Папярэдняя старонка: Уніяцкая царква Ў этнакультурным развіцці Беларусі (1596-1839 гады)

Аўтар: Марозава С.В.,
Дадана: 05-09-2021,
Крыніца: Уніяцкая царква Ў этнакультурным развіцці Беларусі (1596-1839 гады). Гродна: ГрДУ, 2001.

Спампаваць

Глава 2. НАБЛІЖЭННЕ БЕЛАРУСІ ДА ЗАХОДНЕЕЎРАПЕЙСКАЙ КУЛЬТУРНАЙ ПРАСТОРЫ ПРАЗ УНІЮ.……..…52

ЗАКЛЮЧЭННЕ БЕРАСЦЕЙСКАЙ УНІІ Ў КАНТЭКСЦЕ РЭЛІГІЙНА-ПАЛІТЫЧНАЙ І ЭТНАКУЛЬТУРНАЙ СІТУАЦЫІ Ў ЕЎРОПЕ……..…52

СІНТЭЗ ВІЗАНТЫЙСКАЙ КУЛЬТУРНАЙ СПАДЧЫНЫ, УСХОДНЕСЛАВЯНСКІХ ТРАДЫЦЫЙ І ЗАХОДНІХ УПЛЫВАЎ У БЕЛАРУСКІМ УНІЯЦТВЕ……..…70

СТВАРЭННЕ ЦАРКВОЙ УЛАСНАЙ СІСТЭМЫ АДУКАЦЫІ……..…87

КНІЖНАЯ КУЛЬТУРА ЦАРКВЫ……..…103

САКРАЛЬНАЕ МАСТАЦТВА……..…119

РЭЛІГІЙНАЯ ПЕРААРЫЕНТАЦЫЯ БЕЛАРУСІ Ў КАНЦЫ ХVІІІ - ПЕРШАЙ ТРЭЦІ ХІХ СТ. І ЛЁС КУЛЬТУРНАЙ СПАДЧЫНЫ УНІЯЦКАЙ ЦАРКВЫ……..…144

Глава 2. НАБЛІЖЭННЕ БЕЛАРУСІ ДА ЗАХОДНЕ-ЕЎРАПЕЙСКАЙ КУЛЬТУРНАЙ ПРАСТОРЫ ПРАЗ УНІЮ

ЗАКЛЮЧЭННЕ БЕРАСЦЕЙСКАЙ УНІІ Ў КАНТЭКСЦЕ РЭЛІГІЙНА-ПАЛІТЫЧНАЙ І ЭТНАКУЛЬТУРНАЙ СІТУАЦЫІ Ў ЕЎРОПЕ

Адмаўляючы за Беларуссю права на суб'ектна дзейсную ролю ў гістарычным працэсе, дарэвалюцыйная расійская і савецкая гістарыяграфія трактавала унію з'явай выпадковай, інспіраванай варожымі праваслаўю вонкавымі сіламі - польска-ватыканскімі палітыкамі і ордэнам езуітаў, якім удалося паразумецца з маральна дэградаванай, гатовай дзеля ўласных амбіцый да нацыянальнага рэнегацтва беларуска-ўкраінскай праваслаўнай вярхушкай. Мясцовы епіскапат прадстаўляўся пасіўнай марыянеткай, якую тузалі за ніткі закулісныя замежныя рэжысёры; у лепшым выпадку - актыўным выканаўцам чужых планаў. Першы ўдар па гэтай «уплывалогіі», якая абсалютызавала вонкавыя фактары і ўплывы, нанеслі знаўцы царкоўнай гісторыі А.Лявіцкі і М.Грушэўскі, якія звярнулі ўвагу на ўнутраныя крыніцы генэзісу уніяцкай ідэі. Першы лічыў, што шукаць карані уніі трэба не толькі ў волі ўрада, але ў тых хібах, што спынялі нармальны ход жыцця беларуска-ўкраінскага грамадства [956, с.3, 5, 9 - 10]. Другі разглядаў берасцейскую згоду ў кантэксце тагачаснага нацыянальна-культурнага руху. У новым святле дзеянні праваслаўнай іерархіі на карысць уніі атрымлівалі пэўнае апраўданне. І хоць адным з важнейшых дасягненняў уласна навуковага, пазаканфесійнага падыходу да праблемы, які з цяжкасцямі нараджаўся на працягу ХХ ст. і толькі ў апошняе дзесяцігоддзе пачынае даваць плён, з'явілася ўстанаўленне факту жадання або, прынамсі, гатоўнасці да уніі дастаткова шматлікіх груп адукаванага беларуска-ўкраінскага грамадства другой паловы ХVI ст., а таксама наяўнасці рэальных гістарычных умоў для яе прарастання, тэорыя уніі як польска-езуіцкай ідэалагічнай дыверсіі жывучая і дагэтуль [1040].

Айчынная гістарыяграфія традыцыйна робіць акцэнт на ролі каталіцкага Захаду ў заключэнні уніі і ігнаруе або прымяншае ўсходні фактар (Канстанцінопальскі патрыярхат, Маскоўская дзяржава). Гэты перагін нядаўна паспрабаваў выправіць С.А.Падокшын [1097; 1098]. Апошні час актывізавалася даследчыцкая цікавасць да перадумоў гістарычнага выбару 1596 г., з якіх увага, аднак, акцэнтуецца, больш на іх ідэалагічных і палітычных аспектах [715; 1330]. Этнакультурныя аспекты з'яўлення уніяцтва на Беларусі прадметам спецыяльнага даследавання яшчэ не былі, хоць разглядаць іх ізалявана ад перадумоў уласна рэлігійных, палітычных, ідэалагічных, псіхалагічнага і іншых фактараў не выпадае.

У святле дасягненняў сучаснай навукі відавочна, што рэлігійная інтэграцыя 1596 г. была гістарычна дэтэрмінавана. Яна выклікана да жыцця складаным перапляценнем як унутраных абставін, так і цэлага комплексу еўрапейскіх рэлігійна-палітычных адносін канца ХVІ ст., і з'яўлялася спробай вырашыць выступіўшыя ў рэлігійнай форме грамадска-палітычныя, нацыянальна-дзяржаўныя, міжнародныя і духоўна-культурныя праблемы ВКЛ, Беларусі. Немагчыма зразумець Берасцейскую унію без разумення геапалітычнай і культурнай сітуацыі, якая склалася ў тыя часы ў тым рэгіёне, а таксама дамаганняў усіх зацікаўленых бакоў: Рыма, у Рэчы Паспалітай - праваслаўнай іерахіі, караля, шляхты.

Ужо з ХV ст. ідэю царкоўнай уніі ў ВКЛ жывілі геапалітычны і экуменічны фактары.

Асаблівасці геапалітычнага становішча Беларусі як памежжа двух светаў: усходне- і заходнеславянскага - і кантактнай зоны дзвюх цывілізацый: праваслаўна-візантыйскай і рыма-каталіцкай - зрабілі яе «доследным полем» барацьбы гэтых культурна-цывілізацыйных сістэм [664, с.228-234]. Схільныя да месіянства і экспансіі, нецярпімыя да іншых культур, праваслаўны Усход і каталіцкі Захад усклалі на сябе цывілізатарскую місію ў дачыненні да Беларусі. У іх супрацьстаянні і пад іх ціскам нашы продкі вымушаны былі шукаць сваё месца ў агульнагістарычным працэсе, у тым ліку і на царкоўным полі. На працягу стагоддзяў адным з карэнных пытанняў, якія даводзілася вырашаць беларускай духоўнай і свецкай інтэлектуальнай эліце, было пытанне арыентацыі на Усход ці Захад. Балансаванне паміж імі, «шчырая непрыхільнасць ні да аднаго, ні да другога» [657, с.9], пошукі кампрамісаў размешчанай на перыферыі цывілізацый, але ў цэнтры Еўропы Беларуссю ў многім абумоўлівала нашу гістарычную унікальнасць, культурную індывідуальнасць, этнічную адметнасць і рэлігійную непаўторнасць. Існуе думка, што ў ХV ст. Кіеўская мітраполія імкнулася быць у баку ад рымска-царгарадскага канфлікту, дэманструючы сваю роўнааддаленасць ад абодвух рассвараных з 1054 г. цэнтраў хрысціянства, што, аднак, нараджала нявызначанасць яе кананічнага падпарадкавання, і намагалася пераадолець аднабаковую арынтацыю на візантыйскі Усход. Карэктуючы зроблены ў Х ст. культурна-цывілізацыйны выбар Беларусі і Украіны, Кіеўская мітраполія прыйшла да яго змены ў канцы ХVI ст. [1126, с.21, 24].

Геапалітычная спецыфіка Беларусі, дзе з канца ХІV ст. усходнехрысціянскі свет сутыкаўся з такім жа хрысціянскім, толькі ў іншай культурна-рэлігійнай версіі, Захадам, набіраючы з канца ХІV ст. сілу рэлігійны антаганізм паміж праваслаўным і каталіцкім насельніцтвам ВКЛ проста вымагаў пошуку кампрамісаў у канфесійнай сферы, патрабаваў рэлігійна-культурнага дыялога і ствараў спрыяльную глебу для выспявання і прарастання уніяцкай ідэі. Цесна знітаваная з праблемай адстойвання царкоўнага і дзяржаўнага суверэнітэту ВКЛ, гэта ідэя то ажывала, то затухала. Былі і спробы яе практычнай рэалізацыі. Падлічана, што з дзевяці мітрапалітаў, абраных у ХV ст. у ВКЛ, пяцёра былі яе прыхільнікамі [661, с.35]. У 1476 г. ліцвінская знаць сама звярнулася ў Рым з прапановай заключэння уніі [572]. Усё гэта абумовіла лакальны поспех на саборы 1596 г. у Берасці праваленай ва ўсяленскім маштабе Фларэнційскай уніі як ранняй формы экуменічнага руху. Беларусь стала першапраходцам у вырашэнні глабальнай праблемы паяднання хрысціянскага свету, спадзеючыся, што яе прыклад неўзабаве пяроймуць іншыя народы. Уся гісторыя хрысціянства прасякнута барацьбой двух пачаткаў: драблення і аб'яднання. Адна з аб'яднаўчых плыняў мела месца ў ВКЛ у ХV-ХVІ ст.

Папулярнасць ідэі хрысціянскага адзінства, блізкае суседства і дачыненні з лацінскім Захадам, знаёмства і далучэнне да сістэмы яго каштоўнасцяў праз традыцыйныя палітычныя і культурныя сувязі з Польшчай і ўзмацненне зносін з краінамі Цэнтральнай і Заходняй Еўропы ў ХVІ ст., актыўнае збліжэнне з заходнехрысціянскай культурай, якое ахапіла не толькі элітарныя колы, але і зачапіла нізавыя пласты культуры, міжканфесійныя шлюбы выпрацавалі спецыфічны, адметны ад маскоўскага, менталітэт беларуска-ўкраінскага праваслаўя. Там - традыцыяналізм, боязь і непрыняцце заходніх рэлігійных уплываў і лацінскай адукаванасці, адмова ад супрацоўніцтва з Захадам, якое, несумненна, прынесла б Расіі карысць; тут - здольнасць лавіраваць паміж Царгарадам і Рымам, гатоўнасць пэўных колаў да дыялогу і кампрамісу на годных умовах. Такім чынам, нашы продкі, найперш «вярхі», былі і псіхалагічна падрыхтаваны да ўзнікнення і прарастання уніяцкай ідэі. Яе генератарамі былі людзі, выхаваныя на памежжы вызнанняў і культур, інтэграваныя ў заходнееўрапейскую цывілізацыю, якіх С.А.Падокшын аднёс да тыпу царкоўных і свецкіх дзеячаў «на мяжы культур» [1097, с.12, 14, 42-45]. Яны Захаду не баяліся і перад ім не камплексавалі. Акрэсленыя да канца ХVI ст. культурна-моўныя і канфесійныя адрозненні беларускага этнаса спарадзілі сярод іх моцныя інтэграцыйныя тэндэнцыі, накіраваныя на стварэнне адналітнай культуры, якая б сінтэзавала розныя мовы, цывілізацыіі, рэлігіі. Гэтыя тэндэнцыі былі больш моцнымі на захадзе Беларусі.

Другая палова ХVІ ст. з'яўляеца часам бурных царкоўных «нестроений» і змены геапалітычнай і духоўна-культурнай сітуацыі ў Еўропе. Новыя рэаліі еўрапейскай і беларускай рэлігійна-палітычнай і этнакультурнай рэчаіснасці запатрабавалі прывядзення ў адпаведнасць да іх і царкоўнага жыцця Беларусі, якую Люблінская унія паставіла ў цэнтр еўрапейскіх рэлігійна-палітычных канфліктаў; Вялікага княства Літоўскага, дзе сутыкнуліся наспяваўшыя ў сусветным маштабе супярэчнасці ўнутры хрысціянства.

У 60-90-я гады ХVІ ст. на Беларусі ўшчыльную скрыжаваліся інтарэсы двух сусветных рэлігійных цэнтраў: Ватыкана і Канстанцінопальскага патрыярхата - і дзвюх вялікіх палітычных сіл: Польшчы і Масковіі, і іх саперніцтва за гегемонію ў гэтым кутку Еўропы, за непадзельную ўладу над яго тэрыторыямі і душамі людзей стала доўгатэрміновым фактарам развіцця нашых зямель. Раўнавага грэка-візантыйскіх і лаціна-еўрапейскіх уплываў, якая захоўвалася тут у канцы ХІV - сярэдзіне ХVІ ст., парушылася, і каталіцкі Захад, на чый бок схіліліся шалі, паспрабаваў парушыць традыцыйныя духоўныя сувязі Беларусі з праваслаўным Усходам. 90-я гады, калі супрацьстаянне дасягнула апагею, з небывалай вастрынёй паставілі перад ахопленай рэлігійным антаганізмам Беларуссю праблему канфесійнага суіснавання і кансэнсуса: як наладзіць адносіны з Усходам і з Захадам, не пазбавіўшыся пры гэтым сваёй духоўна-культурнай індывідуальнасці? Пошукі рэлігійнай альтэрнатывы праваслаўю і каталіцызму прывялі мясцовых хрысціянскіх лідараў да ідэі рэгіянальнай царкоўнай уніі. Падбіраючы канфесію «пад сябе», яны аддалі тады перавагу сувязям з заходнехрысціянскай цывілізацыяй, што было гістарычна матывавана.

Разбуджанае гуманістычна-рэфармацыйным рухам беларускае грамадства раптам убачыла сябе адсталым ад заходнееўрапейскага прагрэсу. Гэтае культурнае спазненне ў многім тлумачылася доўгатэрміновай вымушанай культурна-канфесійнай ізаляцыяй Беларусі ад Еўропы, у якой яе трымала праваслаўная царква.

Пайшоўшыя ў канцы Х ст. на збліжэнне з Візантыяй, якой тады належала лідзіруючае становішча ў хрысціянскім свеце, дзяржаўныя і культурныя дзеячы старажытнай Русі, зразумела, не маглі прадбачыць адаленых наступстваў свайго кроку. Між тым, у ХІІ-ХІІІ ст. лідарства ў культурна-рэлігійнай сферы пераходзіць да Заходняй Еўропы - і яна яго ўжо не саступае. Візантыя ж хіліцца да заняпаду, але яе спадчына працягвае аддаляць усходнеславянскія народы ад Заходняй Еўропы, якая ішла па шляху прагрэсіўнага развіцця [728, с.6, 7, 19]. У сваім непрыняцці «лацінства» праваслаўная царква заняла ахоўна-кансерватыўную пазіцыю недаверу да заходняга свету, прычым не толькі ў дачыненні да яго рэлігіі. Непрыязнасць і адмаўленне, іншы раз у самай рэзкай форме, пераносілася на «папежнікаў» (католікаў), іх жыццё, склад паняццяў, грамадскі лад, свецкія веды, навуку, мастацтва. Дагматызаваны візантынізм з цягам часу прывёў да адноснай замкнёнасці праваслаўнай Беларусі ад агульнаеўрапейскага культурна-цывілізацыйнага руху. У той час, калі ў краінах Заходняй Еўропы ў ХVI ст. дзейнічалі каля 50 універсітэтаў, інтэлектуальныя здабыткі якіх выкарыстоўвала для ўзмацнення веры каталіцкая царква, то на тэрыторыі праваслаўнага ўсходнеславянскага Усходу не было ніводнай вышэйшай школы [876, с.180].

Стаўшы ў 1453 г. здабычай туркаў, Канстанцінопаль, які раней быў вышэйшым духоўным і культурным аўтарытэтам для ўсходнеславянскіх народаў, усё болей губляе сярод іх свой палітычны і царкоўны прэстыж. Яго імідж у царкоўнай самасвядомасці і Літоўскай, і Маскоўскай Русі з сярэдзіны ХV ст. стаў рэзка змяняцца. Прыняцце ім Фларэнційскай уніі 1439 г. выклікала пачуццё недаверу ў Маскве, якая адказала на гэта самастойным, без згоды Канстанцінопаля, пастаўленнем ў 1448 г. мітрапаліта, што паклала пачатак аўтакефальнаму быццю рускай праваслаўнай царквы. З 1453 г. недавер перарастае ў адкрытую пагарду да палітычна мізэрнай Візантыі, вымушанай адмовіцца ад ідэалогіі ўсяленскай імперыі. Паралельна з усё большай стратай ёю свайго ранейшага значэння аплота праваслаўя ў свядомасці рускіх хрысціян усё болей умацоўваецца ідэя спачатку аб роўнасці, а потым і аб перавазе Масковіі над Царгарадам. Гэта ўзмацняе іх імкненне ўзяць справу абароны праваслаўя ва ўласныя рукі і ўмацаваць царкоўную незалежнасць ад Канстанцінопаля.

Так Масковія, якая знаходзілася тады на ўздыме і лічыла сябе здольнай і годнай адыгрываць відную міжнародную ролю, прад'явіла гістарычную прэтэнзію заступіць месца гінучага «другога Рыма». Сфармуляваная там на мяжы ХV-ХVІ ст. прэтэнцыёзная тэорыя «Масква - трэці Рым» была свайго роду заяўкай Расіі на ролю сусветнага цэнтра праваслаўя, на сваю праваслаўна-культурную выключнасць і перамяшчэнне да сябе цэнтра сусветнай гісторыі. Гэта тэорыя неса ў сабе як рэлігійны аспект, так і палітычны, звязаны з імперскімі прыцязаннямі рускіх гасудароў, і трактуецца вучонымі як палітычная імперская канцэпцыя з месіянскім зместам [1336, с.222].

Не менш складанымі былі адносіны з Канстанцінопалем, а таксама з Масквой беларуска-ўкраінскай праваслаўнай царквы. Яшчэ ў 1415 г. сабор у Наваградку парушыў кананічную традыцыю: абраў без дазволу Канстанцінопаля асобнага мітрапаліта для ВКЛ і, такім чынам, аднавіў незалежную ад Масквы Літоўска-Наваградскую мітраполію, якая адразу праявіла цікавасць да заключэння ўсяленскай уніі. Р.Цамблак удзельнічаў у саборы 1418 г. у Канстанцы, дзе кіраўнікі ўсходняй і заходняй царквы выпрацоўвалі ўмовы паяднання. У ВКЛ знайшоў прытулак падпісант Фларэнційскай уніі маскоўскі мітрапаліт Ісідор, спачатку ўрачыста адпраўлены на ўсяленскі сабор 1438-1439 г., а па вяртанні з яго кінуты на радзіме ў турму.

З 1453 г. ліцвінска-візантыйскія адносіны сталі яшчэ больш халоднымі. Залежнасць, хоць і намінальная, ад Канстанцінопальскага патрыярхата, які гібеў пад уладай туркаў і не мог праводзіць самастойную царкоўную палітыку, усё болей абцяжарвала Маскоўскую дзяржаву і ВКЛ, і ў 80-90-я гады ўсходнеславянскі свет выходзіць з-пад яго юрысдыкцыі. Масковія стварае пры гэтым у 1589 г. уласны патрыярхат - новы хрысціянскі нацыянальны цэнтр, чым наносіць новы ўдар па прэстыжу Канстанцінопаля, і як яго правапераемніца прэтэндуе на ўключэнне Беларусі, дзесяцігоддзем раней вырванай з яе рук С.Баторыям, у склад сваёй кананічнай тэрыторыі. Устурбаваныя нежаданай перспектывай узмацнення ўплыву Масковіі на беларуска-ўкраінскіх землях, афіцыйныя колы ВКЛ і Рэчы Паспалітай распрацоўваюць так і не рэалізаваны праект пераносу канстанцінопальскага прастола на сваю тэрыторыю: у Кіеў, Львоў або Наваградак [1332, с.15; 1336, с.148, 212]. Знешнепалітычныя фактары і слабасць унутраных структур Кіеўскай мітраполіі не дазволілі ёй стаць трэцім альтэрнатыўным усходнееўрапейскім праваслаўным цэнтрам. Асцярога духоўнай залежнасці ад Масквы, дзе з апошніх гадоў жыцця Івана Грознага ўсё больш узрастала падпарадкаавнне царквы свецкай уладзе, боязь маскоўскай ваенна-палітычнай сілы, зведанай у Лівонскай вайне, разам з незадаволенасцю духоўным кіраўніцтвам Канстанцінопаля, безуладдзе якога абярнулася залежнасцю кіеўскіх мітрапалітаў ад свецкай улады Рэчы Паспалітай, штурхнулі беларуска-ўкраінскую іерархію ў абдымкі Рыма. Яна наракала: пастыраў, маўляў, намножылася, а толку няма; «за многими старшими, церковь Божая пришла … до незгоды и разорванья» [495, с.78]; «Лепей пад адным найвышэйшым пастырам быць, чым пад пяццю», ад яго «і абарона св. царквам, і парадак, дай Бог, лепшы будзе» [625, с.237].

Непасрэдным штуршком для падрыхтоўкі уніі сталі дзве падзеі 1589 г.: абвяшчэнне Маскоўскага патрыярхата і ўтручанне канстанцінопальскага патрыярха Ярэміі ў справы Кіеўскай мітраполіі. У наступным годзе яе кіраўніцтва пачало з Ватыканам перамовы на прадмет заключэння пагаднення. Акрэсленае ў 1590 г. імкненне да уніі ў 1594-1595 г. набыло зусім пэўныя абрысы. Нясхільнасць і антыпатыя да Масквы і прадузятасць адносна Канстанцінопаля на Беларусі, у сваю чаргу, былі пунктам апоры для поспеху тут заходняй прапаганды. Э.Вінтэр небеспадстаўна лічыць Берасцейскую унію плодам канфлікту славянскіх народаў, пажатым курыяй [733, с.11]. Афіцыйныя колы Масковіі расцанілі унію як з'едлівы рэверанс у свой адрас, які пазбавіў іх манаполіі на ўладу над Беларуссю. Таму там ўзненавідзелі такую рэлігійную інтэграцыю з заходнехрысціянскім светам, сталі яе непрымірымымі ворагамі і два стагоддзі руйнавалі, падрывалі, аж пакуль у 1839 г. не паставілі на ёй кропку.

Па меры аслаблення Візантыі раслі прыцязанні Рыма на духоўнае першынство на ўсходнеславянскіх землях. У апошняй трэці ХVІ ст. каталіцкі Захад, на чыю карысць схіляецца раўнавага сіл на Беларусі, пачынае рашучую барацьбу за яе ўцягванне ў сферу свайго ўплыву, намагаючыся парушыць яе традыцыйныя сувязі з хрысціянскім Усходам. Заняты выкараненнем пратэстанцкіх ідэй, ваяўнічы посттрыдэнцкі каталіцызм звязвае з «рускімі» землямі Рэчы Паспалітай надзеі на рэванш за страты ў Рэфармацыі. Шляхам рэгіянальнай уніі, якая выношвалася ў ватыканскіх колах з канца 60-х г. ХVІ ст., Рым разлічваў нейтралізаваць рост рэлігійна-палітычнага ўплыву новага Маскоўскага патрыярхата на ўсходзе Еўропы і сярод народаў Балканскага паўвострава; прадухіліць руска-польскае збліжэнне, тэндэнцыі да якога праявіліся ў 1573, 1575 і 1587 гадах; разарваць сувязі Беларусі і Украіны з Расіяй і ізаляваць апошнюю ад эканамічнага, палітычнага і культурнага жыцця Еўропы стварэннем «каталіцкага пояса» ад Балтыйскага да Чорнага мора [1024, с.337-338]. У той жа час Ватыкан не губляў ілюзорнай надзеі на пашырэнне царкоўнага саюза далей на Усход, зрабіўшы плацдармам для гэтага Беларусь і Украіну, і таму быў зацікаўленны ў прывабным іміджы уніі і прыстойных метадах яе распаўсюджвання. Аднак бачанне уніі Рымам было іншае, чым мясцовай царквой. Ватыканская канцэпцыя трактавала яе не як ўгоду роўных, а як простае далучэнне, інкарпарацыю, паглынанне праваслаўнай царквы [860, с.30, 32].

