарыі ў XVII-XVIII стст.) частку кніг як "непатрэбных i перашкаджаўшых справаздачнасьці" пакінуў у Полацку, дзе яны пасьля таго ўсе зьніклі; а зь перавезеных ім у Віцебск зьніклі яшчэ 183 назвы i ўсе рукапісы [248] , а таксама гістарычныя дакумэнты XVI-XVII стст., якія ён у 1858 г. публікаваў у рэдагаванай ім неафіцыйнай частцы «Витебских губернских ведомостей» (у №№3-8, 12-14, 22-28, 35 i 38) [249] .
Рукапіс Беларускага летапісу 1570-ых гг. (адзіны дайшоўшы да нас ягоны сьпісак - Быхаўца), перададзены ў 1834 г. уласьнікам рукапісу, абшарнікам двара Магілёўцы Ваўкавыскага пав. А.Быхаўцом, гісторыку Т.Нарбуту ў двор Шаўры Лідзкага пав., у каталёгу бібліятэкі Нарбута, уложаным ім самім у 1851 г., яшчэ значыцца як існуючы [250] ; у каталёгу ж, уложаным па арышце й сьмерці гісторыка, у 1864 г. настаўнікам Віленскай расейскай гімназіі М.Сокалавым, яго ўжо няма, i рукапіс летапісу зьнік [251] .
У 1870-ых гг. Віцебскі праваслаўны япіскап патрабаваў ад усіх манастыроў i цэркваў эпархіі перасланьня ў Віцебск помнікаў старога пісьменства [252] . У 1880 г. В.Лялін [253] паведамляў зь Віцебску, што там, у Маркавым манастыры, была паўтарасажнёвая скрыня зь якімісь старадаўнымі рукапісамі, але ў тым жа годзе кудысь зьнікла. З гэтымі фактамі Л.Аляксееў [254] зьвязвае "бясьсьледнае зьнікненьне" прыгадванага намі Архіву старажытных актаў Полацкага княства ў Бельчыцкім манастыры пад Полацкам i "праўдападобна, архіваў іншых манастыроў старажытнае Полаччыны". Мажліва нават, што ўсе яны трапілі ў лік архіваў, прададзеных у 1881-83 гг. у Рыгу.
У Нясьвіскім архіве Радзівілаў Я.Палькоўскі [255] ў 1881 г. знайшоў інвэнтар друкаў Слуцкай друкарні кн. Людвікі Радзівіл, дачкі патрона пратэстантаў у Беларусі кн. Багуслава. Інвэнтар гэты, уложаны ў 1687 г. "rejestruje (за час ад 1670 г. - Л.К.) 23 pozycje, z których większości nie tylko dziś nie znamy» ale nie możemy zidentyfikować. Z zachowanych i zarejestrowanych przez bibliografie druków możemy jedynie wskazać ok. 11 tytułów" [256] , хоць друкарня ў Слуцку была дзейная яшчэ й пасьля 1687 г. А.Мальдзіс, які ў 1970 г. знайшоў той жа інвэнтар (ці іншы ягоны экзэмпляр) у Львове, пытаецца: "Што хаваецца [... ] за [... ] запісамі" гэтага інвэнтара: «Тэорый рускіх» - экз. 80, «Дзёньнікаў» 2020, «Школак» - 3091, «Працэсаў» - 1006, «Гаспадароў» - 1000, «Формулак» - 414, «Табліц гарызантальных» 100, «Аб злучэньні рэк» - 640, «Хрысьціяньскіх заўваг» 250, «Лемантароў» - 3389? На якой мове ўсё гэта друкавалася? I ці ня тояцца тут невядомыя сёньня творы старой беларускай літаратуры?" [257]
Перад 1893 г. у Менску зьніклі ўсе гістарычныя дакумэнты з архіву Менскай i Тураўскай эпархіі [258] .
Увогуле, паводле сьведчаньняў з 2-ое паловы XIX ст., беларускія кнігі, рукапісы й дакумэнты "ў розныя часы забіраліся рознымі асобамі, які не пакідалі ніякіх сьлядоў прыналежнасьці ix" [259] тэй бібліятэцы ці архіву, скуль яны ўзятыя, i "якія дакумэнты й кнігі большай часьцю зьнікалі" [260] . I гэта з такіх старых бібліятэк i архіваў, дзе былі рэзыдэнцыі мітрапалітаў i япіскапаў, як Жыровіцкага [261] , Супрасьльскага [262] , Пінскага Ляшчынскага [263] манастыроў, i іншых збораў [264] .
Невядома дагэтуль, калі й пры якіх акалічнасьцях зьніклі шматлікія названыя й неназваныя намі цэлыя старыя беларускія бібліятэкі й архівы, як i пазьнейшыя зборы зь ix, a ў тым - Полацкага Сафійскага сабору, Жыровіцкага базыльянскага манастыра, Слуцкага Траецкага манастыра й г. д. Калі ў вайну 1654-67 гг. маскоўскае войска часова заняло Полацак (17 ліпеня 1654 г.), акупацыйныя ўлады адразу ж пачалі інвэнтарызацыю маёмасьці.
У адным зь іхных інвэнтароў («Сметная книга» Полацку за 1654 г.) пры апісаньні Сафійскага сабору зазначана, што ў ім ёсьць "пять сундуков с русскими [265] и с литовскими [266] и с латынскими с разными книгами" [267] . Мы ня ведаем, ці тут былі ўсе кнігі Сафійскай бібліятэкі, як i ня ведаем усёй гісторыі гэтых "сундуков5': ці ix не пасьпелі эвакуяваць з Полацку перад прыходам войскаў ворага, ці гэта ўжо трафэі, падрыхтаваныя на вываз у Маскву. Зноў жа "зь Львоўскіх дакумэнтаў (пра Жыровіцкі макастыр. - АЖ.) [...] відаць, што яшчэ ў 1886 г. 4867 друкаваных i рукапісных кніг з базыльянскай бібліятэкі знаходзілася ў Жыровічах у вялізных шафах, зацягнутых дротам i забітых дошкамі" [268] , У 1895 г. некаторыя кнігі зь яе трапілі ў Віленскую Публічную бібліятэку, але лёс цэлай бібліятэкі (г. зн. кніг, што тады ж часова былі перавезеныя ў муры Віленскага Траецкага манастыра, i тых, што засталіся ў Жыровічах [269] ) - невядомы.
Зьніклі канфіскаваныя ў 1930-ых гг. пры арыштах іхных уласьнікаў у БССР прыватныя зборы рукапісаў i старадрукаў беларускіх навукоўцаў В.Ластоўскага, А.Шлюбскага й М.Пятуховіча ў Менску, а таксама ў часе 2-ой сусьветнай вайны - збор гісторыка беларускае літаратуры Р.Зямкевіча ў Варшаве [270] .
Факты паказваюць, што зьнікалі, як i нішчыліся, кнігі й рукапісы галоўна ў нацыянальнай беларускай мове й ня толькі пісьменьнікаў-пратэстантаў ці вуніятаў, але й праваслаўных. В.Сопікаў у пач. XIX ст. апісаў [271] першую кніжку, выдадзеную па-беларуску ў Нясьвіскай кальвінскай друкарні 20 кастрычніка 1561 г. [272] - С.Будны «О оправдании грешного человека пред Богом». І.Каратаеў ужо ня мог яе знайсьці й інфармуе аб ёй [273] паводле Сопікава, які зь бібліёграфаў адзін "имел в руках эту книгу" [274] . Першую друкаваную па-беларуску кніжку ў Магілёве - праваслаўнае эвангельле 1619 г. - бачыў таксама толькі Сопікаў [275] . Каратаеў [276] i іншыя інфармуюць аб ёй паводле яго. Вуніяцкі катэхізм - «Наука, яко верити маеть каждый» - уложаны й выдадзены ў 1628 г. манахамі Віленскага Траецкага манастыра, апісаў у 1-ай пал. XIX ст. І.Сахараў [277] . Апісаны ім экзэмпляр тады належаў "библиотеке Московского типографского двора". Hi Каратаеў, ні іншыя бібліёграфы яго ўжо не знайшлі [278] . Праваслаўны «Трэбнік», выдадзены ў 1618 г. "В Вильню, в Друкарни Братской. Працею и старанем иноков" з асобным катэхізмовым разьдзелам «Наука о седми тайнах церковных» (аркушы 1 - 178 першае фаліяцыі), напісаным для "презвитеров", у 2-ой пал. XIX ст. Каратаеў пры апісаньні [279] трымаў у сваіх руках. Цяпер гэтага выданьня няма: захавалася іншае з таго самага году толькі царкоўнаславянскі тэкст трэбніка, але без катэхізму па-беларуску [280] . Перад 2-ой сусьветнай вайной у вуніяцкім мітрапалічым архіве пры катэдры сьв. Юрага ў Львове захоўваўся «Кодэкс з далучэньнем справаздач аб манастырскім i школьным жыцьці базыльянаў у Жыровічах на Слонімшчыне» (шыфр: Д-9), куды было ўпісана шмат арацыяў студэнтаў Жыровіцкай вуніяцкай калегіі з 1751-52 i 1761 гг. [281] Па вайне архіў гэты забраны ў Цэнтральны Дзяржаўны гістарычны архіў УССР у Львове (ф. №201), але «Кодэксу» з арацыямі тут ужо няма [282] , i г. д.
З помнікаў эпіграфічнага пісьменства найбольшая страта - крыж сьв. Афрасіньні Полацкай, зроблены на яе заказ у 1161 г. полацкім ювэлірам Лазарам Богшам. Пры нявыясьненых акалічнасьцях "крыж зьнік [283] з спэцперахаваньня Магілёўскага гістарычнага музэю пры заняцьці гораду немцамі ў 1941 г." [284] У 1944 г. хутка па заняцьці Віцебску савецкім войскам, прафэсару мастацтвазнаўства М.Кацару "у Пакроўскай царкве [... ] пашчасьціла ўбачыць (драўляную. - А .К.) скульптуру Апанаса Філіповіча з датаю 1763 г. з надпісам [... ] На жаль, скульптуры гэтае тады не ўдалося з сабою забраць. Праз колькі месяцаў яна зьнікла, хутчэй за ўсё, была спалена" [285] .
Некаторыя зь зьнікшых помнікаў пісьменства могуць быць яшчэ адшуканыя, але бальшыня ix, трэба думаць, была зьнішчаная ў часе сыстэматычных чыстак бібліятэк, архіваў i музэяў. Бібліёграф А.Шлюбскі, на якога мы тут так часта отсылаемся, з гэтае прычыны пісаў: "Усім, хто працаваў над дасьледаваньнем гісторыі беларускага народу й беларускага краю, прыходзілася й прыходзіцца сустракацца з [...] нястачай кніжных скарбаў i рукапісаў [... ] якімі ад самых даўных часоў была багата Беларусь [... ] Дасьледчыкі [...] сочачы па бібліятэках i архівах вялікіх гарадоў Маскоўшчыны ці за рубяжом, зь вялікімі мукамі знаходзяць патрэбныя ім матэрыялы, а найчасьцей зусім не ўдаецца знайсьці патрэбнага, бо шмат зьнішчана. Гэта сьведчыцца [... ] усімі вучонымі, якія ў сваіх працах дакраналіся Беларусі" [286] .
Спробы звароту ў Беларусь помнікаў беларускага пісьменства
Спробы гэтыя пачаліся на самым золку адраджэньня беларускай дзяржаўнасьці ў 1917-18 гг. Ужо Зьезд беларусаў-вайскоўцаў Заходняга фронту, які адбываўся 18-24 кастрычніка 1917 г. у Менску, у сваёй рэзалюцыі патрабаваў, "каб усе [... ] гістарычныя каштоўнасьці, a менавіта: акты, архівы, музэі, эвакуяваныя, а таксама калі-небудзь вывезеныя зь Беларусі й былога Віленскага ўнівэрсытэту, былі вернутыя назад у Беларусь" [287] . "Поўны зварот эвакуяваных у Расею гістарычных помнікаў культуры, мастацтва [... ] павінен быць праведзены неадкладна па сканчэньні вайны", - пісала (27 кастрычніка 1917 г.) Вялікая Беларуская Рада ў сваёй адозьве да беларускага народу [288] . У чэрвені 1918 г. Урад БНР зьвярнуўся праз свайго консула ў Маскве да расейскага савецкага ўраду з афіцыйнай просьбаю звароту ў Беларусь ейных архіваў [289] . Крокі беларускага ўраду былі падтрыманыя зь Вільні й Горадні. Прэзыдыюм Беларускае Рады ў Вільні, даведаўшыся, што ў Расеі [...] адбываецца ліквідацыя эвакуяваных зь Беларусі [... ] культурна-прасьветных устаноў, упаўнаважыў Горадзенскі Губэрнскі Цэктральны Камітэт злучаных грамадзянскіх арганізацый учыніць патрэбныя крокі перад расейскімі й нямецкімі ўладамі дзеля павароту памянутых устаноў у Беларусь i аднаўленьня тут ix чыннасьцяў; а таксама ўзяць на сябе ахарону й рээвакуацыю ўсіх вывезеных з нашага краю культурных цэннасьцяў, гістарычных помнікаў, музэяў, архіваў..." [290] . Мажліва, што ў якойсь сувязі з гэтымі захадамі хутка пасьля ix "палітычна-прававым пададдзелам Беларускага аддзелу ў Камісарыяце нацыянальных справаў" у Маскве быў апрацаваны "праект дэкрэту аб звароце помнікаў навукі, літаратуры й мастацтва, вывезеных калі-небудзь зь Беларусі [... ] i перададзены ў Цэнтральны Беларускі Камісарыят для правядзеньня яго ў жыцьцё" [291] .
Аднак усе гэтыя законныя стараньні беларусаў расейскі савецкі ўрад поўнасьцю зьігнараваў. Таму пазьней, у 1920-х гг., просьбы звароту былі паўтораныя.
У 1925 г. рэктар Беларускага дзяржаўнага ўнівэрсытэту ў Менску праф. У.Пічэта езьдзіў у тагачасную сталіцу УССР Харкаў, каб прасіць Наркамасьветы УССР вярнуць Шчорсаўскую бібліятэку й архіў з Кіева ў Менск ня толькі дзеля таго, што бібліятэка гэтая й архіў беларускія, у Кіеў былi эвакуяваныя часова, але яшчэ й таму, што ўласьнік іхны, граф Храбтовіч, адказаў ix першаму ўнівэрсытэту, які зноў будзе адчынены ў Беларусі. Хоць Наркамасьветы УССР i запэўніў У.Пічэту ў звароце бібліятэкі й архіву [292] , на жаль, гэта былі толькі словы.
17-18 студзеня 1926 г. у Менску абрадаваў 1-шы зьезд беларускіх архэолягаў i архэографаў, скліканы Інстытутам Беларускае Культуры. Абмеркаваўшы на ім прыгадваныя намі рэфэраты пра лёс помнікаў старога беларускага пісьменства, зьезд прыняў у гэтай справе тры рэзалюцыі. У рэзалюцыі №1, «Аб Літоўскай Мэтрыцы», было сьцьверджана, "што вывучэньне й распрацоўка даных аб мінулым Беларусі [... ] немагчыма бяз сталага й непасрэднага карыстаньня Літоўскай Мэтрыкай"; а таму "Зьезд лічыць неабходным як найхутчэй перавезьці архіўны фонд Мэтрыкі Літоўскай у БССР" [293] . У рэзалюцыі №2, «Аб беларускіх архіўных фондах за межамі БССР», "Зьезд пастанавіў [...] аб звароце архіўных фондаў, што датычацца Беларусі, як, напрыклад - дакумэнты й кнігі старых беларускіх архіваў, a ў тым ліку i адарваныя часткі Літоўскай Мэтрыкі, якія раскінуты й знаходзяцца цяпер у был. архіве Земляробства i землебудаўніцтва, у Ленінградзкай Публічнай бібліятэцы, у был. Архэаграфічнай Камісіі, у был. архіве Галоўнага Вайсковага Штабу, у был. Архіве Міністэрства Замежных Спраў у Маскве i ў іншых архіўных установах РСФСР; а таксама й тыя архівы, якія былі эвакуяваныя ў час апошняй вайны, як, напр. - архіў Віцебскі й Віленскі ды іншыя архіўныя фонды". Апрача таго, "даведаўшыся, што ў архівах Польшчы знаходзіцца значны лік архіўных матэрыялаў XV-XVIII стст., якія па сваім афіцыйным паходжаньні належаць да старых беларускіх архіваў [...] Зьезд лічыць неабходным прасіць Урад БССР аб пастанове пытаньня аб ix звароце" [294] . У рэзалюцыі №6, «Аб звароце бібліятэк», "Зьезд пастанаўляе прасіць Інбелкульт зьвярнуцца да ўраду з просьбай аб звароце ў БССР бібліятэк, вывезеных зь Беларусі ў розныя часы" [295] .
Ці рабіў што ў гэтай справе тады або калі пазьней Урад БССР, публічна пра гэта нічога ня ведама [296] ; i ніводная старая беларуская бібліятэка, архіў ці якісь пазьнейшы зь ix збор у БССР дагэтуль ня вернутыя.
Не чуваць i аб новых спробах звароту з боку АН БССР ці іншых навуковых устаноў [297] . Апошнія адно пачалі зьбіраць цяпер мікрафільмы й фатастаты [298] . Як выключэньне, нам ведамы толькі адзін выпадак: у 1965 г. Дзяржаўны гістарычны музэй БССР атрымаў ад жыхара г. Львова Т.Максіські 54 дакумэнты XVI-XVII стст. з гісторыі Слонімскага й Наваградзкага паветаў (арыгінальныя лісты й прывілеі вялікіх князёў Аляксандра, С.Баторага й Жыгімонта Вазы [299] .
Дзе цяпер помнікі беларускага пісьменства XV-XVIII стст.
Працэс пошукаў i выяўленьня ix далека не закончаны: беларускіх дасьледчыкаў тут чакае вялікая праца. З таго ж, што нам ведама дагэтуль, можна сьцьвердзіць, што пасьля столькіх выпадкаў гібелі ix у пажарах i войнах, пасьля бясконцых вывазаў i нішчэньняў, у самой Беларусі ix засталося мала, у БССР - яшчэ меней.
У Менску яны захоўваюцца ў Дзяржаўнай бібліятэцы БССР, Фундамэнтальнай бібліятэцы АН БССР, Дзяржаўным гістарычным музэі БССР i Цэнтральным дзяржаўным гістарычным архіве БССР. Дзяржаўная бібліятэка з рукапісных кніг мае ўсяго зь дзясятак богаслужбовых i царкоўна-павучальных помнікаў перапішчыства XVI-XVII стст. [300] ды Гэтулькі ж старадрукаў XVI ст. з друкарняў Ф.Скарымы ў Празе, Р.Хадкевіча ў Заблудаве й братоў Мамонічаў у Вільні [301] . Яшчэ меней ix у Фундамэнтальнай бібліятэцы АН [302] . У дзяржаўным музэі ёсьць невялікая калекцыя дакумэнтаў XVI-XVIII стст., колькі рукапісных кніг i паасобныя выданьні XVI-XVIII стст. з друкарняў Заблудава, Вільні, Куцейны, Магілёва, Нясьвіжу, Горадні, Полацку, Супрасьля [303] . Большы збор дакумэнтаў мае Центральны дзяржаўны гістарычны архіў БССР, створаны ў 1963 г. з фондаў был. Цэнтральнага дзяржаўнага гістарычнага архіву БССР у Магілёве, старажытных актаў ягонага філіялу ў Горадні й Дзяржаўнага архіву Менскай вобласьці (тут i ф. 694 - был. Нясьвіскага архіву, вывезенага ў 1939 г. [304] ).
Калекцыю дакумэнтаў XVI-XVIII стст. i старадрукі XVII-XVIII стст. з Горадзенскіх друкарняў мае Дзяржаўны гісторыка-архэалягічны музэй у Горадні [305] .
Непараўнана болей помнікаў старога беларускага пісьменства ў Вільні, якая пасьля 1-ай сусьветнай вайны была пад Польшчаю, а пасьля 2-ой - у межах Літоўскай ССР. Тут рукапісныя кнігі, дакумэнты й старадрукі ў беларускай, царкоўнаславянскай, лацінскай i інш. мовах сабраныя ў Цэнтральнай бібліятэцы АН Літоўскай ССР i рукапісным аддзеле Бібліятэкі Віленскага ўнівэрсытэту.
Зборы акадэмічнай бібліятэкі - гэта былыя зборы Віленскай Публічнай бібліятэкі (вывезеныя ў 1915 г. у Расею й вернутыя ў 1945 г. назад), Беларускага музэю ймя ЯЛуцкевіча у Вільні (был. прыватнага збору беларускага архэоляга Я.Луцкевіча, ператворанага па ягонай сьмерці, у 1921 г., у грамадзкі музэй [306] , падпарадкаваны ў 1940-41 гг. АН Літоўскай ССР i зусім адаптаваны ёю ў 1946 г.) i некаторых іншых невялікіх калекцыяў. Найбольш каштоўныя помнікі беларускага пісьменства гэтага кнігазбору ў наступных фондах: у першых шасьці спэцыяльна пэргамінных фондах, якія агулам маюць 1395 дакумэнтаў (лістоў, наданьняў i прывілеяў вялікіх князёў Вітаўта, Александра, Жыгімокта Старога, Жыгімонта Аўгуста, С.Баторага й інш.) - ф.1 (В-1, был. Віленскай Публічнай бібліятэкі, пач. ад 1187 г.), ф.2 (PRK, ад 1503 г.), фф.З i 6 (В-55 i УК, был. Віленскай капітулы, ад 1414 i 1387 гг.) i фф. 4 i 5 (РК i РК-2, г. зв. 1-ай i 2-ой калекцыі пэргамінных дакумэнтаў, ад XIV i XVI стст.); ф.19 (RKF), які мае 329 рукапісных кніг XI-XVIII стст. был. Віленскай Публічнай бібліятэкі (багаслужбовых - Тураўскае эвангельле XI ст., Менскае эвангельле XIV ст. i інш.; кніг Сьвятога Піісьма - пяцікніжжа Майсея, кнігі прарокаў, апосталы, апакаліпсы й інш.; твораў айцоў царквы - Яна Залатавуснага, Рыгора Багаслова, Ахрэма Сірына, Рыгора Дваяслова, Дарафея авы й інш.; зборнікаў мастацкай i навуковай літаратуры - чэцьці, a ў тым i Супрасьльская кан. X - пач.ХІ ст., пацерыкі, пралогі, палеі, хранографы й т.д.); ф.22(ВХ) - таксама рукапісныя кнігі был. Віленскай Публічнай бібліятэкі (Летапіс Абрамкі, ізмарагды, мінеі, трэбнікі й т.д.); ф.21 (VB) - зборы Беларускага музэю ймя Я Луцкевіча ў Вільні, пасьля абрабаваньня якога ў 1944 г. [307] у ім засталося яшчэ 2306 рукапісных адзінак перахаваньня - кніг, а найболей дакумэнтаў з былых прыватных архіваў графаў Тышкевічаў (XVI-XIX стст.), Касьцюшкаў (1530-1906 гг.), Сапегаў (1571-1728 гг.), друкароў Мамонічаў (XVI-XVII стст.), Кастравіцкіх (1600-1837 гг.), князёў Радзівілаў (XVII- XVIII стст.), актаў беларускіх манастыроў i цэркваў (1507-1854 гг.) i інш.; а таксама помнікі юрыдычнага пісьменства ў фф.9 (BF, ад XVI ст.), 18 (В-4, был. Віленскай Публічнай бібліятэкі, ад XVI ст.), 25 (ADK, ад 1496 г.), 122 (ВМК, ад 1490 г.) i інш.
У бібліятэцы ўнівэрсытэту ёсьць каля 50 рукапісных трактатаў беларускіх філёзафаў XVII-XVIII стст. у лацінскай мове [308] , колькі старадрукаў, паасобныя актавыя кнігі XVI-XVII стст. [309]
Але галоўныя зборы помнікаў старога беларускага пісьменства, як гэта мы ўжо часткава паказалі, знаходзяцца па-за Беларусьсю (Тут трэба дадаць, што ў был. Рыскім гарадзкім архіве, ф. 2 (цяпер - Вонкавы архіў Рыскага магістрату, ф.2, у Центральным дзяржаўным архіве Латвійскай ССР) захаваліся ў беларускай мове арыгіналы гандлёвых умоў i дыпляматычных лістоў XIII-XVI стст. паміж Полацкам (у некалькіх -Віцебскам i Смаленскам) i немцамі Рыгі й ганзейскіх гарадоў. Паводле аднаго з публікатараў ix, А.Харашкевіч, толькі за апошнюю траціну XV ст. у архіве ix болей за 70 (Археографический ежегодник за 1965 г. Москва, 1966. б.328). Невялікія калекцыі беларускіх старадрукаў ці паасобных рукапісаў, часта арыгінальных, унікальных ці рэдкіх, выяўленыя ў бібліятэках заходняе й паўдзённае Эўропы, куды яны ў свой час трапілі рознымі дарогамі. Назавем тут бібліятэкі Брытанскага музэю ў Лёндане (British Museum), дзе ёсьць некаторыя выданьні Ф.Скарыны й беларускіх друкарняў кан. XVI-XVII стст. (а ў тым i Слуцкай друкарні Радзівілаў), з унікальных кніг - беларускі буквар выданьня Віленскага праваслаўнага брацтва ў 1640 г.; Упсальскага каралеўскага ўнівэрсытэту ў Швэцыі (Kungl. Universitets Bibliot.), якая мае экзэмпляр Статуту Вялікага Княства Літоўскага рэдакцыі 1588 г., «Лексикон» П.Бярынды, 1653 г., Куцейна, i інш. i 5 выданьняў невядомых да 1951 г. бібліяграфіі; Аксфордзкага ўнівэрсытэту ў Ангельшчыне (Bodleian Library), дзе, спаміж іншых, ёсьць 9 невядомых да 1951 г. беларускіх старадрукаў 1574-1644 гг. ды колькі помнікаў XVI-XVII стст. рукапісных (арыгінал ліста С.Буднага да ангельскага рэфармацыйнага дзеяча Джана Фокса з 1574 г., слоўнік XVII ст.); а таксама й бібліятэкі Ватикану, был. Каралеўскую ў Бэрліне, Кэмбрыджскага ўнівэрсытэту ў Ангельшчыне, архібіскупа Марша ў Дубліне, Нацыянальную ў Парыжы, Каралеўскую ў Капэнгагэне, Middle Tempie у Лёндане, Landesbibliothek у Гоце (Gotha, Нямеччына), народныя ў Белградзе й Сафіі й беларускую ймя Ф.Скарыны ў Лёндане.) - на Ўкраіне, у Польшчы, а пераважна ў Расеі. Да ўжо сказанага пра гэта застаецца дадаць, што пасьля розных (дасюлешніх) рэарганізацыяў бібліятэк, архіваў i музэяў яны сабраныя ў наступных важнейшых украінскіх, польскіх i расейскіх сховішчах.
На Ўкраіне: у Кіеве - у Дзяржаўнай Публічнай бібліятэцы УССР (был. Усенароднай бібліятэцы Ўкраіны), куды ў 1924-25 гг. з Кіеўскага ўнівэрсытэту былі перададзеныя (мы ня ведаем, ці поўнасьцю) Шчорсаўскія бібліятэка й архіў графаў Храбтовічаў, a ў 1927 г. - зборы Кіеўскіх духоўнай акадэміі й манастыроў [310] ; у Львове - у Дзяржаўным музэі ўкраінскага мастацтва (дзе ёсьць беларускія рукапісы й каля 100 старадрукаў з 20 беларускіх друкарняў, сабраных у 1905-08 гг. у Беларусі дырэктарам музэю I. Сьвяціцкім [311] , Бібліятэцы АН УССР (дзе частка былых збораў бібліятэкі Асалінскіх) i філіяле Цэнтральнага дзяржаўнага гістарычнага архіву УССР (ф.201 i інш.).
У Польшчы: у Варшаве - у Нацыянальнай бібліятэцы .(Biblioteka Narodowa, был. Варшаўская Публічная бібліятэка), дзе ў часе 2-ой сусьветнай вайны згарэла бальшыня ранейшых збораў рукапісаў i старадрукаў, але куды перайшлі зборы графаў Красінскіх, графаў Замойскіх, зьліквідаванай бібліятэкі Пярэмыскай вуніяцкай капітулы й інш.; Галоўным архіве старажытных актаў (Archiwum Główne Akt Dawnych, был. Каронны); у Кракаве - у бібліятэцы Нацыянальнага музэю (Muzeum Narodowe, у былых зборах князёў Чартарыйскіх); у Курніку каля Пазнані - у Бібліятэцы Польскай АН (был. графаў Дзялынскіх [312] ) i ў Пазнані - у Бібліятэцы Рачынскіх, таксама моцна ўцярпелай у часе 2-ой сусьветнай вайны.
Беларускія старадрукі XVI-XVIII стст. ёсьць i ў Ягайлаўскай бібліятэцы ў Кракаве й бібліятэках Нацыянальнага інстытуту ймя Асалінскіх Польскай АН i ўнівэрсытэту ва Ўроцлаве [313] , a рукапісы - у бібліятэцы Варшаўскага ўнівэрсытэту [314] .
У Расеі: у Маскве - у Дзяржаўнай бібліятэцы СССР, у зборах был. Маскоўскай Публічнай бібліятэкі пры Румянцаўскім музэі (фф.256 i 152) i зборах Нікіфаравых (ф.199), І.Ціханравава (ф.299), В.Ундольскага (ф.310), Т.Бальшакова (ф.37) i т.д.; бібліятэцы Дзяржаўнага гістарычнага музэю СССР, у зборах был. Сынадальнай (Патрыяршай) бібліятэкі (ф.80370) i зборах графа А.Уварава, І.Царскага, Е.Барсава, А.Хлудава, А.Чарткова, П.Шчапава й т.д.; Цэнтральным дзяржаўным архіве старажытных актаў, у зборах кніг Літоўскай Мэтрыкі (ф.389), был. Бібліятэкі Маскоўскай Сынадальнай друкарні (ф.381), был. Маскоўскага Галоўнага архіву міністэрства замежных спраў (ф.181), у ф. 1250 i інш.; у Ленінградзе - у Дзяржаўнай Публічнай бібліятэцы ймя Салтыкова-Шчадрына (был. Пецярбурскай Публічнай бібліятэцы), дзе цяпер i былыя зборы з помнікамі беларускага пісьменства Пецярбурскай духоўнай акадэміі (ф.573), Расейскага Архэалягічнага таварыства (ф.659), Бычковых (ф.120), М.Пагодзіна (ф.588), Ф.Талстога й г.д.; Бібліятэцы АН СССР (i як асобнай частцы яе - Архіве Ленінградзкага аддзелу Інстытуту гісторыі АН СССР), куды да ранейшых збораў был. Бібліятэкі Пецярбурскай АН далучаныя зборы был. Пецярбурскай Архэаграфічнай камісіі (ф.2) i інш.; Центральным дзяржаўным гістарычным архіве (ф.834 - был. Пецярбурскага Сыноду, i інш.) i ў Новасібірску - у Дзяржаўнай Публічнай Навуковай бібліятэцы Сібірскага аддзелу АН СССР (у абодвух зборах М.Ціхамірава).
Найбольшыя зборы беларускіх старадрукаў сабраныя ў аддзелах рэдкай кнігі Дзяржаўнай бібліятэкі СССР i Дзяржаўнага гістарычнага музэю СССР у Маскве, Дзяржаўнай Публічнай бібліятэкі ймя Салтыкова-Шчадрына ў Ленінградзе; меншыя - у Бібліятэцы АН СССР у Ленінградзе й Цэнтральным дзяржаўным архіве старажытных актаў у Маскве.
Помнікі старога беларускага пісьменства ёсьць i ў іншых сховішчах СССР - у бібліятэках Ленінградзкага [315] й Саратаўскага [316] ўнівэрсытэтаў, у Дзяржаўным архіве Калінінскай вобласьці [317] i г. д. Ix знаходзяць яшчэ цяпер так далёка ад Беларусі, як на самай поўначы Архангельскай вобласьці й Комі АССР [318] , каля воз. Байкал у Бурацкай АССР [319] i іншых месцах.
Ч. 2.ДАСЮЛЕШНІ СТАН ВЫВУЧЭНЬНЯ ПОМНІКАЎ БЕЛАРУСКАГА ПІСЬМЕНСТВА X-XVIII СТСТ. (ГІСТАРЫЯГРАФІЧНЫ АГЛЯД)
Гістарыяграфіі нашае тэмы няма, калі ня браць на ўвагу паасобных бібліяграфічных нататак безь якіх-небудзь абагульненьняў ці, надварот, абстрактных i апрыёрных разважаньняў бяз сувязі ix з фактамі літаратурнага працэсу. Мы можам назваць тут адно нарыс Ю.Пшыркова пра гісторыю вывучэньня "дакастрычніцкай" беларускай літаратуры [320] . Часткава ён закранае й літаратуру старажытнае пары. Аспэкт ягоны аднак крыху іншы ад нашае тэмы: ён гісторыка-літаратурны, i таму яго амаль не цікавяць пытаньні мовы. Пры гэтым трэба дадаць, што i ў сваім аспэкце гістарыяграфія Ю.Пшыркова, хоць i мае ў сабе карысныя інфармацыі й абагульненьні, тычыцца галоўна пісьменства XIX - пач. XX стст., i ў ёй аўтар дужа мала аддае ўвагі пісьменству X-XVIII стст. ды абмяжоўвае свой разгляд вылучна да пазьнейшае (падрасейскае) пары, пачынаючы яго ад кан. XVIII ст.
У пару ВКЛ
У запраўднасьці пачаткі вывучэньня помнікаў беларускага пісьменства X-XVIII стст. i іхнае мовы (хоць i не заўсёды з навукова-дасьледчымі мэтамі, а часам дзеля іншых практычных патрэбаў) сягаюць у сярэднявечча. Зусім натуральна: ix кладуць самі беларусы.
Не пазьней за XV ст. узьнікае бібліяграфія. За найстарэйшыя бібліяграфічныя працы трэба ўважаць бібліятэчныя каталёгі ("списаніи книгъ") i "рэестры справъ" у архівах. Найбольш цікавыя з раньніх каталёгаў, выяўленых дагэтуль - гэта "списаній книгъ" у бібліятэках: Траецкага манастыра ў Слуцку [321] , уложанае ў 1494 г. архімандрытам манастыра Язэпам Слуцкім [322] - першым ведамым нам беларускім бібліёграфам; вялікага князя ў Вільні, уложанае невядомай асобай у 1510 г. [323] ; Дабравешчанскага манастыра ў Супрасьлі, уложанае ў 1557 г. архімандрытам манастыра Сяргеем Кімбарам [324] (а два другія каталёгі гэтай бібліятэкі - 1645 [325] i 1668 [326] гг. - невядомымі манахамі).
Назвы кніг у тых каталёгах, як правіла, неарыгінальныя, a такія, якія ўжываліся тады ў беларускім штодзённым ужытку - «Книжка Лествица», «Зморагдъ» (катал. 1404 г.), «Книга Асафъ и Хоженіе Данилово - увъ одномъ соборнику» (катал. 1557 г.), «Лексиконъ» (катал. 1668 г.) i г. д. У кожным каталёгу свая клясыфікацыя кніг i інфармацыі пра ix. У архім. Язэпа кнігі падзеленыя на дзьве часткі: на кнігі, зь якімі яму "достался манастыръ", i на кнігі, якія папоўнілі бібліятэку за гады ягонага архімандрыцтва. Па-за гэтым - скупыя ўвагі, накшталт "Миней дванадцать", "Апостолъ тетръ a другій опракось". Каталёг бібліятэкі вялікага князя ў Вільні мае іншую клясыфікацыю: «Реестръ книгь рускихъ» (г. зн. беларускіх), «Реестръ латынскіхь книгь», «Реестръ книгь, што панъ его милость у Петрикове купилъ» i «Реестръ чешскихъ книгь». Значна больш інфармацыяў пра кнігі ў каталёгу архім: Сяргея. Тут асобна апісваюцца кнігі ў манастырскай царкве i ў бібліятэцы; бібліятэчныя кнігі падзеленыя на «Книги старыя», якія зьявіліся ў бібліятэцы за першыя 33 гады існаваньня манастыра (1498-1531), i «Книги новыя», якімі бібліятэка пабольшылася за наступныя 24 гады. У апісаньні кніг розныя дадзеныя: грэцкія й лацінскія кнігі вылучаныя асобна (у каталёгі 1645 i 1668 гг. яны - творы Ксэнафонта, Плутарха, Цыцэрона, Авідыя, Сэнэкі, падручнікі граматыкі, гісторыі, арытмэтыкі, гэамэтрыі й інш. - унесеныя з арыгінальнымі назвамі); друкаваныя кнігі пазначаныя як "битыя" (ці "друкованыя" або "друку Скорининаго" - каталёгі 1645 i 1668 гг.); поруч "старыхъ", "паркгаминныхъ", кнігі "новыя", "новонаписаныя" ў манастыры. У шэрагу выпадкаў паказана паходжаньне кніг - прэзэнты зь іншых бібліятэк, аб чым ужо была мова (Гл. с.173 гэтага выданьня).
У каталёгу 1645 г. аднатаваныя кнігі, каторыя ў 1656 г., у часе вайны з Масковіяй, Moskwa wzięła.
З рэестраў юрыдычных актаў у першую чаргу трэба згадаць часткавыя ці поўныя рэестры дакумэнтаў пры кнігах JIM. «Реестръ справь важнейшихъ в той книзе, то есть листовъ судовыхъ, данинъ и потверженей, окромъ отправы двору господарского, арендъ и иншихъ непотребныхъ справь» - першыя 6 аркушаў Кнігі Запісаў 4 (1486-1490). «Реестръ всихъ справь въ той Мэтрыце вписаныхъ» - першыя 23 аркушы Кнігі Запісаў 6 (кан. XV - пач. XVI стст.). I г. д. Імёны некаторых укладчыкаў тых рэестраў устанавіў i ў згадваным рэфэраце [327] назваў З.Даўгяла: то былі перапішчыкі старэйшых кніг ЛM пры канцылярыі Л. Сапегі - Вышчынскі, Гяскоўскі, Каралеўскі, Мархач, Пашкевіч, Радзецкі, Яцыніч i інш. Нам ведамы таксама рэестар земскіх актавых кніг Віцебскага ваяводзтва XVI-XVII стст. (87 назваў каля 100 кніг), уложаны земскім пісарам ваяводзтва К.Войнаю [328] .
Шмат інфармацыяў бібліяграфічнага характару з аналізам зьместу й стылю мовы паасобных твораў ёсьць у беларускай палемічнай літаратуры XVI-XVII стст. - навуковай i публіцыстычнай.
Наступны этап працы - адшукваньне й публікацыя старых i рэдкіх твораў арыгінальнага беларускага пісьменства з рукапісаў, якія ў часе публікацыі ўжо нялёгка было знайсьці й якія дзеля таго маглі загінуць для пісьменства. Пачатак гэтаму паклаў Ф.Скарына, апублікаваўшы ў 1522 г. у «Малой подорожной книжце» (у частцы «Акафисты») дзьве малітвы Кірылы Тураўскага (да Архангелаў i Апосталаў [329] ).
У 1596 г. у друкарні Віленскага Траецкага манастыра былі выдадзеныя «Молитвы повседневные». У гэтай кнізе, побач малітваў выдатнейшых грэцкіх царкоўных паэтаў i новых малітваў пры літургіі нявыясьненага аўтарства, на аркушах 1-72 другой асобнай фаліацыі асобным разьдзелам (дзеля чаго няма сумніву - i асобнай адбіткай-кніжачкай) апублікаваныя «Молитвы на всю седмицу. Твореніе святаго отца нашего Кирилла инока» [330] ). З прысьвячэньня да 2-га выданьня кнігі («Молитвы повседневные... Выдрукованы... в Вильни, в друкарни дому Мамоничов. Року 1601» [331] ) мы даведваемся, што 22 творы Кірылы Тураўскага, якім у тым часе было ужо болей за 400 год, «оув одну громаду [...] зобравши и не мало ся потрудивши [... ] зъ друку выда» Лявон Мамоніч. (У XVII i XVIII стст. яны яшчэ шмат разоў перавыдаваліся.)
Ня меней пашчасьціла й словам, пахвалам i павучэньням Кірылы Тураўскага, якія, праўда, часьцей упісваліся, разам з словамі Яна Залатавуснага, Васіля Вялікага, Рыгора Дваяслова, Ахрэма Сірына й інш., у розныя рукапісныя хрэстаматыі выдатнейшых царкоўных красамоўцаў - у «Златоусть» XVI ст. (был. ВПБ, Добрянскій, №256) [332] , у «Измарагдъ», уложаны ў 1593 г. у Супрасьльскім манастыры Іванам Праскураю (был. ВПБ, Добрянскій, №240) i г. д. Аднак у 1569 г. у Заблудаўскім Вучыцельным Эвангельлі (невядома з чые ініцыятывы - выдаўца й рэдактара кнігі, гэтмана ВКЛ Р. Хадкевіча, хто "восхотехъ еже бы слово Божіе розмножилося и наоученіе людем закону греческаго шірилося [... ] повелелъ есми [... ] оу чинивши варстат друкарьскій [...] выдруковати сію книгу" [333] , ці зь ініцыятывы друкароў ягонае друкарні І.Фёдарава й П.Мсьціслаўца) было апублікаванае «Кирила, недостойнаго мниха. Слово на Вознісеніе Господин» [334] , пазьней паўторанае ў Вучыцельных Эвангельлях В.Гарабурды [335] й братоў Мамонічаў [336] . У Віленскім «Златоусте» 1798 г. апублікаваныя словы На Праводную нядзелю [337] й На нядзелю расслабленага [338] , a ў Супрасьльскім «Златоусте» 1792 г. пад яіюным імем - слова «О небесныхъ силахъ» [339] , прыпісванае некаторымі дасьледчыкамі пяру Абрама Смаленскага [340] .
У 1620 г. у друкарні Віленскага Сьвятадухаўскага манастыра руплівасьцю рэктара праваслаўнай калегіі архім. Лявона Карповіча "первіе напечатася собраніе [...] молитвъ исповедательныхъ и благодарственныхъ" - «Вертоградъ душевный» (140 бб. у 4-ку) [341] аўтарства "блаженныя памяти" інака Фікара Сьвятагорца, часткава перавыдадзеных у Еўі ў 1642, Куцейне ў 1651 i Магілёве ў 1698 гг.
Беларускі гісторык-архэограф сяр. XVIII ст. М.Догель сабраў у архівах ЛМ, Нясьвіскім i іншых дзяржаўных i прыватных архівах ВКЛ, Польшчы й некаторых краёў заходняе Эўропы (Нямеччыны, Францыі й Галяндыі) гістарычныя акты XIII-XVIII стст. i ў навуковых мэтах пачаў іхную публікацыю. У 1758 г. ён выдаў збор межавых канвэнцыяў паміж ВКЛ i Польшчаю [342] . З уложанага ім дзесяцітомнага збору дакумэнтаў Codex diplomaticus Regni Poloniae et Ducatus Lituaniae ён плянаваў апублікаваць восем тамоў [343] , хоць i пасьпеў выдаць тры (т.1 у 1758 г., т.5 у 1759 г. i т.4 у 1764 г. - усе ў Вільні) [344] .
У тым жа часе зьявіліся й філялягічныя працы, у якіх дасьледаваліся граматычныя формы й лексыка моваў тагачаснага беларускага пісьменства. Гэта былі першыя ў гісторыі беларускага (i ўсходнеэўрапейскага) мовазнаўства арыгінальныя граматыкі - славяна-беларускія й лацінскія: «Грамматіка словенска» Л.Зізанія (Вільня, 1596) [345] ; «Граматыка словенская, напісана презъ Іоанна Ужевича [...] славной академій Парижской [... ] студента, въ Парижу, року [... ] 1643» [346] ; Latina grammatica І.Капіевіча (Амстэрдам, 1700) [347] i інш. Але найбольш розных слоўнікаў: глясараў, пачынаючы ад глясара Ф.Скарыны "на боцехъ" ягонага Псалтыра 1517 г. [348] ; прыточнікаў - «Лексисъ съ толкованіемь словенскихъ мовъ просто» (1581) [349] , Царкоўнаславянска-беларускі прыточник І.Праскуры (Супрасьль, 1593) [350] ; i лексісаў - «Лексісь» царкоўнаславянска-беларускі Л.Зізанія (Вільня, 1596) [351] , Грэцка-беларускі лексіс С.Собаля? (Магілёў, каля 1637) [352] , «Лексиконъ» П.Бярынды (2-ое выданьне, Куцейна, 1653) [353] , Беларуска-лаціна-польскі лексіс XVII ст. [354] , «Лексиконъ» мітр. др. Л.Кішкі (Супрасьль, 1722) [355] i г. д.
Весткі пра помнікі беларускага пісьменства рана зьявіліся ў працах польскіх аўтараў. Мы ўжо згадвалі Р.Гайдэнштайна [356] , М.Стрыйкоўскага [357] i I.Сьцябельскага [358] . Дадамо тут, што М.Стрыйкоўскі (які ў часе 1565-1578 гг. колькі год жыў у Беларусі) у сваіх гістарычных працах, галоўна ў кроніцы [359] , даў таксама інфармацыі пра помнікі беларускага эпіграфічнага пісьменства XII ст. [360] i што найболып важна - пра шматлікія недайшоўшыя да нас сьпіскі беларускіх летапісаў XV-XVI стст. [361] . Пісьменьнік С.Старавольскі ў бібліяграфічнай працы «Экатонтас» [362] засьведчыў, што "бачыў [...] у Беларусі ўсюды шмат кніжок, перакладзеных доктарам Ф.Скарыною з Полацка [... ] i выдадзеных у Празе" [363] .
У нарысе польскага бібліёграфа 1-ай пал. XVIII ст. Я.Гофмана пра друкарні ў Польшчы й ВКЛ [364] улічаныя выданьні беларускіх друкарняў - Нясьвіскай 1561-71 гг. (6.37), Заслаўскай (6.37), Віленскай Мамонічаў (6.43), Кмітаў i Лянгэ ў Любчы (66.44, 47-48), Слуцкай (66.59-60), Супрасьльскай (6.62) i інш. Кракаўская Акадэмія Навук у зборы юрыдычных актаў Рэчы Паспалітай [365] апублікавала шэраг актаў i беларускага юрыдычнага пісьменства. П.Дубінскі выдаў збор актаў, датычных гісторыі Вільні [366] .
Некаторыя польскія аўтары кан. XVI - пач. XVII стст. поўнасьцю прысьвяцілі свае працы разгляду твораў беларускага пісьменства. Гэта кнігі царкоўна-палемічнай літаратуры С.Астроўскага [367] , С.Рэшкі [368] , М.Чаховіча [369] супраць твораў С.Буднага. (У кнізе был. прафэсара Кракаўскай акадэміі С.Рэшкі, напісанай i выдадзенай у Італіі, дзе аўтар тады быў за пасла ў Нэапалі, зьмешчаны й партрэт С.Буднага, тымчасам адзіны, ведамы нам.) Сюды ж належыць брашура Ф.Жаброўскага [370] - адзіная крыніца нашае веды пра недайшоўшы катэхізм С.Зізанія (Вільня, 1595), які разглядаецца ў брашуры, прысьвечанай яму.
Царкоўны гісторык XVIII ст. базыльянін І.Сьцябельскі зрабіў першае дасьледаваньне [371] жыцьця й дзейнасьці Сьв. Афрасіньні Полацкай, перапішчыцы кніг i мажлівай пісьменьніцы.
Ад XVI ст. [372] творы беларускага пісьменства робяцца аб'ектам заходнеэўрапейскае навукі. Пачатак гэтаму дала палемічная літаратура ў сувязі з рэфармацыйным рухам.
Ведама, што С.Будны вёў літаратурную палеміку ня толькі з сваімі апанэнтамі ў ВКЛ i "польскімі братамі" - антытрынітарамі (Пятром з Ганёндза, М.Чаховічам i інш.). Свае палемічныя лісты ён высылаў у Швэйцарыю й Ангелыпчыну: 18 красавіка 1563 г. з Клецку ў Цюрых, да галавы кальвінскай царквы ў Швэйцарыі Г.Булінгэра; 26 траўня 1574 г. з Лоску каля Валожына да ангельскага рэфармацыйнага дзеяча й гісторыка Дж.Фокса. У 1574 г. у Лоску ён выдае кніжку [373] , у якой палемізуе з швэйцарскім тэолягам І.Сімлерам. На кніжку гэтую ў наступным годзе яму адказвае І.Сімлер [374] . 3 публікацыі І.Сімлера, С.Рэшкі й С.Астроўскага мы й даведваемся пра зьнішчаныя пазьней тэалягічна-філязофскія творы С.Буднага [375] , выдадзеныя ім у Лоску ў 1574 г. [376]
У кан. XVI-XVII стст. зьявіліся й найранейшыя ўвагі пра артаграфію беларускіх кірылічных рукапісаў i друкаў: у разьдзеле De orthographia Ruthenica et Moscovitica кнігі славенскага філёляга А.Багорыча [377] , выдадзенай у 1583 г. у Саксоніі; у дысэртацыі харвацкага філёляга XVII ст. Ю.Крыжаніча [378] (які ў 1678-83 гг. жыў у Вільні).
Праўдападобна, дзеля зацікаўленьня на Захадзе пісьменствам у славянскіх мовах Я.Ужэвіч, на прыкладах з розных славянскіх моваў, але найболей з старабеларускае й царкоўнаславянскае, напісаў у 1643 г. у Парыжы згадваную тут граматыку па-лаціне [379] , невядомы аўтар XVII ст. улажыў у Бэрліне беларуска-лацінскі слоўнік [380] , а беларускаму эмігранту ў Амстердаме І.Капіевічу ў кан. 1690-ых іт. Бэрлінская акадэмія прапанавала пераехаць на сталую працу ў Бэрлін. У кожным разе ў XVII i XVIII стст. у розных працах з гісторыі пісьменства заходнеэўрапейскіх навукоўцаў досыць часта згадваюцца, апісваюцца або разглядаюцца паасобныя рукапісы ці друкаваныя кнігі беларускіх пісьменьнікаў i друкарняў.
У каталёгу Бадлейскай бібліятэкі Аксфордзкага ўнівэрсытэту ў Ангельшчыне, уложаным у 1684 г., побач рукапісаў i іншых выданьняў, былі апісаныя невядомыя нам сёньня 7 беларускіх друкаваных інфармацыйных бюлетэняў з 1563, 1571, 1579, 1580, 1602, 1610 i 1617 гг. пра войны з Масковіяй [381] . Ананімны аўтар гісторыі антытрынітарных друкарняў у Польшчы й ВКЛ [382] у выданьні, што выйшла ў Галяндыі [383] , даў інфармацыі пра беларускія друкарні ў Нясьвіжы, Заслаўі, Лоску й Любчы.
У XVIII ст. зь беларускага пісьменства на Захадзе цікавіліся, відаць, галоўна друкамі. Зь ведамых нам фактаў толькі ў адным гістарычным выданьні 1724 г. у Прусіі [384] даюцца інфармацыі пра Радзівілаўскі сьпісак Пачатнага летапісу. Ва ўсіх іншых выпадках аб'ектам увагі была друкаваная кніга. Расейскі дасьледчык кнігадруку Я.Неміроўскі называе [385] францускага гісторыка й бібліёграфа пач. XVIII ст. Ж.Лелонга, каторы ў сваёй манаграфіі з гісторыі рукапісаньня й друку Сьвятога Пісьма [386] , апісваючы ведамыя яму выданьні біблійных кніг у розных мовах, згадвае й выданьні віленскіх беларускіх друкарняў, бачаныя ім у Бадлейскай бібліятэцы Аксфордзкага ўнівэрсытэту. Рэктар Бэрлінскай гімназіі Ё«Фрыш у разьдзеле пра кірылаўскія друкарні выдадзенага ім у 1727 г. дасьледаваньня гісторыі славянскай мовы [387] згадаў Нясьвіскую друкарню й катэхізм С.Буднага. Нямецкі гісторык рэфармацыі ў Польшчы i ў BKJI Х.Фрызэ [388] - Нясьвіскую й Лоскую друкарні.
Найбольшае аднак зацікаўленьне ад кан. XVIII ст. - Ф.Скарына. Прафэсар старажытных моваў i тэалёгіі Гётынгэнскага ўнівэрсытэту ў Прусіі Ё.Міхаэліс у працы «Уводзіны ў Новы Закон» апісаў праскае выданьне бібліі Ф.Скарыны [389] . Кніга ягоная (перавыдадзеная ў 1788 г. па-нямецку) з усімі матэрыяламі пра Ф.Скарыну была перакладзеная й выдадзеная па-ангельску (1780, 1793 i інш. гг.), па-француску й па-галяндзку. Друкі й пераклады Ф.Скарыны дасьледавалі нямецкі тэоляг Е.Айхгорн [390] i чэскі славіст Ё.Даброўскі [391] .
У пару забароны беларускае мовы, літаратуры й навукі (кан. XVIII ст. - 1905 г.)
Па заваяваньні й прымусовым далучэньні Беларусі да Расейскае імпэрыі (1772-1807), як i на кожнай частцы Беларусі, адарванай i далучанай да яе ўжо перад тым (Смаленшчына - 1667 г. i т.д.), усялякая легальная творчая праца ў беларускай мове, a ў тым i навуковая, адміністрацыйнымі сродкамі аж да 1905 г. была спыненая.
Распачатая аддаўна праца ў Заходняй Эўропе працягваецца. Ё.Даброўскі далей дасьледуе друкі Ф.Скарыны [392] . Другі чэскі славісты, П.Шафарык, у сваёй манаграфіі «Славянскі наррдапіс» [393] дае асобны разьдзел пра беларусаў іхную мову й пісьменства. У ім ён падкрэсьлівае, што ў ВКЛ беларуская мова "была дзяржаўнай", што "ў гэтай мове [... ] пісаныя ўсе граматы й дзяржаўныя паперы, датычныя грамадзкіх i прыватных справаў" (прынагодна згадвае Статуты 1529, 1566 i 1588 гт, i шэраг юрыдычных актаў); гаворыць пра выдавецкую й літаратурна-навуковую дзейнасьць Ф.Скарыны, Л.Зізанія, пра шматлікія выданьні беларускіх друкарняў XVI - першай паловы XVII стст., якія былі "альбо цалкам у гэтай мове, альбо, асабліва багаслужбовыя, мелі ўступы, прадмовы, устаўкі й дадаткі, пісаныя па-беларуску". Ангельскага аўтара Дж.Таўнлі [394] й шкоцкага Э.Гэндэрсона цікавіць Ф.Скарына. Другі зь ix - відны дасьледчык бібліі й лінгвіст - да апісаньня Скарынавых кнігаў дадае ўзоры ягоных перакладаў у супастаўленьні з адпаведнымі біблійнымі месцамі ў лацінскай, грэцкай, гэбрайскай i царкоўнаславянскай мовах, адзначае арыгінальнасьць перакладу ў беларускую мову [395] .
Працягвалі працу й польскія навукоўцы, якія па разьдзелах Рэчы Паспалітае апынуліся пад Аўстрыяй i Прусіяй. Е.Бандтке ў публікацыі пра друкарні ў Польшчы й ВКЛ [396] упершыню найбольш поўна, у альфабэтным парадку паводле назваў месцаў (Магілёў, Нясьвіж, Супрасьль, Вільня й г. д.) апісаў выданьні беларускіх друкарняў XV-XVIII стст. Збор беларускіх юрыдычных актаў 1389-1563 гг. Ц.Дзялынскага [397] - ня толькі адно з найранейшых, але й дагэтуль адно з важнейшых выданьняў гэтага роду, у якое ўлучаныя помнікі беларускага пісьменства, што ніколі й нідзе не былі публікаваныя. Аўтар гісторыі польскае літаратуры М.Вішнеўскі асобны (VIII) том прысьвяціў літаратуры беларускай [398] . Хоць беларуская літаратура разглядаецца тут пры літаратуры польскай, аднак гэта першая сур'ёзная спроба асобнага выкладу гісторыі беларускае літаратуры старажытнай пары зь першым асобным нарысам гісторыі кірылічных друкаў у Рэчы Паспалітай [399] .
Не спынялі гэтае працы й тыя польскія гісторыкі й філёлягі, якія апынуліся ў межах Расейскай імпэрыі. Яшчэ перад Е.Бандтке Я.Лелевель у т.1 гісторыі кнігадруку ў Польшчы й BKJI [400] дапоўніў сваіх папярэднікаў (Я.Гофмана й інш.) новымі дадзенымі пра друкарні ў Вільні (б.199-201), Любчы (б.201), Нясьвіжы (б.205-215), дадаўшы да ix друкарні ў Еўі, Магілёве (б.206) i г. д. Пасьля 1814 г. М.Палінскі ўлажыў бібліяграфію друкаў XVI - пач. XIX стст. у Беларусі й частцы ўсходняй Украіны [401] , аддзяліўшы ix ад агульнай бібліяграфіі ў Рэчы Паспалітай. С.Ліндэ ў 1815-16 гг. выступіў з колькімі дасьледаваньнямі з гісторыі беларускага пісьменства, значнейшае зь якіх - кніга пра Статут 1588 г. [402] . Настаўнік Віленскай гімназіі Г.Клімашэўскі выявіў у бібліятэцы двара Магілёўцы Ваўкавыскага пав. сьпісак Беларускага летапісу 1570-ых гг. i ў 1830 г. апублікаваў урывак зь яго з сваімі камэнтарамі [403] . Неўзабаве гісторык Т.Нарбут, назваўшы сьпісак гэты імем уласьніка двара - А.Быхаўца, апублікаваў поўны тэкст летапісу [404] .
Найбольш актыўным быў прафэсар Віленскага ўнівэрсытэту, гісторык-беларус І.Даніловіч. У польскім часапісе «Dziennik Wileński» за 1823 i 1824 гг. ён надрукаваў лацінкай выяўлены ім Супрасьльскі сьпісак Беларускага летапісу 1446 г. [405] Гэта была першая публікацыя беларускіх летапісаў, а ягоны артыкул пра гэты сьпісак [406] i іншы пра ўсе ведамыя яму сьпіскі беларускіх летапісаў у часапісе «Atheneum» [407] (паўтораны як прадмова да перавыданьня «Kroniki» М.Стрыйкоўскага ў 1846 г. [408] i ў карацейшай рэдакцыі па-расейску - у ЖМНП [409] ) запачаткавалі дасьледаваньне беларускага летапісаньня. З выдатнейшых бібліяграфічных працаў пяру І.Даніловіча належыць найранейшае апісаньне рукапісных сьпіскаў i друкаваных выданьняў Статутаў BKJI [410] , а таксама апісаньне 2383 актаў i іншых пісьмовых крыніцаў з гісторыі Беларусі за час ад Гэрадота да 1569 г. зь пераказам іхнага зьместу або публікацыяй поўных тэкстаў ці ўрыўкаў зь ix [411] ,
Спарадычна з дасьледаваньнямі помнікаў беларускага пісьменства X-XVIII стст. польскія аўтары выступалі й пазьней. Але адгэтуль найбольш зацікавілася імі расейская навука.
Перад тым, як перайсьці да канкрэтных фактаў, зьвязаных з вывучэньнем беларускага пісьменства ў расейскай навуцы, ня будзе лішнім нагадаць, што ў расейскай гістарыяграфіі азначанай пары панавала вялікадзяржаўная школа з прыдадзенай да яе ў 2-ой пал. XIX ст. "западно-русской" канцэпцыяй у дачыненьні да Беларусі.
Беларускі гістарычны працэс ва ўсіх ягоных сфэрах, паводле гэтае школы, разглядаўся ў рэчышчы "общерусскаго"; у лепшым выпадку на аснове тэрытарыяльнага прынцьшу было дазволена вылучаць яго ў "западно-русскую" частку "общерусскаго" працэсу. Таму расейскія гісторыкі й філёлягі (хацелі яны гэтага ці не хацелі), укладваючы свае дасьледаваньні ў схэму вымогаў гэтае гістарыяграфічнае школы, у канцавым выніку павінны былі прышчапляць погляд, што Беларусь - не апрычоны край, а Расея, ейная складовая частка ("исконная часть единой и неделимой Россій", "ее западная окраина"); беларуская мова - дыялект "единаго общерусскаго языка"; а беларускае пісьменства - тэрытарыяльная частка пісьменства расейскага.
З гэтай мэтаю ў расейскай навуцы ўсталявалася й адпаведная вялікадзяржаўна-шавіністычная тэрміналёгія: Беларусь - "Западная Россія" (ці "Русь"), "Западно-русскій край", "Северно-Западный край Россій", калі ня проста "Россія"; старая беларуская літаратурная мова - "древнее западнорусское (зрэдку - "белорусское") наречіе" [412] ; а старое беларускае пісьменства - "древняя западно-русская (часта - "древнерусская", "русская" ці "россійская") письменность".
Выходзячы з такіх пазыцыяў, галоўная, калі не адзіная, мэта вывучэньня помнікаў старога беларускага пісьменства - неяк улучыць ix у расейскую гісторыю. Дзеля гэтага зь ix выбіраліся тыя помнікі, якія з большым ці меншым праўдападабенствам маглі быць выданыя за расейскія. Так усё беларускае пісьменства ў царкоўнаславянскай мове за 800 год (XI-XVIII стст.) - хоць яно й было прадуктам духовае творчасьці не расейскага, а беларускага народу на ягонай беларускай зямлі, нат па-за дзяржаўнымі межамі Расеі й па-за межамі юрысдыкцыі расейскае царквы - было ўлучанае ў пісьменства расейскае.
Таму, што з помнікамі беларускага пісьменства ў нацыянальнай беларускай мове, асабліва пісьменьнікаў неправаслаўных, гэтага ўжо зрабіць было немажліва, імі цікавіліся мала й ня столькі з гледзішча гісторыі пісьменства, як помнікамі "западно-русскаго нарtчія" ці помнікамі "русской" гісторыі, пераважна царкоўнай.
Па-за ўвагаю вывучэньня засталося ўсё беларускае пісьменства XV-XVIII стст. у другой царкоўнай мове - лацінскай; галоўным чынам, пісьменьнікаў каталікоў, вуніятаў i пратэстантаў. У Расеі такога пісьменства не было, i яго не было куды ўлучаць. З часам як беспрытульнае яно часткова было ўлучанае ў лацінскае пісьменства польскае, a яшчэ пазьней i літоўскае, хоць апошнія й не прысвоілі сабе ўсе ягоныя помнікі, якія й дагэтуль нікуды не належаць.
У рамах абавязваючых вымогаў (іншым разам з большымі ці меншымі выламамі зь ix у кірунку набліжэньня да навуковае аб'ектыўнасьці) у расейскай (як i ў польскай) філялёгіі й гісторыі, само сабою зразумела - у расейскай (ці польскай) мове над вывучэньнем помнікаў беларускага пісьменства старажытнай пары працавалі й самі беларусы [413] .
Калі аднак адкінуць палітычную тэндэнцыю гэтых дасьледаваньняў, ейную сьведамую ў дачыненьні да беларускага пісьменства абмежанасьць, якія гісторыю беларускага пісьменства паказваюць ня толькі ў скажоным сьвятле, але й наагул поўнасьцю яе адмаўляюць, - то тады пры ўсім гэтым, у нетрах наўмысна параскіданых фактаў зь "зьліквідаванай" гісторыі беларускага пісьменства мы ўсё ж можам знайсьці нямала розных інфармацыяў пра паасобныя помнікі беларускага пісьменства й нат спробы сыстэматызацыі й тэматычнага дасьледаваньня ix.
Пачатак тых інфармацыяў i дасьледаваньняў у г. зв. "славяно-русской" бібліяграфіі, дзе ў ліку друкаваных "славяно-русскихъ" кніг кірылаўскага шрыфту было выяўлена, зарэгістравана й апісана шмат i беларускіх старадрукаў. У расейскай бібліяграфіі яны рэдка калі азначаныя як беларускія ці «западно-русскія»; часьцей за ўсё беларускія кнігі там самі сябе выяўляюць - месцам свайго друку, моваю й аўтарам.
Эпізадычна яны спатыкаюцца ўжо ў папярэднікаў «славяно-русской» бібліяграфіі - у С.Мядзьведзева [414] , І.Штрытэра [415] , П.Аляксеева [416] , яп. Дамаскіна [417] й некаторых іншых, але найболей ix можна знайсьці ў працах В.Сопікава [418] , І.Сахарава [419] , В.Ундольскага [420] й І.Каратаева [421] . Прычым, В.Сопікаў, які апісаў болей за 100 беларускіх выданьняў у 1-ай частцы свае бібліяграфіі 1491-1700 гг. (у альфабэтным сьпісе) для кніг, якія ён уважаў за "прередкія" ці "чрезвычайно редкія" (Ш.Фэоля, паасобныя кнігі Ф.Скарыны, С.Буднага й інш.), даў больш падрабязнае апісаньне, часам з выпісамі цытатаў i ўвагамі пра мову. Апісаньні І.Сахарава (друкі 1491-1635 гг.) i В.Ундольскага (1491- 1864 гг.) ляканічныя (В.Ундольскі нават не падае месца друку), аднак яны больш дакладныя й дапоўненыя выданьнямі, адсутнымі ў В.Сопікава. «Хронологическая роспись...» І.Каратаева мала паўнейшая ад І.Сахарава й В.Ундольскага, але ягонае «Опйсаніе...» (асабліва выданьня 1883 г.) падае ня толькі месца й год друку кнігі, імя друкара, бібліятэку апісванага ім экзэмпляра й інш. дадзеныя, але й раскрывае склад кнігі, прыводзіць прадмовы, паслоўі й г. д.
У шматтомнай польскай бібліяграфіі К.Эстрайхэра [422] , якая ад 1872 г. пачала выходзіць па-за межамі Расеі, апісаньні кірылаўскіх беларускіх друкаў скупыя й няпоўныя; затое тут ёсьць беларускія выданьні лацінскім шрыфтам, у беларускай i лацінскай мовах. Польскі аўтар, на жаль, канкуруючы з аўтарамі "славяно-русской" бібліяграфіі, уважае, што "ўсе гэтыя друкі (і лацінскім i кірылаўскім шрыфтамі. - АК) пачынаючы ад Фэолевых... зьяўляюцца бясспрэчна й вылучна ўласнасьцю польскае літаратуры" [423] .
Амаль адначасна з нарысамі "славяно-русской" бібліяграфіі ў друку зьяўляліся й бібліяграфічныя апісаньні ці каталёгі выдатнейшых старых бібліятэк, архіваў i пазьнейшых зь ix збораў, на якія "славяно-русская" бібліяграфія абапіралася. Працы гэтыя расшырылі межы бібліяграфіі, дадаўшы да апісаньняў старадрукаў апісаньні помнікаў рукапіснага пісьменства. Найперш - у Расеі й на Ўкраіне тых сховішчаў, куды ў часе вывазаў зь Беларусі найбольш ix трапіла. Гэта апісаньні Маскоўскай Патрыяршай (Сынадальнай) бібліятэкі архім. Саваю [424] й А.Горскім i К.Неваструевым [425] ; бібліятэк Румянцаўскага музэю - А.Вастокавым [426] , Маскоўскага Галоўнага архіву Міністэрства замежных справаў [427] , Пецярбурскай Публічнай бібліятэкі - А.Бычковым [428] , Пецярбурскай Архэаграфічнай камісіі - М.Барсуковым [429] , Пецярбурскай Духоўнай акадэміі - А.Радоскім [430] , рукапісных збораў у Кіеве - Н.Пятровым [431] ; а таксама апісаньні прыватных збораў у Маскве графа Ф.Талстога - К.Калайдовічам i П.Строевым [432] , купца І.Царскага - П.Строевым [433] i графа А.Уварава - архім. Леанідам [434] . Ёсьць апісаньні помнікаў беларускага пісьменства i ў іншых прыватных зборах: Славяно-русскія рукописи В.М.Ундольскаго, описанныя самимъ составителемъ и бывшимъ владельцем собранія... Москва, 1870; Барсовъ Б.В. Описаніе некоторыхъ южно-русскихъ и западно-русскихъ рукописей, находящихся въ рукописномъ собраній Е.Б.Барсова / / Чтенія, 1884. №3. С.1-13; i нек. інш.
Яшчэ большую вартасьць маюць для нас апісаньні й каталёгі старых бібліятэк, архіваў i пазьнейшых зь ix збораў у самой Беларусі.
Сьпярша назавем тут публікацыі ўжо разгледжаных намі каталёгаў i рэестраў, уложаных у XV-XVII стст. Яны былі знойдзеныя ў актах беларускіх архіваў i апублікаваныя: каталёг бібліятэкі Слуцкага Траецкага манастыра з 1494 г. - прат. І.Грыгаровічам [435] , Супрасьльскага Дабравешчанскага манастыра з 1557, 1645 i 1668 гг. - А.Дзем'яновічам [436] , вялікіх князёў у Вільні - С.Пташыцкім [437] , рэестар земскіх актавых кніг Віцебскага ваяводзтва XVI-XVII стст. - З.Даўгялам [438] .
З новых апісаньняў нам ведамыя: кароткія й агульныя апісаньні бібліятэкі й архіву Сапегаў у Дзярэчыне Ю.Нямцэвічам [439] i М.Без-Карніловічам [440] , бібліятэкі Жабаў [441] у двары Шо был. Дзісенскага пав. [442] ; паўнейшыя - бібліятэкі Ю.Бэргэля ў Слуцку А.Ельскім [443] , был. базыльянскага манастыра ў Полацку З.Даўгялам [444] i поўныя - рукапісаў бібліятэкі граф. Храбтовічаў у Шчорсах С.Пташыцкім [445] (незакончанае) ды колькі апісаньняў Віленскай Публічнай бібліятэкі, выдатнейшае зь якіх Ф.Дабранскага [446] .
З апісаньняў архіваў адзначым апісаньні Нясьвіскага архіву (агульнае - П.Гільтэбрандтам [447] , a поўнае - архіварам архіву, апублікаванае толькі часткова) [448] ; архіваў ЛМ - М.Зэльвяровічам [449] , С.Пташыцкім [450] (першы раз у Расеі сьпіс кнігаў ЛM быў уложаны ў 1817 г. урадоўцам Сэнату В.Анастасевічам "изъ реестра, по которому сданы были въ 1798 г. въ веденіе Сената діла Метрикъ Коронной и Великаго княжества Литовскаго". Сьпіс гэты ("Подробный перечень"), як i асобны сьпіс пасольскіх кніг ЛM, перададзеных у Галоўны ахіў Міністэрства замежных спраў у Маскве, кн. М.Абаленскі й праф. І.Даніловіч апублікавалі ў зборы дакумэнтаў «Книга посольская Метрики Великаго княжества Литовскаго», т.1 Москва, 1943, дадаткі.); вуніяцкіх мітрапалітаў [451] ; Жыровіцкага [452] й Пінскага Ляшчынскага [453] манастыроў Л.Паеўскім i А.Мілавідавым; Буцянёвых-Храбтовічаў у Бешанковічах - З.Даўгялам [454] .
Пазьнейшыя архіўныя зборы былі апісаныя: Віленскі Цэнтральны архіў старажытных актавых кніг - у агульных гістарычных нарысах пра яго М.Гарбачэўскага [455] , В.Голуба [456] й А.Мілавідава [457] , у каталёгу актавых кніг (дзе зарэгістравана ix - 15 628) архівара архіву М.Гарбачэўскага [458] й незакончаным рэестры саміх дакумантаў (зарэгістравана - болей за 200 000) [459] ; Віцебскі Цэнтральны архіў старажытных актавых кніг - ВЛяліным [460] i А. Сазонавым [461] ; архіў Полацкай духоўнай кансысторыі [462] - А.Сапуновым [463] .
Шэраг дадатковых інфармацыяў пра старыя беларускія архівы й бібліятэкі ёсьць у іншай працы Л.Паеўскага [464] i ў нарысе расейскай гістарыяграфіі В.Іконьнікава [465] .
Паасобныя помнікі беларускага эпіграфічнага пісьменства (княжыя пячаткі, царкоўныя званы, абразы, крыжы, камні-"пісанкі" й інш.) былі апісаныя (ці прыведзеныя іхныя клішы) спарадычна ў кнігах К.Нап'ерскага [466] й А.Семянтоўскага [467] . Р.Ігнатаў [468] , А.Сапуноў [469] , А.Раманаў [470] , З.Даўгяла [471] прысьвяцілі ім адмысловыя артыкулы й нарысы.
На асаблівую ўвагу ва ўсіх гэтых бібліяграфічных пошуках заслугоўваюць працы тых аўтараў, якія, падобна М.Палінскаму й М.Вішнеўскаму ў польскай навуцы, на аснове выяўленых, зарэгістрованых i апісаных у "славянорусской" бібліяграфіі помнікаў, рабілі спробы вылучыць з усёй іхнай агульнай масы ў асобную групу помнікі "западно-русскія" й "южно-русскія" (украінскія); а тымбалей тых зь ix, хто пайшоў яшчэ далей, вылучаючы асобна толькі "западно-русскія", тым самым кладучы пачаткі адраджэньню беларускай бібліяграфіі.
Гэта ў першую чаргу працы М.Пагодзіна й П.Гильтэбрандта, якія, кіруючыся тэрытарыяльным прынцыпам, паводле апісаньняў I.Каратаева, В.Сопікава й В.Ундольскага, улажылі ў храналягічным парадку сьпісы кірылаўскіх выданьняў XV-XVII стст. у BKJI (i наагул у Рэчы Паспалітай). М.Пагодзін - асобна віленскіх друкарняў (77 назваў) [472] i друкарняў у Еўі, Заблудаве, Буйнічах, Кракаве, Крамянцы, Луцку (35 назваў) [473] . П.Гільтэбрандт - дапоўніў ix [474] , a А.Архангельскі ў свой кароткі прынагодны сьпіс [475] дадаў рукапісныя кнігі.
Паўнейшы сьпіс "южно-русскихъ" i "западно-русскихъ" рукапісных i друкаваных помнікаў пісьменства XI-XVII стст. улажыў П.Уладзіміраў [476] . У ім беларускія i ўкраінскія помнікі яшчэ не разьмежаваныя, але П.Уладзіміраў з гледзішча мовы ўжо бачыў у ix дзьве асобныя літаратуры: у помніках аднае зь ix мова - "заходнеруская", якая падтрымлівалася афіцыйным правапісам i мовай граматаў з рысамі беларускае гаворкі, другая - паўднёваруская з асаблівасьцямі некаторых гаворак, з правапісам - пераважна гэтак званым сярэднебаўгарскім» [477] .
Разьмежаваньне ix, ці болей таго - аддзяленьне помнікаў беларускага пісьменства ад украінскіх i расейскіх, на аснове моўнага й краёва-тэрытарыяльнага прынцыпу, зрабіў Я.Карскі ў нарысе «Къ вопросу о разработка стараго западно-русскаго наречія. Библіографическій очеркъ» [478] . Тут пералічаныя ведамыя ў тым часе яму рукапісныя й друкаваныя помнікі пісьменства XIV-XVII стст. (з пазьнейшых - "толькі самыя выдатныя дзеля мовы" [479] ). "Свой пералік, - пісаў ён у гэтым нарысе пра старадрукі, - мы абмяжоўваем вылучна да кніг, якія выйшлі з друкарняў у Заходняй Русі, а таксама ў Кракаве й Празе, не кранаючы выданьняў, што выйшлі ў Паўднёва-Заходняй Русі, хоць i яны паводле мовы часта падобныя з заходнімі» [480] . Бібліяграфія Я.Карскага аднак бярэ на ўвагу помнікі з нацыянальнай, беларускай, мовай (што ў гэтым выпадку магло быць абумоўлена й тэмаю нарыса); таму помнікі беларускага пісьменства ў царкоўных мовах (царкоўнаславянскай i лацінскай) як правіла засталіся вонках яе.
Публікацыя твораў беларускага пісьменства насіла выбарачны характар з тэндэнцыйным адборам [481] . Як помнікі пісьменства зь ix у азначаную пару публікаваліся галоўна творы ў царкоўнаславянскай мове - «Слова аб палку Ігаравым» [482] , словы, павучэньні й малітвы Кірылы Тураўскага [483] , беларускія сьпіскі Ноўгарадзкага й Кіеўскай летапісаў скарочанай рэдакцыі [484] , падарожжы ў Сьвятую Зямлю Ігната Смальняріна [485] , Данілы Паломніка [486] й архім. Аграфена [487] , Летапіс Абрамкі [488] , жыцьцё Афрасіньні Полацкай [489] i некаторыя іншыя; з твораў у беларускай мове - усяго паасобныя летапісы (часткова таксама ў царкоўнаславянскай мове) [490] , успаміны Т.Еўлашэўскага [491] ды колькі перакладных аповесьцяў (пра Трышчана й Іжоту, Баву, Атылу [492] , Сівільлю-прарочыцу [493] , Пакуты Хрыста [494] й Трох Каралёў [495] ). Рэшта ж - як помнікі мовы (дайшоўшыя да нас часткі з найстарэйшых рукапісных кніг царкоўнай мастацкай i багаслужбовай літаратуры Супрасьльскай Чэцьці на сакавік месяц, кан. X - пач. XI стст., апублікаванай у Вене Ф.Міклошычам [496] ; Тураўскага Эвангельля [497] й Слуцкага псалтыра [498] XI ст.) i гісторыі, царкоўнае (творы палемічнай літаратуры) [499] ці агульнае (творы юрыдычнага пісьменства).