Напачатку нават быў намер распачаць уніяцкую справу з Расіі. Але калі нават каталіцкая Еўропа паказала папе спіну, то праваслаўная Расія тым больш не хацела паступіцца сваёй з такой цяжкасцю здабытай аўтакефаліяй. Заснаваннем ўласнага патрыярхата яна не толькі абаранялася ад прэтэнзій папства, але, беручы пад сваю апеку Кіеўскую мітраполію, намервалася перашкодзіць рэалізацыі тут ідэі рэгіянальнай уніі і такім чынам расколвала лагер каталіцкай рэакцыі.

Са стварэннем Маскоўскага патрыярхата рэлігійна-палітычная сітуацыя ва Ўсходняй Еўропе ўскладняецца, што вымагае вызначацца Кіеўскую мітраполію і, насуперак намерам Расіі, паскарае заключэнне уніі.

Прыняўшы на сябе ў другой палове ХVІ ст. «цывілізатарскую» місію на ўсходзе Еўропы, Польшча таксама мела моцныя «віды» на рэгіянальную унію, якія вынікалі як з яе ўнутрыдзяржаўных, так і міжнародных інтарэсаў. Адным з яе ворагаў тады была Турцыя, якая ў свой час захапіла Канстанцінопаль - вышэйшы кіруючы цэнтр праваслаўнай царквы. Сувязь з ім «схізматыцкай» Русі уяўлялася ў тых умовах небяспечнай для Рэчы Паспалітай - яе дзяржаўныя тайны маглі стаць набыткам Турцыі, прыхільнасці якой шукалі патрыярхі. Гэту духоўную сувязь і залежнасць належала разарваць.

Другім ворагам Рэчы Паспалітай з'яўлялася Маскоўская Русь - моцны прэтэндэнт на гегемонію ва Ўсходняй Еўропе, уплывовы палітычны цэнтр, які з канца ХV ст. нязменна прыцягваў погляды і надзеі праваслаўных беларусаў, якія цярпелі рэлігійную дыскрымінацыю ва ўласнай Айчыне. Канфесійны вузел, што звязваў Беларусь і Украіну з Масковіяй, уяўляў небяспеку для трываласці і цэласнасці Рэчы Паспалітай. Разбурэнне іх царкоўнага адзінства з'яўлялася важнай знешнепалітычнай задачай Польшчы, дасягненне якой таксама звязвалася з заключэннем уніі. Пагроза незалежнасці ВКЛ з Усходу вымагала яго ісці на больш цесную рэлігійную інтэграцыю з Польшчай як працягу люблінскага інтэграцыйнага працэсу. Ідэя уніі была цесна звязана і з намерам Жыгімонта ІІІ Вазы авалодаць маскоўскай каронай: падпарадкаванне ў перспектыве Рыму Маскоўскай Русі аблегчыла б яе будучае аб'яднаннне з Рэччу Паспалітай.

Разнаверства хрысціянскага насельніцтва Рэчы Паспалітай перашкаджала стварэнню маналітнай дзяржавы. На закрыцці Люблінскага сойма Жыгімонт ІІ Аўгуст заявіў, што канфесійным прыярытэтам у ёй павінна стаць усталяванне адзінства веры, падкрэсліўшы пры гэтым, што шлях да рэлігійнай кансалідацыі павінен выключаць прымус і замах на чыюсьці свабоду сумлення [972, с.183]. «Дзе людзі не звязаны адзінай верай і рэлігіяй, ніякая іншая сувязь іх не ўтрымае». - вяшчаў польскі патрыёт Пётр Скарга [1456, с.113]. Дасягненне дзяржаўнай монаканфесійнасці бачылася варшаўскаму двару ў падпарадкаванні ўсходнеславянскага насельніцтва папе рымскаму праз унію цэркваў. Яна была заклікана назаўсёды пазбавіць Рэч Паспалітую ад унутраных міжканфесійных разладаў, кансалідаваць усё хрысціянскае насельніцтва дзяржавы ва ўмовах канфрантацыі праваслаўя і каталіцызму. Але недастаткова прадуманая экстрапаляцыя палітычнага адзінства на вобласць этна-рэлігійную была «няшчаснай утопіяй, якая падтачыла польскую дзяржаву» [818, с.23].

Такім чынам, як Масква, так і Варшава разглядалі пытанне аб лёсе беларускай царквы толькі з пункту гледжання сваіх дзяржаўных інтарэсаў, а інтарэсы беларускага народа былі разменнай манетай у іх палітычных камбінацыях. Як усходнім, так і заходнім яго суседзям з іх амбіцыямі і выразна імперскімі тэндэнцыямі адносна Беларусі і Украіны нявыгадна было дапусціць, каб праваслаўная царква Рэчы Паспалітай напрамую ўстанавіла сувязь з апостальскім прастолам, мінаючы іх. Канстанцінопальскаму патрыярхату гэта сувязь пагражала абмежаваннем сферы яго духоўнага ўплыву і змяншэннем крыніц матэрыяльнага дабрабыту. На адкрытую перад Еўропай і светам унікальную магчымасць аднавіць страчанае хрысціянскае адзінства ў зоне стыку інтарэсаў дзвюх магутных усяленскіх цэркваў ад пачатку наклаліся на шмат мацнейшыя за рэлігійныя палітычныя праблемы, накінутыя не беларускім бокам, якія і прыводзілі да скажэння заўсёды актуальнай вялікай ідэі яднання хрысціян.

Да канца ХVІ ст. вонкавы і ўнутраны рэлігійны антаганізм набыў у ВКЛ нябачную да таго вастрыню. Канфрантацыя дзвюх найбольш шматлікіх цэркваў, сілавы наступ каталіцызму ў межах контррэфармацыі, прэсінг на праваслаўе прымушалі мясцовых хрысціянскіх лідараў шукаць шляхі выхаду са складанай міжканфесійнай сітуацыі, ісці на царкоўны кампраміс, узняцца над сваімі рэлігійна-дагматычнымі амбіцыямі. Паяднанне ў тых умовах здавалася адзіна магчымым шляхам да замірэння. Многія спадзяваліся, што унія зможа вярнуць мір і згоду ў грамадства, сем'і, спакой у чалавечыя душы, скасуе абмежаванні для «русінаў». Царкоўнае кіраўніцтва было пастаўлена ў такія ўмовы, пры якіх заключэнне уніі фактычна станавілася непазбежным. Дзяржаўная ўлада, хоць і не аказвала на яго ціску, але стымулявала дзеянні на яе карысць: «Если бы зезволили на тые артыкулы (берасцейскія - С.М.), - пісаў у чэрвені 1595 г. мітрапаліт М.Рагоза наваградскаму ваяводзе Ф.Тышкевічу, - обетница ласки кролевской велика есть; а не зезволивши, неласка и втиск всему христианству обецан» [494, с.96].

Люблінская унія, Рэфармацыя і контррэфармацыя, завяршэнне працэсу фарміравання ўсходнеславянскіх народнасцяў, ускладнёнае дэнацыяналізацыяй сацыяльных вярхоў, стварылі новую культурна-канфесійную сітуацыю на тэрыторыі Беларусі і Украіны. Грамадска-палітычныя, ідэалагічныя, сацыяльна-эканамічныя пазіцыі, арганізацыйныя структуры, прававы статус праваслаўнай царквы, якая да сярэдзіны ХVІ ст. панавала ў духоўным жыцці, былі аслаблены нанесеным ёй жыццём шэрагам удараў. Гэта рэлігійная інстытуцыя, што з'яўлялася адной з асноўных крыніц і носьбітаў духоўнасці, асветы, літаратуры, мастацтва, этнічнай адметнасці, апынулася ў стане «упадку, знишченью и опущенью» [625, с.17]. Яна «засталася па-за усялякім культурным рухам» [1141, с.727] і на працягу ўсяго ХVI ст. нібы знаходзілася ў летаргіі, пакуль падзеі 1569-1596 г. не паставілі пытанне пра самое яе існаванне. «Зацвярдзелыя» культурныя формы праваслаўя перашкаджалі струменю жыцця. Стала відавочным культурнае «спазненне» беларуска-ўкраінскага грамадства, арыентаванага на заняпалую Візантыю і яе культуру, якія страцілі лідзіруючае становішча ў хрысціянскім свеце, ад цэнтральна- і заходнееўрапейскіх краін.

Гісторыкамі даказана наяўнасць крызісу ўсходнеславянскіх царкоўных інстытутаў і духоўнага саслоўя. Апагей крызісу прыйшоўся на 1534-1589 г. [811, с.40, 124]. «Неустройства» - практыка куплі-продажу вышэйшых царкоўных пасад, дыктат свецкай улады і патронаў, нізкі ўзровень адукаванасці і «недбалость» пастыраў - «попы схлопели, а наука упала», абвінавачванні «Русі» ў невуцтве, цемнаце, адсутнасці пісьма і навукі; падзенне дысцыпліны і парушэнне субардынацыі, разбэшчанасць кліра; «раздоры» - абстаноўка дэмаралізацыі, разлажэння і ўзаемных інтрыг у асяроддзі царкоўных саноўнікаў; супярэчнасці паміж вернікамі і духавенствам і іншыя негатыўныя праявы канфесійнага жыцця паразілі ўсё беларуска-ўкраінскае грамадства і прывялі да масавай рэлігійнай пераарыентацыі насельніцтва. Па словах праваслаўнага палеміста пачатку ХVІІ ст., на змену «святобливых, добродетельных мужей» на духоўныя пасады «ленивые и недобрые настали; и так за ними порадки церковные у забвение пришли. Книги тые, що еще их позостало, порохом (пылам - С.М.) припали, и все набоженство пришло ко взгорде, так, иж не тылько стану шляхецкого, але и простого люде у иноверство и отщепенство приходили, от духовных соблазнены будучи» [495, с.205]. Царква траціла грунт, значэнне і прэстыж у грамадстве.

Як ідэолагі контррэфармацыі і творцы уніі, так і апалагеты праваслаўя галоўную прычыну гэтага бачылі ў яе няздольнасці стварыць належную сістэму адукацыі, падрыхтаваць высокакваліфікаваныя кадры духавенства, развіць багаслоўскую навуку і прапаведніцкае майстэрства - «бо за тым, иж наук нет, великое грубиянство в наших духовных умножилося», «в народе русском неумеетность» распаўсюдзілася [257, а.1], «бо коли бы науку мели, тогды бы за неведомостию не пришли бы до таковые погибели» [495, с.204]. Сітуацыя ў царкве ў апошняй трэці ХVІ ст., адпадзенне ад яе масы прыхаджан на карысць пратэстанцтва ці каталіцтва усхвалявалі яе самую, дзяржаву, выклікалі нараканні ў самых розных грамадскіх слаях і нараджалі імкненне да перабудовы духоўнага жыцця. Спробы епіскапата самастойна здзейсніць рэформы ўнутры царквы, рэфармаваць культурныя асновы яе дзейнасці, кансалідаваць яе пад уладай сабораў першай паловы 90-х гадоў, прывесці ў адпаведнасць патрэбам часу, народа і сваім уласным аказаліся тады малаэфектыўнымі. Як прызнаваў у 1595 г. І.Пацей, сінодавыя пастановы «з стороны школ и друкарни и инших речей, церкви Божой потребных, же ся тому досыть не деет» [495, с.204].

Вытокі такога няўцешнага стану сягалі ў «акасцяненне» культуры і падзенне палітычнага і рэлігійнага ўплыву захопленай туркамі Візантыі, якая перастала быць жывіцельнай крыніцай для зарыентаваных на яе народаў, перамяшчэннем творчых сіл у Заходнюю Еўропу, чыімі магутнымі навуковымі і мастацкімі ўплывамі кампенсавалася аслабленне культурных здольнасцяў Усходу. Нестабільнасць у патрыярхаце, які ўсё болей пападаў у залежнасць ад султанскай Турцыі, непаслядоўнасць яго палітыкі, фінансавая залежнасць ад падначаленых цэркваў, карупцыя сярод вярхоў, няздольнасць Канстанцінопаля належным чынам рэагаваць на праблемы філіяльных цэркваў абяскровілі і беларуска-ўкраінскае праваслаўе, аслабілі яго надзею на атрыманне ад патрыярхата паратунку, рэальнай падтрымкі і культурнай дапамогі ў барацьбе з абноўленым і ўзмоцненым каталіцызмам і рэфармацыйнымі плынямі. Арыентацыя на заняпалую Візантыю і яе культуру стала здавацца справай бескарыснай - «Нам барзо малый ратунок от восточников нашых, так в письме, яко и в науках о церкве Божой потребных» [495, с.99], - і нават шкоднай. Ды і само праваслаўе ва ўмовах Рэчы Паспалітай з падтрыманымі ім традыцыямі, звычаямі, эстэтычнымі і маральнымі нормамі, ідэаламі стала некаторым ўяўляцца не толькі неадпаведным новым рэаліям, але ідэалагічна і палітычна бесперспектыўным [900, с.237-238]. Візіт у 1589 г., упершыню за 600 гадоў, канстанцінопальскага патрыярха ў Кіеўскую мітраполію, зробленыя Ярэміяй перамяшчэнні ў асяроддзі іерархіі, патаканне брацтвам у іх імкненні паставіць пад свой кантроль дзейнасць духавенства яшчэ болей паглыбілі крызіс праваслаўнай царквы, выклікалі незадавальненне і раздражненне мясцовых архіерэяў. Падвяргаецца сумненню аўтарытэт патрыярхаў. Пачынаецца кампанія іх дыскрэдытацыі, падагрэўная з Захаду.

У тых умовах у розумах мясцовай палітычнай і інтэлектуальнай эліты - гэтага тонкага і заўсёды неспакойнага слоя, які раней і часцей за іншых датыкаўся да дасягненняў заходнееўрапейскай культуры, ідзе пераасэнсаванне візантыйскай спадчыны і выспяваюць ідэі аб неабходнасці змен, спараджаюцца навацыі, новыя ідэалы і каштоўнасці эпохі. Пад яе ўплывам высокая непаграшымасць царгарадскага прастолу захісталася сярод духавенства і вернікаў Беларусі і Украіны.

Выключалася арыентацыя і на Маскоўскі патрыярхат, які прысвоіў сабе місію «трэцяга Рыма», бо «великое грубиянство, упор и забобоны суть в народе Московском». Параўнанне тагачаснай заходняй і рускай культуры, чый поступ стрымала мангола-татарскае ярмо, было не на карысць апошняй. Замыканне ў сваёй рэлігійнай адасобленасці, адчужэнне ад магістральных шляхоў развіцця заходнееўрапейскай цывілізацыі садзейнічала ператварэнню Расіі ў адсталую краіну, дзе «по книгам брести» (чытаць) умелі вельмі нямногія, а «брести по чернилу» (пісаць) і таго меней [669, с.151, 315]. Імкненню да перадавой заходняй культуры расійская праваслаўная царква супрацьпаставіла «благочестивую простоту». Акрамя таго, пасля спусташальнай Лівонскай вайны распаўсюджання маскоўскага ўплыву на Беларусі баяліся.

У той час, калі відавочнай стала няздольнасць Канстанцінопаля дапамагчы беларуска-ўкраінскай царкве выйсці са стану дэградацыі, прыцягальны прыклад духоўнага ўздыму даў каталіцкі Захад, які знайшоў у сабе дастаткова сіл і гнуткасці, каб пераадолець рэфармацыйны крызіс - эпоху сваёй часовай слабасці і заняпаду, каб рэарганізавацца, умацавацца і апынуцца ў зеніце сваёй велічы.

У адносна сумленным спаборніцтве з пратэстантамі посттрыдэнцкі каталіцызм стварыў новую сістэму адукацыі; сфармаваў новае пакаленне духавенства - адукаванае, энергічнае і адданае справе царквы; заснаваў дзеяздольныя манаскія ордэны; абнавіў усю сваю рэлігійную культуру, не парушаючы пры гэтым яе старыя формы; адаптаваўся да новых сацыяльна-палітычных умоў і знайшоў надзейную апору ў асобе дзяржавы. Нацыяналізаваўся і набыў новае аблічча і польскі каталіцызм: унутраная дысцыпліна, інтэграванасць, палітычны ўплыў, матэрыяльная магутнасць, дасягнутая мабілізацыяй мастацкіх сродкаў барока экспрэсіўнасць [812, с.78]. На гэтым фоне быў асабліва відавочны заняпад праваслаўя, якое яўна прайгравала іншым канфесіям ва ўмовах свабоднай канкурэнцыі, забяспечанай талерантнасцю ВКЛ. Стабільнасць і парадак, місіянерскі энтузіязм, мабільнасць і адаптыўнасць царкоўнай палітыкі Рыма рэзка кантраставала з бязладдзем у Канстанцінопальскім патрыярхаце і слабасцю, з якой праваслаўны свет адказваў на новыя праблемы часу.

Перад гэтымі поспехамі не аднаму прадстаўніку беларуска-ўкраінскай духоўнай і свецкай эліты ўявілася, што ўсходнеславянскі свет апынуўся ледзь не на задворках еўрапейскай цывілізацыі. А тут яшчэ ідэолагі контррэфармацыі, якая сёння разглядаецца не толькі як феадальна-каталіцкая рэакцыя і сістэма рэпрэсіўных мер, але як паралельны пратэстантызму адказ на рэлігійныя патрэбы новаеўрапейскага індывіда, адыграўшы ў абнаўленні Еўропы і развіцці еўрапейскай цывілізацыі ці не большую ролю, чым рэфармацыйны рух [812, с.77-80], малявалі вясёлкавую карціну яго жыцця пад апекай рымскай курыі, абяцалі яўныя даброты - доступ, выкарыстанне набыткаў лацінскай культуры і асветы, лепшы парадак, цэнтралізацыю і субардынацыю ў царкве, больш моцны кантроль з яе боку за духоўным жыццём грамадства, большую адаптыўнасць да новых гістарычных умоў, павышэнне культурнага ўзроўню духавенства і яго статуса ў дзяржаве, умацаванне самой дзяржавы, пераадоленне міжканфесійнага разладу. Захад прывабліваў сваёй жыццяздольнасцю, прапаноўваў гатовыя мадэлі рэформ для Кіеўскай мітраполіі. Ён прапанаваў вучэнне каталіцкай царквы, творы яе айцоў, лацінскую мову, грыгарыянскі каляндар, сваю сістэму адукацыі, арганізацыю цэнтралізаванага кнігадрукавання для патрэб царквы і інш. За гэта патрабавалася прызнанне над сабой вяршэнства папы рымскага ў духоўных справах. Перажыўшы духоўны росквіт, каталіцкі свет кінуў беларускаму і ўкраінскаму народам магутны культурны і інтэлектуальны выклік, выказаны словамі Пятра Скаргі: «Звярніся да Захаду. Для цябе на Усходзе святло згасла!» [592, с.496].

У канцы 70 - пачатку 80-х гадоў яго ідэолагі праз літаратуру загаварылі аб уніі «Русі» з Рымам, падаючы яе як праяўленне бескарыслівай апекі папы рымскага над усходнеславянскім светам. Паўночныя народы, паводле слоў А.Пасевіна, інтэлектуальна неразвітыя і да таго часу, пакуль будуць пазбаўлены каталіцкага ўплыву, будуць стаяць па-за сапраўднай цывілізацыяй. Толькі каталіцызм зробіць іх здольнымі да інтэлектуальнага развіцця [569]. Скарга сваімі творамі падштурхоўваў эліту Беларусі і Украіны да аналізу прычын свайго бязрадаснага стану. Ён замахнуўся на аўтарытэт канстанцінопалькага патрыярха, слушна заўважыўшы, што з ім парвала нават Масква; указваў на «цемнату» Усходу, адкуль не трэба разлічваць на прыход навукі і культуры, якія перайшлі да лацінскай царквы. Ён раіць беларусам і ўкраінцам не азірацца на Маскву, «на людзей той жа мовы і веры», бо маскоўская царква «осиротела в науке, … не мае ўзаемаразумення з іншымі цэрквамі і падпала пад кантроль свецкай улады» [592, с.496].

У сваім рэлігійна-палітычным ціску на праваслаўны славянскі Ўсход Захад зрабіў галоўнай зброяй наступу на Беларусь зброю культурную: асвету, літаратуру, выдавецкую справу, прапаведніцкае красамоўства, храмабудаўніцтва і г. д. Па сцвярджэнню А.Пасевіна, «ніякімі гарматамі, ніякім іншым самым вялікім арсеналам поўнач і ўсход не будуць заваяваны хутчэй», чым друкаванай кнігай [569, с.230].

Выклік Захаду быў кінуты своечасова і паў на спрыяльную глебу. Ён знайшоў водгук на беларуска-ўкраінскіх землях, дзе ў ХVІ ст. узмацніліся цікавасць да заходняй культуры і кантакты з ёю, пачаў хваляваць розумы эліты, якую перастала задавольваць культурная канцэпцыя праваслаўя. Унія абяцала для яе, без страты пасад, узнагароду цеснымі кантактамі з багатымі інтэлектуальнымі і культурнымі набыткамі Цэнтральнай і Заходняй Еўропы. Каталіцкая рэформа і яе вынікі выклікалі здзіўленне на праваслаўным Усходзе. У ёй чэрпалі натхненне і абнавіцелі праваслаўя.

У пошуках выхаду з царкоўна-рэлігійнага крызісу, які адбіўся на ўсім духоўным жыцці грамадства, у беларуска-ўкраінскіх духоўных і свецкіх колах у канцы 80 - сярэдзіне 90-х г. былі распрацаваны тры праграмы аздараўлення царквы: 1) шляхам актывізацыі брацкага мяшчанскага руху і павышэння ролі свецкага элемента ў жыцці царквы; 2) праз вяртанне да першапачатковай хрысціянскай традыцыі, да старажытнага візантыйскага праваслаўя, не скажонага пазнейшымі напластаваннямі ўсходнеславянскага паходжання (да гэтага шляху схіляліся маскоўскія эмігранты М.Курбскі, старац Арцемій); 3) выхад з царкоўнай і культурнай арбіты Візантыі і пераход пад юрысдыкцыю аўтарытэтнага папства, якое магло стаць апірышчам буйнамаштабнай царкоўнай рэформы [861, с.110-113].

Усведамленне крайняй багаслоўскай, інтэлектуальнай, культурнай, ідэалагічнай, адміністрацыйнай і палітычнай слабасці сваёй царквы; неадэкватнасць канкрэтных захадаў і агульных магчымасцяў Канстанцінопальскага патрыярхату ісці насустрач неадкладным патрэбам «рускай» праваслаўнай супольнасці; выклік і ціск і ў той жа час прыцягальнасць каталіцкага Захаду ў канцы 80-х «разбудзілі» да гэтага пасіўных беларуска-ўкраінскіх епіскапаў і прымусілі іх пера-асэнсаваць месца Кіеўскай мітраполіі ў сучасным ім хрысціянскім свеце. Спачатку яны імкнуліся рэфармаваць сваю царкву, застаючыся ва ўлонні праваслаўя, скансалідаваць яе пад уладай сабораў - на іх вырашыць неадкладныя адміністрацыйныя, пастырскія, культурныя праблемы. Але, страціўшы надзею гэткім шляхам выправіць існы парадак рэчаў, перайшлі ад традыцыяналізма да разумення неабходнасці рэвалюцыйнай змены [795, с.108], пачалі шукаць сваё этнакультурнае і канфесійнае ўсталяванне на шляху збліжэння з Захадам і бачыць адзіны выхад і выратаванне ва уніі, разуметай як актуалізацыя фларэнційскага экуменізму, якая, пры ўмове захавання нацыянальных традыцый, уяўлялася найбольш перспектыўным кірункам развіцця беларускай і ўкраінскай духоўнасці. Ледзь акрэслены ў 1590 г. рух да уніі з 1594 г набывае выразныя абрысы.

Ва ўмовах руху за адраджэнне грамадства некаторыя мясцовыя лідары праваслаўя (К.Астрожскі на першым этапе, І.Пацей, К.Тарлецкі і інш.), якіх перастала задавальняць яго культурная канцэпцыя і рухала імкненне павесці свае народы па дарозе еўрапейскага прагрэсу, прарвалі духоўна-культурную ізаляцыю ад заходняга свету, у якой іх трымала царква, і пайшлі на наладжванне дыялогу з Захадам.