Юрыдычных дакумэнтаў апублікавана найболей. Гэта былі або прыватныя выданьні архэографаў i гісторыкаў, або выданьні сталых ці часовых інстытуцыяў i камісіяў. Да важнейшых зь ix мы залічаем друкі наступных выдаўцоў i публікатараў: Григоровичъ И. Белорусскій архивъ древнихъ грамоть. Ч.1 (акты Магілёўскіх архіваў кан. XV - кан. XVIII стст.). Москва, 1824. Императорское общество исторіи и древностей россіискихь при Московскомъ университете: Книга посольская Метрики Великаго княжества Литовскаго, содержащая въ себе дипломатическія сношенія въ государствованіе короля Сигизмунда Августа (с 1545 по 1572 г.). Т.1. Москва, 1843 (публікатары - М.Абаленскі й І.Даніловіч); Книга посольская Метрики Великаго княжества Литовскаго, содержащая въ себе дипломатическія сношенія Литвы в государствованіе короля Стефана Баторія (с 1575 по 1580 г.). Т.2. Москва, 1843 (публікатары - М.Пагодзін i Д.Дубенскі); статуты ВКЛ 1529, 1588 i 1566 гг. у сэрыі «Временникъ», кнігі 18 (1854 г.), 19 (1854 г.) i 23 (1855 г.); Положеніе о Трибунале жителямъ Великаго княжества Литовскаго на сейме 1581 г. - «Временникъ». Кн.25 (1857 г.). Часовая камісія пры Віленскім губэрнскім статыстычным камітэце: Собраніе древнихъ грамоть городовъ: Вильно, Ковно, Трокъ, православныхъ монастырей, церквей и по разнымъ предметамъ (XIV-XVIII стст.). Ч.1. Вильна, 1843. Часовая камісія пры Менскім губэрнатару: Собраніе древнихъ грамоть и актовъ городовъ Минской губерній, православныхъ монастырей, церквей и по разнымъ предметамъ (акты з архіваў Менску, Слуцку, Наваградку, Пінску, Бабруйску и г. д. пач. XVI ст. 1748 г.) Минск, 1848. СПб Археографическая комйссія: АЗР (з архіваў ЛМ, СПб Архэаграфічнай камісіі й інш.). Т. 1-4 (1340-1632 гг.). СПб, 1846-1851 (публікатар - І.Грыгаровіч), Т.5 (1633-1699 гг.). СПб, 1853 (публікатар - І.Барычэўскі); Акты, относяіціеся къ исторіи Южной и Западной Россій, собранныя и изданныя Археографическою комиссіей. Т.1 (з тых жа i інш. архіваў, 1396-1599 гг.). СПб, 1863 (публікатар - М.Кастамараў); РИБ. Т.20 (книги Судных спраў №1, 2, 3 ЛМ, 1469-1523 гг.). СПб, 1903 (публікатар - Гільтэбрант), Виленская Археологическая комиссія: Собраніе государственныхъ и частныхъ актовъ, касающихся исторіи Литвы и соединенныхъ съ нею владеній. Ч.1 (1387-1710 гг.). Вильна, 1858 (публікатар - М.Круповіч). Виленская Археографическая комйссія: АВАК (акты Віленскага Цэнтральнага архіву) Т. 1-30. Вильна, 1865-1904 (публікатары - сябры камісіі М.Гарбачэўскі, Ю.Крачкоўскі, Ф.Дабранскі, І.Спрогіс, З.Даўгяла й інш.). Управленіе Віленскаго учебнаго округа: АСД (акты з розных іншых архіваў Беларусі - Віцебскага Цэнтральнага архіву, Нясьвіжу, Віленскай Публічнай бібліятэкі, Супрасьльскага й Жыровіцкага манастыроў i г. д.), Т.1-14. Вільня, 1867-1904 (публікатары - П.Гільтэбрант, А.Міратворцаў, Х..Еляонскі, А.Дзем'яновіч, Л.Лукашэвіч, Ю.Чаховіч, А.Сазонаў i інш.). Витебскій статистическій комитеты ИЮМ (акты Віцебскага Цэнтральнага архіву XVI-XVIII стст.). Т. 1-32. Витебск, 1871-1906 (публікатары - А.Сазонаў, М.Вяроўкін, З.Даўгяла). Довнарь-Запольскій М.В.: Документы Московскаго архива Министерства юстиціи (1430-ыя - 1569 гг.). Москва, 1897; Акты Литовско-Русскаго государства (1390-1529 гг.). Москва, 1899. - у абодвух выданьнях акты з архіву ЛМ. Малиновскій И.А. Сборникъ матеріаловь, относящихся къ йсторій панов-рады Великаго княжества Литовскаго. Ч.1 (з архіву ЛМ, 1486-1576 гг.). Томскъ, 1901.
Беларуская мова ў апошніх, за рэдкімі выключэньнямі (публікацыі М.Доўнар-Запольскага й З.Даўгялы), болей ці меней падганялася пад нормы расейскага правапісу [500] , арыгінальныя загалоўкі (як, зрэшты, i ў творах мастацкай i інш. літаратуры) замяняліся на іншыя, расейскія, часам ня згодныя зь зьместам тэксту. Для вывучэньня мовы й пісьма помнікаў яны былі малапрыдатныя, што выклікала спэцыяльныя фотаклішныя выданьні як з помнікаў рукапісных [501] , так i друкаваных [502] .
Бібліяграфічныя працы й публікацыі твораў спрычыніліся да далейшага дасьледаваньня ix у розных аспэктах. Але, па-за «Словам аб палку Ігаравым», якое сталася аб'ектам увагі цэлага шэрагу аўтараў i стварыла сваю асобную гісторыю дасьледаваньня, такіх працаў было няшмат.
Адны зь ix, яшчэ прымыкаючы да бібліяграфіі, больш поўна апісвалі паасобныя рукапісныя кнігі ці зборнікі арыгінальнага й перакладнога пісьменства, дадаючы пры гэтым розныя іншыя ўвагі характару палеаграфічнага, моўнага, тэксталягічнага й г. д. (часта для мэтаў датаваньня твора ці адшуканьня крыніцы перакладу). Гэта артыкулы П.Пылаева - пра Аршанскае эвангельле XIV ст. [503] , П.Уладзімірава - пра беларускі пераклад Жыцьця Аляксея, чалавека Божага [504] , польскага аўтара А.Брукнэра - пра Наваградзкі зборнік Р.Уніхоўскага зь беларускім летапісам i рыцарскімі аповесьцямі [505] й нек. іншыя, куды б мы аднесьлі таксама ўводныя часткі ўсіх працаў Я.Карскага пра мову помнікаў пісьменства, якія называем крыху ніжэй.
Другія - у гісторыка-літаратурным аспэкце з пазыцыяў панаваўшых тады біяграфічнага й культурна-гістарычнага мэтадаў літаратурнага дасьледаваньня разглядалі літаратурную, перакладчыцкую ці выдавецкую дзейнасьць паасобных пісьменьнікаў: яп. Макар i нямецкі аўтар Л.Гёц - Кірылы Тураўскага [506] , І.Татарскі - С.Полацкага [507] , Н.Нікольскі - Клімента Смаляціча [508] , П.Уладзіміраў - Ф.Скарыны [509] , М.Доўнар-Запольскі - В.Цяпінскага [510] .
Трэція дасьледавалі некаторыя жанры пісьменства. А.Папоў [511] - палемічную літаратуру XV-XVII стст.; польскія літаратураведы І.Шараневіч [512] , С.Смолка [513] й А.Прахаска [514] - беларускія летапісы, парушыўшы "почти полное молчаніе", якое "о литовскихъ летописяхъ долгое время было въ науке" [515] . У рэцэнзіі на гэтыя працы [516] й ва ўласным абагульняючым артыкуле расейскі гісторык І.Ціхаміраў [517] пазнаёміў расейскую навуку з новымі польскімі працамі.
Іншыя рабілі спробы схэматычных i фрагмэнтарных гісторыка-літаратурных аглядаў. Ізноў жа (пасьля М.Вішнеўскага) сьпярша гэта была спроба ў польскай мове беларускага аўтара. Мы маем на ўвазе лекцыі эміграваўшага ў Аўстрыю А.Кіркора пра літаратуру славянскіх народаў, чытаныя ім у 1873 г. у Кракаўскім тэхнічна-прамысловым музэі й апублікаваныя ў наступным годзе асобнай кніжкай [518] .
Тут, у першым разьдзеле, А.Кіркор даў кароткі нарыс гісторыі беларускай (і ўкраінскай) літаратуры ад «Слова аб палку Ігаравым» i да сяр. XIX ст. У расейскай навуцы падобную спробу ў 1888 г. зрабіў ужо згадваны намі А.Архангельскі. Праўда, ягоныя «Очерки изъ исторій западно-русской литературы XVII вв.» напісаныя ня столькі ў гісторыка-літаратурным, колькі ў гісторыка-царкоўным пляне, што аўтар i сам падкрэсьліў у падзагалоўку нарысаў - «Борьба съ католичествомъ и западно-русская литература конца XVI - первой половины XVII века». Але, дасьледуючы царкоўную гісторыю, у сувязі зь ёю ён закранае й гісторыю кірылаўскага кнігадруку й літаратуры, хоць бы сабе толькі й палемічнай i вучэбнай. Гісторыка-царкоўным плянам дасьледаваньня тлумачацца й дзьве другія асаблівасьці нарысаў А.Архангельскага: іхная абмежаванасьць да аднаго стагодзьдзя (ад Люблінскай вуніі 1569 г. да сяр. XVII ст.) i аб'яднаньне ў "западно-русскую" літаратуру літаратураў беларускай i ўкраінскай.
Урэшце, былі працы, прысьвечаныя разгляду мовы. Колькі зь ix - у паасобных творах з царкоўнаславянскай мовай: І.Сразьнеўскага - мовы Тураўскага эвангельля XI ст. [519] , М.Карпінскага - Камянецкай Чэцьці 1489 г. [520] , Я.Карскага - Летапісу Абрамкі [521] . Апошнія два аўтары выдзелілі й падкрэсьлілі ў царкоўнаславянскай мове дасьледаваных імі рукапісаў розныя беларусізмы: М.Карпінскі асобна выпісаў слоўнічак беларускіх слоў [522] , Я.Карскі зьвярнуў увагу на беларусізмы ў фанэтыцы, марфалёгіі й сынтаксу, у канцы дадаў "указатель более редкихъ [...] словъ и выраженій". Большасьць жа працаў дасьледавала "древнее западно-русское наречіе". Пераважна гэта працы Я.Карскага. Ягоны рэфэрат IX архэалягічнаму зьезду ў Вільні на тэму «Что такое древнее западно-русское наречіе» (на які мы ўжо мел i выпадак паклікацца). У ім выдатны беларускі філёляг, на аснове мовы помнікаў беларускага пісьменства (юрыдычных актаў XIII-XVI стст., Наваградзкага зборніка Р.Уніхоўскага, перакладаў Ф.Скарыны й т.д.), вылучыў "главнейшія черты стараго западнорусскаго нарічія", у агульных рысах паказаў, як "постепенно появились особенности" й "образовалось" гэтае "наречіе, родоначальникъ нынешнихъ белорусскихъ говоровъ", i як яно "стало языкомъ государственнымъ [...] въ Литве". Тады ягоныя працы, у каторых ён грунтоўна дасьледаваў мову паасобных помнікаў: катэхізмаў С.Буднага (1562 г.) i вуніяцкага 1585 г. [523] , беларускіх летапісаў XV-XVI стст. (сьпіскі Красінскага, Слуцкі, Смаленскі й Наваградзкі) [524] , перакладаў у беларускую мову псалтыра (рукапісы 1-ай пал. XVI i пач. XVII стст. был. Румянцаўскага музэю ў Маскве №335 i 1017) [525] , аповесьцяў пра Пакуты Хрыста, Трох Каралёў i Аляксея, чалавека Божага [526] , сказаньня пра Сівільлю-прарочыцу [527] й інш. У кожнай працы Я.Карскага дасьледуюцца фанэтычныя, марфалягічныя i ў меншай меры сынтаксычныя рысы старабеларускай мовы, робяцца ўвагі да гісторыі пісьма ці друку, у канцы прыкладаецца "списокъ более редкихъ словъ".
Для тлумачэньня лексыкі юрыдычнага пісьменства (патрэбу ў гэтым мелі галоўна гісторыкі) былі падрыхтаваныя спэцыяльныя слоўнікі. Найранейшы - «Алфавітный указатель старинныхъ белорусскихъ словъ, извлеченныхъ изъ актовъ, относящихся къ історій Западной Россій» - уложаны ў 1857 г. у Мсьціславе ведамым беларускім лексыкографам І.Насовічам. Слоўнік гэты, у якім тлумачыцца каля 12 000 рэестравых слоў XIV-XVII стст. (паводле апублікаваных у 1846-53 гг. АЗР, тт. 1-5), быў высланы аўтарам у Пецярбурскую АН, там атрымаў высокую ацэну філёлягаў А.Вастокава, І.Сразьнеўскага й М.Каркунова, але сьвету ня ўбачыў [528] . Другі слоўнік, М.Гарбачэўскага, быў выдадзены [529] .
Пасьля адмены забароны беларускага друку й мовы (1906-1976 гг.)
У расейскай навуцы да 1920-ых гг. не прыйшло да якіх-небудзь істотных зьменаў параўнальна да папярэдняе пары. Пазьней паволі некаторыя зьмены наступілі: усё беларускае пісьменства ў царкоўнаславянскай мове яна й далей разглядае як "древнерусское" ці "русское" (праўда, з правам для беларусаў пэрыяд да XIII ст. уважаць за супольны); a пісьменствам у беларускай мове, па-за рэдкімі выключэньнямі, наагул перастае цікавіцца, згадзіўшыся, што яно беларускае. Найважнейшая зьмена ў гэтай пары: ініцыятыва ў дасьледаваньні й перавага, блізкая да выключнасьці, пасьля адмены забароны беларускага друку й мовы ў 1905 г. паступова пераходзяць назад да саміх беларусаў, якія, аддзяліўшыся ад расейскай (i польскай) навукі, твораць цяпер сваю асобную навуку зь філялёгіяй.
З расейскіх працаў гэтага часу вылучаюцца перш за ўсё бібліяграфічныя. Гэта працяг апісаньняў старых бібліятэк, архіваў ці збораў. Бібліятэкі Кіеўскай Духоўнай акадэміі, дзе кнігі был. Полацкай вуніяцкай бібліятэкі й інш. - А.Крылоўскім [530] ; рукапіснага аддзелу Бібліятэкі Пецярбурскай АН, куды таксама было вывезена шмат беларускіх рукапісаў i кніг - В.Сразьнеўскім i Ф.Пакроўскім [531] . А найболей апісаньяў цэлых беларускіх бібліятэк, архіваў i збораў як у самой Беларусі, так i вывезеных у Расею: старадрукаў Віленскай Публічнай бібліятэкі - А.Мілавідавым [532] , бібліятэкаў Слуцкага Траецкага манастыра [533] й музэю Менскага царкоўнага гісторыка-архэалягічнага камітэту [534] - А.Сьнітко (у музэі, заснаваным у 1908 г. царкоўным гісторыка-архэалягічным камітэтам, былі рукапісныя кнігі XVI-XVIII стст. i архіў Слуцкага Траецкага манастыра - БелСЭ. Т.7. Б.251), Магілёўскага царкоўна-архэалягічнага музэю [535] (у музэі, заснаваным А.Раманавым у 1897 г. было 26 каралеўскіх прывілеяў i лістоў XVI-XVIII стст., рукапісны ірмалог 1697 г., выданьні беларускіх друкарняў XVII-XVIII стст., плашчаніца Чарэйскага манастыра з 1566 г., пацір 1590 г. з напісамі на ім i інш.), архіву Віцебскай вучонай архіўнай камісіі [536] - М.Мельнікавай [537] , бібліятэкі графаў Храбтовічаў у Шчорсах - Н.Эрнстам [538] , архіву беларускіх вуніяцкіх мітрапалітаў - П.Жуковічам [539] , кніг Публічных справаў ЛM - С.Шамбінагам i М.Беражковым [540] i дакумантаў JIM у Маскоўскім архіве Міністэрства юстыцыі [541] . Тады апісаньні 25 сьпіскаў беларускіх летапісаў XV-XVI стст. - С.Пташыцкім [542] , Лаўрышаўскага эвангельля пач. XIV ст. - І.Сьвяціцкім [543] .
А таксама бібліяграфія кірылаўскіх выданьняў беларускіх друкарняў XVI-XVIII стст. [544] (значна паўнейшая за ўсе папярэднія, хоць i ў дужа кароткіх апісаньнях) i гістарычны чарыс пра рукапісны аддзел Віленскай Публічнай бібліятэкі [545] А.Мілавідава.
Па-за гэтым трэба назваць працяг сэрыйных публікацыяў помнікаў юрыдычнага пісьменства, галоўна АВАК [546] i РИБ [547] , т.2 зборніка І.Маліноўскага [548] , публікацыю 16 сьпіскаў беларускіх летапісаў XV-XVI стст. у сэрыі ПСРЛ [549] i «Камэдыі» [550] К.Марашэўскага. З гісторыка-літаратурных працаў - навейшае дасьледаваньне твораў Кірылы Тураўскага М.Сухамлінавым [551] , Жыцьця Абрама Смаленскага Рэдкавым [552] i беларускіх летапісаў В.Іконьнікавым [553] .
Беларускія філёлягі ад самых пачаткаў свае працы спаткаліся зь вялікімі цяжкасьцямі.
Пасьля сыстэматычных вывазаў пераважная бальшыня помнікаў старога беларускага пісьменства апынулася па-за межамі Беларусь Мы ўжо цытавалі заяву 1-га зьезду беларускіх архэолягаў i архэографаў [554] аб тым, што акалічнасьць гэтая ізалявала беларускіх дасьледчыкаў ад мажлівасьці сталага й беспасярэдняга карыстаньня імі. Аналягічную заяву зрабіў цяперашні загадчык сэктару гісторыі мовы ІМ АН БССР А.Жураўскі: "Большая частка помнікаў старой беларускай пісьменнасьці яшчэ ня выдадзена i ў выглядзе адзінкавых рукапісных ці старадрукаваных экзэмпляраў знаходзіцца ў архівах ці сховішчах за межамі Беларусі й тым самым аказваецца недаступнай для шырокага круга навуковай грамадзкасьці" [555] .
Доступ да помнікаў беларускага пісьменства ў расейскіх бібліятэках i архівах у вялікай меры абмежаваны ці зусім закрыты; Я.Карскі ў часе працы над нарысам гісторыі старажытнай беларускай літаратуры i ў часе друку яго двойчы спрабаваў дастацца да "отпис(аў)" Ф.Кміты, апублікаваных толькі часткава, але ў Петраградзкай бібліятэцы Дэпартамэнту Гэнэральнага Штабу, дзе яны тады перахоўваліся, яму адказалі, што "рукопись къ сожаленію [...] заколочена въ ящики, и мы не могли иметь къ ней доступа"" [556] . У 1975 г. не знайшоў доступу да яго й наступны публікатар лістоў Ф.Кміты А.Коршунаў: "сьляды гэтага рукапісу згубіліся i ўстанавіць, куды й калі ён зьнік, нам не ўдалося" [557] . "Во время первой мировой войны рукописи бывш. Виленской Публичной библиотеки были эвакуированы в тыл и после этого не были доступны для исследования вплоть до 1945 г." [558] , г. зн. 30 год (1915-45 гг.); а вернутыя былі не ў БССР, a ў Вільню, й ададзеную Літоўскай ССР, i невядома, ці ўсе зборы. Вывезеныя ў 1915 г. у Расею Віленскі й Віцебскі цэнтральныя архівы старажытных актавых кніг дагэтуль ня толькі ня вернутыя назад ні ў БССР, ні ў Вільню, але пра іхны лес наагул нічога ня ведама: ад 1915 г. i да сёньня ніхто з гісторыкаў ці філёлягаў не карыстаўся іхнымі дакумэнтамі.
Частка помнікаў яшчэ ня выяўлена, асабліва ў невядомых для навукі ці неапісаных прыватных зборах. Красамоўным прыкладам гэтаму можа быць збор расейскага гісторыка М.Ціхамірава, у якім ёсьць шмат помнікаў беларускага пісьменства - рукапіснага, друкаванага, юрыдычныя акты з XIV-XVII стст., некаторыя зь ix рэдкія ці ўнікальныя - пра якія ў навуковай літаратуры нічога не было ведама да 1966-68 гг., калі частка гэтага збору (500 рукапісных кніг XIV-XIX стст., перададзеных уласьнікам у 1965 г. далёкаму ад Беларусі Сібірскаму аддзелу АН СССР у Навасібірск) не была апісаная [559] . Аб другой жа частцы ягонага збору (148 рукапісных кніг, 94 старадрукі й архіў старых дакумантаў, таксама перададзеных у Навасібірск), дзе ёсьць выданьні беларускіх друкарняў XVI-XVII стст., беларускія юрыдычныя акты XVII ст. i інш., мы маем толькі кароткія ўвагі [560] .
Пошукі помнікаў беларускага пісьменства часам паралізуюцца тым, што, разам зь зьнікненьнем помнікаў ці цэлых старых беларускіх бібліятэк, бясьсьледна зьнікалі й іхныя бібліятэчныя каталёгі, так важныя для пошукаў. Мы ўжо згадвалі выпадкі зьнікненьня найранейшых каталёгаў гістарычнай калекцыі Эрмітажнага збору ў Пецярбургу [561] . Ня так даўно з тэй жа перашкодаю спаткаўся сучасны беларускі літаратуравед А.Мальдзіс. Расшукваючы сьляды зьнікшай невядома куды старой Жыровіцкай бібліятэкі, ён пабываў у Жыровічах, Львове й, нарэшце, у фондзе Літоўскай праваслаўнай кансысторыі аддзелу рукапісаў Цэнтральнай бібліятэкі АН Літоўскай ССР у Вільні натрапіў на каталёг гэтай бібліятэкі, уложаны ў 1873 г. У бібліятэцы тады было "каля 5 тысяч кніг (самая раньняя - 1516 г.). На жаль, старонкі 174-206 каталёгу [...] дзе былі апісаныя рукапісы, аказаліся выдранымі" [562] . Ускладняе працу й тое, што ў расейскіх каталёгах i наагул у бібліяграфіі XIX-XX стст. i аж да сёньня [563] помнікі беларускага пісьменства апісаныя як расейскія, i што ў некаторых каталёгах шмат памылак. У 1924 г. праф. В.Ператц апісаў украінскія й беларускія старадрукі бібліятэкі Ленінградзкага ўнівэрсытэту [564] "Описание включает перечень ряда изданий, вышедших в свет во Львове, Остроге, Заблудове, Вильне, Рахманове, Киеве, Кутейне, Чернигове, Уневе, Могилеве, Почаеве и Супрасле в XVI-XVIII вв. Однако описание составлено по данным каталогов, без специального обследования книг, из-за чего автором были повторены ошибки прежних описаний (могилевское издание описано как рахмановское, виленский «Апостол» - как львовский Ивана Федорова, виленское евангелие - как заблудовское 1569 г. и т. п.)" [565] .
Урэшце, дасьледчыкі спатыкаюцца з выпадкамі, кал i ў беларускіх рукапісных кнігах ці зборніках часткава ці поўнасьцю выдалены прыпіскі зь імем аўтара, перапішчыка ці ўласьніка рукапісу, датаю й месцам напісаньня яго. Ф.Дабранскі, апісваючы зборнік жыцьцяў сьвятых XVI-XVII стст. у Віленскай Публічнай бібліятэцы [566] , на 148 аркушы яго знайшоў абрэзаны напіс, зь якога засталіся толькі словы: "книжка Ольбрыхта Радивила" [567] . Я.Карскі, дасьледуючы адзін беларускі зборнік XV ст. у Пецярбурскай Публічнай бібліятэцы [568] , зазначае: "Внизу 1 и 2 листов была приписка, вероятно, о владельце рукописи, но теперь она вырезана. Равным образом и на обороте 96 листа была запись о времени написания рукописи, а может быть и об авторе ее, но в этой приписке две строки выскоблены" [569] . Тая ж зьява i ў беларускіх старадруках, дзе дадзеныя пра аўтара кнігі, друкара, дату й месца друку яе часам выдраныя з тытульнымі аркушамі, прадмовамі, прысьвячэньнямі й паслоўямі. "В 1569 г. Мамоничи выпустили два издания (вучыцельнага. - А.К.) Евангелия [...] К сожалению, значительное количество экземпляров этих изданий обычно без первых двух листов (тит. л. и нн.). В Государственной] Библиотеке] Л [енина] прошло сверку 11 экземпляров, Родосский упомянул о 6 экземплярах, в библиотеке Санктцетербургской духовной академии - все без этих листов [... ] Отсутствие этих листов во многих экземплярах наводит на мысль, что при посылке в Москву первые листы намеренно отрывались, чтобы издание было принято за заблудовское" [570] . Але А.Гарфункель, апісваючы экзэмпляр Заблудаўскага эвангельля 1569 г. у бібліятэцы Ленінградзкага ўнівэрсытэту, у якім таксама "нет л. 1 нн., отрезана нижняя часть л. 4 нн.", думае, што тут проста "удалены части текста, свидетельствующие о западном (г. зн. беларускім. - А.К.) происхождении книги" [571] .
1906-1929 гг.
У пераходным часе (1906-1917 гг.) гэтае пары некаторыя дасьледчыкі-беларусы (А.Сьнітко, П.Жуковіч i інш.) яшчэ працягвалі літаратураведныя традыцыі папярэдняй пары. Але бальшыня аўтараў, адрываючыся ад тых традыцыяў, стала на шлях пераасэнсоўваньня гісторыі беларускага літаратурнага працэсу, кладучы пачаткі сучаснай беларускай літаратураведзе.
Р.Зямкевіч улажыў храналягічны сьпіс 100 беларускіх старадрукаў XVI-XVIII стст. [572] А.Раманаў далей вёў пошукі помнікаў беларускага эпіграфічнага пісьменства, дасьледаваўшы й апісаўшы найстарэйшы, мажліва, з XI ст. камень-"пісанік" каля с. Каменка Вялейскага пав. [573] Пасьля колькіх папярэдніх невялікіх артыкулаў у 1896-97 гг. у розных выданьнях i публікацыі тэксту ў 1898 г. у кіеўскіх «Университетскихъ Известияхъ», у 1908 г. М.Доўнар-Запольскі перавыдаў асобнай кніжкай Баркулабаўскі летапіс [574] , дадаўшы да яго сваё кароткае дасьледаваньне. В.Ластоўскі ў друкаванай ім у 1910 г. у газ. «Наша Ніва» й выдадзенай у тым жа годзе асобным друкам гісторыі Беларусі [575] (дзе ёсьць шмат увагаў пра беларускае пісьменства XII-XVIII стст. [576] ) упершыню апублікаваў з свайго збору Берасьцейскі сьпісак Прамовы Мялешкі [577] й Ліст Камунякі да Абуховіча [578] . У сувязі з 400-годзьдзем друкарскай i літаратурнай дзейнасьці Ф.Скарыны ў беларускай прэсе 1917 г. зьявіўся шэраг навукова-папулярных артыкулаў В.Ластоўскага [579] , Р.Зямкевіча [580] , М.Гарэцкага [581] й інш. аўтараў.
Новыя спробы нарысаў гісторыі беларускай літаратуры зрабілі М.Багдановіч [582] i А.Хлябцэвіч [583] (першы - ад старажытных часоў, другі - ад XVII ст.).
Я.Карскі, які ў гэтым часе працаваў над сваім капітальным дасьледаваньнем «Белорусы» (т.2, вып.1-3; т.З, вып. 1 i пачаў працу над т.3, вып.2), напісаў палеаграфічны нарыс «Особенности письма западно-русскихъ произведеній, начиная съ древнейшихъ временъ» [584] . Нарыс гэты, у каторым упершыню ў славянскай філялёгіі выяўленыя нацыянальныя рысы беларускага пісьма, стаўся дапаможным у распазнаваньні старых беларускіх рукапісных кніжок i зборнікаў.
З замежных працаў украінскіх i польскіх аўтараў найбольш вартасныя - апісаньне беларускіх старадрукаў Украінскага царкоўнага музэю ў Львове І.Сьвяціцкім [585] , новае апісаньне з гістарычным нарысам Нясьвіскага архіву Барвінскім [586] i манаграфія пра С.Буднага Г.Мэрчынга [587] . Важным этапам у беларускай літаратураведзе быў БНРаўскі час (кан. 1917-1920 гг.), хоць i кароткі i неспрыяльны для навуковае працы ва ўмовах рэвалюцыяў, войнаў i акупацыяў. У адроджанай беларускай дзяржаве беларуская мова пасьля доўгага перапынку й прасьледу ізноў сталася дзяржаўнай. Адноўленае беларускае школьніцтва вымагала падручнікаў. Паўсталі асяродкі гуртаваньня беларускіх навукоўцаў - Беларускі Пэдагагічны Інстытут у Менску й Беларускае Навуковае Таварыства ў Вільні.
Усё гэта спрычынілася да таго, што ў гэтым часе зьявіліся адметныя літаратураведныя працы. Хрэстаматыя з твораў старажытнай беларускай літаратуры [588] . Значаньне яе ня толькі ў тым, што яна храналягічна першая, але яшчэ i ў тым, што мае дасьледніцкі характар. Укладчык яе, Ластоўскі, сабраў у ёй поўныя ці ва ўрыўках тэксты ня толькі ўжо дзесь публікаваных перад тым твораў (юрыдычныя акты XIII-XVI стст., Летапіс 1548 г., творы В.Цяпінскага, Л.Сапегі, А.Рымшы, Я.Пашкевіча, перакладныя царкоўныя аповесьці XV-XVII стст., жыцьцё Аляксея, чалавека Божага й інш.), але й дадаў дагэтуль невядомыя (у бальшыні з свайго збору) іншыя творы, увёўшы ix у навуковы ўжытак («Дыярыуш» С.Маскевіча, вершы й песьні царкоўных паэтаў XVIII ст., два катэхізмы XVIII ст., беларускі пераклад «О дворе Турского султана» С.Старавольскага).
Адначасна два аўтары, прафэсар Беларускага Пэдагагічнага Інстытуту ў Менску (акруговы начальнік асьветы БНР) Я.Карскі й настаўнік Віленскай Беларускай Гімназіі М.Гарэцкі, напісалі першыя болей-меней поўныя й сыстэматычныя гісторыі старажытнай беларускай літаратуры: Я.Карскі - як частку й працяг свае працы «Белорусы» [589] , М.Гарэцкі - як 1-шы разьдзел (Старадаўнае пісьменства) падручніка для сярэдняй школы [590] .
У працэсе працы над сваім нарысам Я.Карскі пачаў у пэрыядычных менскіх выданьнях 1919-20 гг. публікаваць яго сэрыяй паасобных артыкулаў пра А.Рымшу [591] , Т.Еўлашэўскага [592] , Ф.Кміту [593] , Прамову Мялешкі [594] , інтэрмэдыю 1651 г. [595] , беларускія летапісы [596] , помнікі юрыдычнага пісьменства [597] , духоўныя вершы й канты [598] , беларускую драму [599] й г. д. Да нарысу гісторыі ён дадаў уступны разьдзел [600] пра ролю беларускай мовы ў BKJI, дзе яна, як гэта ён падкрэсьліў, на ўсёй прасторы была дзяржаўнай i літаратурнай.
Я.Луцкевіч зьвярнуў у вагу навукі на пісьменства беларускіх татараў-магамэтан, якія арабскія й турэцкія тэксты сваіх багаслужбовых кніг перакладалі ў беларускую мову, пішучы ix арабскім пісьмом [601] .
У 1921-29 гг. у БССР i замежамі праца працягвалася ў тым жа кірунку. Некаторыя дасьледаваньні нат i былі рыхтаваныя ў папярэднім часе, але яны ці не былі тады закончаныя ці ix не падрыхтавалі да друку. Праф. М.Янчук выдаў новы нарыс гісторыі літаратуры [602] . Паўнейшыя й часткова зь іншымі тэкстамі хрэстаматыі ў 1922 г. М.Гарэцкі выдаў у Вільні [603] , a ў 1925 г. з У.Дзяржынскім i П.Караваем па сваім пераезьдзе ў Менск [604] .
З крыніцаведных i бібліяграфічных працаў у гэтым часе было напісанае ў Менску, а выдадзенае ў Літве дасьледаваньне А.Шлюбскага пра лёс старых беларускіх бібліятэк i архіваў [605] . У Менску апублікаваныя працы 1-га зьезду беларускіх архэолягаў i архэографаў [606] . Весткі пра беларускае юрыдычнае пісьменства (збор, публікацыя й вывучэньне JIM i актавых кніг) для свае гістарыяграфіі беларускага права сабраў рэктар Беларускага дзяржаўнага ўнівэрсытэту У.Пічэта [607] . Бібліёграф Дзяржаўнай бібліятэкі БССР Ю.Бібіла падрыхтавала да друку бібліяграфію беларускіх выданьняў XVI-XVIII стст. [608] Украінскія бібліёграфы У.Барвінак i П.Папоў апісалі беларускія старадрукі ў бібліятэках Кіева [609] , a ўжо згадваныя В.Ператц i Ю.Кузьняцова - у бібліятэках Ленінградзкага [610] й Саратаўскага [611] ўнівэрсытэтаў.
Архэаграфічная камісія Інстытуту Беларускае Культуры ад 1927 г. пачала выдаваць укладаныя З.Даўгялам зборы помнікаў беларускага юрыдычнага пісьменства XV-XVIII стст. [612]
Выдатным выданьнем, якое творча падагуліла ўсе папярэднія дасьледаваньні пра Ф.Скарыну й гісторыю беларускага друку ды папоўніла ix новымі матэрыяламі, быў юбілейны зборнік Інбелкульту з нагоды прыпадалага на 1925 год (як тады ўважалася) 400-годзьдзя друку ў Беларусі [613] , дзе да нашае тэмы найбліжэйшае дачыненьне маюць працы М.Пятуховіча [614] , У.Пічэты [615] й Я.Воўк-Левановіча [616] . У 1926 г. З.Даўгяла выявіў у Адэскай дзяржаўнай бібліятэцы новы сьпісак Ліста да Абуховіча (сьпісак Л.Люблінскага) i апублікаваў яго, разам з трыма ўжо ведамымі сьпіскамі Прамовы Мялешкі пры нарысе [617] , у якім ён (сьледам за М.Балінскім [618] , У.Сыракомлям [619] i В.Ластоўскім [620] ) абгрунтоўвае аўтарства гэтых твораў Купрыяну Камуняку. Украінскі аўтар Т.Сушыцкі ў працы пра летапісы ВКЛ [621] удакладніў прапанаваную ў свой час М.Кастамаравым [622] i Б.Вахевічам [623] клясыфікацыю ix на тры рэдакцыі, а С.Барысёнак прасачыў вывучэньне Статуту 1529 г., падрабязна разгледзеўшы ўсе ведамыя сьпіскі яго [624] .
Мову паасобных помнікаў дасьледавалі С.Некрашэвіч i Я.Лёсік.
Актыўнымі былі дасьледчыкі й па-за межамі СССР. Гістарычны нарыс пра Віленскі Цэнтральны архіў з новымі дадзенымі пра яго напісаў польскі гісторык i архэограф Р.Мяніцкі [625] . В.Ластоўскі ўлажыў багатую на фактычны матэрыял i шырока камэнтаваную ім бібліяграфію помнікаў беларускага рукапіснага й друкаванага пісьменства X-XVIII стст. [626] Найбольшая навуковая вартасьць яе (паміма некаторых мэтадалягічных хібаў i недакладнасьцяў) у тым, што яна ў адрозьненьне ад працаў у БССР да беларускага пісьменства залічае ўсе, ведамыя аўтару, беларускія помнікі X-XVIII стст. у царкоўнаславянскай мове; дае інфармацыі пра помнікі, якія перад тым не былі ведамыя ў навуцы; у ёй апублікаваныя невядомыя да таго творы беларускага пісьменства ці новыя іхныя сьпіскі («Розмова царя Давыда зъ царемъ Волотомъ Волотовичемъ» [627] , Ліст Камунякі да Абуховіча, паводле сьпіска Беларускага музэю ймя Я.Луцкевіча ў Вільні [628] , Калядныя вершы 1790 г. [629] i інш.). У розных беларускіх выданьнях Літвы В.Ластоўскі перавыдаў «Лексис» Л.Зізанія (1596 г.) [630] , Наваградзкі сьпісак беларускага летапісу 1548 г. [631] i інш. невялікага памеру помнікі старога беларускага пісьменства. Ён жа дасьледаваў лексыку старабеларускай мовы, апублікаваўшы два слоўнікі - слоўнік ЛM (паводле выданьня: М.В.Довнарь-Запольскій. Акты Литовско-Русскаго государства, 1390-1529 гг. Москва, 1899) [632] i слоўнік тэкстаў, прыведзеных у ягонай бібліяграфічнай кнізе [633] .
У сувязі з згаданым юбілеем працы пра Ф.Скарыну й гісторыю беларускага друку напісалі А.Станкевіч [634] , І.Дварчанін [635] i Л.Абрамовіч [636] .
Ня лішнім будзе тут дадаць, што з мэтаю інфармацыі заходнеэўрапейскай навукі пра беларускую літаратуру й літаратураведу Я.Карскі ў навуковых пэрыёдыках i зборніках Прагі, Бэрліну й Заграбу рознымі мовамі апублікаваў колькі артыкулаў [637] i выдаў кніжку: Geschichte der weissrussischen Yolksdichtung und Literatur, Berlin und Leipzig, 1926.
1929 г. - 2-ая сусьветная вайна
Яшчэ ня высахла друкарская фарба на публікацыях пра Ф.Скарыну й 400-годзьдзе друку ў Беларусі [638] , як сакратар ЦК КП(б)Б В.Кнорын у пагромным i дырэктыўным артикуле [639] накінуўся на ўвесь ход ведзенай да таго навуковай працы ў галіне беларускай літаратураведы, зьвязанага зь ёю мовазнаўства й наагул гісторыі Беларусі ва ўсіх ейных аспэктах. "Права беларускіх працоўных на беларускую мову, - заявіў ён, - выцякае зусім не з таго, што жыў i працаваў на беларускай мове сярэдневяковы манах (? - А. К.) Скарына [...] Мы так раскрытыкуем Смаляцічаў i Тураўскіх, - пагражаў ён, - што двух радкоў ім будзе шкада прысьвяціць у гісторыі" [640] .
Гэта быў першы сыгнал новага курсу нацыянальнай палітыкі Масквы ў Беларусі. За ім зьявілася цэлая сэрыя падобных артыкулаў у маскоўскай «Правде» й іншых пэрыядычных выданьнях, а яшчэ ў большай колькасьці ў газэтах i часапісах БССР, а нат i асобныя брашуры й кнігі. Усе яны атакавалі адно й тое ж: дасьледчыкі беларускага мінулага "лічаць, што не Кастрычнік зьявіўся пачаткам росквіту беларускай культуры, а шукаюць беларускі рэнэсанс (залаты век) у сярэдневякоўі; заснавальнікамі беларускай культуры лічаць манахаў (? - А.К.) Скарыну i Сымона (? - А.К.) Тураўскага [...] Поруч з гэтым, актыўна праводзіцца работа па ідэалізацыі мінулага Беларусі - сьвяткаваньне 400-годзьдзя беларускае прэсы (? - А.К.) i юбілей Скарыны [...] ідэалізацыя сярэднявечнага пісьменства праз падручнікі гісторыі беларускае літаратуры, пісаныя М.Гарэцкім, Чаржынскім [641] , Піотуховічам..." [642] Г. зв. кастрычніцкі пленум ЦК КП(б)Б, скліканы ў 1930 г. спэцыяльна ў пытаньні нацыянальнай палітыкі камуністычнай партыі ў БССР, надаў гэтай падрыхтоўчай кампаніі ў прэсе й друку афіцыйнае завяршэньне.
Уся папярэдняя дасьледчая праца была абвешчана "контррэвалюцыйнай", урадава спынена й забаронена. Усе навуковыя выданьні й падручнікі з усіх бібліятэк "із'ятыя" й зьнішчаныя [643] (трыманьне ix у прыватных руках цягнула за сабою арышт i засуд). З вучэбных праграмаў усіх навучальных установаў беларускае пісьменства X-XVIII стст. было поўнасьцю выкрэсьлена. A ўсе згадваныя тут дасьледчыкі - А.Шлюбскі, З.Даўгяла, В.Ластоўскі [644] , У.Пічэта, М.Гарэцкі, С.Некрашэвіч, ЯЛёсік, М.Пятуховіч, М.Мялешка, Ю.Бібіла, І.Дварчанін [645] , У.Дзяржынскі, Я.Воўк-Левановіч i шмат іншых - у 1930-ых гг. арыштаваныя й высланыя; ніхто зь ix ужо ніколі не вярнуўся ў Беларусь [646] .
Інстытуту філязофіі Беларускай АН было даручана навукова апраўдаць гэты новы курс нацыянадьнай палітыкі i ўсе выкліканыя ім зьмены й рэпрэсіі. I як гзта ні парадаксальна, але пад грыфам гэтай навуковай установы й пад рэдакцыяй ейнага дырэктара С.Вальфсона (ён жа й адзін з галоўных аўтараў) выходзіць кніжка калектыўнага аўтарства "брыгады" супрацоўнікаў Інстытуту - «"Навука" на службе нацдэмаўскай контррэвалюцыі» [647] .
У ёй усялякая навуковая праца ў галіне дасьледаваньня беларускага пісьменства й мовы X-XI стст. асуджаецца. Як сьмелі, паводле яе, беларускія філёлягі займацца пошукам якіхсьці "скарынінскіх традыцыяў" "... у пісаньнях Сымона Буднага, у перакладзе эвангельля Васілём Цяпінскім, у Літоўскай мэтрыцы, у Баркулабаўскім летапісе, у слоўніку Бярыны (? - А.К.) [... ] у прэпадобнага Клімента i г. д. Усе гэтыя сярэднявечныя, пераважна рэлігійныя дакуманты (? - А.К.) дакладна вывучаліся, аналізаваліся, дасьледаваліся..." [648] "Тут даволі толькі пералічыць некаторыя галоўныя "працы" нацдэмаў. Так, б. віцэ-прэзыдэнт БАН [649] Некрашэвіч зьмяшчае ў 1928 г. у зборніку «Працы клясы філялёгіі» свой "навуковы" артыкул аб мове "кнігі прэпадобнага атца нашага Касьяна Рымляніна Ераміты" [650] . Лёсік таксама вывучае графіку, правапіс i мову "тэстамэнту кн. Саламярэцкага й двух другіх дакумэнтаў з гісторыі Саламярэцкіх XVI ст." [...] У працах Катэдры этнаграфіі за 1928 г. Ластоўскі зьмяшчае такую "навуковую" працу, як «Духоўныя вершы 1702 г.» [651] . Брыгада Інстытуту абураецца, што "Камісія гісторыі мовы вынесла гэткую пастанову адносна ўкладаньня гістарычнага слоўніка: "У першую чаргу прыступіць да выкарыстаньня найвыдатнейшых помнікаў старадаўняе беларускае мовы, як Статут Літоўскі 1588 г., эвангельле Цяпінскага 1570-80 гг., Еўеўскае эвангельле 1616 г., беларускія летапісы [...] граматы XIII-XIV стст., дакумэнты Літоўскай мэтрыкі i іншыя" [652] . I "трэба дадаць, - працягвае яна далей, - што па 1928 г. у камісію паступіла запісаных на карткі для слоўніка 24 190 слоў, выпісаных зь яп. Каліста [653] , літоўскіх i беларускіх летапісаў. Дваццаць чатыры тысячы сто дзевяноста тэрмінаў (? - А.К.), так сказаць, першай якасьці, i ў той жа час зь ленінскіх твораў прынята ўсяго 57 тэрмінаў" [654] . I г. д.
Гэтымі прычынамі й тлумачыцца той сумны факт, што ў азначаным часе ў БССР не было ніякіх новых навуковых працаў пра беларускае пісьменства X-XVIII стст. Дзеля поўнай аб'ектыўнасьці, можна назваць тут дзьве другарадныя публікацыі па-за БССР - Я.Карскага [655] й В.Ператца [656] (першая зь ix напісаная перад 1930 г., адно апублікаваная ў 1930 г.; а другая беларускую бібліяграфію закранае толькі часткава) - ды адзінае выданьне ў БССР, яшчэ адна, запозьненая хрэстаматыйнага характару публікацыя помнікаў юрыдычнага пісьменства [657] , прызначаная галоўна для сэмінарскіх заняткаў студэнтаў у вышэйшай школе, падрыхтаваная да друку З.Даўгялам, але выданьне якой з прычыны арышту ўкладчыка ўсё адкладалася ці зусім здымалася з выдавецкага пляну АН.
Прагал гэтай пустэчы ў БССР i СССР у некаторай меры запаўняўся працаю замежамі. А.Луцкевіч напісаў гістарычны нарыс з апісаньнем Беларускага музэю ймя Я.Луцкевіча ў Вільні [658] . Др. Я.Станкевіч у Вільні й Празе апублікаваў свае дасьледаваньні беларускае літаратуры арабскім пісьмом [659] . Манаграфію пра друкарню Мамонічаў выдаў Хв.Ільляшэвіч [660] .
Як i перад тым, актыўны ўдзел у дасьледаваньнях беларускага пісьменства бралі й навукоўцы іншых народаў. І.Сьвяціцкі апісаў беларускія пэргамінныя рукапісы Ўкраінскага нацыянальнага музэю ў Львове [661] . Новы нарыс пра Віцебскі Центральны архіў апублікаваў Р.Мяніцкі [662] .
У 400-годзьдзе Статуту ВКЛ 1529 г. польскія гісторыкі выдалі ў Вільні (праўда, з спазьненьнем) юбілейны зборнік [663] , дзе спаміж працаў, датычных пераважна гісторыі права, ёсьць артыкул С.Пташыцкага [664] , у якім дасьледуюцца выданьні Статуту 1588 г. i пераклады яго ў польскую й маскоўскую актавую мову XVII ст. У двухтомнай манаграфіі праф. Каўнаскага ўнівэрсытэту І.Лапы пра Статут 1588 г. [665] сабраны багаты фактычны й дасьледчы матэрыял да гісторыі паўстаньня, друку й вывучэньня Статуту; у дадатку апублікаваны поўны ягоны тэкст [666] .
З колькімі артыкуламі пра Ф.Скарыну, зь якіх значнейшы - біяграфічны, з новымі дадзенымі пра апошні пэрыяд жыцьця Ф.Скарыны ў Празе [667] , выступіў праф. Праскага ўнівэрсытэту А.Флароўскі. Нарвэскі славіст Х.Станг выдаў дзьве манаграфіі пра мову юрыдычнага пісьменства BKJI у XIII-XVIII стст. У аднэй зь ix ён дасьледаваў мову канцылярыяў вялікіх князёў Вітаўта, Казімера, Аляксандра й двох Жыгімонтаў [668] , вызначыўшы за дыялектную аснову дзяржаўнай мовы BKЛ беларускія гаворкі, блізкія да гаворак віленскіх; у другой дасьледаваў мову Полацкіх граматаў XIII-XVI стст. [669]
Ад 2-ой сусьветнай вайны
Па-за БССР i СССР праца працягваецца бязь зьменаў, як i перад тым.
Прыкметных посьпехаў дасягнулі бібліёграфы, якія ў бібліятэках Швэцыі, Ангельшчыны, Ірляндыі й іншых краёў Захаду выявілі й апісалі рэдкія ці зусім невядомыя да таго рукапісы й выданьні беларускіх друкарняў XVI-XVIII стст. Л.Чэльбэрг [670] у каталёгу старых славянскіх кніг бібліятэкі каралеўскага ўнівэрсытэту ў Упсалі (Швэцыя) аднатаваў 18 беларускіх старадрукаў 1585-1695 гг. з друкарняў Вільні, Магілёва й Куцейны, спасярод якіх - 2 поўныя экзэмпляры вуніяцкага катэхізму 1585 г. (больш нідзе не спатыканыя [671] ) i 5 выданьняў невядомых да 1951 г. бібліяграфіі (буквары С.Собаля, выданьня 1645 г. у Вільні й 1649 г. у Магілёве; малітоўнік з малітвамі Кірылы Тураўскага, выданьня 1609 г., i інш.).
Дж.Барнікот i Дж.Сіманс [672] у бібліятэках Аксфордзкага й Кэмбрыджскага ўнівэрсытэтаў у Ангелыпчыне апісалі 11 невядомых да 1951 г. беларускіх старадрукаў 1574-1644 гг. зь віленскіх друкарняў П.Мсьціслаўца, В.Гарабурды, Мамонічаў i Сьвятадухаўскага манастыра (спаміж ix - 4 розныя буквары 1593-1618 гг.). Іншыя бібліяграфічныя працы, у якіх выяўлены рэдкія ці ўнікальныя беларускія друкаваныя й рукапісныя кнігі XVI-XVIII стст. - апісаньні славянскіх кніг каралеўскай бібліятэкі ў і Капэнгагэне [673] (упершыню - невядомага да таго беларускага буквара выданьня 1618 г. у Еўі [674] ), Кэмбрыджскіх бібліятэк у Ангельшчыне [675] , кірылаўскіх старадрукаў бібліятэкі архібіскупа Марша ў Дубліне [676] (найбольш падрабязна i ўпершыню - буквара выданьня 1653 г. у Куцейне) [677] , нямецкай краёвай бібліятэкі ў Гоце (унікальнага экземпляру магілёўскага буквара С.Собаля 1648 г.) [678] i Беларускай бібліятэкі ймя Ф.Скарыны ў Лёндане [679] . Біскуп Часлаў (Сіповіч) пазнаёміў [680] зь невядомым у бібліяграфіі архірэйскім літургіконам XVII ст. (рукапіс Беларускай бібліятэкі ймя Ф.Скарыны ў Лёндане) раўналежна ў дзьвюх мовах - царкоўнаславянскай i лацінскай.
Вывучэньне помнікаў юрыдычнага пісьменства ўзбагацілася бібліяграфічнай працай праф. Л.Акіншэвіча [681] , у якой (праўда, галоўна з гледзішча гісторыі права) даецца паўнейшая на сёньня бібліяграфія дасьледаваньняў праўніцкай літаратуры ВКЛ ад пач. XIX ст. да 2-ой сусьветнай вайны (тут названыя 324 працы 127 аўтараў).
Бібліятэкар Беларускай бібліятэкі ймя Ф.Скарыны ў Лёндане a. Аляксандар Надсон зрабіў новую пасьля 1886 г., поўную й дакладнейшую публікацыю Успамінаў Тодара Еўлашэўскага (1546-1604 гг.) [682] (паводле публікацыі сьпіска был. Бібліятэкі Асалінскіх у Львове з выпраўленьнем у ёй некаторых памылак, выяўленых пры супастаўленьні яе з польскім перакладам з арыгіналу, зробленым у сяр. XIX ст. Л.Цямнеўскім [683] для кн. Любамірскага); да публікацыі а. А.Надсон дадаў уступны артыкул [684] , камэнтар [685] i паралельны ангельскі пераклад. Ён апублікаваў таксама з «Полуустава» 1695 г. невядомыя гісторыі пісьменства арыгінальныя творы прыватна-царкоўнай i сьвецка-панэгірычнай паэзіі - «Молитвы при святой лйтургій» [686] й верш «На гербовный клейнотъ [...] (Прапойскага й Гомельскага старастаў. - А.К.) Красинскихъ» [687] . Іншыя невядомыя вершы - «На гербъ [... ] Сапеговъ» з «Новага Завіту» (Вільня, 1623) i панегірык яп. Мсьціслаўскаму, Аршанскаму й Магілёўскаму Язэпу Гарбацкаму з «Новага Завету» (Куцейна, 1652) - апублікавалі рэдакцыя органу Ангельска-Беларускага Таварыства ў Лёндане «Journal of Byelorussian Studies» [688] i др. Г.Лімінг зь Лёнданскага ўнівэрсытэту [689] .
Група аўтараў Інстытуту літаратураведы Польскай АН А.Кавэцка-Грычова, К.Каратаева й В.Краеўскі ў шматтомнай гісторыі польскага кнігадруку адзін том (том 5 [690] ) прысьвяцілі гісторыі беларускага друку. Паміма некаторых недакладнасьцяў i прадузятасьці ў выкладзе, у гэтай працы з розных крыніцаў (названых асобна для кожнай друкарні) сабраны найбольшы фактычны матэрыял пра друкарскія асяродкі, друкарні,друкароў i друкі ВКЛ у межах па Люблінскай вуніі 1569 г. ад Ф.Скарыны да кан. XVIII ст. В.Тумаш удакладніў гісторыю друкарні П.Мсьціслаўца [691] й пракамэнтаваў скупыя інфармацыі рукапіснага каталёгу Бадлейскай бібліятэкі ў Аксфордзе з 1684 г. [692] , зарэгістраваўшага 7 друкаваных беларускіх газэтных выданьняў 1563-1617 гг.
Праф. славянскіх моваў Калюмбійскага ўнівэрсытэту ў Ню-Ёрку Г.Шавялёў, апіраючыся на крытэрыі, якімі карысталіся ці якія выказалі Я.Карскі, І.Агіенка [693] , А.Жураўскі [694] , У.Анічэнка [695] й нек. іншыя філёлягі, прапанаваў свой, больш спрэцызаваны, крытэрый для разьмежаваньня беларускіх i ўкраінскіх помнікаў пісьменства зь перад 1569 г. [696]
У працэсе выяўленьня помнікаў беларускага пісьменства ў бібліятэках Заходняе Эўропы а. А.Надсон апісаў i дасьледаваў арыгінальныя беларускія малітоўнікі «Молитвы повседневные» (выданьня Мамонічаў, 1601 г. - рэдкі экзэмпляр Бадлейскай бібліятэкі [697] ) i «Полуставъ» (выданьня Віленскай Сьвятадухаўскай друкарні, 1695 г. - экзэмпляр бібліятэкі Упсальскага ўнівэрсытэту [698] ), а таксама Еўеўскі буквар 1618 г. (выданьня Віленскага праваслаўнага брацтва - экзэмпляр каралеўскай бібліятэкі ў Капэнгагэне [699] ) i 7 беларускіх буквароў 1636-1653 гг. [700] Аўтар гэтае працы прааналізаваў два невядомыя апавяданьні (Цуды 11 i 12 сьв. Міколы Мірлікійскага), напісаныя ў XIV i XV стст. у Лукамлі [701] . Новыя нарысы й артыкулы пра С.Буднага напісалі К.Гурскі [702] , С.Кот [703] i Р.Максімовіч [704] , пра Кірылу Тураўскага й Л.Зізанія - а. А.Надсон [705] .
Колькі працаў прысьвечана вывучэньню мовы твораў: Джэймс Дынглей [706] з Рэдынгскага ўнівэрсытэту (Ангельшчына) i Я.Станкевіч (Ню-Ёрк) [707] разгледзелі славянскую граматыку Я.Ужэвіча (абедзьве ейныя рэдакцыі - Парыскую 1643 г. i Араскую 1645 г.), напісаную на матэрыяле галоўна старабеларускай літаратурнай мовы; др. Г.Лімінг - некаторыя фанэтычныя асаблівасьці беларускага сьпіску Александрыі В.Мянжынскага (Мазыр, 1697) [708] i мову Куцейнаўскага Новага Запавету й Псалтыра 1652 г. [709] (паводле экзэмпляра Беларускай бібліятэкі ймя Ф.Скарыны ў Лёндане [710] ; праф. Ерусалімскага ўнівэрсытэту М.Альтбаўэр - паасобныя лексэмы зь перакладу ў беларускую мову мову з гэбрайскае 9 біблійных кніг (36. кан. XV - пач. XVI ст. №262 Цэнтральнай бібліятэкі АН Літоўскай ССР у Вільні [711] ). Г.Бідэр з унівэрсытэту ў Зальбургу (Аўстрыя) у рэфэраце 7-му міжнароднаму кангрэсу славістаў у Варшаве, на аснове мовы Статуту 1529 г., выказаў увагі да гістарычнай артаграфіі й фанэтыкі старабеларускай юрыдычнай мовы [712] .
З гісторыка-літаратурных працаў i працаў, дасьледуючых мову пісьменства, найбольш пашчасьціла ў гэтым часе Ф.Скарыну. А.Флароўскі, разьвіваючы свае артыкулы з 1936-40 гг. [713] i папярэднія дасьледаваньні пра Ф.Скарыну іншых аўтараў, піша нарыс аб жыцьці й дзейнасьці беларускага друкара й пісьменьніка [714] , у якім асабліва шырака спыняецца на праскім пэрыядзе 1517-1519 гг. i ўплывах Ф.Скарыны на друкаванае й рукапіснае пісьменства ўсходніх славянаў у XVI-XVII стст. Др В.Тумаш (Ню-Ёрк) у 1950-60-ых гг. публікуе шэраг працаў біяграфічнага [715] , бібліяграфічнага [716] й гістарыяграфічнага [717] характару, завяршэньнем якіх зьявілася юбілейнае выданьне ў 450-ыя ўгодкі друкарскай актыўнасьці Ф.Скарыны «Scoriniana 1517-1967» [718] .
У працах В.Тумаша самая поўная бібліяграфія скарыніяны й публікацыя выяўленага ў 1960 г. Я.Садоўскім [719] у Падуі новага дакумэнту зь біяграфіі Ф.Скарыны - запісу ў актавай кнізе біскупскага палацу пра экзамін, дзе "знакаміты муж [... ] прафэсар Францішак, сын [... ] Лукаша з Полацку" названы "сакратаром дацкага караля" [720] . Выяўленьне невядомага дагэтуль экзэмпляра «Малой подорожной книжки» Ф.Скарыны ў каралеўскай бібліятэцы ў Капэнгагэне з поўнай «Паскаліяй» [721] дала мажлівасьць а. А.Надсону датаваць выданьне гэтай кнігі 1522 г. [722] Мову Скарынавага перакладу Чатырох Кніг Царстваў (паводле экзэмпляру бібліятэкі Брытанскага музэю ў Лёндане) дасьледаваў Я.Садоўскі [723] .
Выдатнай публікацыяй ва ўсёй гэтай дасьледчай працы па-за БССР i СССР ёсьць гісторыя беларускае літаратуры ад ейных пачаткаў i да сёньняшняга дня прафэсара Лівэрпульскага ўнівэрсытэту ў Ангельшчыне А.Мак-Міліна [724] , дзе першыя 6 разьдзелаў кнігі (бб. 13-76) прысьвечаныя літаратуры XII-XVIII стст.
У часе 2-ой сусьветнай вайны дзеля нутраных i міжнародных вымогаў Масква змушаная была зрабіць некаторыя зьмены ў сваёй нацыянальнай палітыцы. Вывучэньне беларускага пісьменства X-XVIII стст. ізноў было дазволена, але ў больш строгіх, чымся да 1929 г., рамах расейскай імпэрыяльнай канцэпцыі беларускай гісторыі, якая рэальную гісторыю Беларусі ва ўсіх сфэрах ейнага нацыянальнага жыцьця падмяняе прапагандай працягу гісторыі Расеі на беларускіх землях, a ў сувязі з гэтым i з паваротам да старой, з царскіх часоў, вялікадзяржаўна-шавіністычнай тэрміналёгіі - "древнерусский", "западнорусский" i "русский", заміж "беларускі".
Па-за гэтым абмежаваньнем, у рамах дазволенага й мажлівага, філёлягі БССР (а зрэдку - i СССР, вонках БССР) за кароткі час прарабілі немалую працу ў вывучэньні гісторыі беларускага пісьменства X-XVIII стст., а яшчэ болей - у дасьледаваньні мовы пісьменства.
Сярод бібліяграфічных працаў, напісаных у гэтым часе пра бібліятэкі, архівы ці зборы на тэрыторыі СССР, як i раной, нас найбольш цікавяць працы пра тыя сховішчы, дзе найбольш ёсьць помнікаў беларускага пісьменства.
У першую чаргу - на тэрыторыі Расеі. Пра ix зьявіліся шэраг новых апісаньняў i аглядаў, у якіх, на жаль, цяжка знайсьці новыя інфармацыі пра помнікі беларускага пісьменства. Апрача ўжо названых прынагодна раней (М.Ціхаміраў, А.Гарфункель), пералічым наступныя: Еремин И. Литературное наследие Кирилла Туровского // ТОДРЛ. Т.XI. 1955. С.324-367; Немировский Е. Славянские инкунабулы и палеолиты кирилловского шрифта в книгохранилищах Советского Союза // Советское славяноведение (Москва). 1968. №1. C l 1-25; Гуревич M., Копанев А. Собрание старопечатных книг Библиотеки Академии Наук СССР // Сборник статей и материалов Библиотеки АН СССР по книговедению. Ленинград, 1965. С.275-291; Щепкина М. и Протасьева Т. Сокровища древней письменности и старой печати. Обзор рукописей русских, славянских, греческих, а также книг старой печати Государственного исторического музея. Москва, 1958; Центральный государственный архив древних актов. Путеводитель. 4.1. В.Н.Шумилов и др. (под ред. С.К.Богоявленского). Москва, 1946; 4.2. В.Н.Шумилов и др. (под ред. А.И.Яковлева). Москва, 1947; Будовниц И. Словарь русской, украинской, белорусской письменности и литературы до XVIII века. Москва, 1962 i інш. Мэтадалягічна яны нічым ня розьняцца ад апісаньняў "славяно-русской" бібліяграфіі XIX ст., i беларускія помнікі ў ix, як правіла, не азначаныя. Хутчэй наадварот: робіцца ўражаньне, што яны сьведама хаваюцца - прапускаюцца (у аглядах) ці называюцца расейскімі (у апісаньнях). Вось, прыкладам, агляд паходжаньня й дакумэнтальных багацьцяў ЦДзАСА СССР у Маскве, напісаны старшынёю Архэаграфічнай камісіі пры Аддзеле гістарычных навук АН СССР акад. М.Ціхаміравым [725] . "Среди архивных хранилищ, заключающих документы феодального периода в СССР, - сьцьвярджае ён, - на первом месте стоит Центральный государственный архив древних актов, сокращенно ЦГАДА.
Этот архив сложился исторически на основе русских (падкр. нашае. - А.К.) архивов XV-XIX вв. и в настоящее время насчитывает 100 лет своего существования. В него влились материалы архива московских великих князей и царей, архивы приказных и провинциальных учреждений XVI-XVII вв., дела Сената, коллегий, министерств и других учреждений XVIII-XIX вв., архивы монастырей и крупных вотчин, наконец, личные архивы" [726] . "В архиве хранятся уникальные памятники русской (падкр. нашае. - А.К.) письменности, начиная с XI-XII вв." [727] У аглядзе гэтым - i ў гісторыі паходжаньня архіву, i ў пераліку шматлікіх ягоных матэрыялаў да невялікіх манастырскіх i асабістых архіваў i архіўнай бібліятэкі - усё, што тут ёсьць, паводле М.Ціхамірава, толькі расейскае. Ні слова пра тое, што тут якія-небудзь помнікі беларускага юрыдычнага пісьменства, хоць яны галоўна якраз тут - ЛM (ф.389) i інш. матэрыялы (фф. 181, 1250 i інш.), ня кажучы ўжо пра беларускія летапісы, бібліятэку й рукапісы С.Полацкага, кнігі Ф.Скарыны й г. д.
У 1966 г. Архэаграфічная камісія АН СССР апублікавала [728] сьпіс славянскіх кірылаўскіх рукапісаў XI-XIV стст., якія знаходзяцца ў сховішчах СССР. Сьпіс гэты, уложаны Н.Шаламанавай з дапамогаю сяброў Архэаграфічнай камісіі Е.Гранстрэма, В.Малышава, М.Шчэпкінай i супрацоўніцы Дзяржаўнага музэю СССР у Маскве Т.Пратасьсевай, "отражает все основное рукописное богатство Советского Союза, относящееся к данному периоду" [729] ("в него не включен актовый материал, а также надписи на стенах церквей, сосудах и т. п., берестяные грамоты" [730] ). Ва ўступных увагах укладчыкі сьпісу паведамляюць, што "в картотеке Археографической комисии числится 1493 славянорусские (падкр. нашае. - А К.) рукописи XI-XIV вв., включая рукописи, датируемые XIV-XV вв." [731] "По языку (изводу) рукописи распределяются так: старославянских - 13, русских (падкр. нашае. - А К.) - 960, болгарских - 185, сербских 299, 1 молдавская [... ] и 35 неопределенного извода" [732] , - г. зн., што апрача стараславянскіх, баўгарскіх, сэрбскіх, малдаўскіх i "неопределенных", уся рэшта - 960 рукапісаў - Архэаграфічнай камісіяй "определена" як "русские". Беларускіх рукапісаў (як i ўкраінскіх) - ніводнага.
Праўда, у самім сьпісе 3 рукапісы з украінскіх збораў у Львове (№207, 594, 646), апісаных некалі І.Сьвяціцкім, пазначаныя імем "западнорусские" ды для 6 іншых дапушчаныя тэрытарыяльныя азначэньні - эвангельлі "Туровское" (№20), "Оршанское" (№281), "Полоцкое" (№421), "Друцкое" (№610), "Мстйжское" (№995), i "Супрасльская рукопись" (№26). Пры апісаньнях 2 другіх Полацкіх эвангельляў XIV ст. - эвангельля Полацкага Траецкага манастыра (№945), у якім упісана наданьне манастыру Івана Нікановіча [733] , i эвангельля Полацкага Прадцечанскага манастыра (№948), у якім упісана наданьне манастыру Полацкага кн. Нупрэя [734] - як i эвангельля XII ст. Віленскага збору М.Баброўскага (№80), псалтыра Віленскай Мікалаеўскай царквы 1397 г. (№565) i інш. рукапісаў, ужо няма й тэрытарыяльных згадак. (Заўважым тут, што ў сьпісе гэтым улучаныя рукапісы был. Віленскай Публічнай бібліятэкі [735] , апісаныя ў XIX ст. Ф.Дабранскім; таксама іншыя, апісаныя ці дасьледаваныя з боку мовы ў XIX - пач. XX стст. П.Уладзіміравым, Я.Карскім i другімі бібліёграфамі й філёлягамі й названыя тады як "западно-русскія" ці нат i "белорусскія").
У новым аглядзе рукапісных фондаў Цэнтральнай бібліятэкі АН Літоўскай ССР у Вільні В.Абрамавічуса [736] - агульная інфармацыя пра фонды збораў былых Віленскай Публічнай бібліятэкі, Беларускага музэю ймя Я.Луцкевіча ў Вільні, Віленскай капітулы й невялікіх прыватных калекцыяў. Дзіўным у гэтым аглядзе ёсьць часты пропуск паказу беларускай мовы як мовы кніг ці дакумэнтаў (фф.5, 11, 22, 32, 33, 38, 90, 122 i нек. інш.) у разьдзеле «Перечень фондов» па-расейску; такі ж пропуск пры апісаньнях фф.1-5, а ф.19 (329 беларускіх кніг у царкоўнаславянскай i беларускай мовах - частка кніг был. Віленскай Публічнай бібліятэкі) названы "фондам расейскіх рукапісных кніг".
Наўрад ці дасьледчык беларускага пісьменства знойдзе ў гэтых новых бібліяграфічных працах штось новае ў дадатак да "славяно-русской" бібліяграфіі XIX-пач. XX стст.; а той, хто будзе карыстацца вылучна імі (бяз тых старэйшых апісаньняў дзеля іхнай абмежаванай сёньня дыстанцыі), рызыкуе наагул мала чаго там знайсьці, апрача бясконцых скажэньняў i недакладнасьцяў [737] .
Выдатным выключэньнем у гэтым ёсьць Каталёг беларускіх выданьняў XVI - 1-ай паловы XVII стст., якія маюцца ў Дзяржаўнай Публічнай бібліятэцы ймя Салтыкова-Шчадрына ў Ленінградзе. Уложаны ён бібліёграфам бібліятэкі В.Лук'яненкам [738] . У 2-юх частках гэтага каталёгу апісана, паводле 292 бібліятэчных экзэмпляраў, 114 выданьняў у беларускай i царкоўнаславянскай мовах. Апісаньні - самыя падрабязныя й найбольш дакладныя ад усіх папярэдніх. У ix паказаныя ня толькі поўны й дакладны тытул кнігі, дата й месца друку, выдавец ці друкар, фармат кнігі, пагінацыя, ілюстрацыі, шрыфт, але раскрыты зьмест, у скарачэньні прыведзеныя прадмовы, паслоўі, прысьвячэньні, а таксама кароткія дадзеныя да гісторыі вывучэньня кнігі, інфармацыі аб экзэмплярах яе ў іншых бібліятэках i г. д. Недахоп працы - няправільныя гістарычныя ўвагі пра Беларусь XVI-XVII стст., пропуск праскіх выданьняў Ф.Скарыны й некаторыя дэталі [739] .
Зь нешматлікіх бібліяграфічных працаў беларускіх аўтараў назавем ужо згадваны намі артыкул А.Сьцяпанава [740] пра бібліятэку графаў Храбтовічаў у Шчорсах, а таксама артыкул А.Мальдзіса [741] пра бібліятэку Ю.Бэргеля ў Слуцку, агляды фондаў Цэнтральнага дзяржаўнага гістарычнага архіву БССР [742] , апісаньні ў розных сховішчах СССР экзэмпляраў кніг Ф.Скарыны А.Коршунавым [743] . Асобна назавем апісаньні М.Улашчыкам 4-ох сьпіскаў новавыяўленага Беларускага летапісу 1588 г. («Кройника литовская и жмойтская») [744] - кодэксу пашыранай рэдакцыі, блізкага да кронікі М.Стрыйкоўскага, але дапоўненага з розных іншых крыніцаў. (2 сьпіскі летапісу [745] выяўлены ім самім, а 2 другія - В.Буганавым i Я.Шчапавым [746] ).
Апісаньню старадрукаваных выданьняў прысьвечана работа, выкананая супрацоўнікам Дзяржаўнай бібліятэкі БССР... Г.Я.Галенчанка (Библиографический список белорусских старопечатных изданий XVI-XVIII вв. Государственная библиотека БССР. Отдел белорусской литературы и библиографии. Минск, 1961). Сюды ўключаны друкаваныя выданьні XVI-XVIII стст., што выйшлі на тэрыторыі сучаснай Беларусі (БССР. - А.К.), а таксама кірылаўскія выданьні Вільнюскай, Супрасьльскай, Заблудаўскай, Іверскай друкарняў i інш. i выданьні беларускага першадрукара Скарыны, выдадзеныя ім у Празе (усяго 410 назваў). "Аднак мовазнаўцы не заўсёды могуць выкарыстаць тыя каштоўныя весткі аб помніках, якія маюцца ў гэтай працы, бо тут не адзначаецца, на якой мове напісана тая ці іншая кніга" [747] . Апрача таго, праца гэтая таксама ня выдадзена друкам, а "отпечатана множительным аппаратом" у колькасьці 60 экз.
Украінскія бібліёграфы апрацавалі навейшыя (пасьля стратаў вайны) апісаньні кірылаўскіх друкаў XV-XVIII стст. [748] і агляд рукапісных фондаў [749] Дзяржаўнай публічнай бібліятэкі АН УССР у Кіеве.
У агульных увагах да беларускай рэтраспэктыўнай бібліяграфіі кніг В.Лявончыкава [750] прыведзеныя некаторыя факты з гісторыі бібліяграфіі беларускіх (галоўна друкаваных) кніг XV-XVIII стст. у расейскай, беларускай i часткава ўкраінскай навуцы, пачынаючы ад XIX ст.
Апісаньню й дасьледаваньню помнікаў эпіграфічнага й сфрагістычнага пісьменства прысьвечаныя новыя, большыя працы пра ўжо ведамыя камні-"пісанкі" XI-XII стст. [751] , крыж сьв. Афрасіньні Полацкай 1161 г. [752] , пячаткі полацкіх граматаў XIV-XV стст. [753] , крыж, прыпісваны сьв. Параскеве Полацкай [754] ; ці кароткія паведамленьні пра новаадкрытыя знаходкі - адломкі глякоў з Гнездава каля Смаленску (X ст.) [755] , Пінску (XII ст.) [756] i Наваградку (XII-XIII стст.) [757] , пячаткі полацкіх князёў Ізяслава († 1001 г.) [758] , Усяслава Чарадзея († 1101 г.) i Барыса Ўсяславіча († 1128 г.) [759] , сьв. Афрасіньні Полацкай [760] , прасьліцы XI - XIII стст. зь Віцебску, Полацку, Горадні, Друцку [761] й Пінску [762] , абразкі на мядзяных пласьцінках XII ст. з Горадні (сьвятых Яна [763] , Хвядота, Паўла й Сымона [764] ) i Ваўкавыску (сьв. Зьмітра Салунскага) [765] , адломак звону XII ст. з Горадні [766] , аўтаграфіт палачаніна Жураговіча на фрэсцы Кіеўскай Сафіі (XII ст.) [767] , віцебскія сьвінцовыя плёмбы
XIII стст. [768] , берасьцейскі самшытавы грабеньчык кан. XII - пач. XIII ст. з азбукай ад А да JI [769] i інш. У БелСЭ да артыкула «Сфрагістыка» дададзена ўклейка з клішамі пячатак полацкіх япіскапаў XII ст. Дзяніса й Міны, яп. Рыгора (1338 г.), князёў Глеба Полацкага (1338 г.), Лугвена Сымона Альгердавіча Мсьціслаўскага (XIV ст.), Рамана Хведаравіча Кобрынскага (1387 г.), Сымона Іванавіча Гальшанскага (1431 г.), братоў Івана й Васіля Сымонавічаў Друцкіх (1431 г.), Алелькі Слуцкага (1432 г.), Рамана Сьвірскага (1434 г.), гарадоў Полацку (XV ст.), Віцебску (1559 г.), Магілёва (XVI ст.) i інш. [770]
У БССР i СССР зьявілася колькі навейшых публікацыяў тэкстаў помнікаў беларускага арыгінальнага й перакладнога пісьменства. У выданьнях АН БССР былі апублікаваныя: Александрия (5 сьпіскаў розных рэдакцыяў XV-XVII стст. у беларускай i царкоўнаславянскай мовах) У.Анічэнкам [771] ; «Діаріуш» (1638-1646 гг.) А.Філіповіча [772] , прадмовы й паслоўі Ф.Скарыны [773] , 33 "листы" (1573-1574, 1580 гг.) Ф.Кміты (паводле публікацыяў М.Маліноўскага й А.Пшэзьдзецкага [774] з дадаткамі) i Баркулабаўскі летапіс [775] А.Коршунавым; Статут BKJI 1529 г. - П.Крапівіным [776] . У выданьнях АН СССР: словы й павучэньні Кірылы Тураўскага - І.Ярэміным [777] , Гісторыя Юдэйскае вайны Язэпа Флавія (паводле Супрасьльскага хранографа «Криница») - Н.Мяшчэрскім [778] . (Ад 1882 г., калі Ф.Дабранскі пры апісаньні рукапісаў Віленскай Публічнай бібліятэкі памылкова датаваў гэты хранограф (ВПБ, №109) XVII ст., даты гэтае трымаліся ўсе наступныя дасьледчыкі. Н.Мяшчэрскі пры разгляданай публікацыі ва ўступным да яе «Археографическом и историко-литературном очерке» (б.5-164) перагледзеў дату Ф.Дабранскага й адсунуў яе "к 1556 г., вообще же безусловно к эпохе не позднее 50-х годов XVI в." (6.28). Аднак разгляд выдатнага беларускага хранографа за "ценнейший памятник древнерусской (падкр. нашае. - А.К.) письменности" (б.21), ігнараваньне беларускай бібліяграфіі не маглі прывесьці высекакваліфікаванага дасьледчыка да дакладнейшае даты. Калі б ён зьвярнуўся да згаданага намі каталёгу кніг Супрасьльскай бібліятэкі архім. Сяргея Кімбара, то даведаўся б, што Супрасьльскі хранограф «Криница» быў упісаны ў каталёг у сьпісе «Книги старыя», якія ў бібліятэцы былі ўжо перад 1532 гм што не пярэчыць усім дадзеным аналізу паперы, вадзяных знакаў на ёй, артаграфічных i палеаграфічных асаблівасьцяў пісьма, прыведзеным у нарысе Н.Мяшчэрскага (б.22-28); а глёса, якая дасьледчыка ўвяла ў зман (б.28) - пазьнейшая прыпіска.) Зноў быў выдадзены Баркулабаўскі летапіс (1544-1608 гг.) - А.Мальцавым [779] , новыя 13 полацкіх i 2 смаленскіх дыпляматычныя дакумэнты 1460-70 гг. з Рыскага архіву - А.Харашкевіч [780] i Беларускі летапіс 1588 г. (паводле сьпіска 1-ай пал. XVIII ст. Дзяржаўнага архіву Цюменскай вобл, у Табольску з розначытаньнямі сьпіскаў Ленінградзкай Публічнай бібліятэкі ймя С.-Шчадрына, F.IV.372 i Бібліятэкі Польскай АН у Кракаве) - М.Улашчыкам [781] . АН БССР выдала хрэстаматыі А.Коршунава [782] й У.Анічэнкі, П.Вярхова, А.Жураўскага, Я.Рамановіч [783] ; першую як дапаможнік да гісторыі літаратуры, а другую - гісторыі беларускай мовы. Выданьне Інстытуту гісторыі АН БССР «Белоруссия в эпоху феодализма», т.1, 2. Минск, 1959 i 1960 гг., тут ня можа брацца пад увагу, бо ў ім галоўна перадрукі з папярэдніх публікацыяў; з адборам дакумэнтаў больш тэндэнцыйным, чымся ў публікацыях царскіх часоў (прычым, у вялікай меры - зь небеларускага, а расейскага й інш. пісьменства); у дадатак - на невысокім узроўні архэаграфічнай апрацоўкі дакумэнтаў, друкаваных упершыню (тэксты іхныя расчытываюцца няправільна й без разуменьня беларускай мовы, прыкладам, апавяданьне пра Фэрарскі сынод, т.2. С.441; некаторыя загалоўкі пярэчаць тэксту дакумэнта, т.2. №38 i г.д.). Наагул, выданьне робіць уражаньне не навуковай, а палітычнай публікацыі - прапаганды расейскай каляніяльнай палітыкі ў дачыненьні да Беларусі.