Берасцейская унія стала кампрамісам, на які пайшла праваслаўная царква Рэчы Паспалітай, апынуўшыся ў небяспечным трохкутніку паміж рыма-каталіцкім месіянствам Польшчы і праваслаўным адзінаверствам Расіі, чые імперскія інтарэсы скрыжоўваліся на Беларусі, і паралізаваным мусульманамі Канстанцінопалем. У такой няўцешнай сітуацыі яе правадыры ўбачылі святло паратунку ў аднаўленні адзінства з апостальскім прастолам, пазбаўленага, па крайняй меры, ад тэрытарыяльных прыцязанняў на беларуска-ўкраінскія землі. Саюз з Рымам гарантаваў ад замахаў казённага маскоўска-візантыйскага праваслаўя, а адданасць візантыйска-славянскім традыцыям павінна была служыць перашкодай для татальнай лацінізацыі, якой рэальна пагражала польска-каталіцкая экспансія, і абараняць «рускую» этнакультурную асобнасць у межах Рэчы Паспалітай.

Аднак не толькі культурная прываблівасць Захаду схіліла вярхі праваслаўнай царквы да саюза з Рымам. Берасцейская унія - гэта кампраміс, якім беларуска-ўкраінская царква хацела засцерагчыся як ад каталіцкай Польшчы, так і праваслаўнай Расіі і забяспечыць сабе як мага большую самастойнасць.

У той жа час гэта не была капітуляцыя перад рэальнасцю. Епіскапат пайшоў на унію як роўны партнёр, пазбаўлены комплексу непаўнавартасці сваёй царквы перад рымскай. Ён заключыў яе на годных умовах, без абразы сваёй веры і нацыянальнага сумлення, з перакананасцю ў праваце і справядлівасці сваёй справы, з надзеяй вярнуць сваёй пагарджанай царкве даўнюю славу, абараніць яе аўтарытэтам папства ад магутнай дзяржаўнай царквы Рэчы Паспалітай, узмацніць прававы статус праваслаўнага насельніцтва і духавенства і ўберагчы «рускую» шляхту ад пераходу ў лацінства і апалячвання. Жаданне ўраўняцца ў правах з каталіцкай іерархіяй, якое ставяць у віну дзеячам уніі, было ні чым іншым, як імкненнем пазбавіцца ад дыскрымінацыі сваёй царквы.

Завяршалася фармаванне беларускай і ўкраінскай народнасцяў, якім трэба было вызначыцца і ў рэлігійным плане. Да сярэдзіны ХVІ ст. праваслаўе з'яўлялася важным этнакансалідуючым фактарам. Але ў новай духоўнай і этнакультурнай сітуацыі яно праявіла нягнуткасць, няздольнасць «перабудавацца» з улікам інтарэсаў гэтых народнасцяў і тармазіла іх этнічную дыферэнцыяцыю з раней адзінай «русі» і індывідуалізацыю ва ўсходнеславянскім свеце, у той час як расійская праваслаўная царква стварыла новы хрысціянскі нацыянальны цэнтр і сама набывала нацыянальны характар. І ў гэтай сувязі ў беларускім грамадстве ўзмацняецца расчараванне сваёй царквой, якая пачынае здавацца застойнай, гніючай, абмяжоўваючай і скоўваючай сілы і здольнасці абуджанай асобы і народнасці. На хвалі Адраджэння і Рэфармацыі ў Еўропе ўзнікаюць іншыя нацыянальныя цэрквы: ў Чэхіі (гусіцкая), Германіі (лютэранская), Швейцарыі (кальвінісцкая), Англіі (англіканская). Зараджэнне ў выглядзе уніяцтва беларускай нацыянальнай царквы цалкам упісваецца ў культурна-гістарычны кантэкст таго часу. Няўдалыя спробы яе кіраўніцтва другой чвэрці ХVІІ ст. стварыць уласны патрыярхат пацвярджаюць гэта.

Заключэнню уніі папярэднічала спецыфічная моўная сітуацыя: пранікненне польскай мовы ў грамадскае жыццё, патрэба ў лаціне як сродку адаптацыі да еўрапейскай навукі і культуры, штучнае падтрыманне праваслаўнай царквой зжываўшай сябе царкоўнаславяншчыны і, галоўнае, абуджаная Рэфармацыяй цікавасць да нацыянальных моў. Яшчэ В.Цяпінскі асуджаў тых паноў, якія «писмом се своим, а звлаща в слове божем, встыдают» [604, с.191]. Услед за Ф.Скарынам, які ўпершыню надаў беларускую афарбоўку царкоўнаславянскай Бібліі, С.Будным і В.Цяпінскім, якія сталі практыкаваць выданне рэлігійных кніг ужо ўласна на нацыянальнай мове, узнікла патрэба яе шырокага ўвядзення ў сакральную сферу. У той час, як касцёл культываваў на Беларусі польскую мову і латынь, пратэстантызм працаваў на польскай мове, а праваслаўе не дапускала ў набажэнства народнай мовы, уніяцкая царква адказала на гэты запыт новасфармаванага этнаса, адчуўшы патрэбу яе дапушчэння ў царкву і школу, недахоп на ёй канфесійнай літаратуры. Як пісаў у 1595 г. І.Пацей, «люди народу нашого Руского тое згоды светое бегають» таму, што «письма и книг светых отец, до таковых речей потребных, в нашом языку не маем, а чужым верити не хочем, але все людское ганим, а своего лепшого не покажем» [571, с.118].

Знаходжанне на разломе Ўсходу і Захаду не толькі парушыла веравызнаўчае адзінства беларускага этнасу, але і прывяло да ўзнікнення культурна-моўных разыходжанняў і змен дэзынтэграцыйнага характару ў свядомасці і менталітэце народа. У паслялюблінскі перыяд яго нацынальна-культурны патэнцыял быў значна аслаблены. На працягу аднаго-двух пакаленняў народнасць страціла сваю арыстакратыю і значную частку шляхты, якія, не знаходзячы задавальнення сваіх інтэлектуальна-духоўных патрэб у праваслаўі, замест клопатаў пра паляпшэнне долі сваёй царквы перайшла ў каталіцызм, але галоўным чынам не праз унію, а праз Рэфармацыю. Другая частка шляхты спачатку заўзята бараніла праваслаўе, але і тая хутка страціла да яго цікавасць і з 1630-х гадоў павярнулася тварам да каталіцтва ў абодвух абрадах. З пачаткам паланізацыі эліты, якая ішла праз касцёл, слабеюць кансалідацыйныя працэсы ўнутры толькі што аформленага этнасу, пад пагрозай апынаюцца яго культурныя асновы, само яго існаванне. З адтокам ад яго творчых, інтэлектуальных сіл адбываецца спіхванне беларусаў у шэраг «пазагістарычных» народаў, а праваслаўная царква аказваецца няздольнай адказаць на гэты выклік часу і ўтрымаць знаць, якую прываблівала звязаная з каталіцызмам польская культура, пры сваёй народнасці. Ужо тады нашаму народу вырысоўваецца перспектыва стаць этнасам з няпоўнай сацыяльнай структурай - як народу мужыцкаму, сялянскаму. «Хлапее рускі народ,» - канстатаваў М.Сматрыцкі [1367, с.13]. Трэба было ратаваць паству ад пераходу на лацінскі абрад і аб'ектыўна - ад дэнацыяналізацыі. Ідэя уніі выйшла з беларуска-ўкраінскіх патрыятычных колаў тады, калі сярод іх вярхушкі шырылася дэнацыяналізацыя. З ёй звязваліся нацыянальныя спадзяванні. Дапушчэннем элементаў каталіцызму, схільнага да валявога навязвання сваёй дактрыны, і некаторым адыходам ад праваслаўя з уніі стваралася альтэрнатыва «польскай» і «рускай» веры, якая, як спадзяваліся, сваім сярэдзінным становішчам будзе здольнай стрымаць хвалю масавай паланізацыі Беларусі і аўтарытэтам Рыма абараніцца ад польскай экспансіі. Ва уніяцтве трэба бачыць клопат аб выратаванні нацыянальных форм культуры перад пагрозай дэнацыналізацыі. Яго рэлігійна-культурную праграму, на думку М.Дзмітрыева, нельга атаясамліваць з мэтамі каталіцызму на беларуска-ўкраінскіх землях, а ў яе арганізатарах бачыць купку адшчапенцаў, што прадалі праваслаўе за 30 срэбранікаў і крэслы ў сенаце. Ёсць падставы ставіць пытанне аб суадносінах ідэалогіі уніяцтва з традыцыямі гуманізму, гуманістычнай думкі [812, с.90, 91].

Канкурэнцыя трох адгалінаванняў хрысціянства з-за беларусаў, расцягванне народа касцёлам, пратэстанцкімі абшчынамі, ерэтычнымі сектамі зноў-такі актуалізавалі неабходнасць рэлігійнай кансалідацыі этнасу, дасягненне якой многімі бачылася на шляху канфесійнага кампрамісу. «Люди нашое религии згоршили, - пісаў у 1593 г. адзін з магутнейшых патронаў праваслаўя К.Астрожскі, што першапачаткова схіляўся да ідэі уніі, якую лічыў фактарам кансалідацыі пануючага класа і спынення «неустройств» у самой царкве, - … многие, насмеваючисе з нее и опускаючи, до розмаитых сект утекают» [495, с.65]. «Што ся в моей епископии Берестейской деет, - скардзіўся ў 1595 г. Пацей, - …Але то горшое злое, же отпадают не по одному, але громадами, видячи нашу непотужность; а потом Бог то ведает, з ким ся зостанем» [625, с.54]. Такім чынам, Берасцейская унія мела і антырэфармацыйную накіраванасць. У гэтым плане яе нават можна разглядаць як саюз праваслаўнай і каталіцкай цэркваў дзеля сумеснай абароны ад наступу пратэстантызму.

Ва ўмовах разгулу ў ВКЛ у 70-90-я гады антылюблінскіх настрояў некаторыя яго дзяржаўныя дзеячы (Л.Сапега) намерваліся з дапамогай царкоўнай уніі захаваць рэлігійную асобнасць сваёй краіны ў саюзе з каталіцкай Польшчай, а правадыры Украіны імкнуліся да пашырэння сваёй культурна-рэлігійнай аўтаноміі ў складзе Польшчы. У складаным еўрапейскім царкоўна-палітычным раскладзе канца ХVІ ст. Беларусь паўстала перад неабходнасцю рэлігійнага самавызначэння: як не падпасці пад уладу Масквы праз праваслаўе і пад уладу Варшавы праз каталіцтва, як абараніць этнас перад экспансіянізмам суседзяў з Усходу і з Захаду, бо так Польшча, як і Расія, са сваім месіянствам выключалі магчымасць іншаварыянтнага культурна-рэлігійнага развіцця для Беларусі, што пагражала адсоўваннем беларускага этнасу з гістарычнай авансцэны. І ўрэшце рэшт, дылема, якая рэальна паўстала перад Беларуссю пасля 1589 г. - духоўная залежнасць ад Маскоўскага патрыярхату ці Рыма - патрабавала яе рэлігійнага самаакрэслення ў межах хрысціянскага свету.

Развіццё уніяцкай царквы ў 1620-я гады, як пераканала Н.А.Кутузава, ідзе ў рэчышчы агульнаеўрапейскай тэндэнцыі - імкненне да ўмацавання дзяржаўнасці і аўтакефаліі. План І.Руцкага заснаваць уласны патрыярхат пацвярджаў прэтэнзіі уніяцкай царквы ВКЛ на ролю нацыянальнай, дзяржаўнай і прадугледжваў стварэнне монацаркоўнай, монаідэалагічнай дзяржавы [938, с.63-64].

Такім чынам, апошняя трэць ХVІ ст. з'яўляецца часам вялікіх царкоўных «нестроений» ва Ўсходняй Еўропе і на Беларусі. Новыя рэаліі рэлігійна-палітычнай і этнакультурнай рэчаіснасці спарадзілі ў розных грамадскіх слаях, найперш у асяроддзі інтэлектуалаў, імкненне да абнаўлення царкоўна-рэлігійнага жыцця на шляхах уніі, што з'яўлялася формай адаптацыі беларускай царквы да новых геацывілізацыйных умоў і яе трансфармацыі ў адпаведнасці з ходам гісторыі. Пэўныя духоўныя і свецкія колы разарванага Люблінскай уніяй на часткі Вялікага княства Літоўскага ўбачылі ў царкоўным яднанні шлях да духоўнага адраджэння беларуска-ўкраінскага грамадства і ўмацавання яго культурна-рэлігійнай і этнічнай асобнасці ў праваслаўна-каталіцкім атачэнні. Берасцейская унія з'явілася своеасаблівым адказам кіраўніцтва Кіеўскай мітраполіі на культурны і інтэлектуальны выклік духоўна абноўленага каталіцкага Захаду. Яно пайшло на унію, кіруючыся нацыянальна-патрыятычнымі матывамі, адчуваючы сваю гістарычную адказнасць перад грамадствам і краінай і бачачы ў ёй крок Беларусі і Украіны ў еўрапейскую цывілізацыю.

СІНТЭЗ ВІЗАНТЫЙСКАЙ КУЛЬТУРНАЙ СПАДЧЫНЫ, УСХОДНЕСЛАВЯНСКІХ ТРАДЫЦЫЙ І ЗАХОДНІХ УПЛЫВАЎ У БЕЛАРУСКІМ УНІЯЦТВЕ

Уніяцтва як рэлігійна-культурная з'ява было выклікана да жыцця глыбіннымі зменамі тагачаснай духоўнай прасторы Еўропы. У канцы ХVІ ст. пачынаецца эпоха барока з яе сінтэтычным духам і з яе чалавекам, які не толькі прагне змен, арыгінальнасці, не мае страху перад новым, але і шануе даўніну, традыцыі і ў іх бачыць вечныя, непераўзыходзячыя каштоўнасці [1167, с.475-476; 1325, с.309].

Праблема традыцыяналізму і дынамізму ў духоўным жыцці паўстала тады перад беларускім грамадствам. Арыентаванай на Візантыю ўсходнееўрапейскай культуры з яе імкненнем да кансервацыі стагоддзямі выпрацаванай жорсткай нормы, устойлівасцю складзеных рэлігійных стандартаў супрацьстаяла максімальна дынамічная на гэтым фоне заходняя культура. Гэтыя розныя культурныя традыцыі былі прадстаўлены на Беларусі найперш праваслаўем і каталіцтвам.

Аcновапаложнікі уніі выступілі супраць духоўнага традыцыяналізму і паспрабавалі пераадолець духоўную скаванасць беларускага этнасу і дагматызм яго мыслення. З дзіўнай годнасцю і смеласцю спалучылі яны элементы старога і новага, мінулага і будучага, айчыннага і чужаземнага ў грэцкім каталіцтве - найхарактэрнейшай з'яве той эпохі. Стварыўшы праз абнаўленне трыдыцый новую якасць, яны выступілі у гісторыі такімі ж рэфарматарамі і наватарамі, да ліку якіх мы прывыклі адносіць толькі пратэстантаў.

З'яўленне уніяцтва, якое стала ўвасабленнем сінтэзу нацыянальнай, візантыйска-славянскай і заходнееўрапейскай культуры, было гістарычна дэтэрмінавана. Яно аформілася ў той частцы ўсходнеславянскага свету, дзе ўжо з ХІІІ-ХІV ст. хрысціянскі Ўсход сутыкаўся з такім жа хрысціянскім, хоць ў іншай культурна-рэлігійнай версіі, Захадам.

Пасля прыняцця хрысціянства беларускія землі былі зарыентаваны на засваенне візантыйска-праваслаўных духоўных каштоўнасцяў, якія сталі крыніцай развіцця і адной з галоўных складальных усходнеславянскай культуры ў цэлым. Перадавая сярэднявечная краіна, якая была на мяжы двух хрысціянскіх тысячагоддзяў недасягальным узорам для Заходняй Еўропы, Візантыя культывавала свае дасягненні ў сферы літаратуры, мастацтва, навукі, узоры быту і дзяржаўнасці сярод краін і народаў, якія апынуліся ў абсягу рэлігійнай залежнасці ад яе, у тым ліку і ў Кіеўскай мітраполіі. Уцягнутыя ў арбіту візантыйска-грэчаскай культуры, усходнеславянскія землі перанялі ад яе хрысціянскае вучэнне, богаслужэбныя кнігі, спецыяльна прыстасаваныя для чытання ў царкве (кнігі Свяшчэннага пісання, Евангелле, Апостал, Псалтыр), розныя служэбнікі, зборнікі царкоўных песнапенняў (сціхірары, трыодзі, актоіхі і інш.), служэбныя мінэі. Усходне-хрысціянская цывілізацыя пранікала сюды праз багаслоўе, прадстаўленае тлумачэннем кніг Свяшчэннага пісання, філасофскія сачыненні, помнікі кананічнага права, царкоўныя ўставы. На развіццё усходнеславянскай літаратуры значны ўплыў аказалі творы агіяграфіі, гімнаграфіі і гамілетыкі выдатных візантыйскіх пісьменнікаў Іаана Златавуста, Васіля Вялікага, Грыгорыя Назіянзіна, Грыгорыя Ніскага, Епіфанія Кіпрскага і іншых бацькоў усходняй царквы.

У аснову развіцця культавай каменнай архітэктуры Беларусі, Украіны і Расіі першапачаткова быў пакладзены тып крыжова-купальнага храма, што сфармаваўся ў Візантыі ў V-VІ ст. Адтуль жа пераняты разнавіднасці культавых прадметаў і царкоўная тэрміналогія. Па візантыйскіх канонах развіваўся іх манументальны і станкавы жывапіс. Усходнеславянская царква прыняла выпрацаваную ў Візантыі абраднасць, таінствы, сонм святых, сакральныя святы, манастырскую практыку. Па візантыйскаму ўзору ў праваслаўных краінах свецкая ўлада займела прыярытэт над духоўнай. Разам з грэка-візантыйскай верай тут распаўсюджваліся своеасаблівая ідэалогія, светапоглядная сістэма, лад жыцця, якія аказалі моцны ўплыў на фармаванне грамадска-гістарычнай свядомасці народаў.

На працягу канца Х-ХІІІ ст. духоўнае жыццё Беларусі працякала пад дабратворным манапольным уздзеяннем грэка-візантыйскай культуры, якая пусціла на нашых землях даволі моцныя карані.

Трансплантаваная з Візантыі разнавіднасць хрысціянства, адаптуючыся да сацыяльна-эканамічных, палітычных і культурных умоў усходнеславянскіх зямель, стагоддзямі ўбірала ў сябе іх этнічныя асаблівасці - элементы мясцовай народнай культуры і быту, з аднаго боку. Гэта «нацыяналізацыя» культу найбольш яскрава праявілася ў сакральным мастацтве - жывапісе, архітэктуры, спевах. А, з другога, асобныя кампаненты культавага комплекса, асабліва рытуалы, звычаі, традыцыі, пранікаючы ў нацыянальныя формы грамадскага жыцця, набывалі характар этнічных з'яў [847, с.8]. Так утварыўся ўсходнеславянскі варыянт візантыйскага хрысціянства, які дапускаў рознатлумачэнні кананічных палажэнняў, дапоўніў сонм святых сваімі падзвіжнікамі, стварыў свае жыцці, службы святым, урачыстыя гаміліі на святы, колькасць якіх таксама пашырыў, прыстасаваў для ўласных патрэб юліянскі каляндар, меў сваю літургічную, створаную на македонска-балгарскай аснове, царкоўнаславянскую мову, якая побач з грэцкай і лацінскай стала трэцяй міжнароднай мовай сярэднявечнай Еўропы. Святыя, каляндар, сама вера і г.д. сталі называцца «рускімі» - збіральным для продкаў беларусаў, украінцаў і расіян этнаканфесіёнімам - і ў грамадскай думцы ХV-ХVІ ст. успрымалася ўжо не столькі як візантыйскія запазычанні, але як культурна-рэлігійная спадчына Кіеўскай Русі.

З ХІІІ-ХІV ст. шляхі беларуска-ўкраінскага праваслаўя пачынаюць патрохі разыходзіцца з расійскім. К часу завяршэння фармавання нашай народнасці яно набывае яе нацыянальную афарбоўку, становіцца адной з этнавызначальных прымет беларусаў і набывае рэгіянальныя адметнасці (кантроль свецкіх людзей над духавенствам, стварэнне брацтваў, стаўрапігійнасць, права патраната, беларусізаваная Скарынам стараславянская мова, дзвюхсотгадовая традыцыя суіснавання з заходнім хрысціянствам, якая вызначыла яго адметны ад маскоўскага менталітэт).

Духоўны заняпад і палітычны крах Візантыі адкрывае магчымасць для пранікнення на Беларусь з'яў заходняй цывілізацыі. Але ў ХІІІ-ХVІ ст. праваслаўе, збліжаючы ўсходнеславянскія землі з ідучай пад ухіл Візантыяй, магутным ідэалагічным бар'ерам адгарожвае і аддаляе іх ад Заходняй Еўропы, да якой пераходзіць лідарства ў эканамічнай і культурнай сферы, ускладняе і тармозіць азнаямленне з яе навуковымі і культурнымі дасягненнямі, што мела далёка ідучыя негатыўныя наступствы. Уніяцтва было заклікана іх пераадолець і пераарыентаваць Беларусь адпаведна логіцы развіцця на ўспрыняцце ідэй і каштоўнасцяў, якімі жыло заходнехрысціянскае грамадства, бо спраектаваная на мінулае пазіцыя ахоўніцтва, абсалютызацыя традыцыі, замыканне на ёй без узбагачэння навацыямі пагражала яе ператварэннем у традыцыяналізм, знішчэннем мажлівасці яе самаразвіцця, ізаляцыянізмам - выкарыстаннем замест уласных рашэнняў, мастацкіх густаў, маралі, стаўшых неадпаведнымі жыццёваму сэнсу, логіцы развіцця, усталяваных рашэнняў, змярцвелых культурных формаў; адмовай ад пошуку, рызыкі, выбару [1270, с.56]. Так, візантыйскія мастацкія ўплывы, якія ў Х-ХІV ст. з'яўляліся магутным творчым імпульсам для ўсходнеславянскага мастацтва, у ХVІ-ХVІІ ст. ператварыліся ў яго тормаз, замаруджвалі працэс яго развіцця, закрыўшы майстрам доступ да жывога і непасрэднага ўспрымання жыцця [946, с.226].

Абнаўленню культуры, як і ў нашым выпадку, часта папярэднічае яе крызіс, нярэдка спалучаны з самапазнаннем культуры, з выяўленнем яе патэнцыялу, магчымасцяў унутранага развіцця. Культурнае «спазненне» беларуска-ўкраінскага грамадства ўсё больш пабуджае яго перадавых прадстаўнікоў аддаць прыярытэт культурным кантактам з цэнтральна- і заходнееўрапейскімі краінамі. У канцы ХVІ ст. арыентацыя ўплывовых духоўных і свецкіх колаў на Захад, якая ўжо пэўны час давала сябе знаць, узмацнілася, ператварылася ў «хранічную хваробу» і вылілася ў афармленне уніяцтва, якое, не зыходзячы з традыцыйных грэка-ўсходнеславянскіх асноў, стала спосабам уваходжання беларусаў у кола еўрапейскіх народаў. Адкрытае ім новае «акно ў Еўропу» не ўяўляла ніякай пагрозы творчым людзям - бу-даўнікам, мастакам, разбярам, перапісчыкам і друкарам кніг, а наадварот, абяцала ўзнагароду шчодрымі кантактамі з перадавой культурай. Уніяцкая царква стала інструментам вестэрнізацыі грамадства (С.А.Падокшын) [1150, с.459], садзейнічала рэцэпцыі пэўных формаў польскай і заходнееўрапейскай культуры, распаўсюджванню новых культурных уплываў на Беларусі, Украіне і ў Літве, якія ўступалі ў складанае ўзаемадзеянне з мясцовымі культурна-рэлігійнымі традыцыямі (Г.Я.Галенчанка) [678, с.211], імкнулася зменшыць варожасць іх насельніцтва да «лацінства», уключаючы не толькі рэлігію, але і перадавую навуку і культуру. Берасцейская унія, як ацэньвае яе Б.Кумор, была вялікім крокам Беларусі і Украіны ў кірунку Захаду з яго развітай культурай, выйсцем з векавой ізаляцыі і больш чым на стагоддзе апярэдзіла еўрапеізацыю Расіі, распачатую Пятром І [1390, с.40-41].

У той жа час, як сцвярджае М.Піліпенка, тэндэнцыя ідэнтыфікаваць беларускую культуру толькі з заходняй або толькі з усходняй традыцыяй, ігнараванне уніяцкай рэлігійнай культуры як яркага ўзору сінтэзу гэтых традыцый грашыць аднабаковасцю, сведчыць пра неразуменне беларускай традыцыйнай культуры як феномена еўрапейскай цывілізацыі і не мае канструктыўнага характару [1142, с.17]. Нам імпануе вызначэнне уніяцтва філосафа І.Бугровай як спробы арганізаваць лакальную прастору паміж еўразійствам і еўрапейскасцю, узмацніўшы тым самым тып культуры [721, с.37].