Гісторыі важнейшых публікацыяў беларускага юрыдычна-актавага пісьменства XIII-XVIII стст. у Расеі (і СССР) у 1824-36 гг. прысьвечана спэцыяльная кніга М.Улашчыка [784] .
Вывучэньне беларускага кнігадруку папоўнілася працамі А.Зярновай [785] пра друкарні Мамонічаў, П.Мсьціслаўца й С.Собаля, кніжкай А.Анушкіна [786] пра розныя беларускія друкарні ў Вільні, пачынаючы ад Ф.Скарыны, i агульным нарысам гісторыі беларускага друку Г.Галенчанкі [787] .
У гісторыка-літаратурных працах дасьледуюцца некаторыя пытаньні беларускага літаратурнага працэсу Ш.Ахрыменкам [788] i У.Анічэнкам [789] - агульны характар гэтага працэсу ў XVIII ст., А.Мальдзісам [790] - новавыяўленыя творы XVIII ст., П.Крапівіным [791] - час зьяўленьня Прамовы Мялешкі й пытаньне аўтарства яе, А.Коршунавым [792] - жанр i кампазыцыя «Діаріуша» А.Філіповіча, І.Ралько [793] й М.Грынчыкам [794] - пачаткі й фармаваньне беларускага вершаскладаньня ў XVI-XVII стст.), паасобныя творы (М.Улашчыкам [795] - Беларускі летапіс 1570-ых гг., Я.Юхо [796] - Статуты BKJI, М.Прашковічам [797] - паэма «Ляменть» на сьмерць Лявона Карповіча, 1620 г.), пісьменьнікі (В.Пузікавым [798] - С.Полацкі, А.Коршунавым [799] - А.Філіповіч, Г.Галенчанкам [800] - С.Будны, М.Прашковічам [801] - Ф.Скарына, М.Бацьвіньнікам [802] - Л.Зізані) i жанры (М.Прашковічам [803] - вершаваная паэзія, В.Чамярыцкім [804] - летапісы, А.Коршунавым [805] публіцыстыка Ф.Скарыны).
З нагоды юбілею Ф.Скарыны АН БССР выдала зборнік «450 год беларускага кнігадрукаваньня» [806] , дзе да лепшых працаў трэба аднесьці разгляд вершаў Ф.Скарыны П.Беркавым, аналіз мовы ягоных выданьняў - П.Булахавым (словатвор), А.Булыкам (фанэтычныя рысы), А.Баханьковым (сынтакс), а таксама працяг дыскусіі пра агульны характар мовы перакладаў Ф.Скарыны (артыкулы А.Жураўскага й Л.Шакуна) i праца Г.Галенчанкі пра В.Цяпінскага (у бібліяграфіі скарыніяны В.Тумаша зарэгістраваныя й інш. інфармацыйныя й публіцыстычныя артыкулы пра Ф.Скарыну, пераважна юбілейнага характару, а таксама й большыя публікацыі бяз новых дадзеных, з спрэчнымі ці прапагандовымі тэзамі (С.Майхровіч, М.Алексютовіч i г.д.)).
Новыя гісторыі беларускай літаратуры напісалі М.Дабрынін [807] , В.Вольскі [808] , П.Ахрыменка й М.Ларчанка [809] й выдатнейшую зь ix, выданьня АН БССР - Ю.Пшыркоў, М.Прашковіч, В.Чамярыцкі, В.Зайцаў, А.Коршунаў, Л.Цімашкова й П.Ахрыменка [810] .
Як ужо адзначалася, на асаблівую ўвагу заслугоўваюць працы, у якіх дасьледуецца мова пісьменства. Пры гэтым трэба агаварыцца, што ўсе яны прысьвечаныя старабеларускай літаратурнай мове (пра царкоўнаславянскую мову тут толькі пабежныя ўвагі).
Усе гэтыя працы, пісаныя дзеля розных мэтаў, можна было б падзяліць на колькі групаў.
У адных зь ix увага дасьледчыкаў затрымалася на некаторых пытаньнях гісторыі беларускага мовазнаўства XVI- ХVII стст.: У.Анічэнкі - на граматыцы Л.Зізанія (Вільня, 1596) [811] , М.Судніка - на працэсе ўзьнікненьня й этапах разьвіцьця беларускай лексыкаграфіі [812] . Л.Шакун удакладніў паняцьце "старажытная беларуская літаратурная мова" [813] .
У другіх беларускія філёлягі дасьледуюць мову (розныя зьявы) паасобных твораў i пісьменьнікаў: Ю.Мацкевіч - Статуту ВКЛ 1529 г. [814] , А.Антановіч - актавыя кнігі ковенскага земскага суда 1566-1567 гг. [815] , М.Жыдовіч - Супрасьльскага летапісу [816] , Н.Вайтовіч - Баркулабаўскага летапісу [817] , У.Ашчэнка - беларускіх перакладаў Александрыі [818] й выданьняў Ф.Скарыны [819] .
У трэціх на розных творах розных пісьменьнікаў i жанраў дасьледуюцца паасобныя моўныя зьявы, выясьняюцца літаратурныя нормы. Я.Рамановіч [820] , А.Булыка [821] й Ф.Янкоўскі [822] ізноў (пасьля Я.Карскага) вяртаюцца да разгляду палеаграфічных i графічных асаблівасьцяў беларускіх рукапісаў, а А.Булыка на багатым матэрыяле раскрывае эвалюцыю графічнай i разьвіцьцё артаграфічнай сыстэмы старабеларускай мовы.
Шэраг аўтараў выясьняюць граматычныя нормы мовы, дасьледуючы розныя фанэтычныя, марфалягічныя й сынтаксычныя кампанэнты й зьявы: Н.Вайтовіч - паходжаньне беларускага дзеканьня й цеканьня, А.Бірала й П.Вярхоў - назоўнік, М.Булахаў - прыметнік, І.Каралёва - лічэбнік, Г.Карлаў - займеньнік, У.Анічэнка, А.Груца, А.Арашонкава, А.Яновіч i Р.Паўтарак - дзеяслоў, П.Крапівін - злучнік, П.Вярхоў i М.Бірыла - працэс i законы словатвору, Б.Лапаў - парадак слоў у сказе, М.Булахаў - некаторыя канструкцыі простага сказу, І.Крамко - складаназлучаны й А.Груца - складаназалежны сказы. Іншыя з мэтаю выясьненьня лексычных нормаў дасьледуюць слоўнік мовы пісьменства: М.Булахаў - асноўны лексычны фонд, М.Паўленка - сынонімы назоўнікаў, В.Крыўчык - слоўнікавы склад перакладных аповесьцяў XVI ст., Е.Мяцельская - уласнабеларускую лексыку Супрасьльскага летапісу, В.Сташайцене - лексыку Літоўскай Мэтрыкі, Е.Марчанка, І.Шадурскі, А.Юрэвіч i А.Яновіч, З.Зяневіч, І.Сухан, Т.Казачонак, Т.Казачонак, К.Скурат - паасобныя лексычныя групы, А.Жураўскі й І.Чартко - гэрманізмы, У.Лазоўскі - юрыдычную тэрміналёгію ХУ-XVII стст.
У.Анічэнка й А.Жураўскі ўлажылі слоўнік каля 2300 слоў, якія не захаваліся ў сучаснай беларускай літаратурнай мове або якія не супадаюць з сучаснымі словамі ў значаньні. Другі слоўнік (1225 слоў), уложаны на аснове беларускіх сьпіскаў Александрыі, У.Анічэнка дадаў да публікацыі тэкстаў аіповесьці [823] . А.Булыка, абапёршыся на картатэку да і гістарычнага слоўніка беларускае мовы ў Інстытуце мовазнаўства АН БССР, улажыў слоўнік запазычаньняў беларускай мовы ў XIV-XVIII стст. (каля 10 000 аснаўных i варыянтных лексэмаў). Значным выданьнем ёсьць гістарычная лексыкалёгія беларускай мовы калектыўнага аўтарства з працамі А.Булыкі пра агульную ўсходнеславянскую лексыку як аснову старабеларускай лексычнай сыстэмы, У.Анічэнкі пра арыгінальную беларускую лексыку, А.Жураўскага пра запазычаньні, А.Булыкі, А.Яновіч i З.Турцэвіч пра тэматычныя групы ў ёй i А.Аксамітавай пра фразэалёгію.
У чацьвертых разглядаецца роля друку й друкаваных кніг у працэсе ўніфікацыі й замацаваньня літаратурных нормаў [824] .
Усё гэтае разам дало мажлівасьць А.Жураўскаму й І.Крамко вызначыць адрозьненьні старой беларускай літаратурнай мовы ад новай, сучаснай [825] . На матэрыяле канкрэтных j дадзеных з гэтых працаў [826] i дадатковых уласных дасьледаваньняў Л.Шакун [827] i А.Жураўскі [828] пабудавалі асобныя курсы гісторыі старабеларускай літаратурнай мовы, у якіх першы зь перавагаю вонкавай, a другі - нутраной, структурнай гісторыі ўзнавілі агульны абраз зьяўленьня, фармаваньня й стабілізацыі графічна-артаграфічнай, граматычнай i лексычнай сыстэмы старабеларускай літаратурнай мовы.
Выснавы
Сёньня аб помніках беларускага пісьменства X-XVIII стст. можна сказаць, што яны або беззваротна загінулі ці зьнішчаныя (аб некаторых зь ix засталіся адно сьляды ў сьведчаньнях), або яны яшчэ да канца ня выяўленыя (асабліва рукапісныя), або ў царкоўных мовах (царкоўна- славянскай i лацінскай) яшчэ ня вылучаныя зь пісьменства расейскага, польскага й літоўскага.
У вывучэньні ix ужо шмат зроблена. У зробленым - болей дасьледавана выяўленых i вылучаных помнікаў, мала вядзецца пошукаў у выяўленьні й вылучэньні нявыяўленых i нявылучаных.
На наш пагляд, дасюлешні ход вывучэньня ix давёў да мяжы, за якой на чарзе стаяць гэткія патрэбы:
Каталёг помнікаў пісьменства - рукапіснага, друкаванага, эпіграфічнага. Тымчасам хоць бы зводны, на аснове ўсёй папярэдняй бібліяграфічнай працы, куды б былі ўнесеныя помнікі пісьменства мастацкага, навуковага, публіцыстычнага й важнейшыя юрыдычнага.
Рэвізія ўсіх папярэдніх апісаньняў беларускіх рукапісных зборнікаў i друкаваных выданьняў у расейскай, польскай i інш. бібліяграфіях з мэтаю выяўленьня прапушчаных у гэтых апісаньнях шматлікіх твораў арыгінальнага беларускага пісьменства - вершаў, публіцыстычных i навуковых працаў i г. д. Новае, больш уважлівае й поўнае апісаньне ix; а таксама апісаньне выяўленых i зарэгістраваных, але дагэтуль нікім не апісаных помнікаў, галоўна 1653-1795 гг.
Неадкладныя пошукі зьнікшых старых беларускіх бібліятэк, архіваў, збораў i паасобных помнікаў - усяго таго, што яшчэ не загінула й ня зьнішчана, каб вярнуць у беларускае пісьменства ўсё, што яшчэ мажліва, прычым, без дыскрымінацыі неправаслаўных аўтараў i ня толькі ў старабеларускай мове, але й помнікі X-XVIII стст. у царкоўнаславянскай мове (пачатак чаму паклаў В.Ластоўскі [829] ) i помнікі XV-XVIII стст. у другой царкоўнай мове - лацінскай (першыя крокі ў чым ужо зрабілі М.Прашковіч [830] , Я. Александрович [831] i Я.Семяжон [832] ).
Пільная патрэба публікацыяў хаця б найбольш значных помнікаў, бо дагэтуль ix апублікавана мала. Усе беларускія дасьледчыкі адназгодна заяўляюць пра гэта. Да ўжо прыведзеных далучым галасы У.Пічэты, які ў дачыненьні да юрыдычнага пісьменства зазначыў, што "в общем количество изданных материалов является очень незначительным (падкр. нашае. - Л.К.) по сравнению с теми материалами, которые находятся еще в архивах" [833] . Тое ж сьцьвярджае й М.Улашчык [834] . Шмат горай з помнікамі неюрыдычнага пісьменства. Адзін з публікатараў ix, С.Міско, кажа, што апублікавана ix "толькі маленькая частачка [... ] Тысячы ж каштоўных твораў з розных галін творчасьці (...) сёння ляжаць некранутымі ў архівах Беларусі, Расіі, Украіны, Літвы й Польшчы [... ] i застаюцца недаступнымі ня толькі для шырокай грамадзкасьці, але й для дасьледчыкаў" [835] .
I, урэшце, далейшыя дасьледаваньні паасобных помнікаў, пісьменьнікаў i жанраў з кожнага гледзішча, a ў тым i з гледзішча гісторыі пісьменства й гісторыі мовы; у апошнім зусім непачатым ёсьць выяўленьне тыповых асаблівасьцяў резных функцыянальных стыляў старабеларускай літаратурнай мовы.
Скарачэньні ў крыніцах i дапаможніках
ABAK - Акты, издаваемыя Виленскою комиссіею для разбора древнихъ актовъ, Вильна
АЕ - Археографический Ежегодник, АН СССР, Москва
АЗР - Акты, относящеся къ исторій Западной Россій, собранныя и изданныя Археофафическою комиссіею, СПб
АСД - Археофафическій сборникъ документовъ, относящихся къ исторій Северо-Западной Руси, издаваемый при Управленіи Виленскаго учебнаго округа, Вильна
АШ - Альгэрд Шлюбскі. Доля кнігасховаў i архіваў зямель крыўскіх i был. Вялікага Княства Літоўскага, Коўна, 1925.
БелСЭ - Беларуская Савецкая Энцыкляпэдыя, АН БССР, Менск
БШ - час. «Божым Шляхам», Лёндан
Весьці АН БССР - Весьці АН БССР, сэрыя фамадзкіх навук, Менск
Временникъ (ці Чтенія) - Временникъ (ці Чтенія) Императорскаго общества исторіи и древностей россійскихъ при Московскомъ университет, Москва.
Добрянскій - Ф.Н.Добрянскій. Описаніе рукописей Виленской Публичной библіотеки, Вильна, 1882.
ЖМНП - Журналъ Министерства Народнаго Просевещенія, СПб
Запісы - Запісы, Беларускі Інстытут Навукі й Мастацтва, Ню-Ёрк (і Мюнхэн)
ІБК ПЗБАА - Інстытут Беларускае Культуры. Працы Першага Зьезду Дасьледчыкаў Беларускае Архэолёгіі i Архэофафіі 17-18 студзеня 1926 году. У Менску - 1926.
Известія (ці Сборникъ) ОРЯС - Известія (ці Сборникъ) Императорской Академіи Наукъ по Отделенію русскаго языка и словесности, СПб
Иконниковъ - Опытъ русской йсторіографіи В. С. Иконникова, т. 1, книга 1 и 2, Кіевъ, 1891-1892
ИЮМ - Историко-юридическія материалы, извлеченныя изъ актовыхъ книгь губерній Витебской и Могилевской, храняіціеся въ Центральномъ архиве въ Витебске, Витебскъ
Каратаевъ - Описаніе славяно-русскихъ книгь, напечатанныхъ кирилловскими буквами, томъ первый, съ 1491 по 1652 г. Составилъ И.Каратаевъ, СПб, 1883.
Карский. Труды - Е. Ф. Карский. Труды по белорусскому и другим славянским языкам, АН БССР, Москва, 1962.
Книга - Книга, Исследования и материалы, Москва
Крывіч - час. «Крывіч», Коўна
Ластоўскі - В. Ластоўскі. Гісторыя беларускай (крыўскай) кнігі, Коўна, 1926.
ЛіМ - газ. «Літаратура i Мастацтва», Менск.
ПДПИ - Памятники древней письменности и искусства
Полымя - час. «Полымя», Менск.
ПСРЛ - Полное Собраніе Русскихъ Летописей.
РИБ - Русская Историческая Бйбліотека
ТОДРЛ - Труды Отдела древнерусской литературы, Институт русской литературы АН СССР, Москва-Ленинград.
Улащик - Н. Н. Улащик. Очерки по археографии и источниковедению истории Белоруссии феодального периода, АН СССР, Москва, 1973
Journal - The Journal of Byelorussian Studies, The Anglo-Byelorussian Society, Londo
Агульныя скарачэньні
а. - айцец
АН - Акадэмія Навук
арк. - аркуш
арт. - артыкул
архіяп. - архіяпіскап
б. - балонка, балонкі
біск. - біскуп
был. - былы
в., вв. - век, века
ваяв. - ваяводзтва
ВКЛ - Вялікае Княства Літоўскае
в.кн. - вялікі князь
вобл. - вобласьць
воз. - возера
ВПБ - Віленская Публічная Бібліятэка
вып., вып.вып. - выпуск, выпуски
г., гг. - год, годы (ці горад)
газ. - газэта
г.зн. - гэта значыць
гл. - глядзі (глядзеце)
губ. - губэрня
еп. - епископ
зб. - зборнік
IM - Інстытут Мовазнаўства
інш. - іншы, іншыя
кан. - канец
катал. - каталёг
кн. - князь
кн. - кніга
ЛМ - Літоўская Мэтрыка
м. - мястэчка
мітр. - мітрапаліт
наст. - наступныя
нек. - некаторыя
о. - отец
отд. - отдел
пав. - павет
падкр. - падкрэсьленьне
пач. - пачатак, пачынаючы
прат. - пратаярэй
р. - раён
разьдз. - разьдзел
рэд. - рэдакцыя
с., сс. - еяло, сёлы
сб. - сборник
спр. - справа
ст., стст. - стагодзьдзе, стагодзьдзі
сьв. - сьвяты
сяр. - сярэдзіна
т. (t., vol.) - том, тамы
ф., фф. - фонд, фонды
ч. - частка
час. - часапіс
яп. - япіскап
[1] АШ.
[2] Рэзалюцыі, пратакол i рэфэраты, чытаныя на ім (М. Доўнар-Запольскага, З. Даўгялы, М. Мялешкі, А. Ясенева й інш.), апублікаваныя ў кнізе: ІБК ПЗБАА.
[3] АЗР, т. 1, 1846 г., № 115.
[4] АШ, § 174.
[5] АСД, т. 9. 1870 г., № 20.
[6] Там-жа, № 59.
[7] Там-жа, № 68.
[8] АШ, § 7; Heidenstein Reinhold. De bello Moscovitico commentariorum libri sex. Spirae, 1591, б. 323. Ёсьць беларускі пераклад «Нататак» - Р. Гайдэнштайн, Пад Полацкам дажджы, Ватэнштэт (Нямеччына), 1946 г. (Сьведчаньне пра бібліятэку - б. 45).
[9] А.П. Сапуновъ. Витебская старина, т. 4, Витебскъ, 1885 г., б. 292.
[10] I. Stebelski. Dwa wielkie światla na horyzoncie Polockim: żywoty św. św. Ewfrozyny i Parascewii, Wilno, 1781.
[11] АШ, § 15.
[12] Там-жа, § 110 (Д. Довгялло. Поуніатская библіотека Витебской Духовной Семінаріи - Полоцкія Епархіальныя Ведости, 1901 г. № 1-2).
[13] Запіс Багданы Працлаўскай 15, ХII. 1623 г. у старым Жыровіцкім эвангельлі, які пацьвярджае загінуўшае ў 1623 г. наданьне ейнага бацькі Івана Мялешкі за 29.X.1613 г. Жыровіцкаму манастыру - Збор яп. Паўла (Дабрахотава) у бібліятэцы АН у Пецярбургу (Гл. арт. П. Жуковіча ў «Известія Императорской Академіи Наукъ по Отделенію русскаго языка и словесности», т. 17, вып, 2, СПБ, 1912 г., б. 234).
[14] Запіс перапішчыка Н. Казіцкага на канцы Кормчай 1634 г. (Добрянскій, № 242).
[15] АСД. т. 12, 1900 г., б. 35.
[16] Там-жа, б. 74.
[17] Там-жа, б. 4.
[18] АВАК, т. 33, 1908 г., № 195.
[19] Дароўны запіс: віленскага бурмістра Ів. Яцкавіча ў 1647 г. на падараванай ім гэтай бібліятэцы кнізе «Сказанія полезная о латинох…»,.XV ст. (Добрянскій, № 269.
[20] АСД, т. 12, б. 4.
[21] БелСЭ, т. 4, 1971 г., б. 19.
[22] Там-жа, б. 20.
[23] LE, т. 1, 1953 г., б. 48З.
[24] Там-жа.
[25] Там-жа.
[26] РИБ, т, 5, СПВ, 1878 г., № 204.
[27] АШ, § 25.
[28] Там-жа, § 29.
[29] LB, там-жа.
[30] Там-жа.
[31] АШ, § 72; К. Харламповичъ. Западнорусскія православныя школы XVI и начала ХVII в., Казань, 1898 г., б. 56.
[32] Там-жа.
[33] Там-жа.
[34] АШ, § 14; Харламповичъ, б. 60.
[35] АШ, § 72; J. Łukaszewicz, Historya szkół w Koronie iw Wielkiem Księstwie Litewskiem z najdawniejszych czasów aź do roku 1794, t. 4, Poznań, 1851, б. 41.
[36] АШ, § 72; Памятная книга Гродненской губерніи на 1866 г., б. 52.
[37] А. Мальдзіс, Сьляды продкаў - ЛІМ, 56/ 2517 за 23.X.1970 г., б. 12.
[38] LE, там-жа.
[39] Белоруссия в эпоху феолизма АН БССР т. 2, Минск, 1960 г., б. 482.
[40] Аб ёй ёсьць шмат сведчаньняў. Да найранейшых кніг яе належыць Слуцкі сьпісак 2-ой пал. XV ст. Беларускага летапісу 1446 г. і Летапіс Слуцка XV ст. Тады кніжкі, якія для кн. Юр'я Сымонавіча (†1542 г.) перепісваў Юстын Яцкавіч (чачаранін), і г.д.
[41] Прыпіскі на шэрагу кніг з гэтае бібліятэкі сьведчаць аб тым, што Солтаны ня толькі набывалі кнігі. але й мелі сваіх перапісчыкаў. На загад маршалка гаспадарскага Солтана Аляксандравіча, у 1487 г. дзяк ягоны Сенька перапісаў для яго праўдападобна, у Слоніме (маршалак быў тады Слонімскім намесьнікам) «Минею месячную» на сакавік і красавік месяцы (Добрянскій, № 161) а перад тым - « Минею месячную» на студзень і люты (Добрянскій, № 156). У 1496 г., ужо па сьмерці маршалка, відаць, у Бельску (апошнія гады жыцьця ён быў Бельскім намесьнікам) іншым перапішчыкам для яго быў перапісаны «Прологь» (Добрянскій, № 100)., У 1537 г. два перапішчыкі перапісалі для сына ягонага, Аляксандра Солтанавіча (таксама маршалка гаспадарскага), Службу сьв. сьв. Барысу й Глебу із парэміямі й Служэбнік. У 1545 г. у іншым двары Солтанаў (Шэшкінях к. Вільні) дзяк Аляксандра Солтанавіча, Міхайла перапісаў для яго Багародзічнік (Пазьней кніжкі 1537 і 1545 гт. былі сшытыя ў вадзін зборнік - М. Н. Тіхоміров. Описание Тихомировского собрания рукописей, Москва, 1968 г., № 11, бб. 19-30).
[42] Із гэтага году ў Літоўскай Мэтрыцы захаваўся сьпіс часткі кніг бібліятэкі Солтана Аляксандравіча, «што у Вильни были пры немъ» - РИБ, т. 20, СПБ, 1903 г., б. 872.
[43] Кніга судовых спраў № 2 Літоўскай Мэтрыкі, 1510 г,, арк.арк, 153-l62.
[44] LE, там-жа.
[45] Там-жа.
[46] АШ, § 72; Харлампавичъ, б. 56.
[47] АСД, т. 6, 1869 г., №5.
[48] Першая ведамая датаваная кніга гэтай бібліятэкі - рукапіснае эвангельле Багдана Храбтовіча з 1545 г. (Россія, подъ рел. В. П. Семёнова, СПБ, т. 9, 1905 г, б. 430.
[49] Połski Słownik Віograficzny, Kraków, т. 3, б. 443; А. Сьцяпанаў. Бібліятэка ў Шчорсах - час. «Беларусь», Мінск, 1955 г, № 7, б. 28; С. Палеес. Па роднай Беларусі, Мінск, 1958 г., б. 133.
[50] АШ, § 72; Харпамповичъ, б. 56.
[51] Аб ёй сьведчыць М. Стрыйкоўскі ў сваёй Kroni'цы, т. 1. б. 253. (Варшаўскага перадруку 1846 г.).
[52] АВАК, т. 36, 1912 г., б. 58.
[53] Заснаваў яе кардынал Юры († 1600 г.) - Иконниковъ, т.1, кнг. 2, б. 1241.
[54] Як гэта відаць із прыпіскі ў канцы Радзівілаўскага спіску XV ст. Пачатнага летапісу, у гэтым годзе ён быў пакладзены на перахаваньне ў бібліятэку Кёнігсбэргскага замку. На прыклееным да кнігі друкаваным ярлыку зазначана, што яна із Boguslao Radzivilio Blbliothecae - Полное собрание русских летописей, т. 1, Моcква, 1962 г., б. VI.
[55] У гэтым годзе кн. Міхал Радзівіл нанова ўсталяваў бібліятэку ў вадбудаваным ім замку - ЭС, т. 20, 1897 г., б. 915.
[56] АШ, § 37.
[57] АВАК, т. 6, 1872 г., б. 243.
[58] Там-жа, т. 9, 1878 г, бб. 481-483.
[59] Мальдзіс, там-жа.
[60] АШ, § 72.
[61] Там-жа, § 110.
[62] АВАК, т. 34, 1909 г., № 178.
[63] С. Белокуровъ. О библіотеке московскихъ государей въ XVII ст., Москва, 1899 г., б. 36.
[64] ИЮМ, т. 10, 1879 г., б. 376. Зьбіраць кнігі для гэтай бібліятэкі ўжо пачаў, відаць, продак ягоны, таксама войт, Пятро Казановіч у пасьмяротным інвэнтары маёмасьці якога, уложаным у 1683 г., ёсьць сьпіс 15 кніг (ИЮМ, т. 9, 1878 г. б. 163).
[65] ЭС, т. 28, 1900 г., б. 395.
[66] А. Тычына. Экслібрыс нашага мінулага - ЛІМ, № 43/2569 за 22.X.І971 г., б. 14.
[67] АШ, § 77; ЭС, т. 10, 1893 г., б. 462.
[68] А. Мальдзіс. Тры месяцы пошукаў, знаходак i сустрэч - Полымя, 1973 г., № 7, бб. 204-206.
[69] Тычына, там-жа.
[70] «КЛЮЧИ отъ книгъ» Купяціцкага Увядзенскага манастыра к. Пінску былі ў намесьніка ігумена манастыра, Апанаса Філіповіча, пісьменьніка й пазьнейшага сьвятога («Діаріушь» А. Філіповіча, 1646 г. - гл. публікацыю яго ў А. Коршунава «Афанасий Филиппович», АН БССР, Мінск, 1965 г., б. 109). У 1685 г. на перахаваньні ў Віцебскім Маркавым манастыры былі бібліятэчкі із Сялютаў, Салаўёва, Пагосьціч і інш. прыходаў, а таксама й прыватных асобаў зь Віцебску (АШ, § 25).
Можна думаць, што прынамся ў частцы выпадкаў пра бібліятэкі сьведчаць кнігі, якія ў каталёгу кніг Супрасьльскага манастыра 1557 г. паказаныя як дар манастырскай бібліятэцы ад мітр. Язэпа Солтана († 1521 г., Наваградак), скарбнага Вялікага княства Літоўскага Яцка, Сапегі (невядома каторага), Таранкоўскага й м. Жабінка Берасьцейскага пав.; кнігі ў двары ваяводы Менскага Багдана Сапегі ў Боцьхах к. Бельску, у царкве сьв. Сымома ў Камянцы й у Бярасьці, якія ў 1621 г. называе З. Капысьценскі ў кнізе «Палинодія» (РИБ, т. 4, 1878 г., бб. 991-992); таксама кнігі магілёўскага друкара пач. XVII - пач. XVIII ст. ст. Максіма Вашчанкі, якія к. 1683 г. у яго вымяняў войт Магілеўскі Пятро Казановіч (ИЮМ, т. 9, б. 163).
«Огромное по тому времени собраніе книгъ Симеона Полоцкаго» па сьмерці ягонай у Маскве (1680 г.) было забранае ў бібліятэку Маскоўскай сынадальнай друкарні (ЭС, т, 3, 1891 г., бб. 789 i 803). Уласнаручыя полацкія напісы на шэрагу кніг гэтай бібліятэкі даюць права прыпушчаць, што паэта й прафэсар Полацкай праваслаўнай калегіі пачаў зьбіраць сваю бібліятэку яшчэ ў Полацку, у 1640-60-ых гг. Невялікія, але каштоўныя бібліятэчкі засталіся па сьмерці й іншых беларускіх эмігрантаў у Расеі: намесьніка Іверскага манастыра к. Ноўгараду Ёіля Труцэвіча (был., у 1623-54 гг., ігумена Куцейнаўскага манастыра ў Воршы й кіраўніка манастырскай друкарні) - кнігі пераважна куцейнаўскага друку, а із рукапісных невядомая сёньня «летопись, мелкаго уставного письма, въ переплете» (паводля вопісу 12.XІ.1673 г. - РИБ, т. 5, № 325) i архім. Спаскага манастыра й рэктара духоўнай сэмінарыі ў 1776-88 гг. у Яраславе Ёіля (Яна Быкоўскага, мажліва, із Менскага ваяводства) - старадрукі, рэдкія рукапісныя кнігі, а ў тым i зборнік із адзіным, дайшоўшым да кан. XVIII ст. сьпіскам «Слова аб палку Ігаравым», трапіўшым у 1795 г. да графа Л. Мусіна-Пушкіна, першага публікатара паэмы (Труды Отдела древнерусской литературы Института русской литературы АН СССР, т. 12, Москва-Ленинград. 1956 г. бб. 42-45; Полымя, 1971 г., № 11, б. 217).
Апрача таго, нам ведамыя бібліятэкі, пра якія мы хоць і не адшукалі дакумэнтальных сьведчаньняў із XII-XVIII ст. ст., але пра якія ёсць большыя ці меншыя падставы меркаваць, што яны ўзьніклі ці маглі ўзьнікнуць перад XIX ст.: бібліятэка дамініканскага касьцёлу ў Віцебску, Дзявяткавіцкага двapa ў Слонімскім пав., цэркваў у сс. Насілава к. Маладзечны й Жукаў Барок к. Стоўпцаў (мова пра іх наперадзе); дамініканскага манастыра ў Полацку, піяркага ў Шчучыне, бэрнардынскага ў Слоніме й цэркваў сьв. Юр'я й Раства Хрыстовага ў Слуцку (некаторыя весткі пра іx падае В. Цыбуля. Манастырскія і царкоўныя бібліятэкі у Беларусі - час. «Помнікі гісторыі і культуры Беларусі», Мінск, 1970 г. №. 3, бб. 50-51) Віленскага Сьвятадухаўскага манастыра (пры якім у XVII-XVIII ст.ст. была друкарня й якая пазьней мела «множество древнихъ редкихъ изданій» XVI-XVIII ст. ст. і манастырскі архіў старых актаў - Л. И. Денисовъ. Православные монастыри Poссійской имперіи, Москва, 1908 г., бб. 62-63.) графаў Тызэнгаўзаў у Паставах (адзін зь якіх, Антон, скарбны літоўскі, меў у Горадні ўласную друкарню), Забельскай (у м. Валынцох) дамініканскай гімназіі к. Дзісны (пра яе ёсьць сьведчаньні з 1822 г, - АСД, т, 14, б. 128.), графаў Гутэн-Чапскіх у двары Станькава к. Койданава (рукапісныя зборы зь яе, я ў тым i ведамы сьпісак Ліста да Абуховіча, вывезеныя у бібліятэку князёў Чартарыйскіх у Kpaкaў), бэрнандынскага касьцёлу ў м. Будславе на Вялейшчыне й г. д. Апошняя, што дахавалася ў скляпеньнях касьцёлу, фундаванага ў 1504 г. в. кн. Аляксандрам Казімеравічам, была выяўленная жыхарамі Будслава ў 1961 г. i перададзеная Дзяржаўнаму гістарычнаму музею БССР у Менск. Які склад яе быў раней - невядома, але ў 1961 г. тут было болей за 1.000 кніг XVI-XVIII ст. ст., галоўна ў лацінскай мове, друкаваных як у Беларусі (Нясьвіж, Полацак і інш ), так і ў заходня-эўрапэйскіх друкарнях (Вэнэцыя, Ляйпцыг, Франкфурт на Майне, Цюрых, Ліён, Льеж, Данцыг i інш.) - Полымя, 1961 г., №8 б. 191.
[71] Пётр Безсонов. Белорусскія песни, Москва, 1871 г., б. V.
[72] Можна, прыкладам, дадаць тут пра сьведчаньні аб кнігах у 1571 г. у Росьскай царкве Ваўкавыскага пав. друкаваных кніг у цэрквах к. Палонка (АСД. т. 13, 1902 г., бб. 156-158), м. Bocrpaў, с, Астраўкі (Там-жа, б, 182) i інш.
[73] Як устанавіў віленскі дасьледчык гісторыі гэтай самай багатай кальвінскай бібліятэкі ў Беларусі В. Студніцкі, кнігамі яна папаўнялася й у XVIII ст. Яшчэ ў 1829 г. случчак Юры Аколаў падараваў ёй болей за 1.000 кніг, частка якіх паходзіла зь бібліятэкі Браніцкай, сястры караля Станіслава Аўгуста (А. Мальдзіс. Сьляды продкаў, б. 12).
[74] Тут ня выключаюцца й кнігі ў лацінскай i іншых мовах, тымбалей, што ў Беларусі лацінская мова была аднэй іэ моваў пісьменства. Дадамо для аналёгіі, што «в единственной государственной библиотеке России», у бібліятэцы АН у Пецярбургу, у 1725 г. расейіскіх кніг было ўсяго 2%, а ў кан. XVIII ст. - 9%; рэшта-ж - «на всех прочих языках в совокупности» (Книга, cб. 10, 1965 г., бб. 273-274).
[75] Г.зн. па-царкоўнаславянску й па-беларуску.
[76] М. Улашчык. Кніга пра Полацкую зямлю - Полымя, 1967 г., № 4, б. 239.
[77] У Бельчыцах (пад Полацкам) была рэзыдэнцыя Полацкіх князёў, а ў манастыры - Полацкіх архіепіскапаў.
[78] Рукапісы «Путевыя записки 1821 года Петра Кеппена» - Архіў АН СССР у Ленінградзе, ф. 30, воп. 1, спр. 136, бб. 23-24 (Л. В, Алексеев. Полоцкая земля в IX-XIII вв., AН СССР, Москва, 1966, бб. 11 i 229).
[79] У 1773 г. для архіву Кароннай Мэтрыкі ў Варшаве Літоўскай Мэтрыкі былі перапісаныя лацінкай дакуманты 1386-1511 гг. - 29 тамоў.
[80] Аб гэтым зазначалася й у загалоўках кніг, прыкладам: «... справованья а тот часъ (... въ року 1597) Метрикою... Алексанъдра Корвина Кгосевъского, писара его милости канцлярейскога...» (Кніга Запісаў 3).
[81] Пра гэта можа сьведчыць такі факт: калі ў 1636 г. архіў спатрэбілася забраць із вялікакняжага замку, для яго былі набытыя два асобныя мураваныя будынкі - дом Яна Ключатага на Віленскім рынку й блізка ад яго дом Ланга на Шкляной вуліцы.
[82] ЭС, т. 19, 1896 г. б. 199.
[83] З. Даўгяла. Літоўская Мэтрыка i яе каштоўнасьць для вывучэньня мінуўшчыны Беларусі - ІБК ПЗВАА. Рэфэраты, бб, 53-59; яго-ж. Літоўская Мэтрыка, Рыга, 1933 г.; Н. Г. Бережков. Литовская Метрика как исторический источник, ч. 1, АН СССР, Москва-Ленинград, 1946 г. бб. 3-6.; В. И. Пичета- Белоруссия и Литва XV-XVI вв., АН СССР, Москва, 1961 г., бб. 647-650, i інш.
[84] Пастанова Берасьцейскага сойму 1544 г, арт. 23 - С Działyński, Zbiór praw Litewskich od roku 1389 do roku 1529, Tudzież rozprawy sejmowe o prawach od roku 1544 do roku 1563, Poznań, 1841, б. 412.
[85] Пастанова Віленскага сойму 1551 г., арт, 6 - Там-жа, б. 455.
[86] Архэограф Лялін сьведчыць, што ў Віленскім, Tpоцкім i Mенскім ваяводзтвах было ўсіх 203 суды, і кожны зь іx меў свой архіў (В.А. Лялинъ, Виленскій Центральный Архивъ. - Сборникъ Археологическаго Института, СПБ, 1878 г., кнг. 1, отд. 1, б. 25.
[87] Летапіс Магілёва пад 1708 г, - АСД, т, 2, 1867 г., б. LXII.
[88] АВАК, т, 6 (Берасьце, Кобрын, Камянец), тт. 9 і 10, 1878 і 1879 гг. (Вільня. т. 39, 1915 г. (Магілёў) i інш.; ИЮМ, тт. 4-6, 1873-1874 гг. (Полацак), тт. 7-17, 30 і 32, 1876-1888, 1903 i 1906 гг. (Магілёў), тт, 17 i 18, 1888 г. (Крычаў), тт. 18 i 19, 1888 і 1889 гг. (Віцебск] і інш.
[89] Для Віленскага, Троцкага й Полацкага ваяводзтваў - АВАК, тт. 11-13 і 15, 1880-1886 і 1888 гг.
[90] Для Наваградзкага й Берасьцейскага ваяводзтваў - Россія, б. 540.
[91] Для Менскага, Віцебскага й Мсьціслаўскага ваяводзтваў - АШ, § 35.
[92] М. О. Безь-Карниловичъ. Историческія сведенія о примечательнейшихъ местахъ въ Белорусіи, СПБ, 1855 г., бб. 49, 89 і 144; Иконниковъ. т. 1, кнг. 1, бб. 258-259 і т. 1, кнг, 2, бб. 1237-1238.
[93] Polski Słownik Віograficzny, там-жа; Сьцяпанаў, там-жа.
[94] АШ. § 131.
[95] Иконниковъ, т. 1, кнг. 2, б, 1237.
[96] Там-жа, б. 1238.
[97] Там-жа, б. 1239.
[98] Там-жа.
[99] Пазьней іншым разам ён, як i бібліятэка, быў у палацы Радзівілаў у м. Палонка к. Міра.
[100] Volumina legum, выданьне 2-ое, т. 7, СПБ, 1860 г. бб. 399-400.
[101] П. А. Гильтебрандтъ, уступны артыкул да АСД. т. 7, 1870 г.; Иконниковъ т. 1, кнг. 2, бб. 1239-1241; Dr. Е. Barwiński. Archiwum ks. Radziwiłłów w Nieświeżu - Archiwum Komisyi Historycznej, t, 11, Kraków, 1909-1913, бб. 1-10; АШ, § 98.
[102] У кнігах Літоўскай Мэтрыкі гэта адзначана ў іхнык загалоўках: «Мэтрыка привильеяъ, данин, потверженей и инших розных справ короля его милости Жикгнмонта Першого от року 1518 до року 1523. Переписана, зрэестрована (падкр. нашае - АК) и знову интроликтована за росказаньем ясневелножного пана его милости, пана Льва Сапеги, канцлера Великого князства Литовского... в року тысееча пятьсот девятьдесятъ осмомь» (Кніга Запісаў 10). У Нясьвіскім архіве рэестры былі блізу на ўсе дакументы (Гильтебрандть, там-жа).
[103] Арт. 13, разьдз. ІV.
[104] Volumina legum, там-жа.
[105] АШ § 14 (Описаніе рукописнаго отделенія Виленской Публичной библіотеки, Вильна, вып. 1, 1893 г., б, XIII).
[106] Там-жа, § 25.
[107] Там-жа, § 102.
[108] АВАК, т. 13, № 68.
[109] АШ, § 36.
[110] Там-жа, § 15.
[111] АСД, т. 1, б. ІХ.
[112] И. Митрошенко. Іезуіты въ восточной части Белоруссіи съ 1579-го по 1772-й г. - Полоцко- Витебская старина, вып. 2, Витебскъ, 1912 г., бб. 60, 102, 103; АШ, § 17.
[113] АШ, § 17.
[114] Другая часта кніг у 1659 г. на дарозе із Швэцыі затонула ў Балтыцкім моры - Н. Янчук. Нарысы па гісторыі беларускай літаратуры, Менск, 1922 г., б. 61; Бережков, б. 6; А. Булыка. Літоўская Мэтрыка - Полымя, 1968 г., № 2, б. 249.
[115] АСД, т. 9, бб. 204-205.
[116] Праф. Л. Акікшэвіч, Крывіцкае казацтва ў XVII ст, - час. «Сакавік», 1948 г., Остэргофэн (Нямеччына), № ½ б. 45.
[117] г. Пярамышль - зараз-жа па поўдзень ад Масквы.
[118] Так тут названыя беларускія кнігі й гарады; да польскіх гарадоў маскоўскае войска не даходзіла.
[119] Н. Оглоблинъ. Къ исторіи гоненій на «литовскія книги» въ XVII веке - Библіографь, СПБ, 1899 г., № 5.
[120] Летапic Магілева, 8. IX. 1708 г, (АСД, т. 2, бб, LXI-LXII); Летапіс Віцебска, 28. IX, 1708 г. (Россія, бб 454-455); АШ, § 28.
[121] АШ. § 49.
[122] Там-жа, § 51.
[123] Палеес, бб. 136-138.
[124] АШ, § 56 (А. Жиркевичъ. Смоленскія архивы въ 1812 г. - Смоленская старина, 1909 г., вып. 1, ч. 1, бб. 357-358).
[125] АШ, § 127.
[126] АВАК, т. 34, № 178 (Магілёў. 1661 г.); АШ, § 29 (В. Сабинись. Охорскій Преображенскій монастырь - Могилевскія Епархіальныя Ведомости, 1889 г., № 21, бб. 310-311); АШ, § 44 (Слуцак, 1812 г.); АШ, § 64 (Нясьвіж, 1813 г.); R. Ziemtievic. Vasil Ciapinski - Bielaruskaie zyccio, Vilna, 1919 h., № 5 (m. Krosyn, 1916 h.) і інш.
[127] Drukarze dawnej Polkski od XV do XVIII wieku, Wielkie Ksiestwo Litewskie, Wrocław-Krakow, 1959. б. 155.
[128] A. C. Зернова. Типография Мамоничей в Вильне - Книга, сб. 1, 1959 г. бб. 203-204.
[129] Там-жа, бб. 208-209.
[130] Там-жа, бб. 210-211.
[131] Там-жа, бб. 213-214.
[132] Ліст дарагабускага ваяводы Я. Грымалы-Крамяноўскага да вяземскага ваяводы Ю. Буйносава-Растоўскага за 7/17. IV, 1639 г. - Русско-белорусские связи. Сборник документов (1570-1667 гг.) под ред. Л. С. Абецедарского и М. Я. Волкова, Минск, 1963 г., б. 157.
[133] Чалабітная аршанскіх манахаў к. 2. IV. 1653 г. - у тым-жа зборніку, 6. 278.
[134] Царскі ўказ за 22.IV.1639 г. - Там-жа, б. 160.
[135] Сьведчаньні віцяблянаў і палананаў у 1620 г. - А. П. Сапуновъ. Витебская старина, т. 5, ч. 1, Витебскъ, 1886 г., бб. 112-114. Тут мова толькі пра фундушы дзеля таго, што толькі пра iх i распытваўся ў віцяблянаў i палачанаў архіяп. Язафат Кунцэвіч. Pазам із фундушамі, тады маглі быць «покрадены» й «забраны» й інш. кнігі.
[136] Книга, сб. 13, 1968 г. б. 100.
[137] Архим, Леонидъ. Типографія Оршанскаго Кутеинскаго и Иверскаго Валдайскаго монастырей - Вестникъ Общества древнерусскаго искусства при Московскомъ Публичномъ музее, 1876 г., №1-12. б. 95.
[138] Друк гэтай кнігі быў - распачаты ў Воршы, а закончаны ў 1661 г. у Іверскім манастыры.
[139] Роспись книгамъ, сданнымъ старцемъ Афанасіемъ священнику Евстафію. 1665, Сентября - Акты Иверскаго Святоозерскаго монастыря (1582-1706 гг.), собранныя о. архимандритомь Леонидомъ (РИВ, т. 5, № 204).
[140] Архим. Леонидъ. Типография…, б. 95; РИБ, т. 5, № 208 i 211.
[141] Опись греческихъ, латинскихъ, польскихъ и славянскихъ книгь, печатныхъ и рукописныхъ, взятыхъ изъ Иверскаго подворья и Воскресенскаго монастыря въ патріаршую ризницу, 1675 г. - Чтенія въ Императорском обществе исторіи и древностей россійскихь при Московскомъ yниверситете, 1847 г., № 5, разьдз. ІV, бб. 1-17.
[142] Цяпер - с. Баркулабава к Быхава.
[143] Россія, б. 540.
[144] Белокуров, бб. 35-36.
[145] Там-жа.
[146] Полное собрание русских летописей, т. I, Предисловие, б. VI; і інш.
[147] ЭС, т. 3, б. 790; Россія, бб. 432-433.
[148] Иконниковъ, т. l. кнг. 2, бб. 1240-1241.
[149] АЗР, т. 1, б. II i т. 5, 1853 г., б. VI; АШ, § 250.
[150] Яна згадваецца С. Фартынскім і іншымі дасьледчыкамі гісторыі экслібрысаў - гл. Тычына, там-жа.
[151] Дакладныя акалічнасьці вывазу яе нам не ўдалося выясніць.
[152] АЩ, § 253в.
[153] П. А. Гильтебрандтъ. Розыскъ западно-русскихъ летописей для императрицы Екатерины 2 - Древня и Новая Россия. СПБ, 1880 г., т. 16, № 4 бб. 824-825; АШ § 40; Историческая коллекция Эрмитажного собрания рукописей. Памятники XI- XVII вв. Описание. Сост. Д. Н. Альшиц, Москва, 1968 г., бб. 9-10 i 18.
[154] Историческая коллекция,.., б. 18 (Альшыц адшукаў адну из ix, але ўложаную ўжо па сьмерці Кацярыны й па зьнікненьні многіх летапісаў - Там-жа, б. 19).
[155] Там-жа, б. 8.
[156] Там-жа, б. 11.
[157] У 1861-62 гг. музей быў перавезены ў Маскву.
[158] АШ, § 68 (Н. Бокачевь. Опись русскихь библіотекъ. СПБ, 1890 г., б, 44; Н. Мурзакевичъ. Исторія гор. Смоленска, 1903 г., б. 16).
[159] Н.Н. Улащик, Очерки по археографии и источниковедении истории Белоруссии феодального периода. АН СССР, Москва, 1973 г. бб. 26 и 27.
[160] АШ, § 253е.
[161] АЗР, т. 1, бб. І-ІІ i т. 4, 1851 г., б. V.
[162] Там-жа, т. 1, б. I.
[163] Н. Янчук, бб. 61-62; Памятная книга Сенатскаго архива, СПБ, 1913 г., б. 23; ЭС, т. 19, б. 200; АШ, § 41.
[164] Праф. М. Доўнар-Запольскі. Старыя беларускія архівы за межамі БССР - ІБК ПЗБАА, Рэфэраты, бб. 31-52 і Рэзалюцыі, бб. 5-6.
[165] Памятная книга ..., б. 24; ЭС, т, 19, б, 199.
[166] Иконниковъ, т. 1, кнг. 1, бб. 464-465.
[167] Там-жа, т. 1, кнг. 2, б. 953.
[168] Там-жа, т. 1, кнг. 1, бб. 258-259; т. 1, кнг. 2, бб. 1237-1238: АШ, § 77.
[169] Там-жа.
[170] Там-жа, т. 1, кнг, I, б. 467.
[171] Там-жа, б. 732. Паводля іншае крыніцы (Сборникъ Императорскаго русскаго исторического общества, т. 139, СПБ, 1912 г., ХХХVIII), частка «богатой библіотеки Варлаама» ў 1823 г. была перададзеная Чарнігаўскай духоўнай сэмінарыі.
[172] ЭС, т. 3, б. 792.
[173] Императорская Публичная библіотека за сто лет, СПБ, 1914 г., б. 107.
[174] В. П. Викентьевъ. Полоцкій кадетскій корпус, Полоцкъ, 1910 г., бб. 44-45.
[175] Там-жа, б. 45.
[176] Там-жа, бб. 44-46.
[177] АШ, § 70.
[178] Викентьевъ, бб. 44-46.
[179] АШ, § 72.
[180] ЭС, т. 3, бб. 790 i 806.
[181] Иконниковъ. т. 1, кнг. 2, б. 953.
[182] Там-жа.
[183] АШ, § 72.
[184] Там-жа, § 77.
[185] АШ, §§ 72 i 82; Иконниковъ т. 1. кнг. 2. б. 953.
[186] Иконниковъ, т. 1, кнг. 2, б. 944.
[187] Книга, сб, 10, б. 278.
[188] АШ. § 110.
[189] IВК ПЗБАА, Пратакол, б. 25.
[190] П. О. Бобровскій. М. К. Бобровскій - Руская старина. т. 62, 1889 г., бб. 618-621; Исторический очерк и обзор фондов Рукописного отдела Библиотеки Академии наук, Москва-Ленинград, вып. 2, 1958 г., бб. 100-101.
[191] Иконниковъ т. 1, кнг. 1, бб. 259 і 519.
[192] Там-жа, т. 1, кнг. 2, бб. 1337-1338.
[193] Там-жа, т. 1, кнг. 1. б. 266.
[194] Там-жа, б. 267.
[195] Мальдзіс. Сляды продкаў ..., бб. 12-13. (А. Jelski. Wiadomość о bibliotece Juliana Bergela, pasterza w Slucku, пасьля 1883 г.
[196] Г. Татур усё сваё жыцьце зьбіраў з цэлае Беларусі розныя помнікі беларускай старажытнасьці, а ў тым і пісьменства. Збор ягоны ў 1907 г. быў ацэнены на 200.000 рублёў.
[197] АШ, § 200; Л. Аляксеяў. Вяртаючы народу мінулыя стагодзьдзі ... - Полымя, 1960 г., № 13, бб. 194-195.
[198] Ф. Карскій. Белорусы, т. 2, вып, 3, Варшава, 1912 г., б. 300; Жуковичъ. б, 244; Исторический очерк и обзор фондов ..., бб. 113-114.
[199] Ф. Карский. Славянская кирилловская палеография, Ленинград, 1928 г., б. 16; R. Eisler. Die messionische Unabhandigkeits, Heidelberg, v. 1, 1929, б. 23.
[200] Добрянскій, б. XVII.
[201] М. О. Кояловичъ. Западно-русскія археографическія изданія - Журналъ Министерства народнаго просвещенія, СПБ, 1872 г., № 2, б. 248.
[202] АШ, § 114 (В. Смолка. Пагібель старасьветчыны - часопісь Міністэрства Беларускіх Спраў, Коўна, 1919 г., № 1); LE, т. 1, б, 247. (У Вільні былі пакінутыя актавыя кнігі толькі з XVIII ст.).
[203] У васнову яго быў пакладзены архіў Галоўнага трыбуналу віленскай кадэнцыі, куды ў 1837 г. быў перададзены архіў Скарбовага трыбуналу, зь Менску перавезены архіў Галоўнага трыбуналу менскай кадэнцыі, а ў 1640 г. - Троцкі архіў (R. Mieniскі. Archiwum akt dawnych w Wilnie, Warszawa, 1923, бб. 1, 2, 19. 20).
[204] Пачатак яму далі 1002 справы, перададзеныя Архіва Віцебскага, Магілеўскага й Смаленскага гэнэрэл-губэрнатарства, ліквідаванага ў 1855 г. (Улащик. Очерки по археографии … , б. 173).
[205] М. Улашчык, Віленская археяграфічная камісія - Полымя, 1971 г., №5, б. 248. Пра багацьці актавага матар'ялу ў Віленскім Цэнтральным архіве могуць даць некаторые ўяўленьне падлікі Улашчыка, паводля якіх адзін із архівароў гэтага архіву, І. Спрогіс, за 50 год свае працы ў архіве (1865-1915 гг.) перагледзеў i перачытаў к. 1.800.000 аркушаў дакумантаў (Улащик. Очерки по археографии ..., б. 103.), I гэта толькі якаясь іхная частка.
[206] R. Mienicki. Archiwum akt dawnych w Witebsku, Warszawa, 1939, бб. 23-24.
[207] М. Мялешка. Архіўная справа ў БССР да сучаснага моманту - ІБК ПЗБАА, Рэфэраты, б. 61.
[208] Ліст Ф. Багушэвіча да Я. Карловіча за 2/14.ХІІ.1891 г. - Ф. Багушэвіч. Творы, Мінск:, 1967 г., б. 187; М. Гарэцкі. Гісторыя беларускае літаратуры, Вільня, 1921 г., б. 101; А Мальдзіс. Творчае пабрацімства, Мінск, 1966 г., б. 150.
[209] Полымя, 1971 г., № 3, б. 245.
[210] Час, «Крывіч», Koўна, 1925 г., № 10/2, б. 108; Encyklopedja powszechna Ultima Tule, t. 5. Warszawa, 1933, б, 176; A. Мальдзіс. Пошукі, пошукі ... ЛIM за 12.VIІ.1963 г.; яго-ж: Падарожжа ў ХІХ стагодзьдзе, Мінск, 1969 г., бб. 162-167.
[211] Мальдзіс. Тры месяцы ... бб. 222 і 228.
[212] Е. Ф. Карскій, Белорусы, т. 3, вып. 2, Петроградъ, 1921 г., бб. 239-240; АШ, §§ 78, 80, 92, 219, 224 і 254; А. Ясенеў. Навуковае значэнньне Віцебскага акруговага аддзелу Цэнтральнага архіву БССР - ІБК ПЗВАА. Рэфэраты, б. 69 і наст.; Иконниковъ, т. 1, кнг. 1, б. 259.
[213] Алексеев. Полоцкая земля, б. 231.
[214] Ч. С. Крывіч-рэліквіяр сьвятой Параскевы Поласцкай - час. «Божым Шляхам», Лёндан, 1973 г., № 3/137, бб. 3-5.
[215] Крывіч, 1925 г., №9/1 б. 111.
[216] Із раньніх выпадкаў тут трэба назваць публічнае паленьне кніг Ф. Скарыны ў Маскве ў часе паміж 1525 i 1533 гт. Кнігі тыя, спаленыя на загад в. кн. Маскоўскага Васіля III, вазіў у Маскву на паказ i продаж сам Ф. Скарына (C. Брага. Доктар Скарына ў Маскве, Ню-Ерк - Мюнхан, 1963 г.).
[217] Dr. Е. Barwinski, б. 4. Цэлыя томы збораў тады трапілі ў Бібліятэку графаў Рачынскіх у Пазнань. князёў Чартарыйскіх у Пулавы й Кракаў і ў іншыя бібліятэкі і архівы.
[218] Dг. Е. Barwinski, там-жа.
[219] АШ, § 212 (Г. Шавельскій. Последнее возсоединеніе съ православной церковью уніатовъ Белоруской епархіи. СПБ, 1910 г., б. 198); Власт. Паленьне кніг на Беларусі - Крывіч, 1924 г., № 1, бб. 59-62 N. (М. Мялешка). Нашы старажытнасьці - час, «Вольны сьцяг», Менск, 1921 г., №6.
[220] а. Леў Гарошка. Пад знакам (рускае i польскае веры» - Божым Шляхам, 1954 г., № 63, б. 10.
[221] Е. Ф. Карскій. Белорусы, т. 3, вып. 2, б. 145.
[222] Іосифъ Семашко, митрополитъ Литоаскій. Записки, т. 2, СПБ, 1883 г. б. 528; АШ, §§ 81, 83 i 85.
[223] А. И. Миловидовъ. Судьба русской книги въ Северо-Заподномъ крае … - Христіанское Чтение, 1903 г., т. 216, ч. 1, бб. 496-497; АШ, § 81.
[224] Семашко I. Записки. Т.2. С. 617 i Т.З. С. 1189; АШ. §88-90 i 92.
[225] Кипріановичь Г. Жизнь Іосифа Семашко, - митрополита Литовскаго и Виленскаго. Вильна, 1897. С.321-322.
[226] Семашко I. Т.2. С.617.
[227] АШ. §103, 192 i інш.
[228] Тамсама. §193.
[229] Лялинъ В. Витебскій Центральный Архивъ // Сборникъ Археологического института. СПб, 1880. Кн.З. С.63.
[230] АШ. §184 (Жиркевичъ А. Еще одинъ археологическій покойникъ // Историческій Вестник. 1907. №6).
[231] Аляксееў Л. Вяртаючы народу мінулыя стагодзьдзі... б.194.
[232] АШ. §106 (Какъ у насъ охраняють историческія документы // Историческій Вестникъ. 1885. Т.ХІХ. С.461-462).
[233] Сазоновъ А. Прадмова да ИЮМ. Т.1. Б.ІV-VІІІ; Лялинъ В. Виленскій Центральный архивъ... С.27; Голубь В. Пятидесятилетіе Виленскаго Центральнаго архива древнихъ актовыхъ книгь. Вильна, 1902. С.21; АШ. §173.
[234] ИЮМ. T I. C.LIII.
[235] АШ. §201.
[236] N. (Мялешка M.) Цыт пр. б.37.
[237] Лялинъ В. Виленскій Центральный архивъ. С.27-28.
[238] АШ. §201 (Жиркевичъ А. Свежо преданіе, а верится съ трудомъ // Историческій Вестник. 1902. №9. С.709, 770, 772).
[239] Гл. №233 за 1922 г. («Зьнішчэньне беларускіх архіваў на Віцебшчыне») i №79 за 1923 г. («Становішча архіўных устаноў») - АШ. §153 i Дадаткі. §5.
[240] АШ. §131.
[241] Цвірка К. Дарога ў сто год // Полымя. 1971. №6. Б.163-164.
[242] Каханоўскі Г. З думкай пра будучае // ЛіМ. 1970. 11 сьнежня.
[243] Полацкага кн. Барыса Усяславіча († 1128).
[244] Бацькі Друцкага кн. Глеба, был. (у 1146-51 гг.) Полацкага кн. Рагвалода Барысавіча.
[245] Ластоўскі В. Гісторыя беларускай (крыўскай) кнігі. Коўна, 1926. б. 38; Віцьбіч Ю. Нацыянальныя сьвятыні. Бэрлін, 1944. б.14; Алексеев Л. Полоцкая земля в IX-XIII вв. С. 231, зноска.
[246] Віцьбіч Ю. Цыт. пр. б.15-18.
[247] АШ. §204 (Сапуновъ А. Привилегіи, данныя... г. Витебску // Полоцко-Витебская старина. 1912. Кн.2. С.327).
[248] АШ. §91.
[249] БелСЭ. Т.З. Б.282.
[250] Каталёг гэты Ўлашчык знайшоў у рукапісным аддзеле Бібліятэкі АН СССР у Ленінградзе - ф.18, спр.185.
[251] Улашчык M. Хроніка Быхаўца // ЛіМ. І 965. 9 сакавіка; яго ж: Предисловие // Хроника Быховца. Москва. 1966. С.6-10.
[252] АШ. §103.
[253] Лялинъ В. Витебскій Центральный архивъ. С.62.
[254] Алексеев Л. Полоцкая земля в IX-XIII вв. С.229.
[255] Polkowski J. Notatka о drukach Słuckich // Przegląd bibliograficzno- archeologiczny. T.I. 1881. S.86-88.
[256] Drukarze... S.232.
[257] Мальдзіс A. Сьляды продкаў.
[258] АШ. §187.
[259] Тамсама. §180.
[260] Тамсама. §80.
[261] Тамсама. §180.
[262] Тамсама. §87.
[263] Тамсама. §199.
[264] Тамсама. §97, 166, 182, 194 i 195.
[265] Відаць, царкоўнаславянскімі, паводле тэрміналёгіі маскоўскага пісара.
[266] Відаць, беларускімі. "Літоўскімі" кнігамі ў Маскве звалі беларускія.
[267] Сапуновъ А. Витебская старина. Т.4. Витебскъ, 1885. С.292.
[268] Мальдзіс А. Сьляды продкаў.
[269] Цыбуля. Цыт. пр. б. 51.
[270] Тут былі старадрукі, пачынаючы ад Ф.Скарыны, i рукапісы ХУІП - пач. XX стст. (Кісялёў Г. Загадка беларускай «Энеіды». Мн., 1971. б. 37-38).
[271] Опыть россійской библіографій... Собранный изъ достоверныхъ источниковъ Васильемъ Сопиковымъ. Ч.1. СПб, 1904. (Выд.2) C.Li i 168 (№793).
[272] Паводле сучаснага студзеньскага календара (на кнізе стаяла дата тагачаснага верасьнёвага календара - 11 кастрычніка 1562 г.).
[273] Описаніе славяно-русскихъ книгь, напечатанных кирилловскими буквами. Т.І. Съ 1491 по 1652 г. / Составилъ И.Каратаевъ. СПб, 1883. №59.
[274] Тамсама. С. 140.
[275] №322.
[276] №250.
[277] Сахаровъ И. Обозреніе славяно-русской библіографін. Т.І. Кн.1. СПб, 1849. №252.
[278] Каратаевъ. №328.
[279] Тамсама. №242.
[280] Зернова. Цыт. пр. С.218.
[281] Мальдзіс. Сьляды продкаў.
[282] Тамсама.
[283] Не зважаючы на пісьмовае закляцьце на крыжы, забараняючае забіраць яго з Полацку, ужо ў вайну 1514 г., калі "благочестивый государь князь велихий Василей Иванович" захапіў Смаленск, "тот честный крест во царствующий град в Москву привезен" з Смаленску, куды к таму часу ён трапіў невядома зь якіх прычынаў. У маскоўскай казьне крыж праляжаў да 1563 г. У гэтым годзе Іван Грозны, ідучы вайною на Вялікае Княства Літоўскае "и имея надежу... на крестную силу", каб "победити врага своя", "взял с собою" яго ў Полацак (як сьведчыць пра ўсё гэта Ніканаўскі летапіс пад 1563 г. - Полное собрание русских летописей. Т. 13. Москва, 1965. С. 347), дзе крыж i быў да 1928 г.
[284] Алексеев Л. Полацкая земля в IX-XIII вв. С. 127, зноска.
[285] Кацер М. Народно-прикладное искусство Белоруссии (от первобытного общества до 1917 г.). Минск, 1972. С. 92.
[286] АШ. §1.
[287] Чырвоны Шлях (Петраград). 1918. №3-4. б.20 (гл. таксама перадрук рэзалюцыі ў: Запісы Беларускага Інстытуту Навукі й Мастацтва (Мюнхэн). 1964. Кн.3. б 164).
[288] Турук Ф. Белорусское движение. Москва, 1921. С. 97.
[289] Захват памятак старасьвеччыны й мастацтва // Гоман. 1918. №51(247).
[290] Аб паварот культурных цэннасьцяў // Гоман 1918. №51(247).
[291] Чырвоны Шлях. Тамсама (Запісы... б.165).
[292] Полымя. 1925. №2. б.208.
[293] ІБК ПЗБАА. Рэзалюцыі. Б.5.
[294] ІБК ПЗБАА. б.5-6.
[295] Тамсама. б.7.
[296] Ведама адваротнае: пасьля 2-ой сусьветнай вайны прадстаўнікі БССР, паводле сьведчаньня был. дырэктара Беларускага музэю ймя Я.Луцкевіча ў Вільні, адмовіліся забраць зь Вільні ў БССР гэты музэй; i шматлікія помнікі пісьменства зь яго перайшлі ў Цэнтральную бібліятэку АН Літоўскай ССР у Вільні - ЛіМ. 1970. №57.
[297] Часткава да гэтага магла спрычыніцца тая акалічнасьць, што папярэднія рупліўцы гэтых спробаў - дэлегаты зьезду 1926 г. - былi рэпрэсаваьыя. Старшыні зьезду праф. М.Доўнар-Запольскаму адразу ж па зьезьдзе было дадзена да зразуменьня, каб ён сам неадкладна пакінуў БССР, што ён i зрабіў увосені 1926 г.; а рэшта сяброў прэзыдыюму, рэфэрэнты й блізу ўсе дэлегаты гэтага першага й тымчасам адзінага ў БССР зьезду беларускіх архэофафаў у 1930-ых гг. былі арыштаваныя й высланыя.
[298] Інстытутам мовазнаўства імя Я.Коласа АН БССР вядзецца "работа па адшукванню й падрыхтоўцы фотакопій i мікрафільмаў забытых i раней невядомых помнікаў старажытнай беларускай пісьменнасьці: было выяўлена звыш ста старажытных твораў, якія да апошняга часу фактычна яшчэ не былі ў навуковым ужытку" (Жураўскі А. Гісторыя беларускай літаратурнай мовы. Т.1. Менск, 1967. Б.7). Кандыдат гістарычных навук Інстытуту гісторыі АН БССР В.Мялешка ў архівах Варшавы, Кракова, Пазнані й Курніка знайшоў шмат дакумантаў XVI-XVIII стст. з гісторыі Слуцку, Ваўкавыску, Нясьвіжу, Копысі, Магілёва, Стоўпцаў, Шклова, Валожына й інш. гарадоў i мястэчак Беларусі, дагэтуль невядомых гістарычнай навуцы. 25 000 балонак зь ix ён адабраў для мікрафільмаваньня (Беларусь. Менск, 1963. №10. Б.25).
[299] ЛіМ. 1965. 17 жніўня.
[300] Працы Інстытуту мовазнаўства АН БССР. Вып.4. Менск, 1957. б.70, 79.
[301] БелСЭ. Т.2. б.326.
[302] Тамсама. б.328.
[303] Тамсама. Т.4. б.228-229.
[304] Невядома аднак, ці сюды перададзены ўвесь Нясьвіскі архіў. У савецкіх інфармацыях гэты фонд Радзівілаў, які "складае амаль чатыры вагоны дакумэнтаў", мянуецца "фамільным" (Беларусь. Менск, 1955. №9. б.32), хоць у навуковай літаратуры за ўласна "фамільныя фонды" Нясьвіскага архіву ўважаецца толькі малая ягоная частка, куды, паводле Іконьнікава (т.1, кн. 2, 6.1239-1241), з усіх 254 846 дакумэнтаў у 1867 г. належала 14 800.
[305] БелСЭ. Т.2. б.242.
[306] У музэі былі калекцыі бел а рус к ix старадрукаў XV-XVIII стст. (Трыёдзь цьвятная Ш.Фэоля, выданьні Ф.Скарыны й беларускіх друкароў у Вільні, Нясьвіжы, Заблудаве, Еўі, Магілёве, Куцейне, Горадні, Полацку, Слуцку ), рукапісных кніг XII-XVIII стст. (Словы Хведара Студзіта з 1176 г.., ілюстраванае эвангельле Жухавіцкай царквы каля Міра з XIV ст., Жыровіцкі трэбнік 1545 г., беларускія пераклады «Александрыі» й «Аповесьці пра Баву» XVIII ст. i т.д.), юрыдычных актаў (пач. ад 1507 г.), сфрагістычных i эпіграфічных помнікаў (пячаткі Полацкіх князёў Усяслава Чарадзея з XI ст. i сына ягонага Барыса з 1-ае траціны XII ст., Дарагічынскія сьвінцовыя пломбы з XII-XIII стст. i інш.) i г.д. - Глазырын В. Беларускі музэй у Вільнюсе // ЛіМ. 1941. №7; БелСЭ. Т.2. б.242.
[307] ЛІМ 1970. №57.
[308] БелСЭ. Т.4. б.26.
[309] 450 год беларускага кнігадрукаваньня. Менск, 1968. б.139 i 150.
[310] Известия Академии Наук БССР. 1955. №5. С. 66; Полонська-Василенко Н. Украінська Академія Наук (Нарис історіі). Ч.1 (1918-1930). Мюнхэн, 1955. С. 91-92,
[311] Полымя. 1968. №3. б. 250.
[312] АШ. §255; Мальдзіс А. Тры месяцы... б. 236.
[313] Книга. Сб. 8. 1963. С. 293-295.
[314] Мальдзіс А. Тры месяцы... б.204-206.
[315] Да папярэдніх інфармацыяў дадамо: Перетц В. Украінськи та білоруськи стародруки в бібліотеці Ленінградського університету // Бібліологичні вісти (Киів). 1924. Ч. 1-3. С. 168-178. У 1963-69 гг. сюды з савецкай поўначы дадаткова прывезена 15 кніг XVI-XVII стст., выдадзеных у друкарнях Вільні, Магілёва, Куцейны й Заблудава (Горфункель А. Каталог книг кирилловской печати 16-17 веков. Ленинград, 1970. №№5, 16, 18, 21, 23-25, 34, 37, 126, 136, 242, 249 i 192).
[316] Кузнецова Ю. Украінськи та білоруськи видання XVI-XVII стст. у бібліотеці Саратовського університету // Бібліалогичні вісти. 1928. №1. С.33-38.
[317] Археографический ежегодник за 1960 год. Москва, 1962. С. 215.
[318] Труды Отдела древнерусской литературы Института русской литературы АН СССР. Т. 15. Москва. 1958. С.408.
[319] Археографический ежегодник за 1960 год. С.218 i 369.
[320] Пшыркоў Ю. Гістарыяграфія беларускай дакастрычніцкай літаратуры // Гісторыя беларускай дакастрычніцкай літаратуры. Т.1. Менск, 1968. Б. 13-52.
[321] АЗР. Т.1. №115.
[322] Пазьнейшы смаленскі япіскап, a ў 1498-1501 гг. праваслаўны мітрапаліт ВКЛ Язэп I Баўгарыновіч, празваны так за ягонае пасьлядоўніцтва прыхільніку вуніі з Рымам мітр. Рыгору Баўгарыну (1458-1473 гг.).
[323] Библіографь (СПб). 1888. №1. С. 4-7.
[324] АСД. Т.9. №20.
[325] Тамсама. №59.
[326] Тамсама. №68.
[327] Гл. с. 177 гэтага выданьня.
[328] ИЮМ. Т.28. С. 103-107.
[329] Journal. VoI.II. No.4. Р.347 i 356.
[330] Каратаевъ. №140.
[331] Каратаевъ, №168, памылкова датаваў ix 1602 годам, бо ўсе бачаныя ім экзэмпляры кнігі ў бібліятэках Масквы й Пецярбургу былі з выдранымі тытульнымі аркушамі. Поўны экзэмпляр гэтага выданьня ёсьць у бібліятэцы Упсальскага ўнівэрсытэту ў Швэцыі (Каталёг Л.Чэльбэрга, №10).
[332] Тут ёсьць словы ягоныя «В неделю мясопусноую», «О слепци», «О снятій тъла Христова са кр(е)ста и о міроносйцах», «О расслабленном», «На Вознесеніе Господне» й Пахвала айцам Нікейскага сабору.
[333] З прадмовы да кнігі Р.Хадкевіча (Каратаевъ. С. 165).
[334] Каратаевъ. №75.
[335] Родосскій A. Описаніе старопечатныхъ и церковно-славянскихъ книгь, хранящихся въ библютекъ С.-Петербургской Духовной Академій. СПб, 1884. №13.
[336] Каратаевъ. №134.
[337] «Въ н(едй)лю новую Антипасхи, Кирила мниха слово о поновленій воскр(е)сенія Хр(ис)това, и о артусъ, и йспытаній, и о оувОреній ФомйнІ. Слово (68)» - арк. 204а-210а.
[338] «Въ н(еде)лю (4)ю по Пасце, поученіе блаженнаго Кирила о разслабленнемъ, иже на овчей купили, како исцели его Г(оспо)дь нашь І(су)съ съ Хр(ис)тосъ. Слово (70)» - арк. 212а-218а.
[339] Ластоўскі. Б.633.
[340] Известія ОРЯС. Т.8. С.326 i Т.9. С. 182-192.
[341] Каратаевъ. №255.
[342] Limites Regni Poloniae et Magni Ducatus Lituaniae. Vilnae.
[343] Иконниковъ. T.l. Кн.1. C.256.
[344] Wielka Encyklopedia Powszechna PWN. T.3. Warszawa, 1964. S.85. Kawecka-Giyczowa A. oraz Korotajowa K. i Krajewski W. Drukarze dawnej Polski od XV da XVIII wieku. Zeszyt 5: Wielkie Księstwo Litewskie, Wrocław-Kraków, 1959. S.198-199. Рэшта тамоў у сувязі зь сьмерцю публікатара (1760) не былі выдадзеныя, i рукапісы іхныя, разам з рукапісамі апублікаваных тамоў, у 1835 г. пры распадзеле бібліятэкі зачыненага Віпенскага ўнівэрсытэту, дзе яны тады перахоўваліся, был i забраныя ў Пецярбурскую Публічную бібліятэку (Иконниковъ. Цыт. пр.; БелСЭ. Т.4. Б.252). Зь ix некаторыя дакумэнты ў XIX ст. былі ўлучаныя ў АЗР (Улащик. С.35, 58).
[345] Каратаевъ. №145.
[346] Journal. Vol.II. No.3. 1971. P.261-270.
[347] Каратаевъ И. Хронологическая роспись славянскимъ книгамъ, напечатаннымъ кирилловскими буквами, 1491-1730 гг. СПб, 1861. №1156.
[348] Працы Інстытута мовазнаўства АН БССР. Вып.4. Менск, 1957. Б.83-93.
[349] Тамсама. Б.98.
[350] Тамсама.
[351] Тамсама. Б.99-104, 110-113.
[352] ЛіМ. 1962. 9 сакавіка.
[353] Працы Інстытута... Б. 104-118.
[354] Збор Е.Барсава. №2313.
[355] Ластоўскі. б.613.
[356] Гл. с. 168, 176 гэтага выданьня.
[357] Гл. с. 171 гэтага выданьня.
[358] Гл. с.168, 176 гэтага выданьня.
[359] Kronika Polska, Litewska, Zmódzka i wszystkiej Rusi... Macieia Osostewiciusa Striykovskiego. 1585, w Królewcu (Нашыя спасылкі скрозь будуць на перавыданьне 1846 г., Варшава.).
[360] Т.І. S.241-242.
[361] T.l. S.354; Т.2. S.58, 232.
[362] Simonis Starovolsci. Scriptorum polonicorum «Ekatontas». Francoforti, 1625.
[363] Цытуецца паводле «Опытъ россійской библіографіи» В.Сопікава. 4.1. СПб., 1904. S.80.
[364] Hoffman J.D. De Typographiis... in Regno Poloniae et Magno Ducato Lithuaniae... Dantisci, 1740.
[365] Volumina Legum. Т.І-VІІ. 1732-1782.
[366] Dubiński Р. Zbiór praw i przywilejów miastu stołecznemu WXL Wilnowi nadanych. Wilno, 1788.
[367] Ostrowski S. Księgi o prawdziwym Bóstwie Jezu Chrysta... przeciw Szymonowi Budnemu. Poznań, 1588; яго ж: De trinitate contra scripla S.Budnae. Poznani, 1591.
[368] Rescius S. De atheismis et phalarismis Evangelicorum. Neapołi, 1596.
[369] Cichovius M. Pogrom diabła ariańskiego. Kraków, 1659.
[370] Zebrowski F. Kąkol, który rozsiewa Stephanek Zizania w cerkwiach Ruskich w Wilnie. Wilno, 1596.
[371] Stebelski I. Dwa wielkie światła na horyzoncie Potockim z cieniów zakonnych powstające, czyli żywoty śś. panien i matek, Ewfrozyny i Parascewii. T.l-3. Wilno, 1781-83.
[372] Знаёмства з творамі беларускага пісьменства ў краёх заходняе й паўдзённае Эўропы можна датаваць, як гэта нам сёньня ведама, ад ХІІІ-ХІV стст., адкалі ў рукапісныя зборнікі ў Сэрбіі, Баўгарыі й Малдавіі пачалі ўпісваць творы Кірылы Тураўскага. Спрычынялася да знаёмства й тая акалічнасьць, што беларускія аўтары самі выдавалі некаторыя свае кнігі ў друкарнях Захаду (паасобныя зь ix перакладаліся ў заходнеэўрапейскія мовы й перавыдаваліся): найчасьцей гэта кнігі, пісаныя па-лацінску - Artis magnae artilleriae К.Семяновіча (Амстердам, 1650), Adnotationes historicae de origine, antiąuitate ordinis aquilae albae Я. Сапегі (Кёльн, 1730) i г. д. У Штакгольме ў 1617-28 гг. працавала для беларускіх друкаў кірылаўская друкарня П.Селава. У кожным з гэтых гарадоў i краёў якаясь частка тыражу затрымлівалася. Аб пашырэньні рознымі шляхамі беларускіх кніжок на Захадзе сьведчыць i прыведзеная намі даведка пра беларускія кнігі ў бібліятэках заходняе й паўдзённае Эўропы (гл. с. 206-207 гэтага выданьня).