Рэлігія як адзін з бакоў сістэмы чалавечых дзеянняў, што падвяргаецца трансфармацыі разам з развіццём культуры [1026, с.16], стала ў канцы ХVІ ст. той вобласцю, у якой насельніцтву была дадзена магчымасць выказаць свае сімпатыі праваслаўнаму Усходу ці каталіцкаму Захаду, чые царкоўныя арганізацыі прадстаўлялі дзве лініі духоўнага развіцця Беларусі: «арыенталізацыю» і «вестэрнізацыю». Духоўнай дваістасці беларускага этнасу уніяцтва проціпаставіла «кансэнсусны» тып культуры, заснаваны на падвойным культурным кодзе і псіхалагічна адаптаваны для насельніцтва. Культурна-рэлігійную дылему Усход - Захад, Канстанцінопаль - Ватыкан - яно вырашае як сінтэз каштоўнасцяў, - ідэя, актуальная для беларуска-ўкраінскага грамадства ХVI-XVII ст., стаўшы, такім чынам, спосабам суіснавання і ўзаемадзеяння праваслаўя і каталіцтва і формай дыялогу культур, пасрэднікам паміж дзвюма цывілізацыямі.

Беларускія землі, што яшчэ з часоў Полацкага княства працавалі ў арэале грэка-візантыйскай культуры, з заключэннем Берасцейскай уніі ўсё больш актыўна ўключаюцца ў іншае культурна-светапогляднае асяроддзе, іншую духоўную прастору. «Візантыйскі» перыяд беларускай культуры на гэтым у асноўным завяршаецца, адбываецца змена тыпу культуры.

Зазначым, што ў культурна-рэлігійных кантактах Беларусі з Усходам і Захадам ніколі не было механічных перайманняў, простай «трансплантацыі», сляпога, пасіўнага наследавання чужых узораў. Замежныя плыні, ідэі, каштоўнасці фактычна заўсёды былі вынікам свядомага выбару з боку Беларусі, незалежна ад таго, пераймаліся яны ў адэкватным выглядзе ці падвяргаліся нявольнай або свядомай мадыфікацыі і трансфармацыі. Гэтак і заходнія элементы, якіх у духоўным жыцці Беларусі ХVІ ст. было ўжо шмат, уваходзілі ў яго, як правіла, натуральным шляхам, як жаданыя, а не навязаныя сілай з'явы. Тое ж, што ўносілася штучна, прымусова, звычайна не прыжывалася на мясцовай глебе. Любая нацыянальная культура, як канстатуе культуралогія, пераймае толькі тыя элементы чужых культур, да ўспрыняцця якіх яна ўжо падрыхтавана ўсім ходам уласнага развіцця, гэта значыць, мае нейкі гарызонт культурных чаканняў [937, с.395]. Больш за тое, убіраючы ў сябе элементы звонку, народжаная ва ўлонні уніяцкай царквы культура супрацьстаяла ім сваёй унікальнасцю, індывідуальнасцю, што з'яўляецца прыметай актыўнага культурнага пошуку, а не нізкага парога культурнасці, пры якім адбываецца пасіўная адаптацыя.

Даследуемы гістарычны феномен вельмі неадназначны па сваіх сацыяльна-палітычных і культурных выніках (раскол у грамадстве і інтэграцыя ў культуры) паклаў пачатак не толькі царкоўнай рэформе, але і больш-менш далёка ідучаму пераўтварэнню ўсяго грамадства: рэгуляваў баўленне часу, святочныя настроі, сямейныя адносіны.

Аблічча уніяцтва і звязаныя з ім уклад жыцця і мадэль культуры фармаваліся на Беларусі на працягу чвэрці тысячагоддзя ў пастаянным узаемадзеянні двух тэндэнцый: арыентальнай, што абараняла чысціню і недатыкальнасць усходняга абраду, і празаходняй, накіраванай на лацінізацыю, якія то ўжываліся разам, то спрачаліся за прыярытэт. Вера, якая нараджалася ўпотай, атакавана апазіцыяй пры пашырэнні, ішла па двух лініях развіцця, зведала раскол 1720 г. і штучны абрыў 1839 г., не была застылай, але дынамічнай, здольнай да самаразвіцця з'явай і зведала за сваю нядоўгую гісторыю пэўную трансфармацыю. На яе эвалюцыю аказвалі ўплыў 4 фактары: 1) паслядоўнасць правядзення ў жыццё ўласнай царкоўнай і нацыянальнай лініі; 2) пазіцыя Рыма; 3) палітыка ўрада Рэчы Паспалітай; 4) нацыянальна-рэлігійная свядомасць вернікаў.

Уніяцтва аб'ядноўвала на беларускім этнічным грунце візантыйскую культурна-рэлігійную спадчыну, усходнеславянскія традыцыі з заходнееўрапейскімі навацыямі, да якіх у ХVII-XVIII ст. дадаліся заходнеславянскія (польскія) запазычанні, а ў ХІХ ст. - расійскія новаўвядзенні. Суадносіны гэтых кампанентаў не былі аднолькавымі ў розныя часы, яны мяняліся ад узаемавыключэння да сінтэзу. Па асаблівасцях іх спалучэння можна выдзеліць наступныя перыяды, якія супадаюць з асноўнымі перыядамі гісторыі уніі: 1) 1590-1596 г.; 2) 1596 - сярэдзіна ХVІІ ст.; 3) другая палова ХVII - 1720 г.; 4) 20-70-я г. ХVIII ст.; 5) канец ХVIII ст. - 1839 г.

У свой час і цяпер унія ўспрымалася па-рознаму: як саюз, як інкарпарацыя, як анексія. Зразумела, яе бачанне Рымам - прыняцце «рускага» народа ў лона каталіцкай царквы - адрознівалася ад разумення мясцовымі хрысціянскімі лідарамі, якія зыходзілі з прынцыпу роўнасці спавяданняў. Калі праграма П.Скаргі прадугледжвала царкоўную і культурна-рэлігійную уніфікацыю беларуска-ўкраінскага свету на каталіцкі лад (прызнанне дагматыкі, адмова ад царкоўнаславянскай мовы, увядзенне цэлібата духавенства, рэзкая крытыка абрадавых традыцый праваслаўных), то унія для Пацея не азначала кардынальнай ломкі ўнутрыцаркоўных адносін і звычаяў, хоць ён і згаджаўся з папскай юрысдыкцыяй, вучэннем аб чыстцы, заходняй практыкай адносін царкоўнай і свецкай улады, сімвалам веры ў фармулёўцы Фларэнційскага сабора; ён нават падкрэсліваў дыстанцыю, што аддзяляла уніятаў ад папскага прастолу [812, с.85].

Людзі, што адважыліся на такі рэвалюцыйны крок, каб прыступіць да адзінства «без образы сумненья и веры нашое», да яго набліжаліся не паспешна і бяздумна, а асцярожна, шляхам роздумаў і шматлікіх сустрэч цягам пяці гадоў. Перад імі стаяла нялёгкая праблема: як спалучыць новыя культурныя і жыццёвыя патрабаванні з запаветамі дзядоўскай старыны, праваслаўнымі і нацыянальна - «рускімі» традыцыямі.

На саборах, нарадах і перамовах, у розных пастановах і палемічнай літаратуры выкрышталёўваліся змест і аблічча інтэгральнай версіі хрысціянства, акрэсліваліся патрабаванні да дзяржаўных улад Рэчы Паспалітай і Ватыкана, пры ўмове выканання якіх кіраўніцтва праваслаўнай царквы згаджалася прыступіць да уніі. Яе рэлігійныя і грамадска-палітычныя ўмовы фармаваў беларуска-ўкраінскі епіскапат, а не навязваў ні двор Жыгімонта ІІІ Вазы, ні папская нунцыятура ў Польшчы, ні апостальская сталіца.

Адразу ж паўстала пытанне аб гарантыях забеспячэння самабытнага аблічча, асобнасці, правоў і прывілеяў сваёй царквы. Ужо ў першай дэкларацыі аб уніі, падпісанай у Берасці 24 чэрвеня 1590 г., епіскапат агаварыў нязменнасць і непарушнасць цырымоній, абрадаў і ўсяго царкоўнага ладу, якія здаўна ўтрымлівае ўсходняя царква [625, с.8]. У 1594 г. ён пацвярджае жаданне і згоду падпарадкавацца папе рымскаму, «только поправивши некоторых певных артыкулов, которые соединению перешкажали, [а ўсё астатняе] абы по старому было» [31, а.6]. Відавочна, што ён абараняў сваю сістэму каштоўнасцяў. Заходняя пазіцыя навязвання нераўнапраўнага саюза была разбіта на перамовах 1590-1596 г.

Знаёмства з дакументамі перадберасцейскага перыяду не пакідае сумневу, што ў прызнанні сваім ганаровым кіраўніком папы і намінальнай залежнасці ад Рыма, да чаго на першых парах зводзілася унія, ім не бачылася пагрозы разбурэння асноў усходняга царкоўна-кананічнага ладу, вучэння, дысцыпліны, абрадаў. Ва ўсім гэтым бачыцца імкненне «архітэктараў» уніі будаваць новую веру на нацыянальных традыцыях. 25 сакавіка 1595 г. Пацей пераконваў К.Астрожскага, што рыхтуе «згоду ... не такую, же бысмы ся мели претворити зо всим в иньшый образ, але зоставши в цале, а только некоторых речей поправивши, в чом болей упору, анижли истины держимося» [625, с.53]. Мітрапаліт Рагоза 10 кастрычніка 1596 г. запэўніваў «столпа церкви нашое первого» наваградскага ваяводу Ф.Тышкевіча: «Видети будеш радил: ... во исповедании веры все вцале и неотменне, и в церемонеях и в обрядех старовечных» [625, с.359].

Усяго вядома 8 варыянтаў артыкулаў-умоў Берасцейскай уніі, выпрацаваных у 1593-1595 г., з якіх характар афіцыйнага дакумента носіць галоўны і самы поўны варыянт з 33 артыкулаў, падрыхтаваны у 1595 г. на польскай і лацінскай мовах, завераны кірылічнымі аўтографамі і пячаткамі кіраўніцтва царквы [561; 997; 1235]. Папа і кароль прызналі дамаганні беларуска-ўкраінскай іерархіі слушнымі і справядлівымі, іх адобрылі, сваімі дакументамі надалі ім кананічную і юрыдычную сілу і ў далейшым ніколі не аспрэчвалі. Гэтыя артыкулы не былі іх ласкай, але ўтрымлівалі даўнія і абгрунтаваныя правы беларуска-ўкраінскай царквы. Згодна з імі яна надалей жыла і дзейнічала.

Берасцейскія артыкулы як праграмны дакумент уніятаў ўтрымлівалі некалькі блокаў пытанняў: дагматычныя, абрадавыя, кадравыя, маёмасныя, моўныя, узаемаадносін з дзяржавай, касцёлам, адзначэння свят і інш. Іх складальнікі паслядоўна праводзілі ў жыццё уласную царкоўную і нацыянальную лінію: забяспечвалася багаслоўская, літургічная і арганізацыйная самабытнасць уніяцкай царквы; нейтралізоўвалася небяспека лацінізацыі і паланізацыі. Іх форма і змест абвяргаюць навуковы стэрэатып аб поўным падпарадкаванні беларуска-ўкраінскай царквы рымскай і расчыстцы шляху для польска-каталіцкай культурна-рэлігійнай экспансіі; сведчаць, што унія не была бяздумным пераходам да лацінства. Ды і берасцейскі сабор абнародаваў не вернападданніцкія, а раўнапраўныя прынцыпы уніі, якія прадугледжвалі разумнае паяднанне заходнехрысціянскай дактрыны з вучэннем і абрадавымі традыцыямі ўсходняй царквы.

Артыкулы ўмоўна можна падзяліць на 5 груп: адны забяспечвалі непарушнасць візантыйска-кіеўскай спадчыны (нязменнасць літургіі, малітваў, абрадаў, цырымоній, таінстваў, недатыкальнасць святаў і мовы багаслужэння, захаванне шлюбаў святароў і інш.). Другія ламалі беларуска-ўкраінскія рэлігійныя традыцыі (падпарадкаванне брацтваў, школ і друкараняў епіскапам, ізаляцыя ад уплыву Канстанцінопаля). Трэція запазычвалі элементы заходняга хрысціянства (вяршэнства папы, новы каляндар, вучэнне пра чысцец, роўнасць з каталіцкім клірам, зацвярджэнне мітрапаліта Рымам). Чацвёртыя былі кампрамісам (нейтральны для абедзвюх цэркваў сімвал веры, здзяйсненне таінства Еўхарыстыі пад двума відамі). Пятая група ўмоў забяспечвала адасобленасць уніяцкай царквы ад рыма-каталіцкай, яе самабытны нацыянальны характар: непрыняцце свят і лацінскай абрадавай практыкі, якую заходняя царква была схільнай навязваць іншым; забарона перацягваць уніятаў на рымскі абрад і пераварочваць цэрквы на касцёлы; абранне духавенства толькі з прадстаўнікоў «рускай нацыі»; права засноўваць уласныя навучальныя установы і друкарні. Абранне мітрапаліта епіскапамі абумоўлівала памесны характар царквы. Царкоўнае адзінства, такім чынам, не выключала рэлігійна-культурнай самабытнасці беларускага і ўкраінскага народаў, якія чакалі ад другога боку пашаны да сваёй разнароднасці. Уладыкі паведамлялі з Рыма, што «ні малейшай нам рэчы не адменена», што папа «каляндар стары нам дазволіў» [465, а.71адв]. У канцы 1595 г. яны пісалі да кракаўскага епіскапа, што вызнанне грэцкай веры захавана цалкам, у тым ліку і ў сімвале веры, які адносіцца да найбольш спрэчных пытанняў уніі [979, с.633-634]. Новая вера ўтвараецца шляхам трансфармацыі праваслаўя з захаваннем дастаткова жорсткай пераемнасці. Гэта была спроба ўзгадаваць новую форму рэлігіі на спрадвечнай візантыйска-ўсходнеславянскай аснове з выкарыстаннем заходніх традыцый, якая пры гэтым не адмаўлялася і не разбуралася, а толькі дабудоўвалася. Абвінавачванне Берасцейскай уніі ў разрыве з візантыйска-славянскай традыцыяй з'яўляецца навукова беспадстаўным. Нават праваслаўны палеміст прызнаваў, што яе прыхільнікі «наше церемонеи и веры вызнанья и сакраменты все юж хвалят, только же быхмо папежа за голову признали» [495, с.510].

Крытыкуючы праваслаўную традыцыю, выкрываючы яе абмежаванасць, дзеячы уніі выкарысталі яе. Культурная спадчына мінулага - царкоўнаславянская мова і пісаныя ёю помнікі, традыцыйная ўсходняя абраднасць, якая атаясамлівалася з ўласнай ідэнтычнасцю беларускага народа, храмы і абразы візантыйскага тыпу і інш. - працягвала жыць ва уніяцкай царкве і ўзбагачацца за кошт сувязяў з Захадам, які надаў ёй новыя творчыя імпульсы. Гэты культурны арсенал, як слушна заўважыў Ю.Лабынцаў, аказаўся «захопленым» адразу двума супраціўнымі бакамі - праваслаўем і уніяцтвам, кожны з якіх лічыў сябе яго паўнапраўным і адзіным спадкаёмцай [942, с.96]. На нашу думку, ва уніяцтве мела месца максімальнае выкарыстанне візантыйскай спадчыны пры ўсё ўзмацняемай сувязі з заходне-хрысціянскай культурай.

Наўрад ці можна аспрэчваць распаўсюджванне, асабліва ў далейшым, на уніяцтва каталіцкай дагматыкі, але знешніх форм усходняга традыцыяналізму яно трымалася вельмі ўпарта. Заходнія элементы, як правіла, былі вынікам яе свядомага выбару, а не навязанымі сілай. Тое ж, што прыносілася штучна, прымусова, звычайна не прыжывалася на мясцовай глебе. Пры ўвядзенні уніяцтва не было радыкальнай ломкі рэлігійных народных традыцый і звычаяў, якая б груба і балюча закранула рэлігійную свядомасць людзей, бо ў адваротным выпадку яго творцы засталіся б у ізаляцыі. Так, з улікам «хлопскага разумення каляндарных навін» [768, с.203] - непрыняцця народам грыгарыянскага календара - яны вымушаны былі адмовіцца ад найноўшага дасягнення еўрапейскай астранамічнай навукі [1015].

На другім этапе пачынаецца ўвасабленне ў жыццё выпрацаваных напярэдадні тэарэтычных асноў уніяцтва. Пад уплывам вонкавых культурна-канфесійных стымулаў і ўнутранай логікі развіцця духоўнае жыццё Беларусі набывае новыя якасці і зведвае выразнае інтэлектуальнае ажыўленне, ідзе абнаўленне традыцыі, стварэнне новых каштоўнасцяў. Ідзе арганізацыйнае афармленне царквы, якое суправаджалася шэрагам выкліканых вонкавымі фактарамі крызісаў (прызначэнне ў 1620 г. праваслаўных іерархаў на занятыя уніятамі кафедры і іх прызнанне дзяржаўнай уладай у 1633 г.; забарона дзейнасці царквы акупацыйнай адміністрацыяй ў вайне 1654-1667 г.).

Уніяцкая царква ў гэты перыяд у асноўным прытрымліваецца замацаваных берасцейскімі артыкуламі першаасноў. Першыя паунійныя пакаленні свядома і паслядоўна праводзяць лінію на інтэграцыю ўсходніх і заходніх царкоўных традыцый, пры гэтым не парушаючы базавых каштоўнасцяў беларусаў, і стабілізуюць справакаваную Берасцейскай уніяй рэлігійную сустрэчу-сутычку паміж грэчаскім і лацінскім светам. У гэты ж час разбураецца адзіны рэгіён праваслаўна-славянскай культуры. Уводзіцца ў практыку уніяцкае і каталіцкае багаслужэнне ў адных і тых жа храмах. І.Пацей для падрыхтоўкі пропаведзяў шырока карыстаўся творамі айцоў як усходняй, так і заходняй царквы [1243, с.207].

Радыкальная рэформа 1617 г. І.Руцкага аб'яднала традыцыі ўсходняга манаства з практыкай чарнецкага жыцця на Захадзе. У аснову статута базыльянскага ордэна пакладзены дапоўненыя запазычанымі ў езуітаў нормамі правілы айца Ўсходняй царквы Васіля Вялікага, што падкрэслівала нязменнасць традыцыі, але сведчыла пра яе развіццё ў адпаведнасці з патрабаваннямі часу. Прынцып разумнага паяднання ўсходняй і заходняй багаслоўских традыцый быў пакладзены Руцкім у аснову навучальна-асветніцкай праграмы новай царквы [1126, с.25]. Рэформы Руцкага надалі царкве большую мабільнасць, адаптаванасць да сацыяльна-палітычных умоў Рэчы Паспалітай, спрыялі павышэнню яе аўтарытэта. Праўда, традыцыі мінулага, «ярмо візантынізма» моцна абмяжоўвалі магчымасці рэлігійнага рэфарматарства.

Адвечная беларуска-ўкраінская царкоўная дылема: Усход ці Захад - мела для дзеячаў уніі адзінае рашэнне: і Ўсход і Захад. Нават тыя, хто не прыняў уніі, напрыклад, праваслаўныя магілянцы, тварылі і дзейнічалі ў русле яе культурна-гістарычнай логікі. Вядомы расійскі багаслоў Г.Флароўскі лічыў «западничество» магілянцаў «своеобразным униатством» [1264, с.25].

Берасцейская унія замяніла па сутнасці фармальнае падпарадкаванне Канстанцінопальскаму патрыярхату падначаленнем рымскай курыі праз пасрэдніцтва ватыканскай кангрэгацыі прапаганды веры і папскага нунцыя ў Варшаве. Адбывалася паступовае ўзмацненне аўтарытарызму іерархіі і адхіленне традыцыйных для ўсходніх цэркваў уплываў свецкіх фактараў на прызначэнне вышэйшага і сярэдняга кліру. Абмежаваны, а потым цалкам скасаваны такі ўяўны дэмакратычны інстытут, як брацкае народаўладдзе, якое часта праяўлялася ў выглядзе дыктатуры заможнага мяшчанства.

Але вонкавы бок царкоўнай арганізацыі застаўся ранейшым. Першыя пакаленні уніятаў былі перакананы, што спавядаюць старажытную «рускую» веру часоў святога Уладзіміра, да якой дададзена адно толькі прызнанне вяршэнства папы. Жыхары Віцебска на следстве па забойству І.Кунцэвіча паказалі, што ён «аніякай змены ў цырымоніях у царкве Божай не чыніў, але ўсё ў адпаведнасці з саборнымі пастановамі і правіламі св. айцоў правіў, і ва ўсім веры старажытнага грэчаскага закону трымаўся, з чаго мы і цешыліся ...» [260, а.16 адв.]. У 1626 г. Т. Субота завяшчаў пахаваць сябе па праваслаўнаму абраду і даручыў зрабіць гэта уніяцкаму архіепіскапу А.Сяляве [529, с.278-279]. Цэлае стагоддзе захоўваў непарушнай арганічную для уніяцтва праваслаўную традыцыю Супрасльскі манастыр, што выражалася ў выкарыстанні тых жа багаслужэбных кніг, у захаванні кірылічнага пісьма, роўна як і старабеларускай мовы ў ў манастырскім справаводстве [1317, с.204]. Памінанне ў набажэнстве папы замест патрыярха было ці не адзінай вонкавай праявай саюзу з Захадам першыя 2-3 дзесяцігоддзі, ды і гэта не мела ўсеагульнага характару. Асноўная маса духавенства і народа цалкам захоўвала на першых парах праваслаўныя звычаі і паданні, не прымала лацінскіх інавацый, а часам нават выракалася бачных прыкмет сваёй прыналежнасці да уніяцтва, адмаўляючыся ад памінаня папы.

Тое, што радніла унію з лацінствам, ускладняла тады яе распаўсюджванне. Само жыццё ўносіла карэктывы ў берасцейскі працэс. Улічваючы цяжкасці пры-шчэплівання заходнехрысціянскіх запазычанняў ў масавай свядомасці, кангрэгацыя прапаганды веры ў 1626 г. пацвердзіла недатыкальнасць абраду і мовы уніяцкай царквы [398, с.28].

Паступова уніяцтва набывае пэўную схему веры і царкоўнага жыцця, моцную ўнутраную арганізацыю. Рэформы мітрапалітаў Руцкага, Сялявы, іх новаўвядзенні, дзейнасць базыльянскага ордэна фарміравалі яго твар, а разам з тым цягнулі перамены ў духоўна-культурным жыцці грамадства.

На трэцім этапе адбываецца ўзмацненне працэсу нарастання ролі заходне-хрысціянскіх элементаў, хоць палітычна скіраванае на Захад уніяцтва па-ранейшаму псіхалагічна было арыентавана на Усход. Назапашванне новых рыс ішло павольна, што адно пакаленне практычна не магло заўважыць і ўсвядоміць змен. Самыя жыццядзейныя з іх засвойваліся ў якасці традыцый. Спантаннасць спалучалася з мэтанакіраванасцю ў гэтым сінтэзе. Калі да гэтага новы царкоўны інстытут у асноўным прытрымліваецца замацаваных берасцейскімі артыкуламі першаасноў, то закладзеныя ў ім магчымасці самаразвіцця цяпер вядуць да лацінізацыі - упадаблення да рымскай царквы. Яна ахоплівае ўсе сферы сакральнага жыцця: літургію, абрады, дагматыку, арганізацыйную структуру, вонквы выгляд і інтэр'ер храмаў, лад і стыль жыцця духавенства, нават тэріналогію [1362, с.48].

Цэнтралізацыя царкоўнай улады ў руках папаў, занядбанне сабораў, дасягненне базыльянскім ордэнам самастойнасці і незалежнасці ад мітрапаліта і епіскапаў разыходзілася з практыкай грэка-візантыйскай царквы, перабудоўвала адносіны на ўзор царквы рымскай. Афіцыйныя пастановы базыльянскіх кангрэгацый аб памінанні папаў за набажэнствам (1661 г.), прызнанні каталіцкага сімвала веры (1664 г.), абавязковасці ўстаноўленай Урбанам VIII формы архіерэйскай прысягі з прызнаннем усіх усяленскіх сабораў, Рыма - апостальскім прастолам, а папы - пераемнікам апостала Пятра, главою царквы, айцом і настаўнікам усіх хрысціян і г.д., а таксама з сімвалам веры з філіоквэ (1681 г.) [552, с.398-399]; прызнанне аўтарытэту каталіцкіх тэолагаў, перайманне вучэння аб вяршэнстве папы, аб чыстцы і інш. былі праявай лацінізацыі ў дагматыцы.