[373] Ad argumenta Simleri et aliorum quarandam pro duabus in Christo naturis dimicantium...
[374] Simler I. Assertio orthodoxae doctrinae de duabus naturis Christi, opposita blasphemiis et sophismatibus Sim. Budnaei in Lituania evuigatis. Zurich, 1575.
[375] De duabus naturis in Christo; Contra paedobaptismum, i інш.
[376] Ускоснай дарогаю ў кан. XVII-XVIII стст. у заходнеэўрапейскім друку зноў зьяўляецца ймя С.Буднага: мы маем на ўвазе публікацыю ў 1681 г. (i паўторна - у 1705 г. ў Амстэрдаме) лацінскага перакладу рукапіснага рэлігійна-філязофскага трактату «Алора веры» караімскага тэоляга Ісака, сына Абрагамава з Трокаў († 1594). У трактаце гэтым, знойдзеным у паўночнай Афрыцы, значнае месца адведзена "найвучонейшаму зь сёньняшніх хрысьціян" С.Буднаму. Публікацыяй Ісака й С.Будным пазьней зацікавіўся Вальтэр (Lietuvią Enciklopedija. Т.ІХ. South Boston, 1956. P.202; Максімовіч Р. - рэц. на: Порецкий Я. Симон Будный - передовой белорусский мыслитель XVI века. Минск, 1961 // Запісы. Кн.4. Мюнхэн, 1966. Б.264).
[377] Bahorizh A. Latinocarniolana literatura. Wittenberg.
[378] Обjасньненje виводно o пйсміе словенскомъ. С.51, 157 i інш. (Карский Е. Белорусы. Вып.1. Москва, 1955. С.365, 370 i інш.).
[379] Grammatica sclavonnica scripta per Ioannem Usevicium... Parisiis... 1643 (Нацыянальная бібліятэка ў Парыжы, №3876).
[380] Vocabularium stlavonico-latinum (Былая Каралеўская бібліятэка ў Бэрліне, №11).
[381] Беларускі сьцяг (Коўна). 1922. №2-3. Б.55; Запісы. Кн.4. Б.247-250.
[382] De Typographiis Unitariorum in Polonia et Lithuania. P.201-2027
[383] У кнізе антытрынітарнага тэоляга й гісторыка з Кёнігсбэргу: Sandius Ch. Bibiiotheca Anti-Trinitariorum. Freistadii (Амстердам), 1684.
[384] Erleutertes Preussen oder auserlesene Anmerkungen ueber verschiedene zur Preussischer Kirchen - Civil - und Gelehrten - Historie gehórige besondere Dinge... T l. Kónigsberg, 1724. S.731-733.
[385] Немировекий E. Очерки историографии русского первопечатания // Книга. Сб.8. 1963. С.7.
[386] Jacobi Le Long. Bibiiotheca Sacra in Binos Syllabos Distincta... T.l. Parisiis, 1709 (Перавыдадзеная ў 1723 г.)
[387] Johann Leonard Frisch. Historiam Iinguae Sclavonicae... Berolini, 1727. Сар.П.
[388] Friese Ch.G. Beytrage zu der Reformationsgeschichte in Polen und Lithauen. Breslau, 1786. Bd.II. S.93 und 418.
[389] Michaelis Johann David. Einleitung in die góttlichen Schriften des Neuen Bundes. Dritte Ausgabe. Gottingen, 1777. S.447-452.
[390] Eichhorn Johann Gottfried. Einleitung ins Alte Testament. Erster Theil, 1780 (Перавыдадзена ў 1787 i інш. гг.)
[391] Dobrovsky Josef. Literarische Nachrichten von einer auf Veranlassung der bohmischen Geselishaft der Wissenschaften im Jahre 1792 unternommenen Reise nach Schweden und Russland // Neuere Abhandhmgen der k. Bohmischen Gesellschaft der Wissenschaften. Prag, 1795, S.183-187 (i асобнай адбіткай у 1796 г.)
[392] Dobrovsky Josef. Anhang von der Skorinischen Bibel-Uebersetzung // Slovanka. I. Prag, 1814. S.147, 153-156; яго ж: Jeremia Klaglieder, von Franz Skorina... // Тамсама. II. 1815. S.149-151; яго ж: Institutiones Linguae Slavicae. Vindobonae, 1822. S.XLV-XLVI, i інш.
[393] Śafarik PJ. Slovansky Narodopis. V Praze, 1842.
[394] Townley James. Biblical Anecdotes, illustrative of the Histoiy of the Sacred Scriptures, and of the Early Translations of them into various languages. London, 1813. P.111-112.
[395] Henderson E. Biblical Researches and Travels in Russia. London, 1826. Р. 103-111 (Запісы. Kh.5. 1970. Мюнхэн. Б.150).
[396] Bandtkie J.S. Historta drukarń w Królestwie Polskim i Wielkim Xięstwie Litewskim... T.l-3. Kraków, 1826.
[397] Działyński T. Zbiór praw litewskich od roku 1389 do roku 1529. Tudzież rozprawy sejmowe o tychże prawach od roku 1544 do roku 1563. Poznań, 1841.
[398] Wiszniewski M. Histoiya literatury polskiej. T.VIII. Literatura białoruska. Kraków, 1851.
[399] Тамсама. S.405-439.
[400] Lelewel J. Bibliograficznych ksiąg dwoje... T.l. Wilno, 1823.
[401] Poliński M. Notaty do bibliografii chronologicznej, 1509-1814. Spis książek od wprowadzenia druku aż do naszych czasów wyszfych z drukarni, które istniały lub istnieją w Okręgu Naukowym Białoruskiem. Wilno, пасьля 1814 г. (Рукапіс бібліятэкі Віленскага Ўнівэрсытэту, DC-210).
[402] Linde S.B. O Statucie Litewskim, ruskim językiem i drukiem wydanym, wiadomość, w Warszawie, 1816.
[403] Noworocznik Litewski na rok 1831. Wilno, 1830. S.93-102.
[404] Narbut T. Pomniki do dziejów litewskich. Wilno, 1846.
[405] У 1827 г. А.Марціноўскі зь Dziennik'a Wiieńsk'ara выдаў яго асобнымі адбіткамі - Latopisiec Litwy i Kronika Ruska.
[406] Daniłowiez I. Latopisiec Litewski na początku XV wieku... // Dziennik Wileński. 1823. T.3. S.241-265.
[407] Daniłowiez I. Wiadomości o właściwych litewskich latopiscach. 1841. №6. S. 132-29.
[408] Т. 1. б.31-63.
[409] 1840 г. №11 - Даниловичъ И. О литовскихъ летописяхъ
[410] Opisanie bibliograficzne dotąd znanych egzemplarzy Statutu Litewskiego, rękopiśmiennych i edycyi drukowanych ak. w ruskim oryginalnym, jako też polskim i łacińskim języku // Dziennik Wileński. T. l i 2. 1823.
[411] Skarbiec dyplomatów papieżskich, cesarskich, królewskich, książeczych, uchwał narodowych postanowień różnych władz i urzędów, posługujących do krytycznego wyjaśnienia dziejów Litwy, Rusi Litewskiej i ościennych im krajów. Zebrał i w trześcia opisał Ignacy Daniłowicz. T.l, 2. Wilno, 1860, 1862.
[412] Імя гэтае ў расейскай навуцы замацавалася не адразу. Праф. Я.Карскі ў рэфэраце «Что такое древнее западнорусское наречіе», чытаным у 1893 г. на 9-ым архэалягічным зьезьдзе ў Вільні (Труды IX археологическаго съезда въ Вильи / под ред. граф. Уваровой и С.С.Слуцкаго. Т.2. Москва, 1897. C.62-70; перадрук: Карский. Труды. С.253-262), адзначыў, што ў кан. XVIII - пач. XIX стст. некаторыя расейскія аўтары (І.Штрытэр, М.Грэч) называлі яе блізкай да польскай мовы ("несколько подходить къ польскому языку » - Штриттер. Опйсаніе... С. 193). Сьледам за імі тое ж паўтаралі й некаторыя польскія філелягі (Ліндэ: tak bardzo do polszczyzny zbliżony dyalekt - Карский. Труды. C.254). У працах зноў іншых расейскіх аўтараў (Кэпэна, Сахарава, Каратаева) яна менавалася "литовско-русскимъ языкомъ". Былі й такія, што не знаходзілі для яе нейкага ймя, бо, паводле ix, - гэта "языкъ", якім "никто никогда не говорилъ и не говорить... (такъ какъ онъ представляетъ) самую отвратительную сміесь, какую только можно себе представить и какая когда-либо существовала на Руси" (Бодянскій О. О моихъ поискахъ вь Познанской библіотекі // Чтенія. 1846. №1. С.ХІХ).
[413] Да ўжо названага намі І.Даніловіча гэта будуць І.Грыгаровіч, І.Насовіч, А.Кіркор, М.Гарбачэўскі, Л.Паеўскі, А.Сапуноў, Я.Карскі, М.Доўнар-Запольскі, А.Ельскі i інш.
[414] Рукапіснае «Оглавленіе книгь кто ихъ сложилъ», уложанае ў кан. XVII ст. вучнем С.Полацкага паэтам С.Мядзьведзевым (друк: Оглавленіе книгь кто ихъ сложить, составилъ Сильвестръ Медведевъ. Издалъ В.Ундольскій. Москва, 1846 - адбітка з Чтенія. 1846. №3).
[415] Штриттер И. Описаніе перваго изданія въ печать перевода на россійскій языкъ священной бйблій въ 1517-1519 годахъ // Опыть трудовъ Вольна го Россійскаго Собранія при Императорскомъ университеть. 4.6. Москва, 1783. С. 177-194.
[416] Алексеев П. Рассмотреніе славенской старопечатной книги Апостола, которая справлена Докторомъ Францискомъ Скориною изъ Полоцка; напечатана въ ВйльнІ въ 1525 г... // Тамсама. С Л 95-204.
[417] Епископъ Домаскинъ. Бйбліотека Россійекая... 1785 г. (2 урыўкі з рукапісу працы апублікаваныя ў ПДПИ. Т.ХІ. 1881 i ў Чтенія. 1891. №1).
[418] Опыть россійской библіографіи... Собранный изъ достоверныхъ источниковъ Васильемъ Сопиковымъ. Ч.1. СПб, 1813 (2-ое выданьне - СПб, 1904).
[419] Сахаровъ И. Обозреніе славяно-русской библіографій. Т.1. СПб, 1849.
[420] Ундольскій В. Очеркъ славяно-русской библіографій. Москва, 1871.
[421] Каратаевъ И. Хронологическая роспись славянскимъ книгамъ, напечатаннымъ кирилловскими буквами, 1491-1730. СПб, 1861; яго ж: Описаніе славяно-русскихъ книгь, напечатанныхъ кирилловскими буквами. Вып.1. С 1491 по 1600 г. СПб, 1878; яго ж: Описаніе славяно-русскихъ книгь, напечатанныхъ кирилловскими буквами. Вып 1. С. 1491 по 1652 г. СПб, 1883.
[422] Estreicher К. Bibliografia Polska. Т.І2ХХХІV. Kraków, 1872-1951.
[423] Тамсама. Т.8. 1882. S.IX.
[424] архим. Савва. Указатель для обозренія Московской Патріаршей (ныне Сінодальной) библіотеки. Изд. 2. Москва, 1858.
[425] Горскій А. и Невоструевъ К. Описаніе славянскихъ рукописей Московской Синодальной библіотекй. Отд.1-111. Москва, 1855-1917.
[426] Описаніе русскихъ и словенскихъ рукописей Румянцевскаго музеума, составленное А.Востоковым. СПб, 1842.
[427] Хронологическій каталогь славяно-русскихъ книгъ церковной печати съ 1517 по 1821 г. библіотеки Московскаго Главнаго архива Министерства иностранныхъ делъ // летопись занятій Археографической комиссій. СПб. Т.8. Отд.3. С. 1-28.
[428] Бычковъ А. Описаніе церковно-славянскихъ и русскихъ рукописныхъ сборниковъ Публичной биоліотекй. СПб, 1882.
[429] Барсуковъ Н. Рукописи Археографической комиссии. СПб, 1882.
[430] Родосскій A. Описаніе старопечатныхъ и церковно-славянскихъ книгь, хранящихся въ библиотеке С.-Петербургской Духовной Академій. Вып.1. СПб, 1891.
[431] Петровъ Н. Описаше рукописныхъ собраній, находящихся въ городе Киеве. Вып. 1-3. Москва, 1891-1904.
[432] Калайдовичъ К. и Строевъ П. Обстоятельное описаніе славяно-россійскихь рукописей, хранящихся въ Москве въ библіотеке... графа Ф.А.Толстова. Москва, 1825; Строевъ П. Обстоятельное описаніе старопечатныхъ книгь, славянскихъ и россійскихь, хранящихся въ библютекъ... графа Ф.А.Толстова. Москва, 1829.
[433] Строевъ П. Описаніе старопечатныхъ книгъ славянскихъ, находящихся в библіотеке московскаго... купца И.Н.Царского. Москва, 1863.
[434] архим. Леонидъ. Систематическое описаніе славяно-русскихъ рукописей собранія графа А.С.Уварова. 4.1-4. Москва, 1893-1894.
[435] АЗР. Т.1. №115.
[436] АСД. Т.9. №20, 59 i 68.
[437] Библіографь (СПб). 1888. №1. С.4-7.
[438] ИЮМ. Т.23. С. 103-107.
[439] Niemcewicz J. Podróże historyczne 1811-1828. SPb, 1856. S.348 i інш.
[440] Без-Корниловичъ M. Исторйческія сведенія о примечательнейшихъ местахъ въ Белоруссіи... СПб, 1855. С.49, 89, 144.
[441] Жабы - старажытны беларускі магнацкі род, зь якога ў Вялікім Княстве Літоўскім былі высокія афіцэры, паслы ў сойм, сябры Трыбуналу, а Ян Казімер († 1754) - менскім ваяводаю.
[442] Kuijer Wileński. 1860 1 лістапада (Полымя, 1975. №8. б.247).
[443] Jelski A. Wiadomość о bibliotece Juljana Bergela, pasterza w Słucku (у брашуры, якая выйшла пасьля 1883 г., не паказана ні дата, ні месца друку).
[444] Довгялло Д. Поуніатская библіотека Витебской Духовной семинарій // Полоцкія Епархіальныя Ведомости. 1901. №1-2.
[445] Пташицкій С. Шчорсовская бйбліотека графа Литавора Хребтовича. I. Рукописи. Москва, 1899 (адбітка з: Труды Археографической комйссій Императорскаго Московскаго Археологическаго общества. Москва, 1899.
[446] Добрянский Ф, Описаніе рукописей Виленской Публичной библиотеки. Вильна, 1882.
[447] Уступны артыкул да АСД. T.7. 1870.
[448] Хронологическая опись историческихъ документовъ Несвижскаго архива, составленная в 1862 г. (дакументы 1420-1632 гг.) // Летопись занятій Археографической комиссій. T.5. Отд.З. С. 1-80.
[449] Зельверовичъ М. Литовская Метрика при Правительствующем Сенатъ. СПб, 1883.
[450] Пташицкий С. Описаніе книгь и актовъ Литовской Метрики. СПб, 1887.
[451] Святейшій Правительствуюіцій Синодъ. Описаніе документовъ архива западно-русскихъ униатскихъ митрополитовъ. Т.1 (1470-1700 гг.). СПб, 1897; Т.2 (1701-1839 гг.). СПб, 1907.
[452] Паевскій А. Л. Жировицкій и Брест-Литовскій архивы // Труды IX Археологическаго съезда въ Вильне. Т.1. Москва, 1895.
[453] Миловидовъ А. Архивъ упраздненнаго Пинскаго Лещинскаго монастыря // Чтенія. Кн.2. 1900.
[454] Довгялло Д. Отчеть члена Археографической комиссій... // Древности. Труды Имп. Московская) Археологическаго общества. Т.2. Вып.2. Москва, 1902.
[455] Горбачевскій Н. О Центральномъ архивъ древнихъ актовыхъ книгъ губерній: Виленской, Гродненской, Минской и Ковенской // Вестникъ Западной Россій. 1879. Кн.5. Т.2; Кн.6. Т.2 (і асобная адбітка).
[456] Голубь В. Пятидесятиліетіе Виленскаго Центральнаго архива древнихъ актовыхъ книгь. Историческій очеркъ. Вильна, 1902.
[457] Миловидовъ А. Виленскій Центральный архивъ // ЖМНП. 1902. №4. С.53-68. Можна дадаць яшчэ: Лялинь В. Виленскій Центральный архивъ... С.22-38 // Сборникъ Археологическаго Института. СПб, 1878. Кн.1. Отд.1; Спрогисъ И. Виленскій Центральный архивъ древнихъ актовыхъ книгь. Вильна, 1901.
[458] Горбачевский Н. Каталогь древнимъ актовымъ книгамъ губерній: Виленской, Гродненский, Минской и Ковенской, также книгамъ некоторыхъ судов губерній (Могилевской и Смоленской, хранящимся ныне въ Центральномъ архиве въ Вильні). Вильна, 1872.
[459] Описи документовъ Виленскаго Центральнаго архива древнихъ актовыхъ книгь. Вып. 1-9. Вильна, 1901-1912.
[460] Лялинъ В. Витебскій Центральный архивъ // Сборникъ Археологическаго института. СПб, 1880 Кн.З.
[461] Сазоновъ А. - кароткая «Общая перечневая опись» кніг на 1871 г.
[462] У старой ягонай частцы было болей за 5000 дакумэнтаў 1598-1810 гг. у беларускай, лацінскай, польскай i італійскай мовах, у бальшыні сабраных з розных манастыроў i цэркваў (часткава апублікаваных А.Сапуновым у: Витебская старина. Т.5. Витебскъ, 1888). Архіў гэты ў 1890-х гг. перададзены Віцебскаму царкоўна-архэалягічнаму музэю.
[463] Сапуновь А. Архивъ Полоцкой духовной консисторій // Труды Археографической комйссій Московскаго Археолргическаго общества. Т.1. Москва, 1898.
[464] [Паевскій Л.] Наши провинціальныя архивы и ихъ значеніе для Западно-русскаго края. Гродно, 1894.
[465] Иконниковъ В. Опыть русской историографій. Кн. 1-2. Кіевь, 1892.
[466] Русско-ливонскія акты, собранныя К.Э.Напъерскимъ. СПб, 1868.
[467] Сьментовскій А.. Белорусскія древности. СПб, 1890.
[468] Игнатьевъ Р. Замечательны я предметы из утвари Свято-Троицкаго монастыря въ г. Слуцкъ // Минскія епархіальныя въ домости. 1878. №18 i 19; яго ж: Копій надписей на колоколахъ, находящихся въ Игуменской соборной колокольне // Тамсама. 1879. №11.
[469] Сапуновъ А. Двинскія, или Борисовы камни. Витебскъ, 1891.
[470] Романовъ Е. Борисовъ камень въ селе Высокомъ Городце Сенненскаго уезда Могилевской губерній // Могилевскія губернскія вёдомости. 1882. №2; Две надписи въ церквяхъ Гомельскаго уезда // Тамсама. 1899. №47; Крестъ Льва Сапоги 1596 г. // Тамсама. 1900. №16; Плащаница 1566 г. // Тамсама. 1901. №4 i 5.
[471] Довгялло Д. Крестъ преподобной Ефросиньи, княжны полоцкой (Историческій эскизъ). Витебскъ, 1895.
[472] Погодинъ М. Списокъ виленскихъ старопечатныхъ изданій по каталогу Каратаева // Вйленскій Вестникъ. 1866. №25.
[473] Погодинъ М. Церковный книги славянскія, древнепечатныя въ Северо-Западномъ крае // Тамсама. №76.
[474] Гильтебрандтъ П. Перечень по типографіямь и годамъ западно-русской старопечати церковно-славянскаго шрифта // Памятники русской старины въ западныхъ губернияхъ Россійской имперій. Вып.6. СПб, 1874. С.171-193.
[475] Архангельскій А. Очерки изъ исторіи западно-русской литературы XVI-XVII вв. // Чтенія. 1988. Кн.1. С.51-55.
[476] Владиміровъ П. Обзоръ южно-русскихъ и западно-русскихъ памятниковъ письменности отъ XI до XVII столетія. Кіевь, 1890.
[477] Тамсама. С.З.
[478] Труды Виленскаго отделенія Московскаго предварительнаго комитета по устройству въ Вильне ix археологическаго съезда. Вильна, 1892. Отд.З. С.3-48 (і адбітка - Вильна, 1893), пазьней (дапоўнены іншымі помнікамі й пашыраны паўнейшымі апісаньнямі) улучаны асобным (VIII) разьдзелам у: Белорусы. Т.1. Варшава, 1903. С.357-397.
[479] Карскій Е. Къ вопросу... С.25 адбіткі.
[480] Карскій Е. Къ вопросу... С.35.
[481] Гл. пра гэта ў AB AK. T.l. С. 23 i 24; Жураўскі A. Гісторыя беларускай літаратурнай мовы. T.l. Менск, 1967. б. 6; Улащик. С.31, 81, 119 i інш.
[482] Першае выданьне: Ироическая песнь о похода на половцовъ удельнаго князя Новагорода-Северскаго Игоря Святославича. Москва, 1800.
[483] Калайдовичъ К. Памятники россійской словесности XII века. Москва, 1821; Пономаревъ А. Святой Кириллъ, епископъ Туровскій, и его поученія. СПб, 1894; Молитвы на всю седмицу Св. Кирилла, епископа Туровского // Православный Собеседникъ. Казань, 1857. С..235-260 i 273-351.
[484] Оболенскій М. Супрасльская рукопись, содержащая Новгородскую и Кіевскую сокращенный летописи. Москва, 1836.
[485] Сахаровъ И. Сказанія русскаго народа. T.2. Кн.8. СПб, 1849. С.95-107.
[486] Норовъ А. Путешествіе игумена Данійла по Святой Земле, в начале XII века (1113-1115 гг.). СПб, 1864.
[487] Палестинскій Православный-Сборникъ. T.16. Вып. 3. Кн.48. СПб, 1896.
[488] Летописный сборникъ, именуемый Летописью Авраамки // ПСРЛ. Т. 16. СПб, 1889.
[489] Житіе Преподобной Ефросиньи, княжны Полоцкой. Издано А.Сапуновымъ. Витебскъ, 1888.
[490] Поповъ А. Летопись великихъ князей Литовскихъ // Ученыя Записки 2 Отделенія Императорской Академій Наукъ. СПб, 1854. Кн.1. Отд. 3. (Слуцкі сьпісак Летапісу 1446 г.); Бычковъ А. Литовская летопись по списку, находящемуся въ бйбліотеке графа Красинскаго. СПб, 1893; Белокуровъ С. Русскія летописи. Москва, 1897. С. 19-72 (Жыровіцкі сьпісак); Довнар-Запольскій М. Баркулабовская летопись // Университетскія известия. Кіев, 1898. №12; Вахевичъ Б. Западно-русская летопись по списку Румянцевскаго музея. Одесса, 1903.
[491] Публікацыя В.Антановіча ў: Кіепская Старина. Т.14. №1. Юевъ, 1886.С.128-160.
[492] Веселовскій A. Белорусскія повести о Тристане, Бове и Аттиле в Познанской рукописи конца XVI в. // Изъ исторіи романа и повести. СПб, 1888 (Сборник ОРЯС. Т. 44. №3).
[493] Карскій Е. Западнорусское Сказаніе о Сивилле пророчице по рукописи XVI в. - адбітка з: Варшавскія универсйтетскія известія. 1898 (Труды. С.317-325).
[494] Тупиковъ Н. Страсти Христа въ западно-русскомъ списке XV века. ПДПИ. Т. 140. СПб, 1901.
[495] Перетцъ В. Повесть о трехъ короляхъ-волхвахъ въ западно-русскомъ списке XV в. Т. 150. СПб, 1903.
[496] Monumenta linguae palaeoslovenicae е codice Suprasliensi, ed. F.Miklosich. Vindobonae, 1851 (перад тым 2 урыўкі - у 1845 i 1847 гг.).
[497] Гильтебрандтъ П. Туровское евангеліе одинадцатого века. Вильна, 1869; Срезневскій И. Сведенія и заметки о малоизвестныхъ и неизвестныхъ памятникахъ. Вып.2. СПб, 1876. С.107-119.
[498] Срезневскій И. Древніе славянскіе памятники юсоваго письма // Сборникъ ОРЯС. Т.З. СПб, 1868. С.155-165.
[499] РИБ. Т.4. СПб, 1878; Т.7. СПб, 1882; Т. 19. СПб. 1903 (публікатар -П.Гільтэбрант).
[500] Жураўскі А. Гісторыя беларускай літаратурнай мовы. Менск, 1967. б.253; Улащик. С.11, 42, 140-144, 156-157, 209-210 і інш.
[501] Сборникъ палеографическихъ снимковъ съ древнихъ грамоть и актовъ, хранящихся въ Виленском Центральном архиве и Виленской публичной библитеке. Вып.1 (1432-1548 гг.). Вильна, 1884 г.; Радзивилловская или Кенигсбергская летопись. Фотомеханическое воспроизведеніе рукописи. СПб, 1902; Супрасльская рукопись. Труд Сергея Северьянова. Т.1. СПб, 1904 (Чэцьця на сакавік месяц кан. X - пач. XI ст.); Палеографическія снимки съ русскихъ грамоть, преимущественно XIV в. / под ред. А.И.Соболевскаго и С.Л.Пташицкаго. СПб, 1903.
[502] Сахаровъ И.. Образцы славяно-русскаго книгопечатанія с 1481 года. СПб, 1849; Пташицкій С.Л. и Соболевскій А.И. Сборникъ снимковъ съ славяно-русскихъ старопечатныхъ йзданій. 4.1, XV и XVI век. СПб, 1895.
[503] Пылаевъ П. Описаніе пергаментнаго евангелія, хранящегося в музей,, состоящем при Киевской Духовной Академій // Труды Киевской Духовной Академіи. 1876. №12.
[504] Владиміровь П. Житіе Св. Алексея, человека Божія въ западно-русскомъ переводъ конца XV в. // ЖМНП. 1887. Октябрь. С.250-267.
[505] Bruckner A. Ein weissrussisher Codex miscellaneus der graflich-RaczyńskTscher Bibliothek in Posen // Archiv fur Slavische Philologie. Bd. IX. Bierlin.
[506] Еп. Макарій... Goetz L.K. Die Echtheit der Mónchsreden des Kirill von Turov // Archiv fur Slavische Philologie. Bd. 27. Berlin, 1905. S.181-195.
[507] Татарскій И. Симеонъ Полоцкій (его жизнь и деятельность). Москва, 1886.
[508] Никольскій Н. О литературныхъ трудахъ митр. Климента Смолятича, писателя XII в. СПб, 1892.
[509] Владиміровь П. Докторъ Францискъ Скорина, его переводы, печатныя изданія и языкъ. СПб, 1888.
[510] Довнарь-Запольскій M. В.Н.Тяпинскій - переводчикъ евангелія на белорусское наречіе // Известія ОРЯС. Т.4. Кн.3. СПб, 1899.
[511] Поповъ А. Историко-литературный обзоръ древне-русскихъ полемическихъ сочиненій противъ латинянъ. Москва, 1875.
[512] Szaraniewicz I. О latopisach i kronikach ruskich XV i XVI wieku, a zwłaszcza o latopisie «Wielikoho kniaźstwa litowskoho i żomojtskoho». Kraków, 1882 (Osobne odbicie z Rozpraw Wydziału filozof. Polskiej Akademii Umiejętności. T.XV).
[513] Smolka St. Najdawniejsze pomniki dziejopisarstwa Rusko-Litewskiego. Kraków, 1890 (Odbicie z Wydziału filolog, i histor.-filozof. Poiskiej Akademii Umiejętności. T.III. 1889).
[514] Prochaska A. Latopis litewski. Rozbiór krytyczny. Lwów, 1890.
[515] Карскій. Труды. C.208.
[516] Тихоміровь И. Два польскихъ труда о западно-русскихъ летописяхъ// ЖМНП. 1891. №2 i 1893. №5.
[517] Тихоміровь И. О составе западно-русскихъ, такъ называемыхъ литовскихъ летописей // ЖМНП. 1901. №3, 4 i 5.
[518] Kirkor А.Н. О literaturze pobratymczych narodów słowiańskich. Kraków, 1874.
[519] Срезневскій И. Сведенія и заметки о малоизвестныхъ и неизвестныхъ памятникахъ. Вып.2. СПб, 1876. С.120-134.
[520] Карпинскій M. Западно-русская Четья 1489 года // Русскій Филологическій Вестникъ. Т.ХХІ. .Варшава, 1889. С.59-86.
[521] Карскій Е. Особенности письма и языка рукописнаго сборника XV века, именуемаго летописью Авраамки. Варшава, 1899 (Труды. б.345-372).
[522] С.76-84.
[523] Два памятника стараго западно-русскаго наречія: 1) Лютеранскій катихизисъ 1562 года и 2) Католическій катихизисъ 1585 г. // ЖМНП, 1893, август. С.406-430 (Труды. С. 188-207).
[524] О языке такъ называемыхъ литовскихъ летописей. Варшава, 1894. (Труды. С.208-244).
[525] Западно-русскія переводы псалтыри въ XV-XVII вв. Варшава, 1896 (Тут разглядаюцца таксама 8 рукапісных i 14 друкаваных беларускіх псалтыроў у царкоўнаславянскай мове).
[526] Западно-русскій сборникъ XV в. принадлежащій Императорской Публичной биоліотеке. Q.l. №391. Палеофафическія особенности, составь и языкъ рукописи. СПб, 1897 (Труды. С.263-315).
[527] Западно-русское сказаніе о Сивилле - пророчице по рукописи XVI в. Текстъ сказанія, его составъ и языкъ. Варшава, 1898 (Труды. С.316-339).
[528] Рукапіс ягоны ў 1962 г. быў знойдзены ў рукапісным аддзеле Бібліятэкі АН СССР у Ленінградзе (№32.2.11) беларускімі філёлягамі А.Жураўскім i І.Крамко // Весьці АН БССР. 1963. №4. б.100-110.
[529] Горбачевскій Н. Словарь древняго актоваго языка СіЬверо-Западнаго Края и Царства Польскаго. Вильна, 1874.
[530] Крыловскій А. Систематическій каталогь книгь библіотекй Киевской Духовной Академіи. Киевъ, 1906.
[531] Описаніе рукописнаго отделенія Библіотеки Императорской Академіи Наукъ. Составили В.И.Срезневскій и Ф.И.Покровскій. Т. 1-3. СПб-Ленинград, 1910, 1915 i 1930.
[532] Миловидовъ A. Описаніе славяно-русскихъ старопечатныхъ книгъ Виленской Публичной Библіотеки (1491-1808). Вильна, 1908.
[533] Снитко А. Описаніе рукописей и старопечатныхъ книгь въ Слуцкомъ (Минской губ.) Тройчанскомъ монастыре // Известія ОРЯС. 1911. Т. 16. Кн.1. С.210-231.
[534] Снитко А. Описаніе рукописнаго отдела и старопечатных книгь библіотеки Минскаго историко-археологическаго комитета. Минскъ, 1909.
[535] Записки Северо-Западнаго отдела Императорскаго русскаго географическаго общества. Кн.1. Вильна, 1910. С.224-229.
[536] Камісія гэтая й ейны архіў паўсталі ў 1909 г., пасьля вывазу Віцебскага Цэнтральнага архіву старажытных актавых кніг у Вільню. Архіў зьбіраў гістарычныя дакумэнты з розных архіваў і ўрадавых установаў Віцебскай губ.
[537] Мельникова M. Каталогь. Витебскъ, 1912.
[538] Эрнстъ Н. Библіотека графовъ Хребтовичей // Русскій Библіофиль. Петроградь, 1914. С. 16-21.
[539] [Жуковичъ П.] Сообщеніе о архиве Западнорусскихъ уніатскихь митрополитовъ. Петроградъ, 1915.
[540] Шамбинаго С. и Бережковъ Н. Литовская Метрика. Книги Публичныхъ делъ. Петроградъ, 1915.
[541] Описаніе документовъ и бумагь, хранящихся въ Московскомъ архиве Министерства юстиціи. Кн.21. Москва, 1915.
[542] «Предисловіе» да ПСРЛ. Т. 17. СПб. 1907. С.І-ХІV.
[543] Свенцицкій И. Палеографическо-грамматическое описаніе пергаментнаго Лавришевскаго евангелія начала XIV в. // Известія ОРЯС. 1913. Т. 17. Кн.1. С.220-228.
[544] Миловидовъ А. Старопечатныя славяно-русскія изданія, вышедшія изъ западно-русскихъ типофафіи XVI-VIII вв. // Чтенія. 1908. Кн.1. Отд.2. С. 1-27.
[545] Миловидовъ А. Рукописное отделеніе Виленской Публичной библіотеки, его исторія, уставъ и научное значеніе // Ответь Виленской Публичной библіотекй на 1909 г. Вильна, 1910.
[546] ABAK. Т.31-33, 35, 36, 38 i 39. Вильна, 1906-15.
[547] РИБ. T.27 (кнігі Запісаў ЛМ 3, 4 i часткава 5, 1430-ыя гг. - 1503). СПб, 1910; T.30 (кнігі Публічных спраў ЛМ 2, 4, 6, часткава 5 i 7). Юрьевъ, 1914 (публікатар абодвух тамоў - І.Лапа); Т.ЗЗ (Ухвала на вялікім сойме Віленскім 1528 г., Рэестры попісу войска ВКЛ у 1565 i 1567 гг.). Петроградъ, 1915 (публікатар - С.Пташыцкі).
[548] Малиновскій И. Сборникъ матеріаловь, относящихся къ йсторій панов-рады Великаго княжества Польскаго. Томскъ, 1912.
[549] ПСРЛ. Т. 17 (публікатары - А.Шахматаў i С.Пташыцкі).
[550] Известія ОРЯС. T.16. Кн.З. С.274-319 (публікатар - В.Ператц).
[551] Сухомлиновъ M. О сочиненіяхь Кирилла Туровскаго // Сборникъ ОРЯС. 85. 1908. С.273-349.
[552] Редковъ. Преподобный Аврамій Смоленскій и, его житіе, составленное ученикомъ его Ефремомъ. Опыт историко-литературнаго исследованія. Смоленскъ, 1909.
[553] Иконниковъ. Т.2. Кн.2. Юевь, 1908. С.1489-1559.
[554] Гл. с.202 гэтага выданьня.
[555] Весьці АН БССР. 1966. №2. б.87.
[556] Карскій. Белорусы. T.3. Вып.2. С.111 (зноска).
[557] Помнікі старажытнай беларускай пісьменнасьці. Менск, 1975. б.161.
[558] Мещерский Н. История Иудейской войны Иосифа Флавия. Москва-Ленинград, 1958. С.22.
[559] Тихомиров M. Описание Тихомировского собрания рукописей. Москва, 1968.
[560] Рогов А., Покровский Н. Собрание рукописей академика М.Н.Тихомирова, переданное Сибирскому Отделению АН СССР // АЕ за 1965. С. 168-172.
[561] Гл. с.185 гэтага выданьня.
[562] Мальдзіс А. Сьляды продкаў // ЛіМ. 1979. №55.
[563] Предварительный список славяно-русских рукописей XI-XIV вв.,хранящихся в СССР // АЕ за 1965. С. 177-272.
[564] Перетц В. Украіньскй та білоруськй стародруки в бібліотеці Ленінградського університету // Библіологичні вісти. Киев, 1924. Ч.1-3.
[565] Горфункель А. Каталог книг кирилловской печати 16-17 веков. Ленинград, 1970. С. 13-14.
[566] ВПБ. №106.
[567] Добрянскій. Описаніе... С.229.
[568] Q. I. №391.
[569] Труды. С.264.
[570] Зернова А.Типография Мамоничей в Вильне. G.204.
[571] Горфункель А. Цыт. пр. С. 17.
[572] Беларуская бібліяграфія // Першы беларускі каляндар «Нашай Нівы» на 1910 год, Вільня, 1910. Б.70-75.
[573] Романовъ Е. Вйлейскій камень // Записки Северо-Западнаго отдела Русскаго географическаго общества. Кн.2. Вильна, 1911. С.57-64.
[574] Довнарь-Запольскій М. Баркулабовская летопись. Юевъ. 1908. Публікацыі М.Доўнар-Запольскага тройчы перадрукоўваў А.Раманаў у Беларусі (у «Могилевских губернских ведомостях», 1899, №52, 54, 56-59, 64, 65, 70 i 71; у «Могилевской старина», вып.1. Могилевъ, 1900. С.1-18; у «Памятной книжка Виленскаго генералъ-губернаторства на 1910 год», Вильна, 1909. Ч.3. С. 1-58) i чацьверты раз у ягоным зборніку ў Адэсе («Первоисточники для исторіи Могилевскаго края», вып.1. 1916. С. 1-41).
[575] Власт. Кароткая гісторыя Беларусь Вільня, 1910.
[576] б.7, 20, 22, 26, 31, 42-45, 58-59, 63, 92-94, 98-104 i інш.
[577] б.59-62.
[578] б.72-75 (Кракаўскі сьпісак з папраўкамі паводле сьпіску збору Я.Луцкевіча).
[579] W.L [astou] ski. U 400-ietniuju hadausćynu // Homan. 1917. №7(99).
[580] 3ямкевіч Р. 400-лецьце беларускага друку // Вольная Беларусь. 1917. №12. 6 жніўня; Значэньне Францішка Скарыны ў беларускай культуры // Тамсама. №13.
[581] Гарэцкі М. Доктар Францыск Скарына // Вольная Беларусь. №12.
[582] Богдановичъ М. Белорусское возрожденіе. Москва, 1916 (адбітка з час.: Украинская жизнь (Москва). 1915. №1-2). Нарыс быў перакладзены ва ўкраінскую мову й выдадзены ў Аўстрыі: Богданович М. Білоруське відродження. Відень, 1916 (Перад гэтай, большай працай, у 1911 г. М.Багдановічам была напісаная «Кароткая псторыя беларускай пісьменнасьці да XVI сталецьця», апублікаваная аднак толькі ў 1928 г. у т. 2 акадэмічнага выданьня ягоных твораў у Менску).
[583] Хлебцевичъ Е. Народническая поэзія белорусовь. Петроградъ, 1917.
[584] Карскій. Т.2. Вып.1. Варшава, 1908.
[585] Свенціцький I. Каталог церковнословянськоі печаті. Жовква, 1908.