У царкоўную практыку паступова пранікаюць некаторыя папулярныя ў народзе лацінскія звычаі: выкарыстанне званочкаў, абліванне пры хрышчэнні, музычнае суправаджэнне набажэнства, шаптаныя літургіі і інш. Уніяцкая царква пераймае каталіцкае свята Божага Цела і працэсіі вакол царквы па заходнехрысціянскаму ўзору, шанаванне каталіцкіх святых, індульгенцыі, пропаведзь на польскай мове, адпраўленне некалькіх літургій ў дзень на адным алтары і інш. Змяняецца адзенне і знешні выгляд манахаў і белага духавенства. Губляе сваё візантыйскае аблічча і набывае барочныя рысы храм. У ім з'яўл'юцца аб'ёмныя выявы Хрыста і святых, арганы, чаго не прызнае ўсходняя царква. Пачынаецца адступленне ад візантыйскіх іканаграфічных схем у сакральным жывапісе. Да культурнай прасторы суседняй Польшчы уніяцкая (а пазней і праваслаўная) царква наблізілася перайманнем літургічнага тэатралізаванага дзейства і школьнага тэатра.

Відавочнай становіцца змена культурна-дагматычнай арыентацыі, але абрад - сарцавіна рэлігійнай культуры, рэч прынцыпова важная як гарант уласнай ідэнтычнасці, - у цэлым захаваўся нязменным. Навацыі заходнехрысціянскага паходжання, што свядома ці нявольна напоўнілі уніяцтва да памежжа ХVІІ-ХVIII ст., яшчэ не былі масавай і ўсеахопнай з'явай і практыкаваліся, галоўным чынам, базыльянамі, якія ў далейшым сталі важным фактарам лацінізацыі царквы, хоць першыя іх пакаленні моцна даражылі старажытнымі паданнямі і звычаямі.

Захаванне рэлігійных, культурных і моўных традыцый сярод царкоўных саноўнікаў і базыльянскага ордэна, якія складаліся з прадстаўнікоў арыстакратычных сямей, было менш устойлівым, чым сярод сялянства і той часткі гараджан і дробнай шляхты, што складалі сацыяльную базу царквы. Палітычны аўтарытэт ордэна рос па меры росту яго багаццяў і папаўнення за кошт знаці. Ён манапалізаваў адукацыйна-асветніцкую сферу і стаў прад'яўляць прэтэнзіі на ўладу ў царкве. Базыльяне лацінізаваліся самі, лацінізавалі горад і мястэчка, а ў закінутыя імі сельскія раёны лацінізацыя не пранікала так глыбока. Але нівеляцыя уніяцтва на лацінскі манер выклікала супрацьдзеянне белага духавенства, якое ахоўвала ў ім праваслаўныя пачаткі і традыцыі, і часткі іерархіі. Сярод іх узнік рух за рэарганізацыю царквы ў духу злучэння 1596 г., за адстойванне яе самабытнасці і асобнасці. Ворагамі крайняй лацінізацыі праявілі сябе І.Руцкі, А.Сялява, Я.Суша, Л.Кішка і інш. На брэсцкай кангрэгацыі 1666 г. холмскі епіскап Я.Суша ганіў базыльян за змены ў абрадах і літургіі [1072, с.46]. На базыльянскім з'ездзе 1713 г. Л.Кішка правёў пастанову - дакладна захоўваць старажытныя абрады грэчаскай царквы, не называць служэбнікі мшаламі, а паўуставы - брэварыямі [1093, с.60]. А гэта сведчыць, што асвечаныя вякамі праваслаўныя традыцыі працягвалі жыць і шанавацца ва уніяцкай царкве. Такога масавага арганізаванага супраціву навацыям заходняга паходжання, які выклікала ініцыіраванае зверху цэнтралізаванае перараджэнне уніяцтва ў расійска-праваслаўным духу ў 1830-я гады, не назіралася.

На гэтым этапе пачынаецца раздваенне веры. Такая двухаблічнасць надавала ёй няпэўнасць, дагматычна-абрадавую блытаніну, неаднастайнасць і няўстойлівасць.

Хоць фармальнымі актамі Рым пацвярджаў недатыкальнасць усходняга абраду, забяспечваў набажэнства на царкоўнаславянскай мове і забараняў пераход на лацінскі абрад аднак каталіцкае духавенства Рэчы Паспалітай вяло лінію на згладжванне самабытных рысаў уніяцтва, у чым дасягнула мэты толькі часткова з-за пазіцыі беларускага духавенства і вернікаў, якія адстойвалі царкоўна-культурную індывідуальнасць свайго народа. Ды і ў самім Рыме супрацьдзейнічалі дзве тэндэнцыі: на уніфікацыю і на захаванне асобнасці абрадаў.

На чацвёртым этапе ідзе ўпарадкаванне нормаў царкоўнага жыцця і абрадавай практыкі, паляпшэнне духоўнай адукацыі і інтэнсіўнае нарастанне заходніх запазычанняў, чаму спрыяў Замойскі сабор 1720 г., прызнаны за буйную царкоўную рэформу. З аднаго боку, ён імкнуўся да захавання аўтарытэту візантыйска-славянскай духоўна-культурнай спадчыны, а, з другога, легітымізаваў тыя новаўвядзенні, што ўжо аселі, прыжыліся ў царкве і з якімі народ больш-менш звыкся і асвоіўся (каталіцкі сімвал веры, згадванне папы рымскага, святы Божага Цела, Смуткуючай Маці Божай). Узаконена свята блажэннага пакутніка Іасафата (Кунцэвіча), але скасаваны дзень св. Грыгорыя Паламы. Таінствы хрышчэння, пакаяння, свяшчэнства, шлюбу і інш. захоўваліся ў цэлым у тым выглядзе, як яны практыкуюцца ў праваслаўі. Царкоўна-адміністрацыйныя пастановы сабора паўсюдна грунтуюцца на праве ўсходняй царквы. Такім чынам, прыняцце каталіцкай дагматыкі спалучалася з захаваннем значнай часткі знешніх прываблівых рыс усходняга абрадавага традыцыяналізму, хоць і абрад, як яго трактуе Б.Шмыткоўская, не з'яўляецца нечым мёртвым, застылым, але жывым выражэннем веры, падлеглым зменам [1451, с.79]. Уведзеныя ў яго з цягам часу новыя формы лепей адпавядалі ментальнасці новых пакаленняў. Мяжа заходнім запазычанням, пастаўленая ў 1595-1596 г., на Замойскім саборы і ў наступнай за ім трансфармацыі уніяцтва была пяройдзена. У наступныя 30-40 гадоў царква ўмацоўвецца і ўнутрана ўладкоўваецца, у многім змяняе ўклад свайго жыцця, дапаўняецца тымі знешнімі формамі, што прываблівалі ў каталіцтве.

Акультурацыя уніяцтва, што пацягнула за сабой змену яго культурнай парадыгмы, - вынік прамога і доўгага кантакту з заходнехрысціянскім светам, найперш у выглядзе касцёла, а не прымусовага навязвання. Сучаснікі уніі (І.Сямашка [520, с.50; 521, с.227]) і даследчыкі (М.Пятроў [1138], С.Сенік [1199; 1443]) адзначаюць, што беларусы аказаліся больш падвержанымі ўплыву каталіцтва, чым ўкраінцы.

Пры ўсім станоўчым значэнні сабора 1720 г. для царквы ён унёс у яе раскол. Адны прынялі замойскія наватарствы, другія адстойвалі непарушнасць старыны. У надзеі зберагчы чысціню сваёй рэлігіі пад напорам каталіцкага Захаду (найперш Польшчы) прыхільнікі другой плыні, пры іх шчырым жаданні прымірыць каталіцызм з праваслаўем, пачалі схіляць свае позіркі на Усход, на Маскву і Пецярбург, чым закладвалі парасткі «западно-руссизма» ў сваім асяроддзі [1292, с.8, 14].

Але лацінізацыю уніяцкай царквы не варта перабольшваць. Дэкрэтам папы Бенедыкта ХІV ад 1742 г. было пацверджана захаванне ў ёй усходняй абраднасці і царкоўнаславянскай мовы [398, а.28]. С.Л.Паўскі, аналізуючы матэрыялы візітацыі 1759 г., не перастае здзіўляцца таму мноству элементаў праваслаўя, што захоўвалі храмы Брэсцкай капітулы: адна і тая ж мова, вера, святы, стары каляндар, адны і тыя ж багаслужэбныя кнігі, звычаі, «рускія»абрады, начынне. Усё адрозненне ад праваслаўя ён убачыў у тым, што уніяты «сказілі рускую веру увядзеннем filioque і прызнаннем папы» [1094, с.4, 8, 9, 28, 29].

У той час, як падпарадкаваная Маскоўскаму патрыярхату частка беларускай царквы, што не пайшла па берасцейскаму шляху, была нівелявана расійскім праваслаўем, уніяцтва стала формай захавання элементаў старажытнага нацыянальна адметнага беларускага праваслаўя, якім яно было к канцу ХVІ ст., што ў свой час ускосна прызнаў С.Паўскі і выказаў А.Сюіль [1202]. Факт захавання пад уніяцкай абалонкай праваслаўнай веры адзначаны Ф.Энгельсам [1321, с.165] і пацверджаны шматлікімі крыніцамі. У 1746 г. турава-пінскі епіскап Г.Булгак пастаўляў святара да верхнянскай царквы «по чину восточные церкве» [297, а.1]. Святочнае пасланне полацкага архіепіскапа Я.Смагажэўскага 1776 г. багата цытатамі з твораў айцоў усходняй царквы Дыянісія Арэапага, Васіля Вялікага, Грыгорыя Назіянзіна, Іаана Златавуста, Іаана Дамаскіна, Грыгорыя Ніскага, Епіфанія, шануемых уніятамі і ў ХІХ ст. [208, а.1адв.; 317, а.1-9]. Кобрынскія базыльяне, паводле інвентара 1800 г., «трымалі парадак набажэнства паводле правіл Усходняй Царквы» [71, а.10]. Гродзенскі губернатар у 1834 г. паведамляў Сіноду, што тутэйшы «народ сохранил еще па днесь язык и обычаи своих предков и в большей части даже веру (несколько лишь искаженную)» [383, а.15адв.]. У 1839 г. брэсцкі епіскап Антоній сцвярджаў, што паміж уніятамі і праваслаўнымі «сапраўды істотнай у рэлігійных адносінах і не было розніцы» [43, а.10-10 адв.].

Непазбежна паўстаюць пытанні: наколькі ўдалым сплавам візантынізму і лацінства было уніяцтва? З'яўляліся заходнехрысціянскія запазычанні стратай або набыткам? Ды і наогул, у якім аспекце іх разглядаць: тэалагічным, вузкаканфесійным, культуралагічным?

Кожны тып царкоўнага ўстройства валодаў як пазітыўнымі, так і негатыўнымі рысамі. Да першых аднясём музычнае суправаджэнне набажэнства, тэатралізаваныя дзействы ў каталіцкім храме, больш высокі ўзровень адукавансці каталіцкага кліра, намінальная залежнасць ад канстанціонопальскага патрыярха ў праваслаўі і інш. Да другіх - цэнтралізацыя ўлады ў руках папаў, насаджэнне мёртвай латыні і польскай мовы, касмапалітызм касцёла, цяжар пастоў у праваслаўі і інш. Некаторыя станоўчыя рысы пры пэўных гістарычных абставінах ператвараліся ў сваю супрацьлегласць, як, напрыклад, патранат. Абсалютызацыя процілеглых граняў феномена уніяцтва тлумачыць антаганістычнасць яго ацэнак.

Заходнехрысціянскія ўкрапленні ацэньваюцца даследчыкамі неадназначна: з аднаго боку, яны ўскладнялі развіццё беларускай культуры, а, з другога, узбагачалі яе новымі элементамі, формамі, рысамі. На думку аўтара, яны былі фактарам еўрапеізацыі духоўна-культурнага жыцця Беларусі і спрыялі набліжэнню беларускага рэгіёну да заходнееўрапейскай культурнай прасторы, давалі эліце адчуванне сваёй прыналежнасці да заходняй цывілізацыі. У другой палове ХІХ-ХХ ст. уніяцтва было напамінам аб еўрапейскасці нашага народа. Спалучэнне лаціна-еўрапейскіх культурных традыцый, частка якіх з часам арганічна ўлілася ў структуру уніяцкай царквы і стала яе ўласнымі традыцыямі, спрыяла пераадоленню духоўнай дваістасці беларускага этнасу, які фарміраваў на гэтай аснове свой варыянт хрысціянскай культуры. Шэраг новаўвядзенняў, заклеймаваных у навуковай літаратуры «лацінізацыяй», не ёсць гэткімі, але з'яўляюцца зваротам да традыцый яшчэ непадзеленага хрысціянства (напрыклад, выкарыстанне музыкі). І ўрэшце: што болей зруйнавала арыгінальнасць беларускага хрысціянства, духоўнай культуры, сакральнага мастацтва - лацінізацыя або дэвестэрнізацыя ХІХ ст.?

Аднак пад уплывам знешніх (польска-каталіцкая экспансія, ватыканская, расійская палітыка) і ўнутраных фактараў (раздваенне царквы, супярэчнасці паміж белым і чорным духавенствам, дзейнасць апазіцыі) уніяцтву было цяжка ўтрымацца ў залатой сярэдзіне паміж праваслаўем і каталіцтвам - яго схілялі то ў адзін, то ў другі бок.

У дзейнасці уніяцкай эліты канца ХVІІІ ст. - 1830-х г. бачацца тры плыні, якія паставілі царкву перад выбарам паміж духоўнасцю Усходу і Захаду: 1) «старауніяцкая», якая трымалася карэнняў беларушчыны, шанавала яе, пагаджала з польскай культурай і імкнулася павярнуць веру да літургічных першаасноў (І.Лісоўскі, І.Булгак); 2) на зліццё з рыма-каталіцтвам (базыльяне) і 3) на збліжэнне з праваслаўем (І.Сямашка, В.Лужынскі, А.Зубко, І.Тупальскі), якая ў 30-ыя г. перамагае. Але спроба часткі духавенства зрабіць сваю веру самастойнай, незалежнай ад каталіцызму, абапёршыся пры гэтым на Маскву і Пецярбург, закончылася трагічна для уніяцтва - замест дапамогі Мікалай І і Блудаў «сапхнулі яго на рэйкі праваслаўя» [1292, с.146-147, 151].

У 30-ыя г. ХІХ ст рускі ўрад, выкарыстоўваючы праваслаўную канфесію, пад лозунгам «охранения народности» пачаў культурна-рэлігійную пераарыентацыю Беларусі на Усход, што пацягнула за сабой новую змену тыпу культуры. Афіцыйная прапаганда вяшчала, што толькі расійская праваслаўная царква захоўвае абрады ў недатыкальнасці і першароднай чысціні. «Уніяцкія адхіленні» ад іх, хоць і карысталіся сімпатыяй народа, былі прызнаны «нелепыми», «неприличными», «неуместными», «беспорядками», «злоупотреблениями», «извращениями», «несообразностями», накінутыя «насильством и хитростью» [98, а.57; 337, а.12, 18]. Рэформа 1833-1838 г. зламала створаны ў папярэднія стагоддзі царкоўна-рэлігійны ўклад народнага жыцця: на «грэка-расійскі» манер уніфікаваны інтэр'ер, а пазней і архітэктура храмаў, канфесійная літаратура, дагматыка, абраднасць, аблічча святароў, уласцівыя уніяцтву мова, айканімія, сонм святых і г.д. У 1839 г. народу абвясцілі, што «св. папа памёр - настаў св. Сінод».

Задуманае і ажыццёўленае як рэлігійная альтэрнатыва ўсходняму і заходняму хрысціянству, уніяцтва аддалілася ад першага і не злілася з другім - нібы «завісла» паміж Царгарадам і Рымам. Сатканае з супярэчнасцяў, складзенае з урыўкаў супрацьлеглых вучэнняў, яно так і асуджана было з моманту свайго нараджэння і да самай смерці на пастаяннае балансаванне паміж дзвюма цывілізацыямі, культурамі і рэлігіямі. Схіленне ў адзін ці ў другі бок, рэзкая перавага заходніх ці ўсходніх элементаў былі аднолькава для яго небяспечнымі: узмацненне рыма-каталіцкіх і польскіх уплываў у базыльянскім ордэне абярнуліся лацінізацыяй і апалячваннем, а арыентальна скіраваныя рэформы 1830-х г. прывялі ва ўлонне праваслаўя. Не віна, а бяда уніяцтва, што яно з'явілася тады, калі беларускі свет быў падзелены на сферы ўплыву паміж праваслаўем і каталіцтвам. Не адно пакаленне царкоўных лідэраў імкнулася прымірыць іх на аснове уніі, але місія прымірэнца аказалася нялёгкай і няўдзячнай. Царква стала ахвярай культавых інстытутаў, якія яна намагалася інтэграваць.

Царкоўна-рэлігійная рэформа 1596 г., што здавалася ў перыяд яе падрыхтоўкі вяршыняй практычнай мудрасці, на справе абярнулася шматлікімі клопатамі і няўдачамі. Лацінская партыя, не схільная падтрымліваць асобнасць і самабытнасць уніяцтва, бачыла ў ім апаганьванне каталіцкай веры, бо яно папскім імем асвячала свае «схізматыцкія» памылкі. Яго апаненты лічылі, што пад унійнай абалонкай захавалася сапсаванае заходнімі скажэннямі праваслаўе. Нейкі ананім выказаўся ў 1773 г.: «Павер мне, няма на свеце такіх, каму б унія і уніяты так моцна падабаліся; іх усе, усходнія і заходнія хрысціяне, цярпець не могуць: усходнія як сваіх адшчапенцаў, заходнія - як прышэльцаў, якім ніколі не давяраюць» [485, а.10]. Стварылася такая сітуацыя, што выпрацаваныя царквой культурна-рэлігійныя каштоўнасці не знаходзілі разумення і не прымаліся прадстаўнікамі «сумежных» канфесій, што не спрыяла пашырэнню сферы яе дзейнасці і кола прыхільнікаў.

Згаданыя абставіны, а таксама няўзгодненасці уніяцтва як штучна створанай рэлігіі разам з грубым утручаннем у берасцейскі працэс палітычных колаў Рэчы Паспалітай і Маскоўскага царства перашкодзілі яго паспяховаму функцыянаваню, вызначылі яго кароткі і трагічны лёс. Штучны абрыў 1839 г. не даў уніяцтву сфарміравацца канчаткова і пазбавіў даследчыкаў магчымасці прасачыць рэалізацыю закладзеных у ім задаткаў на развіццё.

Такім чынам, уніяцкая версія хрысціянства развівалася ва ўзаемадзеянні ўсходніх і заходніх духоўных каштоўнасцяў, якое вагалася ад дыялогу да ўзаемавыключэння, змяншала дыстанцыю паміж праваслаўем і каталіцтвам. Прыхільнасць да ўсходніх абрадаў спалучалася ў ёй з шанаваннем рымскага панціфіка. Мяжа заходнехрысціянскім запазычанням, якую змаглі паставіць арганізатары уніі ў 1595-1596г., у ХVІІІ ст. была пяройдзена. Сустрэча двух тыпаў культур ва уніяцтве рабіла яго носьбітаў - беларускі этнас - адметным у сям'і хрысціянскіх народаў: з аднаго боку, набліжала Беларусь да заходнееўрапейскай культурнай прасторы, а, з другога, абумоўлівала яе цывілізацыйна-культурную спецыфіку. Уніяцкая субкультура спалучала ў сабе, аб'ядноўвала на нацыянальнай глебе розныя культурныя арыентацыі Беларусі і гэтым спрыяла пераадоленню характэрнага для нашага рэгіёна духоўна-культурнага дуалізму. Берасцейская унія з'яўлялася формай самавызначэння Беларусі на памежжы дзвюх культурна-рэлігійных сістэмаў.

СТВАРЭННЕ ЦАРКВОЙ УЛАСНАЙ СІСТЭМЫ АДУКАЦЫІ

Рэлігійна-нацыянальнае ажыўленне канца ХVІ ст. узняло на высокую ступень патрэбу ў асвеце. Дэнацыяналізацыя сацыяльных вярхоў і адыход ад праваслаўнай царквы, няздольнай задаволіць іх інтэлектуальных патрэбаў; незайздросны стан асветы, якая тады развівалася пераважна пры культавых установах; невысокі культурны і маральны ўзровень духавенства, якое на Беларусі, як ва ўсіх народаў Еўропы, яшчэ з часоў сярэднявечча ўяўляла пераважную частку інтэлектуальнай эліты; пошукі моладдзю асветы за мяжой, найперш у Польшчы, дзе яна падвяргалася асіміляцыі, паставілі тагачасных перадавых дзеячаў на духоўна-культурнай ніве перад праблемай рэфармавання сістэмы адукацыі.

Дзеячы Рэфармацыі, як з болем пісаў у 1595 г. пра свой народ І.Пацей, «тебе простаком Руским, быдлом глупым, неуком пошивают», «…придаючы, жесмы простакове глупые, немаючы ани писма, ани науки...» [576, с.145]. У тым жа годзе ў лісце К.Астрожскаму ён наракае, «як цяжка школы ў рускім абрадзе ўтрымаць» [392, а.489]. Жаданне папрацаваць на карысць асветы «своее неукое Руси» было адным з матываў, які падштурхнуў яго да дыялогу з хрысціянскім Захадам [576, с.147]. У той жа час аснавапаложнікі уніі добра разумелі значэнне нацыянальнай асветы і ставілі перад сваёй царквой высокародную мэту вывесці «рускі» народ з невуцтва. Ідучы на духоўнае падпарадкаванне Ватыкану, яны агаварылі за ёй права «засноўваць семінарыі і школы грэцкай і славянскай мовы там, дзе гэта ўяўляецца найбольш зручным» [561, с.72]. Своеасаблівасць царквы патрабавала і самабытнай сістэмы адукацыі, якая магла б сінтэзаваць візантыйска-славянскія традыцыі (з усходнім багаслоўем, стараславянскай і грэцкай мовамі) з рымска-каталіцкімі (з заходняй тэалогіяй і латынню).

Як і кожная з хрысціянскіх канфесій, што прыйшлі на Беларусь раней, уніяцтва пачынала шырыцца праз культурна-стваральную дзейнасць, найперш шляхам наладжвання ўласнай сістэмы асветы для выхавання адданых сабе годных і адукаваных людзей і падрыхтоўкі духоўных кадраў. На працягу ХVІІ - першай трэці ХІХ ст. яно ўнесла істотны ўклад у развіццё адукацыі на нашых землях. Паводле сцверджання І.Кійкі і Р.Луканя, «у ХVІІ-ХVІІІ ст. амаль усё ўкраінскае і беларускае школьніцтва знаходзілася ў руках базыльянскага ордэна», які толькі на Украіне вёў каля 130 школ [478, а.5].

Адукацыйныя захады новая царква пачала рабіць з першых дзён свайго існавання [1016], спачатку на базе школ, атрыманых ад сваёй папярэдніцы - праваслаўнай царквы. Першую уніяцкую навучальную ўстанову намерваліся стварыць на аснове берасцейскай брацкай беларускай школы [503, с.420-423], пакінутай настаўнікамі, якія падаліся «на сытнейшыя пірагі да Вільны» [392, с.489]. Сцвярджэнне шэрагу аўтараў аб праследаванні школы Пацеям, з-за чаго нібы і настаўнікі (у прыватнасці, С.Зізаній) уцяклі з яе, выглядае сумніўна ў святле далейшых намаганняў епіскапа па наладжванню яе работы. Не ўлічваецца скептыкамі, якія прадстаўляюць Пацея ганіцелем асветы, і той факт, што настаўнікі разбегліся яшчэ да заключэння уніі. Ды і прывабнасць «віленскіх пірагоў», відаць, таксама не трэба скідваць з разліку.

Каралеўскай граматай 1597 г. берасцейская школа перадавалася ў распараджэнне і кіраванне Пацея, «каб у ёй лепшы парадак і навука быць магла» [495, с.175-177]. На чале яе пастаўлены запрошаны з Рыма грэчаскі святар «веры рускай», доктар багаслоўя Пётр Аркудзій - сакратар і дарадчык Пацея. Школа атрымала фундуш - вёску Тараканы (Пінскім павет), прыбытак ад якога Аркудзій павінен быў накіраваць на заснаванне «колегиума альбо семинариум для науки людей молодых» і ў ім «научати их, ведучи до добрых обычаев и веры старожитной греческой, под послушенством костела повшехного римского» [394, а.232; 495, с.195-196; 503, с.379; ].

Першае пачынанне натрапіла на шматлікія цяжкасці: брак сродкаў, настаўніцкіх сіл, што не дазволіла ўзняць школу да ўзроўню семінарыі. Да таго ж, стаўшы мітрапалітам, Пацею давялося вырашаць дзесяткі іншых важных пытанняў жыцця царквы, самое існаванне якой часам было пад пагрозай. Восенню 1599 г. ён пераехаў у Вільню, куды забраў Аркудзія, і там заняўся арганізацыяй духоўнай семінарыі ў Троіцкім манастыры, дзе канцэнтраваліся, «науками ся бавячи», лепшыя інтэлектуальныя сілы уніяцкай царквы [496, с.10-11]. У 1601 г. вучоныя інакі заснавалі тут «рускую семінарыю». Яна існавала на сродкі ад дабрадзеяў і фальваркаў: Пячэрск (Аршанскі павет), з 1613 г. - в. Тараканы [552, с.111; 495, с.196]. З яе сцен выйшаў шэраг значных змагароў за унію, а між імі - некалькі мітрапалітаў і епіскапаў.

У 1601 г. перададзена уніяцкай царкве школа «языка и письма словеньского, руского, греческого, латиньского и польского» пры Магілёўскім брацтве [495, с.170-173; 504, с.428; 1092, с.304], якое, пакрыўджанае, у 1618 г. дамаглося яе вяртання. Калі ж каралеўскім указам 1619 г. яе аддалі ў загадванне І.Кунцэвіча [498, с.33], брацтва завяло новую школу. Мы бачым у гэтым барацьбу канфесій за навучальныя установы, якія, у сваю чаргу, канкурыравалі за ўплыў на моладзь.

А.Савіч сцвярджае, што, адбіраючы школы ў праваслаўных, уніяты кіраваліся пры гэтым не столькі асветніцкімі мэтамі, колькі жаданнем аслабіць свайго канкурэнта [1183, с.237]. На наш погляд, першым пакаленням уніяцкіх лідараў цяжка адмовіць у шчырым жаданні падняць духоўны ўзровень беларускай царквы і грамадства праз рэарганізацыю адукацыі і пакласці канец дэнацыяналізацыі шляхты праз езіуцкія і замежныя навучальныя установы. Ужо Пацей, дбаючы пра стварэнне нацыянальнай асветы, выступіў супраць распаўсюджанага звычаю аддаваць дзяцей у гэтыя ўстановы [1243, с.175]. А падрыхтоўка кліру была адной з важнейшых задач новай царквы.

У 1601 г., набыўшы салідную адукацыю ў Пражскім і Вюрцбургскім універсітэтах, а таксама ў Грэчаскай калегіі ў Рыме, - адукацыю, якой не меў ніхто з тагачаснага беларускага духавенства, поўны жадання і энергіі прысвяціць сябе службе на карысць уніяцтва, прыбывае ў Вільню ўраджэнец Наваградчыны І.Руцкі. Тады ўжо было відавочным, што адбіранне школ у праваслаўных - не лепшы спосаб вырашэння праблемы. Ды і не была праваслаўная адукацыя тым моцным падмуркам, на якім збіраўся ўзводзіць гмах сваёй царквы малады царкоўны тэарэтык і практык і будучы хрысціянскі лідэр Беларусі.

Свой план узвышэння царквы праз стварэнне уніяцкага ордэна, у якім яму бачыўся залог яе магутнасці і славы, і выхаванне духавенства новай фармацыі праз падняцце школьнай справы ён абгрунтоўвае ў 1605 г. у ананімным трактаце «Discursus», або «Развага нейкага русіна пра выпраўленне ладу грэчаскага абраду». Гэты «вывучанік»Рыма, які ацаніў вартасць еўрапейскай, у тым ліку езуіцкай адукацыі, узняў пытанне аб неабходнасці стварэння уніяцкай царквой уласнай «рускай» сістэмы адукацыі. Пры гэтым ён быў схільны да пераняцця вопыту каталіцкай царквы і прыцягнення на першым часе, пакуль адчуваецца недахоп уласных высокаадукаваных педагагічных сіл, езуітаў, якія лічыліся тады ў Еўропе найлепшымі настаўнікамі. Навучальна-асветная праграма Руцкага прадугледжвала поўную манаполію ў гэтай сферы базыльян, здольных больш самаахвярна і аператыўна, чым белае духавенства ці свецкія настаўнікі, заснаваць і рэарганізаваць навучальныя установы і забяспечыць іх рэктарамі і прафесарамі. Такім чынам, асветніцкі рух ва уніяцкім асяроддзі набыў мэтанакіраванасць і праграмны характар.

Першы крок у рэфармаванні адукацыі быў зроблены ў 1613 г., калі Руцкі заручыўся каралеўскім прывілеем, які фармальна легалізаваў уніяцкае школьніцтва. Паколькі ў праваслаўных не было школ, гаварылася ў ім, развілася «в народе руском неумеетность». Віленскаму манастыру св. Тройцы, дзе шмат інакаў «в науках вызволеных твичыла», дазвалялася засноўваць школы ў Наваградку, Менску і іншых месцах, якія будуць прызнаныя найбольш зручнымі, «и в тых школах учыти всих наук … языком кгрецким, латинским, словенским, польским и руским» [257, а.1; 497, с.70-71]. Аналагічны прывілей праз 2 гады мітрапаліт атрымаў з Рыма ад папы Паўла V, які фармальна ўраўняў статус уніяцкіх школ з езуіцкімі.

Дараванае права было ў бліжэйшыя гады рэалізавана адкрыццём школы для шляхецкай і мяшчанскай моладзі ў Наваградку (у 1613 г., пашырана ў 1624 г.), тэалагічнай установы ў Мінску (каля 1615 г.), навіцыята ў Быцені (1617 г.), пачатковых школ для манахаў і святароў у Полацку, Жыровічах, Барунах і Чарэі (каля 1617 г.), Белай і Магілёве (каля 1624 г.) [483]. На ўстаноўчым з'ездзе базыльянскага ордэна ў 1617 г. гаварылася пра «выхованне и цвиченне законное так в духу, яко и в науках», без чаго немагчыма «направа» ордэна; пра пашырэнне «школы для свецких ... в Новагородку и в Менску старатися»; пра выпрацоўку адзіных падыходаў да зместа і «способа ученя» ў сваіх навучальных установах [377, а.3адв.; 378, а.13].

Названыя навучальныя ўстановы былі створаны ў найбольш забяспечаных манастырах і разам з імі развіваліся або занепадалі. Найбольш высокі навуковы ўзровень забяспечвала Троіцкая семінарыя. Праграма навучання ў ёй уключала «вольныя мастацтвы», мовы (царкоўнаславянская, лацінская, грэчаская) і асновы багаслоўя. Але ў хуткім часе пасля заснавання сярод уніяцкіх навучальных устаноў на першае месца выходзіць мінская, у якой вучылася не толькі духавенства, але і свецкая шляхецкая моладзь. Яна складалася з «рускай школы» (класа), дзе выкладаў «свецкі дзяк»; і «школы лацінскай», якая падзялялася на ніжэйшую і вышэйшую; выкладалі ў ёй «учителеве з братии». У 1617 г. «бакалярамі» у ёй былі Дзіянісій Хмяльніцкі і Мікалай Новак. Ці не гэты М.Новак стаў пазней прадстаўніком мітрапаліта ў Рыме? У 1610-я г. у Мінску і Наваградку не раз успыхвалі канфлікты, якія набывалі агульнагарадскі маштаб, на глебе канкурэнцыі праваслаўных, пратэстанцкіх і уніяцкіх школ з-за моладзі [600, с.104-106, 133; 1092, с.304-305; 1437, с.12-15].

У 1621 г. ад кіраўніцтва царквы выйшла пастанова: кожны член базыльянскага ордэна пры першай жа магчымасці павінен прайсці курс навучання ў навіцыяце [500, с.20].

Недасканаласць і слабасць уніяцкага школьніцтва ў перыяд яго станаўлення часткова кампенсавался падрыхтоўкай кваліфікаваных духоўных кадраў праз заснаваныя езуітамі ў 60-80-я г. ХVІ ст. папскія калегіі [377, а.3 адв.]. Па тэрытарыяльнаму прынцыпу яны падзяляліся на 3 групы: 1) рымскія калегіі: Грэцкая і калегія кангрэгацыі прапаганды веры; 2) калегіі, размешчаныя на тэрыторыі Рэчы Паспалітай (у Брунсбергу, Вільні, Калішы, Пултуску, Нясвіжы, Полацку); 3) калегіі Габсбургскай імперыі (у Аламоўцы, Грацэ, Ведні і Празе) [1146, с.117].

Рэлігійныя кантакты з Захадам праз унію адкрылі таленавітай беларускай моладзі больш шырокія магчымасці атрымання адукацыі ў еўрапейскіх навучальных установах, якія давалі глыбокія веды, аўтарытэт, шансы на бліскучую духоўную кар'еру на Бацькаўшчыне. Для ўвасаблення ў жыццё грандыёзных планаў па рэфармаванню царквы Руцкаму патрэбны былі кадры з еўрапейскай адукацыяй. Кіраўніком базыльянскага ордэна мог абірацца толькі чалавек «значне учоный, впрод в речах духовных». Настаяцелі кляштараў павінны былі пастаянна клапаціцца пра стварэнне добрай рэпутацыі «згромаженья» шляхам павышэння адукацыйнага ўзроўню інакаў: каб «розсылаючи братию на науку до семинарий розных, а особливе до Риму, яко найискуснейших и прикладнейших персон высылали, давшы им напомненье, абысе добре ведле повинности своее законное справовали» [483, с.50-51, 77].

Асабліва прэстыжнай была грэцкая Афанасьеўская калегія, закладзеная ў 1577 г. у Рыме папам Грыгорыям ХІІІ. Яна рыхтавала з усходнеславянскіх юнакоў кадры, здольныя працаваць на карысць царкоўнай уніі ва Усходняй Еўропе і ўтрымлівалася на сродкі з ватыканскай казны [991, с.56]. Папа Урбан VІІІ усяляк, у тым ліку матэрыяльна, падтрымліваў «новы алюмнат для самой Руси у Рыме…, каб у им прысылаемыя з Руси алюмны у навуках … цвичыли и народу рускаму, выходзячы адтуль, у тым служыли» [403, а.4адв.]. Большасць выпускнікоў Грэцкай калегіі сталі вядомымі дзеячамі царквы, культуры, асветы. Яе прайшлі 9 з 15-ці уніяцкіх мітрапалітаў, многія епіскапы, амаль усе кіраўнікі базыльянскіх школ Рэчы Паспалітай [1042, с.87; 1361, с.38-42].

У лісце да гадаванцаў Грэцкай калегіі ад 7 мая 1624 г. Руцкі гаворыць пра неабходнасць вывучаць багаслоўскую навуку як паводле ўсходніх, так і заходніх айцоў і пастаноў царквы. Уключэнне ў праграму твораў Ф.Аквінскага ламала традыцыйную прадузятасць праваслаўных артадоксаў да каталіцкай філасофска-багаслоўскай навукі і адчыняла беларускай і ўкраінскай моладзі дзверы ў свет заходніх духоўных вартасцяў. Праз няпоўных 10 гадоў такім жа шляхам пайшоў і рэфарматар праваслаўя мітрапаліт Пётр Магіла [1126, с.25].

У 1582 г. быў заснаваны, фінансаваўся Ватыканам і больш двух стагоддзяў рыхтаваў з моладзі з «ератыцкага і схізматыцкага асяроддзя» «здольных капланаў для люду Рускага ... в науках и добрых звычаях», выхоўваючы іх ў пракаталіцкім духу, папскі алюмнат у Вільні [18, а.8; 15, а.1-2; 582, с.178].

У 1614 г. Руцкі здабывае новыя месцы для уніятаў у папскіх калегіях: 4 - у Рыме, 2 - у Ведні, 2 - у Празе, 2 - у Аламоўцы, 6 - у Брунсбергу, 6 - у Вільні [1437, с.18-19]. З 1624 г. у Грэцкую калегію прымаюцца і свецкія вучні з «русінаў». У 20-ыя - пачатку 30-х гадоў ХVІІ ст. Руцкі актыўна клапаціўся аб павелічэнні прадстаўніцтва уніятаў у папскіх калегіях, не раз выказваў ватыканскай кангрэгацыі незадавальненне цяжкасцямі у атрыманні месцаў у навучальных установах Габсбургскай імперыі [1146, с.117, 120-121].

Паралельна з імкненнем атрымаць адукаваныя кадры праз папскія калегіі кіраўніцтвам царквы з 1623 г. прымаюцца захады па стварэнні ўласнай навучальнай установы вышэйшага тыпу, бо, як пісаў у 1625 г. віленскі каталіцкі біскуп, ніякае іншае пачынанне не можа ў такой меры паспрыяць зацвярджэнню уніі, як стварэнне семінарыі, - яе выпускнікі заменяць няздольнае супрацьстаяць «схізматыкам» тагачаснае духавенства. Ватыкан выдзеліў на гэту справу тысячу скуда - 1/15 частку патрэбнай сумы. Месцам размяшэння семінарыі быў абраны Мінск [1146, с.122-123]. На Лаўрышаўскай кангрэгацыі 1626 г. мітрапаліт даказваў прысутным «доводне и кгрунтовне великую и важную потребу фундованя школы посполитое народу нашого». «На зложене, яко теж и на выживене помененого семинариум» базыльянскія манастыры павінны былі аддаваць 1/8 частку сваіх прыбыткаў [483, с.87-90, 162].

У 1635 г. кангрэгацыя прапаганды веры абмяркоўвала пытанне аб пасылцы «на Русь» выпускніка рымскай калегіі грэка Марка ліма, запрошанага мітрапалітам Руцкім для выкладання латыні, грэцкай мовы і іншых навук ў наваградскай семінарыі [1146, с.118].

Пытанням падрыхтоўкі адданых і энергічных работнікаў на ніве уніі шмат увагі ўдзелена на базыльянскай кангрэгацыі 1636 г. ў Вільні. На парадку дня стаялі пытанні: «а) семинариум ...; в) новициат г) помочь от отцов езуитов о чом бы могла быти школа законная; ...о прикупованю книг для манастыра Жыровицкого каждого року; ...на науку абы толко законников посылано; ...о контрибуции для учачихся; ...новициат чы может быть на двух месцах албо трех» [378, а.58]. Шматгадовыя студыі здольных манахаў у краі і за мяжой, утрыманне школ і прафесароў было вялікім цяжарам для базыльянскага ордэна. Праблема фінансавання вырашалася частым павелічэннем падаткаў з манастыроў і духавенства.

Няпроста складваліся ўзаемаадносіны ў адукацыйнай сферы уніяцкай царквы з ордэнам езуітаў, з якім яна актыўна ўзялася спаборнічаць, але, як высветлілася пазней, канкурэнцыі яна не вытрымала. Езуітам прыйшліся не па душы асветніцкія захады новай царквы, якія яны ўспрымалі як крыўду для сябе. Са свайго боку, дзеячы уніі бачылі ў езуіцкіх школах сродак лацінізацыі і апалячвання беларусаў, абвінавачвалі ордэн у крадзяжы душ, таму адносіліся да іх сістэмы асветы насцярожана. Але недахоп уласных сіл і вопыту штурхаў да супрацоўніцтва з езуітамі, асабліва інтэнсіўнага на першым этапе. На базыльянскай кангрэгацыі 1636 г. абмяркоўвалася пытанне аб іх запрашэнні для выкладання ў сваіх установах. Прызналі «потребу зажыть двух чернцов отцов езуитов до новицыату», які адкрываецца ў Быцені. Педагагічныя кадры для Мінскай семінарыі вырашылі, «абы з своих назначоны были». Пастанавілі таксама, што атрымаўшыя адукацыю інакі павінны выкладаць ў мясцовай школе. Гаварылася і пра патрэбу «дозору и грозы» за манахамі-студэнтамі [483, а.98, 100, 101, 111, 113].

Навучальныя установы уніяцкай царквы фарміравалі інтэлігенцыю Беларусі. З іх дапамогай Пацей і Руцкі стварылі новую фармацыю духавенства, якая прынесла вялікую карысць сваёй царкве. З ростам яго ведаў ўзрастала рэлігійная свядомасць вернікаў, большасць якіх з іншых крыніц асветы не магла карыстацца.

Мінская семінарыя была прадметам асаблівага клопату выхаванца Брунгбергскай і Пражскай калегій мітрапаліта Рафаіла Корсака, што відаць нават з яго запавета 1640 г. [552, с.260]. У 1654 г. мітрапаліт Анастасій Сялява даручыў яе «дагляд і заведванне» доктару тэалогіі Бенедзікту Тарлецкаму, які па заканчэнні Рымскай калегіі вярнуўся на сваю радзіму - «Русь і Літву» [552, с.303; 1146, с.119].

У 1643 г. кангрэгацыя прапаганды веры замацавала за «рускімі уніяцкімі епіскапамі» права засноўваць школы «для навучання іх моладзі ў ніжэйшых і вышэйшых навуках» [422, а.99].

Асаблівай папулярнасцю ў базыльянскіх колах карыстаўся Быценскі навіцыят - іх першая навучальная установа такога тыпу на беларускіх землях. На сваім з'ездзе 1657 г. яны вырашылі заснаваць там і семінарыю, на карысць якой штогод збіраць з манастыроў 3 тыс. злотых. Праз 3-4 гады яе прэстыж да таго падняўся ў вачах базыльян, што з 1671 г. пасаду архімандрыта мог заняць толькі той, хто вытрымаў у ёй экзамен. Быценская семінарыя была 5-класнай з 5-гадовым тэрмінам навучання. Працавалі ў ёй рэктар, яго памочнік і 5 настаўнікаў [1072, с. 20, 23].

Паколькі адзін навіцыят быў не ў стане забяспечыць ордэн дастатковай колькасцю адукаваных людзей, Сялява намагаецца па прыкладу Быценскага заснаваць другі навіцыят - у Вільні і ў 1653 г. дае на яго фундуш 25000 злотых [499,c.67-68]. Пытанні матэрыяльнага забеспячэння абодвух навіцыятаў абмяркоўвалася на з'ездзе 1667 г. [483, а.140-141]. Адукацыйныя магчымасці базыльян імкнуўся ўзмацніць і мітрапаліт Кіпрыян (Цыпрыян) Жахоўскі, які ў 1679 г. інфармаваў Рым, спадзеючыся атрымаць там дапамогу: «Навіцыятаў мала, семінарый на Русі бракуе» [1475, с.157]. На ўласныя сродкі засноўваў у сваёй епархіі школы ўладзіміра-брэсцкі епіскап Леў Заленскі [552, с.388].

З ХVІІ ст. базыльянскае школьніцтва пачынае падтрымліваць добразычлівая да новай веры знаць. Віленскіх і жыровіцкіх базыльян матэрыяльна падтрымліваў Леў Сапега. Ён заклаў і забяспечыў фундушамі парафіяльныя школы ў Чарэі, Талочыне, Друі, Іказні, Горках (Аршанскі п.) [481, а.8 адв., 21 адв.-22]. У 1653 г. К.Кеўліч завяшчаў віленскім базыльянам вучыць і ўтрымліваць пры царкве ў сваім маёнтку Спягло (Ашмянскі павет) 5 вучняў любога саслоўя [499, с.68]. У 1739 г. на сродкі Радзівіла (74 тыс. злотых) пабудаваны кляштар у Свержані і пры ім заснавана 5-гадовая семінарыя на 12 «алюмнаў» - сыноў уніяцкіх святароў з радзівілаўскіх маёнткаў [1, а.1; 9, а.1; 14, а.1, 15, 64, 68, 72-73].

Такім чынам, стварэнне ўласнай сістэмы асветы было адным з прыярытэтных напрамкаў дзейнасці царквы ў ХVІІ ст. Пры гэтым бачыцца тэндэнцыя супрацьпаставіць «рускую» асвету езуіцкай, выдаткамі якой былі лацінізацыя і паланізацыя беларускай моладзі. Разгортванне сеткі уніяцкіх школ ішло паралельна з падрыхтоўкай кадраў у каталіцкіх навучальных установах Рэчы Паспалітай і замежжа. Буйнейшымі асветніцкімі цэнтрамі уніі сталі Вільня, Мінск, Быцень.

Аднак плён асветніцкіх намаганняў царквы ў ХVІІ ст. звычайна ацэньваецца скептычна. Калі прыведзеныя вышэй факты не пацвярджаюць іх «мізэрнасць» у першую пасляберасцейскую чвэрць стагоддзя, як гэта даказвае А.Савіч [1182], то аргументы С.Сенік дастаткова пераканаўчыя: вялікая няўдача царквы ў ХVІІ ст. у тым, што ёй не ўдалося стварыць канкурэнтаздольную езуіцкай сістэму адукацыі. Гэта ў многім тлумачыць той факт, чаму яна не здолела прывабіць да сябе беларускую праваслаўную шляхту [1199]. Больш таго, базыльяне змаглі наладзіць асвету ў Айчыне і за мяжой для свайго ордэна, а спецыяльных школ для падрыхтоўкі белага духавенства не стварылі. Нізкі адукацыйны ўзровень прыходскага кліра, які ў большасці сваёй уяўляў сельскую эліту, стаў сапраўднай бядой уніяцкай царквы ў наступным стагоддзі.

У першай палове-сярэдзіне ХVІІІ ст. уніяцкае школьніцтва працягвала развівацца, праўда, без той радыкальнасці і інтэнсіўнасці, як за стагоддзе да таго. Паляпшэнню духоўнай адукацыі паспрыяў Замойскі сабор, які пастанавіў людзей невучоных у духоўны чын не прымаць, на пасады не прызначаць, паству ім не давяраць і абавязаў епіскапаў, па магчымасці, заснаваць у кожнай епархіі семінарыю [553, с.380]. Прыярытэтнай па-ранейшаму была асвета базыльян.

Пры культавых установах адкрываюцца новыя навучальныя установы: пад 1709 г. згадваецца школа пры царкве св. Мікалая ў Бабруйску [553, с.21]; пад 1710, 1743 і 1750 г. - школа павышанага тыпу ў Жыровічах [504, с.473; 553, с.83]; у 1739 (1743) г. адкрыта семінарыя для свецкага духавенства ў Свержані. У 50-я г. у Жыровіцах працавалі настаўнікі Максімільян Наролскі, Томаш Пілецкі, Нікіфар Луцкевіч, прэфект доктар тэалогіі і прафесар філасофіі Антоній Младоўскі. Ён змяніў на гэтай пасадзе гадаванца Рымскай калегіі кангрэгацыі прапаганды веры Цэзарыя Сябноўскага, вядомага кнігай «Oficia Sanctorum Ruthenorum», выдадзенай ў Рыме на лацінскай і «рускай» мовах. Адукацыю ў Жыровіцах атрымаў Войцех Булгак - пінскі епіскап, вучоны, аўтар шэрагу навуковых прац, які ў 1743 г. выдаў у Супраслі ўласным коштам Біблію на «рускай» мове [481, а.22, 25].

У 1750 г. у дадатак да тэалагічнай студыі сваіх членаў віленскія базыльяне заснавалі на фундуш войскага ВКЛ Г.Саванеўскага канвікт для 4-х шляхцюкоў са збяднелых сямей. Таленавітым і старанным ствараліся ўмовы для працягу адукацыі і пасціжэння вышэйшых навук, а лянівых і непаслухмяных выключалі [481, а.16-17]. У 1764 г. яны выдалі правілы ўнутранага распарадку ордэнскіх навучальных устаноў «Базыльянская школа, або навука для добрага выхавання...» У іх прымаліся толькі «здольныя да навук рыторыкі, філасофіі, тэалогіі, да мовы, якой кананічнае набажэнства адпраўляем» (г.зн. царкоўнаславянскай) [636, с.23].

У 1753 г. кангрэгацыя дэканаў у Наваградку пастанавіла стварыць у кожным дэканаце 3-гадовыя школы для навучання святарскіх дзяцей ва ўзросце 7-10 гадоў чытанню багаслужэбных кніг, царкоўным спевам і парадку набажэнства. Меркавалася адкрыць 18 такіх школ: у Скідзелі, Росі, Орлі, Малой Бераставіцы, Стоўбцах, Клецку, Маладзечне, Ігумені, Іллі, Мядзелі, Глуску і інш. Хто не пажадае аддаць сына на вучобу, падвяргаўся штрафу [307, а.1-2]. Незадаволенае станам асветы для свецкага духавенства царкоўнае кіраўніцтва ў 1757 г. звяртаецца ў Ватыкан з петыцыяй аб краняй патрэбе павелічэння колькасці гімназій і духоўных семінарый для яго падрыхтоўкі на Правабярэжнай Украіне, Беларусі і ў Літве [484].