[586] Barwiński Е. Archiwum ks. Radziwiłłów w Nieświeżu // Archiwum Komisyi Histoiycznej. Т.Н. Kraków, 1909-1913. S.l-10.
[587] Merczyng H. Szymon Budny jako krytyk tekstów biblijnych. Kraków, 1913.
[588] Łastowski W. Wypisy z biełaruskaj litaratuiy. Ćaść I. XIII-XVIII stst. Wilnia, 1918.
[589] Асобным выданьнем яна выйшла пазьней: Карскій. Белорусы. T.3. Вып.2. Старая западно-русская письменность. Петроградъ, 1921.
[590] Гарэцкі M. Гісторыя беларускай літаратуры. Вільня, 1920.
[591] Беларускі пісьменьнік канца XVI ст. Андрэй Рымша // Zwon. 1919. 17 верасьня.
[592] Беларускі пісьменьнік канца XVI i пачатку XVII в. Тодар Еўлашэўскі // Тамсама. 1919. 17 кастрычніка.
[593] Аршанскі стараста Філон Кміта // Беларусь. 1919. 21 кастрычніка.
[594] Прамова Івана Мялешкі // Тамсама. 1919. 31 кастрычніка.
[595] Старажытная памятка ў жывой народнай беларускай мове // Тамсама. 1919. 24 сьнежня.
[596] Беларускія летапісы // Тамсама. 1920. 24, 27 i 28 сакавіка.
[597] Старыя беларускія помнікі юрыдычнага характару // Тамсама. 1920. 2, 3, 7 красавіка.
[598] Духоўныя вершы i канты, штучна створаныя // Рунь (Менск). 1920. 2 траўня.
[599] У справе гісторыі беларускай драмы // Беларусь. 1920. 12 траўня.
[600] Выступленіе народнаго языка въ Западной Руси въ роли литературнаго органа // Белорусы. T.3. Вып.2. С.3-17.
[601] Луцкевіч Я. Ай-Кітаб // Беларускае Жыцьцё (Вільня). 1920. №6.
[602] Янчук Н. Нарысы па гісторыі беларускай літаратуры. Старадаўні пэрыяд. Менск, 1922.
[603] Гарэцкі М. Хрэстаматыя беларускае літаратуры (XI век - 1905 г.). Вільня, 1922.
[604] Гарэцкі M., Дзяржынскі У., Каравай П. Выпісы зь беларускае літаратуры. Ч.1. Масква-Ленінград, 1925.
[605] Шлюбскі А. Доля кнігасховаў i архіваў зямель крыўскіх i был. Вялікага княства Літоўскага. Коўна, 1925.
[606] Працы Першага Зьезду Дасьледчыкаў Беларускае Архэалёгіі i Архэаграфіі 17-18 студзеня 1926 году. У Менску, 1926.
[607] Пічэта У. Распрацоўка літоўска-беларускага права ў гістарычна-юрыдычнай літаратуры // Полымя. 1926. №8 i 1927. №2 (перадрук у перакладзе па-расейску // Пичета В. Белоруссия и Литва XV-XVI вв. Москва, 1961. С.413-455).
[608] Бібіла Ю. Летапіс беларускага друку. 4.1. Каля 1927 (праца гэтая не была выдадзена).
[609] Барвінок В. Загальний огляд стародруків киівських бібліотек // Бібліологичні вісти. Ч.1-3. Киів. 1924; Попов П. Слов'янські інкунабули бібліотек // Тамсама.
[610] Гл. зноску 564.
[611] Кузнецова Ю. Украінськи та білоруськй видання XVI-XVII стст. у бібліотеці Саратовського університету // Бібліологичні вісти. 1928. №1. б. 33-38.
[612] Беларускі архіў. Менск. Т.1. 1927 (акты XVI-XVII стст. з архіваў Магілёва, Кракава, Варшавы, Масквы й Ленінграду); Т.2. 1928 (кніга Запісаў 16 ЛМ, XV-XVI стст.) i Т.з. 1930 (акты 1494-1791 гг. з ЛМ). З прычыны арышту З.Даўгялы выхад т. 3 быў затрыманы (на тытульнай балонцы - 1930 г., на вокладцы - 1931), а загаловак ягоны зьменены (на тытульнай балонцы - Беларускі архіў. Т.З, на вокладцы - Менскія акты. Вып.1).
[613] 400-лецьце беларускага друку (1525-1925). У Менску, 1926.
[614] Піотуховіч. Францішак Скарына i яго літаратурная дзейнасьць. Б. 157-179 i адоітка (Карацейшая рэдакцыя артыкула была надрукаваная ў час. «Асьвета». Менск, 1925. №7).
[615] Пічэта У. Друк на Беларусі ў XVI-XVII сталецьцях. Б.228-261; яго ж: Scoriniana (1776-1926). Б.284-327 (перадрук у расейскім перакладзе - Белоруссия и Литва XV-XVI вв. С.731-788).
[616] Воўк-Левановіч Я. Мова выданьняў Францішка Скарыны. Б.262-283 (i адбітка).
[617] Даўгяла 3. Зь беларускага пісьменства XVII ст. // Працы Беларускага дзяржаўнага ўнівэрсытэту. №16. Менск, 1927. Б.169-211.
[618] Baliński М. Pamiętniki historyczne do wyjaśnienia spraw publicznych w Polsce XVII wieku. Wilno, 1859. S.VII-IX.
[619] У кнізе: Dzieje literatury w Polsce. T.I1I. Warszawa, 1857. S.169.
[620] Кароткая гісторыя Беларуcи б.72; Ластоўскі. б.447.
[621] Сушицький Т. Західньо-руські літопйсй як пам'ятки літератури. Киів. Ч.1. 1921; Ч.2. 1929.
[622] У ягоных лекцыях расейскай гісторыі, апублікаваных у СПб, у 1861 г.
[623] У ягоным артыкуле пры публікацыі Румянцаўскага сьпіску летапіса.
[624] Борисенок С. Списки Литовського Статуту 1529 // Праці Комісіі для виучування історіі західно-руського та украінського права. Вып.VI. Кит, 1929.
[625] Mienicki R. Archiwum akt dawnych w Wilnie w okresie od 1795 do 1922 roku. Warszawa, 1923.
[626] Ластоўскі.
[627] б.582-584.
[628] б.575-576.
[629] б.631-632.
[630] Крывіч. 1924. №2/8. б.52-65
[631] Летописецъ Великого князства Литовъского и Жомойтского (Паводле сьпіску гр. Рачынскага). Коўна, 1925 (адбітка з: Ластоўскі. б. 189-241).
[632] Верашчака Ю. Слоўнік старакрыўскай актавай мовы // Крывіч. 1925. №10/2. Б.91-102 (паўторна: Ластоўскі. б.594-604).
[633] Слоўнік старакрыўскай (беларускай) пісьменнасьці // Ластоўскі. б.641-719.
[634] Stankiewicz A. Doktar FranciSak Skaryna - pierSy drukar biełaruski, 1525-1925. Vilnia, 1925.
[635] Dvorćanin I. FrantiSek Skaryna jako kulturnf pracovnik a humanista na beloruske pude. Praha, 1925-26 (доктарская дысэртацыя - машынапіс Архіву Карлавага ўнівэрсытэту ў Празе. №1331 // Запісы. №5. 1970. №506).
[636] Abramowicz L. Cztery wieki drukarstwa w Wilnie. Zaiys historyczny (1525-1925). Wilno, 1925.
[637] Гл. Список печатных работ академика Е.Ф.Карского // Труды. С.687-689.
[638] Пры нагодзе заўважым, што хоць на юбілейным зборніку Інбелкульту й стаіць дата 1926 г., у запраўднасьці ён выйшаў толькі ў сярэдзіне 1927 г.
[639] Кнорын В. Аб рашаючых "дробязях" у вялікім пытаньні // Асьвета (Менск). 1928. №4. б.4.
[640] Тамсама.
[641] Гэта сапраўднае прозьвішча У.Дзяржынскага.
[642] Сянькевіч А. За ленінскую лінію ў нацпалітыцы // Полымя. 1930. №11/12. б. 172-173.
[643] Гл. артыкул: Ясенскі А. Як бальшавікі нішчылі нацыя кнігі // Беларускі Работнік (Бэрлін). 1944. №29. 16 ліпеня (перадрук зь менскай «Беларускай газэты»). Тут апісаныя ці названыя «Зводны кантрольны сьпіс выданьняў ДВБ, якія сьпісаны ў макулатуру, 1935» (1778 назваў "выданьняў на белмове i мовах нацменшасцей"); "Папка №2 Актаў із'ятых кніг у 1936 г. па загаду Галоўліта" й іншыя, a ў тым i "Спіс із'ятых спісаў па із'яццю літаратуры для звароту Галоўліту") у ім - сьпіс 26 падобных сьпісаў).
[644] У 1927 г. ён пераехаў у Менск.
[645] У 1932 г. як вязень польскай турмы ён быў выменены ў БССР, дзе ў наступным годзе арыштаваны.
[646] Выключэньне - Ю.Бібіла, якой у 1959 г. дазволілі вярнуцца ў Менск.
[647] T. 1. Менск, 1931.
[648] "Навука" на службе нацдэмаўскай контррэвалюцыі. Т.1 б.107.
[649] Беларуская Акадэмія Навук, у якую 1 студзеня 1929 г. быў рэарганізаваны Інбелкульт на аснове пастановы ЦВК i СНК БССР ад 13 кастрычніка 1928 г.
[650] Кнігі «О уставахъ монастырскихъ».
[651] б. 182.
[652] Б. 132.
[653] Г. зн. зь Еўеўскага вучыцельнага эвангельля 1616 г.
[654] Б. 134.
[655] Карский Е. К истории белорусского языка в XVII столетии // Известия ОРЯС. Т.З. Кн.1. Ленинград, 1930. С.55-74 (Разгляд мовы рукапіснай Трыодзі XVII ст. Бібліятэкі Беларускай АН).
[656] Перетц В. Рукописи библиотеки Московского университета, Самарских библиотеки и музея и минских собраний. Ленинград, 1934.
[657] Гісторыя Беларусі ў дакумэнтах i матэрыялах. T.l (IX-XVIII стст.) / пад рэд. В.К.Шчэрбакова, К.І.Кернажыцкага i Д.ІДаўгялы. Менск, 1936.
[658] Луцкевіч А. Беларускі музэй ім. Івана Луцкевіча // Гадавік Беларускага Навуковага Таварыства ў Вільні. Вільня, 1933.
[659] Станкевіч Я. Беларускія мусульмане i беларуская літаратура арабскім пісьмом. // Тамсама. б.111-141; яго ж: Prspevky k dejinam beloruskeho jazyka na zaklade rukopisu Al-Kitab // Slavia. XII. Praha, 1933-1934. S.357-390.
[660] Hjaszewiez T. Drukarnia domu Mamoniczów w Wilnie (1575-1622). Wilno, 1933.
[661] Свенціцький I. Опис рукописів, 1, Кириличні пергаміны XII-XV вв. (Збірки Національного музею у Львові). Львів, 1933.
[662] Mienicki R. Archiwum akt dawnych w Witebsku. Warszawa, 1939.
[663] Księga pamiątkowa ku uczczeniu czterechsetnej rocznicy wydania pierwszego Statutu Litewskiego. Wilno, 1935.
[664] Ptaszycki S. Pierwsze wydanie trzeciego Statutu Litewskiego i jego przeróbki. S.159-184.
[665] Лаппо И. Литовский Статут 1588 г. T.l. Исследования. 4.1, 2. Каунас, 1934 i 1936.
[666] Литовский Статут, 1588 г. Т.2. Каунас, 1938.
[667] Florovskij A. Nove spravy o pobytu Frantiska Skoryny v Praze // Ćasopis Narodniho Musea. Oddil Duchovedny. Rod. CX. Praha, 1936. S.11-19.
[668] Stang Chr. Die westrussische Kanzleisprache des Grossfurstentums Litauen. Oslo, 1935.
[669] Stang Chr. Die altrussische Urkundensprache der Stadt Polozk. Oslo, 1939.
[670] Kjellberg L. Catalogue des imprimes slavons des XVI-e, XVII-e et XVIII-e siecles conserves a la Bibliotheque de l'Universite Royale d'Uppsala. Uppsala, 1951.
[671] У адзіным ведамым экзэмпляры Бібліятэкі ймя Салтыкова-Шчадрына ў Ленінградзе, дасьледаваным Я.Карскім (Труды. С. 190 i наст.), захаваліся толькі тытульны аркуш i 5-ы разьдзел кнігі (аркушы 42-47 i 49-52).
[672] Barnicot J.D.A., Simmons J S.G. Some unrecorded earlyprinted slavonic books in English libraries // Oxford Slavonic Papers. Vol. 2. Oxford, 1951. P.98-118.
[673] Crone Н. Gamie slaviske tryk i det Kongelike Bibliotek // Fund og Forskning i det Kongelike Biblioteks Samlinger. IV, Ktfbenhamn, 1957.
[674] №11.
[675] Tyrrel E., Simmons J. Slavonic books before 1700 in Cambridge Libraries // Transactions of the Cambridge Bibliographical Society. Vol.3. Cambridge, 1963.
[676] Симмонс Дж. О некоторых старопечатных кириллических книгах в Дублине // Книга. Сб.8. 1963. С.245-254.
[677] Тамсама. С.247-253.
[678] Claus Н. Slavia-Katalog der Landesbibliothek Gotha. Berlin, 1961.
[679] Nadson A. Some Old and Rare Books in the Francis Skaryna Library in London // Journal. Vol. III. № 4. 1976. P.365-369. Таксама яго ж: За два гады (Крыху пра Бібліятэку i музэй Ф.Скарыны ў Лёндане) // БШ. 1973. №2(136). б. 10-13; Новыя набыткі беларускай бібліятэкі // Тамсама. 1975. №3-4 (145-146). б.4-8.
[680] Ч.С. Рукапіс Архірэйскай Літургіі з XVII стагодзьдзя // Тамсама. 1972. №4(132). б.11-12.
[681] Okinshevich L. The Law of the Grand Duchy of Lithuania: Background and Bibliography. New York, 1953.
[682] Journal. Vol.I. No.4. 1968. Р.282-330.
[683] Pamiętnik: Teodora Jewłaszewskiego, Nowogrodzkiego podsądka. Wydał T. X-że L. Warszawa, 1860.
[684] P.269-2811.
[685] P.332-348.
[686] БШ. 1970. №5(122). б.7-10; №6(123). б.5-9; 1971. №1(124). б.6-9. №2(125). б.5-7.
[687] Тамсама. №5(122). б.6.
[688] Journal. Vol 1 № 2. 1966. P.67.
[689] Ibid. Vol 1. № 2. 1974. P.126.
[690] Drukarze dawnej Polski od XV do XVIII wieku. Zeszyt 5. Wielkie Księstwo Litewskie. Wrocław-Kraków 1959
[691] Тумаш В. Друкарня Петры Мсьціслаўца // Запісы. 1975. Кн.13. Б.3-29.
[692] Максімовіч Р. «Навіны, грозныя» 1563 году. Да гісторыі зачаткаў беларускііх газэтных выданьняў // Тамсама. 1966. Кн.4. б.247-250.
[693] Огіенко I. Розмежування пам'яток украінськйх від білоруських // Записки Чина Св. Василія Великого. VI. 1-2. Львів, 1935.
[694] Жураўскі А. Некаторыя пытаньні беларуска-ўкраінскіх моўных сувязей старажытнага пэрыяду // Весьці АН БССР. 1966. №2.
[695] Анічэнка У. Беларуска-ўкраінскія пісьмова-моўныя сувязі. Менск, 1969.
[696] Shevelov G. Belorussian versus Ukrainian: Delimitation of text before A.D. 1569 // Journal. Vol III. No.2. 1974. P.145-156.
[697] Надсон A. Малітаўнік Мамоніча 1601 г. // БШ. 1970. №1(118). Б.8-12; №2(119). Б.5-6.
[698] Надсон А. Малітаўнік Мамоніча 1601 г. // БШ. 1970. №1(118). Б.8-12; №2(119). Б.5-6.
[699] Надсон А. Еўеўскі буквар 1618 г. // Тамсама. 1973. №1(135). Б.3-9.
[700] Надсон А. Беларускія буквары XVII стагодзьдзя // Тамсама 1973. №4(138). Б.5-11.
[701] Калубовіч А. Невядомыя апавяданьні XIV-XV стст. // БШ. 1975. №3-4(145-146). Б.11-15.
[702] Górski К. Studia nad dziejami literatury antytrynitarskiej XVI w. Kraków, 1949. S. 141-196.
[703] Kot S. Szymon Budny. Der grósste Haretiker Litauens im 16 Jahrhundert // Wiener Archiv fiir Geschichte des Slaventums und Osteuropas. Bd.2. Graz-Koln, 1956. S.63-118.
[704] Максімовіч Р. Справа паходжаньня Сымона Беднага // Запісы. Кн.4. Б.256-259.
[705] Nadson A. The Writings of St. Cyril of Turau // Journal. Vol.I. No.l. 1965. P.4-15; Надсон А. Сьвяты Kiрыл Тураўскі. Лёндан, 1968 (пашырана - асобнай кніжкай); Надсон A. Лаўрын Зізані // БШ. 1967. №3(102). Б.3-8.
[706] Dingley J. The Ttoo Versions of the Gramatyka Slovenskaja of Ivan Uźević // Journal. Vol.II. No.4. 1972. P.369-384.
[707] Станкевіч Я. Граматыка словенская Яна Ужэвіча 1643 г. // Веда. T.V. №1. Ню-Ёрк, 1973. б.37-50.
[708] Leeming Н. From and Function in Mianźynski's «Romance of Alexander» // Journal. Vol.II. №3. 1971. P.261-270.
[709] Каратаевъ. №684.
[710] Leeming H. The language of the Kuciejna New Testament and Psalter of 1652 // Journal. Vol.III. No.2. 1974. P.123-144.
[711] Altbauer M. Studies in the Vocabulary of the Byelorussian Translations of the Bibie //Journal. Vol.II. No.4. 1972. P.359-368.
[712] Bieder H. Das Litauische Statut von 1529 (Bemerkungen zur historischen Orthographie und Phonetik der altweissrussischen Rechtssprache // Wiener Slavisches Jahrbuch. XVIII. 1973. S.lll-127.
[713] Гл.: Запісы. Кн.5. 1970. Б.138 i 163-165.
[714] Флоровский А. Чешская библия в истории русской культуры и письменности (Франциск Скорина и продолжатели его дела) // Sbornik filologicky. III Trida Ćeske Akademie Ved a umenf. XII. Praha, 1940-1946. S.153-258.
[715] Брага С. Кароль Альбрэхт i Скарына. Дакумэнты зь Дзяржаўнага Архіву ў Каралеўцы // Запісы (Ню-Ёрк). 1953. №2/4. Б.108-113; Брага С. Доктар Скарына ў Маскве // Тамсама. Кн.2. Мюнхэн, 1963. Б.9-36 (і адбітка); Брага С. Геаграфічная лякалізацыя жыцьцяпісу доктара Скарыны // Тамсама. Кн.З. 1964. Б.9-33 (і адбітка, 1965); Брага С. Пытаньне імя доктара Скарыны ў сьвятле актаў i літаратуры // Тамсама. Кн.4. 1966. Б.184-215 (i адбітка, 1967); Брага С. Доктар Франьцішак Скарына. 14857-1540 // Тамсама. Кн.5. Б.11-33; Тумаш В. Скарына ў Падуі // Тамсама. Б.35-79, i нек. іншыя.
[716] Тумаш В. Бібліяграфія скарыніяны. 1492-1969 // Тамсама. Б.181-268.
[717] Тумаш В. Scoriniana nova. 1926-1966 // Тамсама. Б. 145-180.
[718] Мюнхэн, 1970 (як Запісы. Кн.5).
[719] Тады студэнт Рымскага ўнівэрсытэту, дзе ў 1964 г. абараніў доктарскую дысэртацыю на тэму: Francesco Skaryna.
[720] Запісы. Кн.5. Б.45-50 i 75-79.
[721] Crone Н. Цыт. пр. Р.61.
[722] Надсон А. Кніга Скарыны ў Капэнгагэне // БШ. 1971. №5(128). Б.9-11; яго ж: Skaryna's Prayer Book // Journal. Vol.II. No.4. 1972. P.338-358.
[723] Sadouski J. A Linguistic analysis of the Four Books of Kings printed by Skaryna in 1518. Ph.D. thesis defended at the University of London. November 8, 1967; Садоўскі Янка. Лексычныя асаблівасьці Кнігі Царстваў Скарыны (аўтапераклад з папраўкамі й дапаўненьнямі з ангельскае мовы разьдзелу вышэйменаванай доктарскай дысэртацыі) // Запісы. Кн.5. Б.91-111.
[724] McMillin A. Dіe Literatur der Weissrussen. A History of Byelorussian Literature. From its Origins to the Present Day. Giessen, 1977. Павялічылася ў гэтым часе й навуковая інфармацыя Захаду пра старое беларускае пісьменства. Вось некаторыя публікацыі: Zidlicky V. Prispevky k dejinam cesko beloruske vzajemnosti // Slavia. XXIX. Ses.2. Praha, 1960; Ostrowski R. The early civilization and language // Frajements from The History of Byelorussia (to 1700). London, 1961. P.69-82; яго ж: Early byelorussian printing // Тамсама. P.83-92; Patry-Tamushanski R. Byelorussian Renaissance Verse // Journal. Vol.l №1. 1965. P.23-29; Sipović Ceslao. Il dottore Francesko Skaiyna с la sua opera biblica // Unitas. Edizione italiana. Roma. Aprile Giugno, 1968. P. 126 138 (i асобнай адбіткай - рэфэрат, чытаны 17 сакавіка 1968 г. у Інстытуце Ўсходніх студыяў у Рыме з нагоды 450-ых угодкаў перакладу бібліі ў беларускую мову).
[725] Тихомиров М. Значение документальных богатств ЦГАДА для советской исторической науки // АЕ за 1965 год. С.31-40.
[726] Тамсама. С.3І.
[727] Тамсама. С.39.
[728] Предварительный список славяно-русских рукописей XI-XIV вв., хранящихся в СССР // АЕ за 1965 год. С. 177-272.
[729] Тамсама. С.177.
[730] Тамсама. С. 182.
[731] Тамсама. С. 181.
[732] Тамсама. С. 182.
[733] Карский. Белорусы. Вып.1. Москва, 1955. С.53-56, 87.
[734] АЗР. Т.1. №14.
[735] №20, 280, 918, 996-1000, 1164, 1212, 1213, 1246 i інш.
[736] Abramavićius V. Rankrasciu rinkiniai. Vilnius, 1963.
[737] У адным выпадку (у сувязі зь зьяўленьнем называнай намі ніжэй кнігі А.Анушкіна) супраць падобных мэтадаў дасьледаваньня й тэрміналёгіі беларускія літаратураведы С.Александровіч i А.Коршунаў публічна запратэставалі (Полыми. 1963. №3. Б.182-185).
[738] Лукьяненко В. Каталог белорусских изданий кирилловского шрифта XVI-XVII вв. Вып. 1 (1523-1600 гг.). Ленинград, 1973; Вып.2 (1601-1654 гг.), Ленинград, 1975.
[739] Гл. рэцэнзіі - Шматаў B. Помнікі беларускага пісьменства // Полымя. 1976. №8. Б.232-235 i Nadson A. Review of: Luk'janenko V. Katalog belorusskich izdanij kirillovskogo Srifta XVI-XV1I w. // Journal. VoMU. No.4. 1976. P.378-381.
[740] Гл. с. 171 гэтага выдама.
[741] Мальдзіс А. Куды падзелася бібліятэка Бэргеля // ЛіМ. 1970. 23 кастрычніка.
[742] Центральный государственный исторический архив Белорусской ССР. Путеводитель. Могилев, 1959; Центральный государственный исторический архив Белорусской СССР в городе Гродно. Путеводитель. Минск, 1965.
[743] Коршунаў A. Кароткі камэнтар да выданьняў Ф.Скарыны // у кн.: Скарына Ф. Прадмовы i пасьляслоўі. Менск, 1969. С. 197-232.
[744] ПСРЛ. Т.32. Москва, 1975. С.3-7.
[745] Рукапіс 1-ай пал. XVIII ст. Ленінградзкай Публічнай бібліятэкі ймя С.-Шчадрына. F.IV.372 i Краснаярскі 1750 г. рукапіс тэй жа бібліятэкі. F.IV.727. 4.1, 2.
[746] Рукапіс 1-ай пал. XVIII ст. Дзяржаўнага архіву Цюменскай вобл, у Табольску, Аддзел рукапісаў, №79; Рукапіс XVII ст. Бібліятэкі Польскай АН у Кракаве, Аддзел рукапісаў, №281.
[747] Рамановіч Я., Юрэвіч А. Аб беларускай мовазнаўчай бібліяграфіі // Весьці АН БССР. 1962. №3. б.115-116.
[748] Петров С., Бирюк Я. и Золотарь Т. Славянские книги кирилловской печати XV-XVIII вв. Описание книг, хранящихся в Государственной публичной библиотеке УССР. Киев, 1958.
[749] Державна публична бібліотека АН УССР. Збірнйк оглядів фондів відділу рукописів. Кйів, 1962.
[750] Лявончыкаў В. Беларуская рэтраспэктыўная бібліяграфія кніг. Менск, 1971. Б.4-6, 8-23, 39-40, 44-52, 61-70.
[751] Таранович В. К вопросу о древних лапидарных памятниках с историческими надписями на территории Белорусской ССР // Советская археология. 1946. №8. С.249-260.
[752] Алексеев Л. Лазарь Богша - мастер-ювелир XII в. // Советская археология. 1957. №3. С.224-244; яго ж: Полоцкая земля (очерки истории северной Белоруссии в IX-XIII вв.). Москва, 1966. С.221-226.
[753] Хорошкевич А. Печати полоцких грамот XIV-XV вв. // Вспомогательные исторические дисциплины. T.4. Ленинград, 1972.
[754] Пуцко В. Мнимый крест Параскевы Полоцкой // Беларускія старажытнасьці. Менск, 1972. Б.210-219; гл. таксама: Ч.С. Крыж-рэліквіяр сьвятой Параскевы Полацкай // БШ. 1973. №3(137). Б.3-5.
[755] Авдусин Д. и Тихомиров Н. Древнейшая русская надпись // Вестник АН СССР. Москва, 1950. №4. С.47-77.
[756] Штыхов Г., Лысенко П. Древнейшие города Белоруссии. Минск, 1965. С.68.
[757] Загорульский Э. Археология Белоруссии. Минск, 1965. С.219.
[758] Янин В. Древнейшая русская печать X века // Краткие сообщения о докладах и полевых исследованиях Института материальной культуры АН СССР. Вып.57. Москва, 1955. С.39-46.
[759] Штыхов Г. Древний Полоцк. Минск, 1965. Кандыдацкая дысэртацыя.
[760] Янин В. Полоцкий матриархат // Знание-сила (Москва). 1970. №12. С. 17-19.
[761] Алексеев Л. Три пряслица с надписями из Белоруссии // Краткие сообщения... Вып.57. С. 129-132; яго ж: Еще три шиферных пряслица с надписями // Советская археология. 1959. №2. С.243-244.
[762] Лысенко П. Шиферное пряслице с надписью из Пинска // Советская археология. 1966. №3. С.248-251.
[763] Штыхов Г., Лысенко П. Тамсама. С.76-77.
[764] Кацер М. Народно-прикладное искусство Белоруссии (от первобытного общества до 1917 г.). Минск, 1972. С.40-41.
[765] Загорульский Э. Цыт. пр. С.213; Кацер М. Цыт. пр.
[766] Штыхов Г., Лысенко П. Цыт. пр. С.76.
[767] Высоцкий С. Древне-русские надписи Софии Киевской, XI-XIV вв. Вып.1. Киев, 1966. С.59. №22. Таблицы XXV, I i XXVI, I.
[768] Штыхов Г., Лысенко П. Цыт. пр. С.35.
[769] Лобан Б. Дзядзінец Бярэсьце... // ЛіМ. 1972. 18 жніўня; БелСЭ. Т.12. 1975. Б.89.
[770] Т.10. 1974. Паміж Б.144 i 145.
[771] Александрыя. Менск, 1962.
[772] Коршунов А. Афанасий Филиппович. Жизнь и творчество. Минск, 1965. С.97-179.
[773] Скарына Ф. Прадмовы i пасьляслоўі. Менск, 1969.
[774] Źródła do dziejów Polskich. T.2. Wilno, 1844.
[775] Помнікі старажытнай беларускай пісьменнасьці. Менск, 1975.
[776] Статут Великого княжества Литовского 1529 года. Минск, 1960.
[777] Еремин И. Литературное наследие Кирилла Туровского // ТОДРЛ. Т. 12. 1956. С.340-361; Т.13. 1957. С.409-436 i Т.15. 1958. С.332-348.
[778] Мещерский Н. История Иудейской войны Иосифа Флавия в древнерусском переводе. Москва-Ленинград, 1958. С. 167-467.
[779] Мальцев А. Баркулабовская летопись // АЕ за 1960 год. С.295-320.
[780] Хорошкевич А. Русские грамоты 60-70-х годов XV в. из бывшего Рижского городского архива // АЕ за 1965 год. С.332-341 (з уводным артыкулам пра папярэднія публікацыі й дасьледаваньні юрыдычных актаў гэтага архіву. С.325-331).
[781] ПСРЛ. T.32. Москва, 1975. С. 15-127 (Тут жа перадрук з выпраўленьнем памылак у папярэдніх публікацыях: кронікі Быхаўца з Т.Нарбута, Баркулабаўскага летапісу з арыгіналу й Летапісу Віцебску ўпершыню поўнасьцю таксама з арыгіналу).
[782] Коршунаў А. Хрэстамагы ) на старажытнай беларускай літаратуры. Менск, 1959.
[783] Анічэнка У., Вярхоў П., Жураўскі А., Рамановіч Я. Хрэстаматыя па гісторыі беларускай мовы. Ч.1 (ад Xl да XVIII стст.). Менск, 1961.
[784] Улащик Н. Очерки по археографии и источниковедению истории Белоруссии феодального периода. Москва, 1973.
[785] Зернова А. Типография Мамоничей в Вильне // Книга. Сб.1. 1959. С. 167-223; Первопечатник Петр Тимофеев Мстиславец // Тамсама. Сб.9. С.77-111; Белорусский печатник Спиридон Соболь // Тамсама. Сб. 10. С. 126-145. (Мусім заўважыць, што ў рэзюмэ да працы пра друкарню Мамонічаў па-ангельску, 6.223, як часткава i ў самой працы, ужываецца неадпаведная тэрміналёгія: заміж «Ураду ВКЛ» - polish government, заміж «беларускага насельніцтва».- Russian section of the population, заміж «для беларускага i ўкраінскаш праваслаўя» - for Russian orthodoxy).
[786] Анушкин А. Во славном месте Виленском. Очерки по истории книгопечатания. Москва, 1962.
[787] Голенченко Г. История белорусского книгопечатания XVI-XVIII веков. Москва, 1965. Кандыдацкая дысэртацыя.
[788] Ахрыменка П. Да пытаньня аб беларускай літаратуры XVIII ст. // Весьці АН БССР. 1956. №2.
[789] Анічэнка У. Некаторыя пытаньні разьвіцьця беларускай мовы ў XVIII стагодзьдзі // Весьці АН БССР. 1961. №4. Б.119-129.
[790] Мальдзіс А. На зары новай беларускай літаратуры // Беларуская літаратура i літаратуразнаўства. Вып.2. Менск, 1074. Б.45-58.
[791] Крапівін П. Да пытаньня аб часе зьяўленьня «Прамовы Мялешкі» i яе аўтарства // Беларуская літаратура i літаратуразнаўства. №5. 1955.
[792] Коршунаў А. Да пытаньня аб жанры i кампазыцыі «Дыярыуша» А.Філіповіча // Беларуская літаратура. Зб.З. Менск, 1960. Б. 140-154.
[793] Ралько I. Беларускі церш. Старонкі гісторыі i тэорыі. Менск, 1973.
[794] Грынчык М. Шляхі беларускага вершаскладаньня. Менск, 1973.
[795] Улащик Н. Предисловие II Хроника Быховца. Москва, 1966. С.5-30.
[796] Юхо Я. Статуты Вялікага Княства Літоўскага // Полымя. 1966. №11. б. 125-137.
[797] Прашковіч М. «Ляменть»... на сьмерць Лявона Карповіча // Весьці АН БССР. 1974. №1. Б. 121-129.
[798] Пузікаў. Новыя матэрыялы аб дзейнасьці Сімяона Полацкага // Тамсама. 1957. №4.
[799] Коршунов А. Афанасий Филиппович. Минск, 1965. С.5-10, 26-96.
[800] Голенченко Г, Русские первопечатники и Симон Будный // Книга. Сб.10. 1965. С.146-161.
[801] Прашковіч М. Францішак Скарына - беларускі першадрукар. Менск, 1970.
[802] Ботвинник М. Лаврентий Зизаний. Минск, 1973.
[803] Прашковіч М. Беларуская паэзія канца XVI - пач. XVII ст. // Весьці АН БССР. 1964. №2. Б.78-88; яго ж: Старонка даўняй беларускай паэзіі // Полымя. 1964. №6. Б. 166-171.
[804] Чамярыцкі В. Да пытаньня аб раньнім летапісаньні Беларусі (XII-XIII стст.) // Весьці АН БССР. 1965. №3. Б.90-98; Беларускія летапісныя зводы i ix рэдакцыі // Весьці АН БССР. 1967. №1. Б.86-94; яго ж: Беларускія летапісы як помнікі літаратуры. Узьнікненьне i літаратурная гісторыя першых зводаў. Менск, 1969.
[805] Коршунаў А. Літаратурна-публіцыстычная спадчына Ф.Скарыны // Скарына Ф. Прадмовы i пасьляслоўі. Б. 182-197.
[806] Менск, 1968.
[807] Дабрынін М. Беларуская літараттра. Старажытны пэрыяд. Менск, 1952.
[808] Вольскі В. Нарысы па гісторыі беларускай літаратуры эпохі фэадалізму. Менск, 1958.
[809] Ахрыменка П., Ларчанка М. Старажытная беларуская літаратура. Менск, 1968.
[810] Гісторыя беларускай дакастрычніцкай літаратуры. Т.1. Менск, 1968. Няпоўная кароткая схэма гісторыі старажытнай беларускай літаратуры дадзена ў артыкулах БелСЭ (Т.12. 1975): Чамярыцкі В. Літаратура 14-15 стст. (6.535-536); Коршунаў А., Чамярыцкі В. Літаратура 16 - 1-й палавіны 17 стагодзьдзя (6.536-540) i Мальдзіс А. Літаратура 1-й палавіны 17-18 стагодзьдзя (6.540-543).
[811] Анічэнка У. «Граматыка» Л.Зізанія // Весьці АН БССР. 1957. №4. Б.93-105.
[812] Суднік М. Гісторыя ўзьнікненьня й этапы разьвіцьця беларускай лексыкаграфіі старажытнай пары // Працы Інстытута мовазнаўства АН БССР. Вып.4. Менск, 1957. Б.62-122.
[813] Шакун Л. Да пытаньня аб паняцьці "старажытная беларуская літаратурная мова" // Дасьледаваньні па беларускай i рускай мовах. Менск, 1960.
[814] Мацкевіч Ю. Літоўскі статут 1529 г. як помнік беларускай літаратурнай мовы XV i пачатку XVI ст. Менск, 4946. Кандыдацкая дысэртацыя
[815] Антонович А. Язык судебной (актовой) книги каунасского земского суда 1566-1567 гг. Вильнюс, 1961.
[816] Жыдовіч М. Супрасьльскі летапіс як помнік беларускай літаратурнай мовы канца XV ст. (канд. дыс.); Мова Супрасьльскага летапісу // Матэрыялы сэсіі АН БССР па аддзяленьню гуманітарных навук. Менск, 1948.
[817] Вайтовіч Н. Мова Баркулабаўскага летапісу (фанэтыка-марфалягічныя асаблівасьці). Машынапіс кандыдацкай дысэртацыі ў Дзяржаўнай бібліятэцы СССР у Маскве. 1948.
[818] Александрыя. Менск, 1962 - уступны артыкул. Б.3-22.
[819] Анічэнка У. Моўныя асаблівасьці выданьняў Ф.Скарыны i рукапісных сьпіскаў В.Жугаёва // Весьці АН БССР. 1966 №1. Б.102-111.
[820] Рамановіч Я. Заўвагі а б некаторых графічных i палеаграфічных асаблівасьцях старажытнай пісьменнасьці // Хрэстаматыя па гісторыі беларускай мовы. 4.1. Б.524-532.
[821] Булыка А. Эвалюцыя графічнай сыстэмы старабеларускай пісьменнасьці // Весьці АН БССР. 1966. №2. Б.70-78; Адлюстраваньне вымаўленьня ў старабеларускай артаграфіі // Весьці АН БССР. 1966. №1. Б.128-136; яго ж: Разьвіцьцё артаграфічнай сыстэмы старабеларускай мовы. Менск, 1970.
[822] З гісторыі графікі // Янкоўскі Ф. Гістарычная граматыка беларускай мовы. 4.1. Менск, 1974.
[823] Б.346-360.
[824] Булыка А., Жураўскі А. Мова старабеларускіх друкаваных кніг // Весьці АН БССР. 1967. №3. Б.23-31.
[825] Жураўскі А., Крамко I. Важнейшыя адрозьненьні паміж новай i старой беларускай літаратурнай мовай // Беларускае й славянскае мовазкаўства. Б.132-147.
[826] Пазьнейшы іхны сьпіс гл. у бібліяфафічным даведніку: Жыдовіч М., Рамановіч Я., Юрэвіч А. \ Васілеўская А. Беларускае мовазнаўства. Менск, 1967. Разьдзел 4.
[827] Шакун Л. Гісторыя беларускай літаратурнай мовы. Менск, 1963 (1-е выданьне: Нарысы беларускай літаратурнай мовы. Менск, 1960).
[828] Жураўскі А. Гісторыя беларускай літаратурнай мовы. Т.1. Менск, 1967.
[829] Ластоўскі.
[830] Прашковіч M. Па-новаму пра старажытнасьць // Полымя. 1964. №9. Б. 183-184.
[831] Александровіч Я. Міхайла Цішкевіч (Міхалон Літвін) // Полымя. 1968. №4. Б.252-252.
[832] Гусоўскі М. ІІесьня пра зубра / пераклад у беларускую мову Язэпа Семяжона, ягоны камэнтар i паслоўе // Полымя. 1969. №4. Б.69-103 (у 1973 г. яна выйшла асобным выданьнем).
[833] Пичета В. Белоруссия и Литва... С.426.
[834] Улащик. С.287.
[835] Міско С. У капцох паснула, зельлем парасло // ЛіМ. 1966. 1 лістапада.