На хвалі Асветніцтва і дзейнасці Адукацыйнай камісіі базыльяне пакрываюць нашы землі разгалінаванай сеткай рознатыповых навучальных устаноў: ад пачатковых школ да філасофска-тэалагічных студый, якія рыхтавалі кадры для ордэна і ў меншай меры - прыходскае духавенства і свецкае чынавенства. У 70-90-ыя гг. ХVІІІ ст. сярэднія школы працавалі пры манастырах у Беразвечы, Брэсце, Барунах, Вільні, Вярбілаве, Жыровічах, Лядах, Паддубіссі, Талачыне, пры гэтым вучылішчы ў Барунах, Беразвечы і Жыровічах мелі свецкі характар і рыхтавалі моладзь да грамадзянскай службы. Навучальныя установы павышанага тыпу, дзе базыльяне ўдасканальваліся ў філасофіі, тэалогіі, рыторыцы, дзейнічалі ў Антопалі, Быцені, Вільні, Свержані, Таракані, Нясвіжы, Лыскаве, Любешове, Жыровічах, Віцебску, Полацку [376, а.3 адв.-4 адв., 8; 479, а.4-5; 481,а.24 адв.]. Большасць гэтых навучальных устаноў працавала паводле праграмаў і статута Адукацыйнай камісіі.

Пачатковыя школы для дзяцей з бяднейшых слаёў не былі прадметам найбольшай зацікаўленасці базыльян, бо бацькі не маглі кампенсаваць выдаткаў на іх ўтрыманне. Тым не менш, у канцы ХVІІІ- першай трэці ХІХ ст. кобрынскія, ракаўскія, ладзенскія, паддубіскія, антопальскія, сырыцкія, серацінскія, малашкаўскія, тадулінскія і інш. базыльяне, нават не маючы спецыяльнага фундуша, утрымлівалі на «манастырскім хлебе і адзенні» па 5-15 вучняў з бедных сем'яў, якіх больш «дзеля ўзнагароды, на якую разлічвалі ў «будучым» жыцці», вучылі «чытаць і пісаць па-польску і па-руску, лічыць і хрысціянскай навуцы» [552, с.616-621].

Пасля касацыі ордэна езуітаў у 1772 г. базыльяне занялі і яго месца ў сферы адукацыі. Ім перайшлі езуіцкія школы ў Брэсце, Мінску, Наваградку, Гродна, Пінску, Антопалі, Вільні, Свержані, Чарэі, Лыскаве, Браславе, Дубне. Полацку, пасля часго базыльянскае школьніцтва заняло на Беларусі бачнае месца, ці не найбольш рэпрэзэнтатыўнае для астатняй чвэрці ХVІІІ ст. Паводле даных Д.Бавуа, у 1804 г. базыльяне мелі найбольшыя настаўніцкія кадры ў сярэдніх школах Віленскай навучальнай акругі - 74 педагогі з іх агульнай колькасці 349 [1471, с.54].

Педагагічны вопыт базыльян спачатку прыйшоўся даспадобы расійскаму ўраду, які намерваўся цалкам пераўтварыць іх у «юношевоспитательное сословие». Пасля выгнання ў 1820 г. з Расіі езуітаў базыльянскаму ордэну, які тады яшчэ карыстаўся прыхільнасцю Пецярбургскага двара і меў добрую рэпутацыю ордэна, здольнага «да прыстойнай і дасканалай адукацыі моладзі ... адпаведна сучаснаму стану навук», было прапанавана замяніць іх па вучэбнай частцы [362, а.1-14].

З канца ХVІІІ ст. уніяцка-базыльянская сістэма асветы, падтрыманая афіцыйнымі коламі імперыі, атрымала значнае развіццё. Найперш прымаюцца меры па стварэнню навучальных устаноў павышанага тыпу для падрыхтоўкі свецкага кліру. У 1806 г. у Полацку адкрыта Беларуская семінарыя, якая стала аўтарытэтнай навучальнай установай. Да 1825 г. 13 яе выхаванцаў атрымалі доктарскую ступень [553, с.720, 758]. У Лаўрышаве пачала працаваць Брэсцкая семінарыя. Яны пастаўлялі духоўныя кадры ў свае епархіі. Выкладалі ў іх высокаадукаваныя і вопытныя педагогі-прафесары, як правіла, з беларускай шляхты. У 1828 г. для падрыхтоўкі новага пакалення святароў, якое б падтрымала збліжэнне і аб'яднанне уніяцкай царквы з праваслаўнай, створана Літоўская семінарыя ў Жыровічах. У 1830 г. у Беларускай семінарыі займалася 135 чалавек, Літоўскай - 180.

У 1803 г. пры Віленскім універсітэце заснавана Галоўная семінарыя - першая і адзіная уніяцкая вышэйшая навучальная установа, якая рыхтавала з найбольш здольнай моладзі, што закончыла епархіяльныя семінарыі, кандыдатаў на вышэйшыя пасады ў царкве. Яна была разлічана на 50 клірыкаў, якія забяспечваліся жыллём, адзеннем і харчаваннем. На ўтрыманне семінарыі штогод з даходаў каталіцкіх і уніяцкіх кляштараў, якія мелі нерухомую маёмасць і капітал, збіралася 15 тыс рублёў.

Цяпер ужо адукацыі, атрыманай у епархіяльнай семінарыі, было недастакова. Для атрымання вышэйшых пасад у царкве і ордэне, для выкладання ў публічнай школе або навіцыяце абавязковым стала праходжанне курса навук у Галоўнай семінарыі ці атрыманне ступені доктара тэалогіі або права ў Віленскім універсітэце. Навучанне доўжылася 4 гады і прадугледжвала вывучэнне св пісання, багаслоўя, царкоўнай гісторыі і права, царкоўных абрадаў, статута і спеваў, а таксама свецкіх навук: батанікі, земляробства, фізікі, хіміі, матэматыкі, гігіены, права, палітэканоміі, логікі, малявання, архітэктуры і інш. З моў вывучаліся польская, лацінская, французкая або нямецкая, па жаданню яўрэйская, абавязкова расійская. Акрамя таго, усе клірыкі павінны былі слухаць курс навук у Віленскім універсітэце [425, а.1-10адв.; 473, а.1-2, 5].

Семінарыя стаяла на высокі для таго часу навуковым узроўні. За час свайго існавання (1803-1833 гг., з перапынкам на 1812-1815 гг. у сувязі з французкім нашэсцем) яна выпусціла шэраг буйных царкоўных дзеячаў (І.Сямашка, В.Лужынскі, А.Зубко, П.Янкоўскі), якіх, на жаль, не навучыла цаніць скарб сваёй веры, і знакамітых вучоных (славіст М.Баброўскі). Сярод яе выкладчыкаў былі выдатныя асобы - прафесары: Ян Канты Хадані, Платон Сасноўскі, Анёл Доўгірд, Міхаіл Баброўскі. Семінарыя была закрыта праз год пасля таго, як перастаў існаваць Віленскі універсітэт як кузня «нядобранадзейных» кадраў, пазбаўленых вернападданніцтва расійскаму ўраду і апазіцыйна да яго настроеных.

У 20-я г. узнік і ўсур'ёз прапрацоўваўся праект заснавання духоўнай акадэміі ў Полацку, падтрыманы урадам, які хацеў ізаляваць уніятаў ад пракаталіцкага і прапольскага Віленскага універсітэта. Былі знойдзены немалыя сродкі - 28 тыс. руб., абсталяванне, бібліятэка; базай павінна была стаць Полацкая семінарыя. Акадэмія яшчэ не пачала дзейнічаць, але уніяцкай моладзі ўжо забаранілі атрымліваць вышэйшую адукацыю па-за яе межамі. Але аўтары і арганізатары праекта хутка зразумелі, што стварэнне царквой уласнага цэнтра асветы такога ўзроўню ўмацавала б і скансалідавала уніятаў і яшчэ болей дыстанцыравала ад праваслаўя, што не адпавядала ўзятаму курсу на зліццё канфесій. З другой паловы 1828 г. падрыхтоўка да адкрыцця акадэміі замаруджваецца, а пасля паўстання 1830-1831 гг. ад ідэі адмовіліся зусім [1187; 1189]. Недавер урада стаў галоўным фактарам, не дапусціўшым заснавання гэтай установы.

Яркая, але яшчэ не асэнсаваная з'ява гісторыі асветы на Беларусі канца ХVІІІ - першай трэці ХІХ ст. - утрымліваемыя базыльянскім ордэнам свецкія школы (вучылішчы)ў Барунах, Беразвечы, Брэсце, Віцебску, Вярбілаве, Жыровічах, Лядах, Паддубіссі і Талачыне. Некаторыя з іх мелі даволі шматлікі склад вучняў: у Паддубіскай школе ў 1783 г. было 300 вучняў, у Беразвецкай і Барунскай - па 180 [643, с.114, 116], у Брэсцкай у 1802 г. - 170, Жыровіцкай - 250. Рэфармаваныя на аснове статута Адукацыйнай камісіі, яны давалі аб'ём ведаў, неабходны для паступлення ў ВНУ, у чым бачыцца імкненне уніяцкай царквы ісці ў нагу з часам, захаваць уласную грамадска-культурную ролю і больш эфектыўна працягваць сваю місію ў новых рэаліях эпохі. Змест і характар навучання ў іх мала чым адрозніваўся ад школ свецкіх, хіба тым, што выкладалі тут настаўнікі-манахі, у сувязі з чым, па словах аднаго з іх гадаванцаў, «сама навука нібы набывала святасць». Праграмы школ, даючы веды па гісторыі Радзімы, мелі патрыятычны кірунак.

Выхаванне ў манастырскіх школах па якасці пераўзыходзіла свецкія навучальныя ўстановы. Як успамінаў А.Адынец, менавіта школы розных ордэнаў, у першай трэці ХІХ ст. пастаўлялі ў Віленскі універсітэт кантынгент «самых добрасумленных і высокамаральных студэнтаў», якія потым папаўнялі шэрагі мясцовай інтэлігенцыі. «І нават той чысты, ўзвышаны эстэтычны кірунак, які склаўся ў гэтым універсітэце, атрымаў свой пачатак ад студэнтаў, скончыўшых гэтыя школы» [638]. У.Сыракомля пісаў пра базыльянскія школы: «Нашых дзядоў сцябалі старыя езуіты, нашых бацькоў секлі айцы піяры, а мы паспыталі базыльянскія розгі. Але няхай за гэтыя розгі ўшануюць іх нябёсы. Так здорава яны лупцавалі, калі было за што, але і кахалі яны дзяцей сардэчна і шчыра, старанна настаўлялі іх у навуцы і веры і строга пільнавалі мараль - шмат каго дала нашаму краю іх уважлівая апека» [1188, с.45].

Тыповай базыльянскай навучальнай установай, дзейнасць якой аўтар даследаваў спецыяльна, з'яўлялася школа ў Барунах [1106]. Гэта была 3-гадовая установа свецкага напрамку, пераведзеная сюды разам з маёмасцю і настаўнікамі з мястэчка Вішнева (Ашмянскі павет). У 1740 г. па патрабаванню клерыкалаў яна змяніла сваю праграму і стала рыхтаваць кандыдатаў у духоўнае званне. У 1780 г. зноў стала свецкай і пераўтварылася ў 6-гадовую школу з префектам на чале, якая дзейнічала да 1831 г. Спачатку ў ёй выкладалі выключна вучоныя манахі, у ХІХ ст. тут з'яўляюцца і свецкія выкладчыкі. Займалася ад 140 да 200 юнакоў ва ўзросце 9-18 гадоў, найперш сыноў шляхты з Ашмянскага і суседніх паветаў. Вучні жылі ў дамах мяшчан і знаходзіліся пад наглядам гувернёраў. Школа размяшчалася ў асобным будынку, мела бібліятэку, матэматычныя інструменты і 6 прафесароў: лаціны, арыфметыкі, красамоўства, гісторыі, фізікі і матэматыкі, якія штодня па чарзе выкладаліся свае прадметы ва ўсіх класах. Вучылі таксама геаграфіі, батаніцы, праву, эканоміцы, гісторыі святога пісання, сельскай гаспадарцы, французскай, нямецкай, а з 1800 г. - расійскай мове. Кожны вучэбны год завяршаўся публічнымі экзаменамі. Найбольш здольныя да навукі выпускнікі працягвалі вучобу ў Віленскі універсітэце [491, с.125-126; 621, с.3-4; 638, с.35, 41; 706].

Барунская базыльянская школа праславілася сваімі выхаванцамі, якія буйнымі літарамі ўпісалі свак імёны ў гісторыю ХІХ ст. Многія з іх занялі высокія пасады ў органах дзяржаўнай улады і мясцовага кіравання, у царкоўнай іерархіі (напрыклад, губернатар Плоцка, а потым Любліна С.Маскевіч). Талент шэрагу настаўнікаў і выпускнікоў Барунскай школы ўзыйшоў на навуковым гарызонце: Антоні Вырвіч, прафесар матэматыкі Віленскага універсітэта, ад'юнкт прафесара астраноміі ў гэтай жа навучальнай установе Вінцэнт Карчэўскі, аўтар прац па асновам геаграфіі і матэматыкі Антон Каміньскі. Свой след у еўрапейскай літаратуры пакінулі Леанард і Ігнацы Ходзькі, Антон Адынец, Юльян Корсак.

Рэдка які базыльянскі манастыр у ХІХ ст. не займаўся асветай моладзі, але ў большасці сваёй гэта былі невялікія пачатковыя «школкі».

З пачатку стагоддзя паміж чорным і белым духавенствам, абвінаваціўшым базыльян ва ўзурпацыі адукацыйнай сферы, разгараецца канфлікт. Абавязаныя плаціць падаткі на ўтрыманне Галоўнай семінарыі, манахі сталі яе ворагамі [1470, с.201-202]. У 1819 г. Брэсцкі капітул паставіў базыльянам у віну прыгнечанне белага духавенства і нізкі ўзровень яго адукаванасці [398, а.7].

Пры спробе выразіць адукацыйную дзейнасць уніяцкай царквы мовай статыстыкі мы сустрэліся з пэўнымі цяжкасцямі, выкліканымі супярэчлівасцю і цяжкай супастаўляльнасцю даных, што можна растлумачыць перыядычнай рэарганізацыяй, зменай статуса навучальных устаноў, закрыццём або аднаўленнем некаторых з іх. Па звестках П.Баброўскага, базыльяне ўтрымлівалі на тэрыторыі Беларусі і Літвы 14 публічных школ для свецкай моладзі, 12 манастырскіх навіцыятаў і 10 жаночых пансіёнаў [713, с.103]. Л.С.Лыкошына аперыруе данымі аб 13-ці базыльянскіх школах у заходніх губернях імперыі [966, с.128]. На падставе рапартаў Адукацыйнай камісіі З.Нядзеля налічыў у 1773 г. на Беларусі 24 парафіяльныя, 5 сярэдніх 6-класных школ, 3 філасофскія студыі і 3 духоўныя семінарыі [1422, с.358]. М.Чубрыньска-Леанарчык распалагае лічбай 22 базыльянскія школы «на Літве і Русі», патрануемыя Адукацыйнай камісіяй [1358, с.92]. Паводле царкоўнай статыстыкі, у 1812 г. у Літоўскай епархіі працавала 54 «прыходскія вучылішчы», а ў 1814 г. у павятовых вучылішчах займалася 512 вучняў і працавала 46 настаўнікаў [553, с.683]. Вартыя даверу звесткі па грэка-уніяцкаму ведамству, пададзеныя ў 1835 г. у Пецярбург, зафіксавалі 22 уніяцкія навучальныя установы на тэрыторыі Беларусі, з іх 2 семінарыі (Літоўская і Беларуская), 10 паветных і 10 прыходскіх вучылішчаў, а ў іх 67 настаўнікаў і 1339 вучняў, у тым ліку 310 у семінарыях, 518 ва паветных і 511 у прыходскіх вучылішчах [525, с.66-67]. За ўвесь час існавання уніяцкай царквы намі зарэгістраравана 68 яе навучальных устаноў рознага тыпу.

Эпілогам дзейнасці базыльянскіх і уніяцкіх школ на Беларусі стала іх рэарганізацыя ў канцы 20-х - 30-я гады ў праваслаўным духу, аддаленне моладзі ад кантактаў з рыма-католікамі і, урэшце, закрыццё. Надзеі, што ўскладваў царызм на базыльян як на выхавацеляў пранікнутага вернападданніцкімі настроямі маладога пакалення, не апраўдаліся. Вучонае манаства, наадварот, паралізоўвала ўрадавыя намаганні па ўнутранаму зліццю края з імперыяй., прышчэпліваючы уніяцкай моладзі ліцвінскі сепаратызм і мясцовы патрыятызм, які, праўда, нярэдка выступаў у польскай форме. Імкненне базыльян «удержать направление умов в непонятную сторону, не согласно с мерами правительства» [162, а.13-13 адв.], умацаванне праз іх навучальныя установы рэлігійнай і нацыянальнай самасвядомасці, апазіцыйных настрояў надало асветніцкай праблеме на Беларусі палітычную афарбоўку. Пачынаецца выцясненне базыльян са сферы адукацыі, скасаванне іх кляштараў, што азначала паварот ва ўрадавым поглядзе на уніяцкае пытанне, вырашэнне якога стала справай часу.

Імператарскім загадам 1828 г. былі прыгавораны да паступовага знішчэння базыльянскія вучылішчы. У 1828-1836 г. закрываюцца для моладзі, яка жадала прысвяціць сябе свецкай кар'еры, Жыровіцкі [204; 1350], Талачынскі [215], Барунскі [220], Вярбілаўскі [221], Беразвецкі [223], Ляданскі [173] і інш. кляштары, а іх навучальныя ўстановы перапрафіляваны на пастаўку кадраў выключна для царквы. Зменены мэта, змест і накіраванасць адукацыі - са сродка ўзвышэння прэстыжу і культурнага ўзроўню уніяцкай царквы яна была зроблена сродкам яе ліквідацыі і перавыхавання вернікаў «в видах» урада. У 1832 г. закрыты Віленскі універсітэт, праз год - Галоўная семінарыя. Моладзі забаранілі ездзіць па навуку за мяжу і пераарыентавалі на завяршэнне адукацыі ва універсітэцкіх цэнтрах Расіі.

У выцясняемых са сферы адукацыі базыльянскіх колах, якія да нядаўняга часу з'яўляліся магутным рухавіком асветы на Беларусі, каля 1833 г. узнік праект адкрыцця у мястэчках і вялікіх вёсках для дзяцей мяшчан і сялян сеткі парафіяльных школ, якія б навучылі іх чытаць, пісаць, лічыць, маляваць, далі веды па расійскай мове і геаграфіі з элементамі краязнаўства, св. гісторыі і катэхізісу, сельскай гаспадарцы і агародніцтву і дапамаглі б ім «з найбольшым пажыткам займацца абавязкамі свайго стану». Планаваўся 2-гадовы курс навук і 6-месячны - з 1 кастрычніка да 1 красавіка - вучэбны год, каб не адрываць дзяцей ад сельскагаспадарчай працы [477, а.18-20адв.]. Але добрым намерам уніяцкай царквы ахапіць ніжэйшыя слаі адукацыяй, прыстасаванай для іх патрэб, даць асвету народу, не суджана было здзейсніцца, як і намерам стварэння ў Полацку акадэміі. Гэтыя праекты былі рэалізаваны пазней у праваслаўным варыянце.

Такім чынам, важным напрамкам дзейнасці уніяцкай царквы было наладжванне адпаведнай уласнай спецыфіцы і арыентаванай на патрэбы грамадства сваёй сістэмы адукацыі. Яе найбольшая актыўнасць у гэтай сферы прыпадае на першую чвэрць ХVІІ ст., калі праз стварэнне сеткі навучальных устаноў на Радзіме і праз замежныя калегіі ўдалося выгадаваць новую генерацыю духавенства, што ўтрымала унію, умацавала царкву і ўзняла яе прэстыж; і на апошнюю чвэрць ХVІІІ - першую трэць ХІХ ст. ст., калі правільна знойдзенае царквой месца ў новых рэаліях эпохі Асветніцтва, пераход у рукі базыльян школьнай справы езуітаў і ўрадавая падтрымка абумовілі вялікую і карысную ролю уніяцка-базыльянскіх школ у развіцці грамадскай адукацыі і асветы на Беларусі. Царква стварыла рознатыповыя навучальныя установы - ад пачатковых школ да ВНУ, праграмы якіх былі розныя, але не адрозніваліся ад праграм еўрапейскіх школ. Вялікая ўвага ўдзялялася свецкім дысцыплінам; навучанне ў многім насіла філалагічны характар і мела патрыятычную скіраванасць Базыльянска-уніяцкія школы прызначаліся для манаства, свецкага духавенства і шляхецкай моладзі. У 1830-я г. царква падышла да стварэня школ для дзяцей сялян і мяшчан. У яе навучальных установах працавала педагогамі нямала відных асоб свайго часу, якія падрыхтавалі шмат вядомых царкоўных, культурных, грамадска-палітычных дзеячаў, вучоных і пісьменнікаў. Запрашэнне настаўнікаў з-за мяжы, мажлівасць атрымання адукацыі на Захадзе, карыстанне паслугамі езуітаў, набыццё замежнай літаратуры, а таксама пошукі падтрымкі адукацыйных захадаў ў Ватыкане спрыялі пашырэнню міжнародных культурных кантактаў Беларусі з краінамі Еўропы. У апошняе дзесяцігоддзе пераарыентаваная на падрыхтоўку кліру да аб'яднання з праваслаўем уніяцкая сістэма адукацыі падверглася карэннай рэарганізацыі.

КНІЖНАЯ КУЛЬТУРА ЦАРКВЫ

Карціна духоўнага жыцця нашых продкаў будзе няпоўнай, калі мы не даведаемся, што яны чыталі і над якім пісаным словам думалі. Больш двух стагоддзяў фарміравала іх менталітэт, маральныя традыцыі, наогул культуру народа уніяцкая кніга, якая, будучы адным са сродкаў масавай камунікацыі, уздзейнічала на духоўнае жыццё грамадства. Вострую патрэбу ў адпаведных выданнях царкоўныя аднаўленцы адчулі яшчэ напярэдадні Берасця. Даказваючы старажытнасць унійнай традыцыі, І.Пацей шкадаваў, што «наши албо не ведают, албо не чытают, албо теж книг в Руском языку о том писаных у себе не мают» [576, с.118]. Епіскапат агаварыў права стварэння падкантрольных яму друкарняў для абслугоўвання з'яднанай царквы, што было пацверджана каралеўскай граматай ад 2 жніўня 1595 г.: «абы им было вольно друкарни свои мети» [625, с.116].

Ідэйная барацьба вакол уніяцкай задумы дала магутны штуршок развіццю літаратуры і друкавання. Адзначаецца яго кароткатэрміновы росквіт на Беларусі ў канцы ХVІ ст. - у 1591-1601 гг. з-пад варштата тут выйшла каля 58% усіх кірылічных кніг, выдадзеных у гэтае дзесяцігоддзе ва ўсходнеславянскім свеце [849, с.165]. Многія з іх былі пісаны ўжо жывой беларускай мовай, якая з другой паловы ХVІ ст. становіцца мовай літаратурнай

Царская і савецкая гістарыяграфія настойліва праводзіла думку, што значэнне беларускага культурнага фактару мела толькі праваслаўнае брацкае кнігадрукаванне, а выдавецкую дзейнасць уніятаў або зусім ігнаравала, або падавала з'явай рэакцыйнай. Упершыню выданні уніяцкіх аўтараў і друкарняў як помнікі беларускага пісьменства, літаратуры і друку паказаў В.Ластоўскі [948], але гістарыяграфія 30 - 70-х гадоў адышла ад гэтага палажэння. У 80-я гады іх пэўную ролю ў духоўным жыцці Беларусі прызнаў Г.Я.Галенчанка [537, с.18-19], а Ю.Лабынцаў даказаў, што кірылаўскае кнігадрукаванне ў Супраслі - значная з'ява беларускай нацыянальнай і ўсёй ўсходнеславянскай культуры [944]. Вывучэнне ўласна рэлігійных уніяцкіх кніг як феномена беларускай нацыянальнай культуры сёння толькі пачынаецца [1186].

Кніжныя патрэбы царквы на першых парах забяспечвала друкарня прыхільных да уніі беларускіх купцоў, выдаўцоў і грамадскіх дзеячаў ВКЛ Мамонічаў, якая працавала ў Вільні ў 1583-1624 г. [1326, с.65]. З 1602 г. на чале яе становіцца Лявон, які сам быў уніятам [389, а.20], членам брацтва св. Тройцы [1160, c.167]. Ужо ў 1595-1597 г. тут былі надрукаваны творы І.Пацея ў абарону царкоўнай лучнасці і правамоцнасці берасцейскага акта: прысвечаная наваградскаму ваяводзе Ф.Скуміну-Тышкевічу, ад пазіцыі якога залежаў лёс гэтага пачынання на Беларусі, «Уния алъбо выклад преднейшых арътыкулов ку зъодноченью греков с костелом римским належащых» (1595); «Справедливое описанье поступку и справы сынодовое и оборона згоды и единости съвершенное»(1597) і яго беларускамоўны пераклад кнігі П.Скаргі «Описанье и оборона събору руского берестейского» (1597), а таксама «Антирризис» (пасля 1599). З 1600 г. друкарня выпускала, галоўным чынам, уніяцкую літаратуру. У 1601-1625 г. тут з'явілася 71 выданне, у тым ліку больш за 20 палемічных твораў, што выйшлі з-пад пяра П.Федаровіча, І.Пацея, І.Марахоўскага, Л.Крэўзы, І.Руцкага, А.Сялявы [678, с.68-74].

Друкарня Мамонічаў выдае па заказу царквы кнігу свяшчэннага пісання - Евангелле (1600) і першыя візантыйска-славянскія літургічныя кнігі ў каталіцкай версіі: Служэбнік (1617, коштам Л.Сапегі) і Трэбнік (1618). Да таго часу ў літургічным ужытку уніятаў былі кнігі праваслаўнага паходжання. Вільня першапачаткова была асноўным пастаўшчыком уніяцкай кніжнай прадукцыі для Беларусі, а таксама Украіны, дзе да канца ХVІІ ст. не выйшла ніводнай кнігі на ўкраінскай і царкоўнаславянскай мове на карысць рэлігійнаму адзінству [849, с.157-158].

Мамонічаўскую эстафету падхопліваюць у ХVІІ ст. віленскія базыльяне. Пасля 1624 г. Лявон перадае сваю друкарню ордэну і на яе базе ў ХVІІ - ХVІІІ ст., з перапынкам у 1692-1766 гг., працуе Траецкая друкарня, якая валодала некалькімі варштатамі і камплектамі наборных шрыфтоў. Але гэта не значыць, што да таго часу царква не прымала спроб стварэння ўласнага кнігавыдавецкага цэнтра. Ёсць звесткі, што Траецкае брацтва ўладкавала друкарню ў забраным у 1609 г. у праваслаўных манастыры св. Духа [499, с.3]. Але разгарнуць там справу не паспела і ў 1613 г. скардзілася, што святадухаўскае брацтва прысвоіла іх друкарню [253, а.1-2]. Выказаны ў навуковай літаратуры тэзіс, што наладзіць уніяцкае кірылічнае кнігадрукаванне ў Вільні ў першай чвэрці ХVІІ ст. не ўдалося з-за адмоўных адносін да яго друкарскіх работнікаў і гараджан [849, с.158], трымаецца больш на эмоцыях аўтараў, чым на фактах крыніц.

Неабходнасць «поправы так требников, яко теж и иншых книг нашых церковных» у духу берасцейскага злучэння востра паўстала ў 20-я г. ХVІІ ст. [483, а.90]. Першая вядомая кніга базыльянскай друкарні, створанай на базе Мамонічавай, - «Катэхізіс» - датавана 1628 г. Але друкарскія намаганні віленскіх базыльян у ХVІІ ст. былі малапаспяховымі, да таго ж падчас маскоўскай акупацыі 1655 г. быў знішчаны прэс [1358,с.11]. У гэтым стагоддзі яны выпусцілі яшчэ толькі адну кнігу - «малы» (няпоўны) «Служебник, или Литургикон» у 1691 г., пасля чаго друкарня на 70 гадоў спыніла сваю дзейнасць, верагодна, «скудости ради в граде сем других маистеров в художестве типографии искусных, знающих и оумеющих писания наша славенороссийская» [537, с.121]. У наступным годзе уніяцкае кнігадрукаванне перамяшчаецца ў Супрасль.

Затое другі і апошні перыяд дзейнасці Траецкай друкарні, які прыпадае на 1767-1800 г., быў надзвычай плённым. На сённяшні дзень улічана 46 яе кірылічных выданняў гэтага часу, што, разам з 96-цю супрасльскімі выданнямі ХVІІІ ст. [537, c.19, 147-189], ставіць пад сумненне агульнавядомае палажэнне аб заняпадзе беларускага кірылічнага кнігадрукавання ў ХVІІІ ст. у сувязі з закрыццём праваслаўных брацкіх друкарняў. Яно працягвала развівацца ва уніяцкім асяроддзі, дзе, больш таго, нарадзіўся новы від рэлігійнай літаратуры, у якой кананічныя і літургічныя тэксты перададзены беларускай рэдакцыяй царкоўнаславянскай мовы, пачатак чаму паклаў яшчэ Ф.Скарына. Віленская і Супрасльская друкарні, а таксама уніяцкія скрыпторыі рабілі гэтыя унікальныя помнікі беларускага пісьменства набыткам грамадскасці і нашай культуры. Траецкія базыльяне выдавалі кнігі таксама на польскай і лацінскай мовах.

Большасць іх выданняў складаюць кнігі багаслужэбныя і тэалагічныя. Цікава, што значная частка такога роду літаратуры віленскага і супрасльскага друку ўяўляла пераклад і перадрук маскоўскіх выданняў сярэдзіны ХVІІ ст. Выпускаліся таксама панегірыкі і падручнікі («Буквар славянскай мовы» 1767 і 1782 г., «Буквар польскай мовы» 1783 г. і інш.), у эпоху Асветніцтва - і літаратурныя творы. Вялікі «Лексікон геаграфічны» базыльяніна Іларыёна Карпіньскага (1766 г.) з'яўляецца першым такім выданнем у ВКЛ. Ён утрымлівае не толькі важную геаграфічную і гістарычную інфармацыю аб краінах і народах Еўропы і іншых кантынентаў. Асаблівую каштоўнасць уяўляюць арыгінальныя звесткі пра ваяводствы, паветы, гарады, мястэчкі і нават вёскі Беларусі, Літвы, Польшчы. Навукова-асветніцкую вартасць гэтага выдання высока ацэньваюць сучасныя даследчыкі [705, с.116-117].

Паказчыкам прадукцыйнасці выдавецкай дзейнасці траецкіх базыльян і попыту на іх прадукцыю было функцыянаванне ў канцы ХVІІІ ст. у Вільні іх кніжнай крамы [183, а.11-11адв.], што ўяўляецца нам унікальнай з'явай культуры таго часу.

Але ў другой палове ХVІІ ст. уласных літургічных кніг, якія патрабаваліся для тысяч цэркваў, бракавала. Тыя, што паступалі з-за «схізматыцкай» мяжы - або на грэчаскай мове, невядомай духавенству, або на зразумелай царкоўнаславянскай, але ўкладзеныя і надрукаваныя ў Маскве, - былі няпэўнымі дагматычнымі крыніцамі. А ўжыванне тэкстаў лацінскага абраду, паток якіх ішоў з захаду, вяло да лацінізацыі царквы. У гэтым хутка зарыентаваўся новы мітрапаліт Ц.Жахоўскі (1674-1693) - ураджэнец Полаччыны, высокаадукаваны чалавек, доктар тэалогіі (толькі 4 з 15-ці уніяцкіх мітрапалітаў мелі гэту вучоную ступень), чые культуратворчыя заслугі перад сваёй царквой і беларускім грамадствам бясспрэчныя. Ён пачаў стукацца ў дзверы апостальскай сталіцы за фінансавай дапамогай. Першым такім захадам стаў рапарт у Рым 1679 г.: «Не хапае св. рускіх кнгі - мшалаў, літургіі, меналогіі, трыфалогіі, псалтыроў, гімнаў ..., нават аднастайных формулак ... славянскімі літарамі» [1475, с.157]. Ініцыятыву стварэння аўтарытэтнага выдавецкага асяродка для уніяцкай царквы там падтрымалі, але грошай на яго, нягледзячы на неаднаразовыя апеляцыі да ласкі папы і кангрэгацыі прапаганды веры, так і не знайшлі. Тады было вырашана адкрыць яго на ўласныя сродкі. ХХІІ кангрэгацыя базыльян (1686 г.) гаварыла аб вялікай патрэбе «друкарні рускай мовы», грошы на якую меркавалася сабраць праз падатак з духавенства - 1 злоты з чалавека [498, с.124]. Месцам для яе закладкі быў абраны Супрасльскі базыльянскі манастыр - буйны інтэлектуальны асяродак ВКЛ, размешчаны на тэрыторыі Гродзенскага павета.

Спачатку ў 1690 г. сюды па загаду мітрапаліта была перададзена частка абсталявання і наборнага матэрыялу Траецкай друкарні, якая зведвала тады фінансавыя цяжкасці. Віленскае брацтва не пагадзілася з гэтай стратай і ў 1697 г. хадатайнічала перад ім аб вяртанні друкарскіх прылад назад. Адказным за друк быў прызначаны вучоны базыльянін Самуэль Піліхоўскі, пераведзены сюды з Быценскага манастыра.. Першая кніга супрасльскай друкарні - «Служебник, или Литургикон» (1692-1695) - пачала друкавацца ў Вільні, а была закончана ў Супраслі. Над яе афармленнем працаваў іскусны гравёр Лявонтцій Тарасевіч, які ўпершыню ў гісторыі беларускай кірылаўскай кнігі выкарыстаў медзярыт. «Служэбнік» набраны чорнай і чырвонай фарбамі, меў 37 заставак, 4 гравюры. Яго тытульны ліст, аформлены ў выглядзе трыумфальнай брамы з выявамі В.Вялікага, І.Златавуста, Г.Дваяслова, - адзін з найбольш мастацкіх на Беларусі.

Да канца ХVІІ ст. выйшла яшчэ 2 выданні, абодва - кірылічныя: «Житие Онуфрия, царевича перского» (1696 г.) - арыгінальны помнік беларускай агіяграфіі канца ХVІІ ст., створаны базыльянінам Іосіфам Пяткевічам, і «Последование постригу» (1697 г.). Пасля смерці Жахоўскага, ў 1697 г. супрасльскія манахі вымушаны былі вярнуць абсталяванне друкарні ў Вільню, і ў яе дзейнасці наступіў перапынак.

З пачатку ХVІІІ ст., дзякуючы намаганням галавы базыльянскага ордэна (1709-1713), супрасльскага архімандрыта (1709-1728) і мітрапаліта (1714-1728) Льва Кішкі, друкарня адраджаецца і пашыраецца. З невялікай майстэрні з ігуменам на чале яна пераўтвараецца ў буйную цэнтралізаваную мануфактуру, якую ўзначальваў прэфект (загадчык), з 15-цю і больш рабочымі. «Ціснулі» кнігі самі манахі ды рамеснікі-друкары з ліку манастырскіх падданых. У 1710 г. на прыбыткі ад манастырскай гаспадаркі і самой друкарні заснавана паперня. На пачатак ХІХ ст. было ўжо 3 друкарскія варштаты. У 1710 г. Л.Кішка выклапаціў у караля прывілей на права выдання ў Супраслі кніг на лацінскай, польскай і «рускай» мовах. У 1713 г. ён быў пацверджаны ў Рыме з умовай, каб кнігі праходзілі папярэднюю цэнзуру вучоных мужоў і папскага нунцыя [944, с.8-11; 1072, с.148].

З узмоцненай нагрузкай друкарня пачала працаваць пасля Замойскага сабора, які забараніў набываць багаслужэбныя кнігі старога ўзору, выдадзеныя ў Маскве. Для выкаранення абрадавай неаднастайнасці і недахопа ў літаратуры сабор даручыў мітрапаліту выправіць багаслужэбныя кнігі і, зацвердзіўшы іх у Рыме, друкаваць у Супраслі і прадаваць па належнаму кошту. Атрыманае манапольнае права на выданне ў ВКЛ літургічнай уніяцкай літаратуры новай рэдакцыі стварыла для друкарні спрыяльныя ўмовы, дазволіла пашырыць выдавецкую дзейнасць, павялічыць наклады. Быў пабудаваны кніжны склад і адчынена кнігарня. Выключнае права друкавання уніяцкіх літургічных кніг для заходніх раёнаў Украіны ў 1730 г. атрымала друкарня Львоўскага брацтва [532, с.513-514].

Выконваючы саборнае рашэнне, Л. Кішка арганізаваў выданне ў Супраслі на манастырскі рахунак уніфікаванага для ўсёй мітраполіі «Служебника, или Литургикона» (1727-1732), які ўтрымліваў тэксты літургіі і іншых службаў «по чину святыя восточныя церкви», для 10 тыс. цэркваў. У яго афармленні ўдзельнічаў гравёр Лявон Тарасевіч. Ад яго продажу было выручана 628 тыс. злотых [1072, с.150]. На 1733 г. яшчэ былі не рэалізаваны каля 700 асобнікаў «Служебника». Каштаваў ён 6 злотых, а «у аправе» (багата аздобленым пераплёце) - 20. У гэтым жа годзе ў продажы ў друкарні былі «Рускія граматыкі» па 7 грошай (220 асобнікаў), «Гаміліі, або Пацеявы казанні» па 8 («у аправе») і 6 злотых (27 асобнікаў), «Служба св. Іасафату» за 20 грошай (1000 асобнікаў) і іншыя кнігі, у друк было закладзена 1500 асобнікаў «Асмагласніка» і 1024 - кнігі «Залаты алтар» [462, а.104-105].

Наклад выданняў - у сярэднім за тысячу асобнікаў - не пакідае сумневу, што імі былі забяспечаны уніяцкія храмы ўсёй Беларусі, што пацвярджаюць і іх інвентары: 2 служэбнікі супрасльскага друку меліся ў 1731 г. у пінскай кафедральнай царкве [462, а.90 адв.], 6 супрасльскіх мшалаў - у 1834 г. у царкве Быценя [72], і г.д.

На фоне тагачаснай кніжнай прадукцыі супрасльскія выданні вылучаюцца імпазантнасцю і своеасаблівай манументальнасцю. Адметнай рысай іх аздаблення з'яўляецца яскравая дэкаратыўнасць, святочнасць, багацце дэкору. Супрасльская графіка, як адзначаюць мастацтвазнаўцы, уяўляе сабой прыклад творчага пера-асэнсавання барока на нацыянальнай глебе (найбольш удала гэта праявілася ў афармленні «Актоіха» 1728 г.), сведчыць аб высокай ступені самавызначэння беларускай школы графікі і ўяўляе сабой арыгінальную з'яву мастацтва беларускай кірылаўскай кнігі [761, c.284-287]. І праз 2 стагоддзі захаваныя ў Нацыянальнай бібліятэцы Беларусі супрасльскія і віленскія выданні апошняй трэці ХVІІІ ст. уражваюць сваёй унушальнасцю: драўляныя вокладкі апраўлены ў скуру з узорыстым цісненнем, часам аздобленым пазалотай; фігурныя металічныя засцежкі на скураных раменьчыках, прымацаваных да вокладкі мініяцюрнымі цвічкамі; выкананыя чырвоным і чорным колерамі застаўкі ў тэксце [534-536; 614; 615].

За 100 гадоў існавання Супрасльская друкарня выпусціла 456 назваў кніг, з іх толькі 35% складаюць рэлігійныя выданні, у тым ліку 45 уласна уніяцкіх рэлігійных кніг, прызначаных для грамадскага і прыватнага набажэнства, маральна-павучальнага характару, казанняў, гаміліяў, жыцій святых, кантычак, якія служылі справе ўмацавання чытачоў ва уніяцкай веры і іх элементарнаму асветніцтву. Выдатным помнікам нацыянальнага пісьменства і кнігадруку з'яўляецца выдадзены на старабеларускай мове адной кнігай дапаможнік для святароў з катэхізісам для вернікаў «Собрание припадков краткое» Л.Кішкі (1722 г.). На працягу 1772 - 1796 г. тут таксама выдадзена 60 кніг для рускіх старавераў [624; 1358, с.142, 182 - 183].

Умацаваць пахіснуты статус царкоўнаславянскай мовы была заклікана філалагічная літаратура: «Буквар языка славенского» (1715, 1727, 1754, 1761, 1792 г.), царкоўнаславянская «Азбука» (1781, 1788 г.), «Лексикон» (1722 г., перавыдаваўся ў 1751, 1756, 1804 г.) невядомага аўтара-паліглота і дасведчанага лексікографа - прызначаны для духавенства царкоўнаславянска-польскі кірылічны слоўнік царкоўна-рэлігійнай тэрміналогіі, які, адзіны, звыш 100 гадоў абслугоўваў жыхароў пагранічча ВКЛ і Кароны [945].

Звыш паловы друкаў ніяк не звязана з мэтамі базыльянскага ордэна. Іх тэматыка і змест разнастайны: філасофскія, мастацкія творы, панегірыкі, падручнікі, юрыдычна-заканадаўчыя акты, працы па геаграфіі, гісторыі, медыцыне, сельскай гаспадарцы, практычныя парады і г.д. Супрасльскія «Календары польскія і рускія» 1714, 1717, 1722, 1732, 1734 г. былі першай масавай свецкай кніжкай ў Рэчы Паспалітай. Выпуск ў другой палове ХVІІІ ст. вялікай колькасці свецкай літаратуры, якая прапагандавала на Беларусі здабыткі еўрапейскай культуры эпохі Асветніцтва, - адказ супрасльскіх базыльян на павевы часу. Асабліва дзіўным выдавецкі рэпертуар, як для манастырскай друкарні, стаў пры прэфекце Мялеціі Асухоўскім (1784 - 1792), які зразумеў грамадскія і культурныя змены свайго часу і ролю ў іх базыльян і паставіў свае веды і дзейнасць друкарні на карысць асветы ўсяго грамадства. У апошнія 2 дзесяцігоддзі яна выпусціла шмат «новай» літаратуры: працы Вальтэра і іншых еўрапейскіх асветнікаў, творы вядучых паэтаў «польскага» Асветніцтва (Нарушэвіча, Карпіньскага і інш.), драматургаў (Багуслаўскага, Станіслава Шыманьскага), мемуары ўдзельніка барскай канфедэрацыі К.Хаецкага і г.д. Ніводная іншая манастырская друкарня не выдавала тады так шмат публіцыстыкі і палітычных прац, прысвечаных грамадска-палітычнай сітуацыі ў Рэчы Паспалітай і ВКЛ у апошняй трэці ХVІІІ ст. (творы Францішка Чапскага, Казіміра Канстанціна Плятэра, Станіслава Сташыца, паўстанцкія матэрыялы 1794 - 1975 г. і інш.), што сведчыць пра адкрытасць супрасльскіх базыльян да грамадства і іх зацікаўленасць лёсам Айчыны. Шэраг публікацый выйшаў на гербавай паперы з выявай Пагоні.

Вядомы імёны шэрагу супрацоўнікаў друкарні другой паловы ХVІІІ ст.: друкары Антон Чарняўскі, Крэстомскі, Адам Генрых Падэбраньскі, мастак, прафесар жывапісу Антон Грушэцкі, гісер Аляксей Завадскі.

Каля 67% прадукцыі Супрасльскай друкарні выдадзена на польскай мове, што сведчыць пра пашыраную паланізацыю як самога выдавецкага асяродка, так і спажыўцоў яго прадукцыі; 23% - кірыліцай, 10% - на лаціне, 0,22% - на літоўскай мове [624; 1358, с.182]. Па падліках Ю.Лабынцава, тут надрукавана каля 300 выданняў лацінскага шрыфта і больш за 120 кірылаўскага, у тым ліку беларускіх - 60. Апошнія адыгралі вялікую ролю ў развіцці нацыянальнай культуры канца ХVІІ - ХVІІІ ст. Калі ўлічыць, што на працягу ХVІІІ ст. на тэрыторыі сучаснай Беларусі выйшла ўсяго 10 кірылічных выданняў (на царкоўнаславянскай мове), трэба прызнаць справядлівай яго выснову аб тым, што беларускае нацыянальнае кнігадрукаванне ў гэтым стагоддзі цалкам сканцэнтроўваецца ў сценах Супрасльскага манастыра [944, с.7 - 8, 11]. Польска- і лацінамоўная кніга спрыяла распаўсюджанню на нашых землях набыткаў еўрапейскай навукі і культуры і далучэнню Беларусі да еўрапейскай супольнасці.

Супрасльская друкарня набыла шырокую вядомасць у ВКЛ і па-за яго межамі. Яе друкі распаўсюджваліся праз кнігарні Вільні, Варшавы, Кракава, Познані, на кірмашах Зэльвы, Свіслачы, Міжрэчча і інш. Кнігі для старавераў ішлі на Беларусь, Украіну, у Польшчу, Малдавію, еўрапейскую Расію, Сібір, Сярэднюю Азію, Казахстан. Нездарма Кракаўская акадэмія хадатайнічала аб тым, каб падпарадкаваць гэты выдавецкі асяродак сабе.

У апошнія гады ХVІІІ ст. выдавецкая дзейнасць друкарні рэзка скарачаецца з прычыны неспрыяльных палітычных умоў і ўзросшай канкурэнцыі з боку каралеўскіх германскіх друкароў Е.Кантэра і Е.Апельбаўма: ўсё рабілася для яе выцяснення з гандлёвага рынку. У 1803 г. загадам прускіх улад збяднелы кляштар вымушаны быў прадаць друкарню з усім яе абсталяваннем беластоцкаму купцу Аарону.

Базыльянскі ордэн, які манапалізаваў у сваіх руках справу выдання кніг для патрэб уніяцкай царквы, арганізаваў на этнічных беларускіх і ўкраінскіх землях 6 друкарняў: у Вільні, Супраслі, Мінску (працавала з 1790 г. як базыльянская, з 1793 (1797) г. належала губернскаму праўленню; у ХVІІІ ст. убачыла свет 14 пазіцый), Пачаеве, Львове і Уневе [677, с.7; 1323, с.210]. Дзякуючы іх плённай працы ён займеў паважнае месца сярод іншых манаскіх арганізацый Рэчы Паспалітай, што займаліся выдавецкай дзейнасцю. Росквіт уніяцкага кнігадрукавання прыпадае на ХVІІІ ст. У канкрэтна-гістарычных умовах таго часу яно мела значэнне культурнага фактару. Выданні антычных класікаў, разнастайных падручнікаў і дапаможнікаў, слоўнікаў, кніг па розных галінах ведаў з'яўляліся сродкам назапашвання інтэлектуальнага і інфармацыйнага патэнцыялу, які аб'ектыўна садзейнічаў агульнакультурнаму развіццю беларускага народа. Больш за тое, базыльянская кніга стала адной з тых ніцяў, што звязвалі каштоўнасці беларускай, цэнтральна- і заходнееўрапейскай культур.

З канца ХVІІІ ст., ва умовах Прусіі і Расіі, друкарская справа базыльян папала ў неспрыяльныя ўмовы. ХІХ ст. вядома жорсткімі ганеннямі , а яго другая трэць - сапраўдным паляваннем на уніяцкую кнігу ў імперыі (гл.: 2.6.). У 1804 г. перастала існаваць друкарня ў Супраслі. У той жа час факты, якія мы маем, не пацвярджаюць усталяванае ў навуцы палажэнне аб спыненні выдавецкай дзейнасці віленскіх базыльян. Вядома, што ў 1827 г. базыльяне Літоўскай правінцыі друкавалі кнігі, накіраваныя супраць пануючай веры [553, с.799]. Штучныя абмежавані і перашкоды для уніяцкага друку з канца ХVІІІ ст., з аднаго боку, і навязванне з захаду і з усходу сваіх літургічных тэкстаў, з другога, стварылі дэфіцыт «класічнай» для уніяцкай царквы літаратуры. Таму ў 1829 г. брэсцкі канонік А.Сасноўскі дзеля падмацавання свайго абраду хадатайнічаў перад Сінодам аб выдзяленні 400 рублёў срэбрам на выданне ў Віленскай базыльянскай друкарні 3 тысяч асобнікаў малітоўніка «на дыялекце славянскім» на ўзор «старажытнай» уніяцкай кнігі і аб яго дармавой раздачы па епархіях [208, а.1 - 2 адв.].

Патрэбы царквы і яе навучальных устаноў у першай трэці ХІХ ст. забяспечвалі таксама ўкраінскія друкарні, найперш Пачаеўская, якая, аднак, апынулася пад прэсам расійскіх духоўных і свецкіх улад; і, у пэўнай меры, Полацкая езуіцкая друкарня. Але асноўны паток друкаванай прадукцыі па-ранейшаму ішоў з Вільні. У 1820-я гады кнігі набываліся ў прыватных друкарнях і кнігарнях Юзафа Завадскага і Францішка Морыца. Барунская школа, напрыклад, набыла ў іх польскую, лацінскую, французскую і нямецкую граматыкі, «Выпісы расійскія», рускі слоўнік, катэхізісы, біблейскую гісторыю, а таксама падручнікі батанікі, заалогіі (Станіслава Юндзіла), арыфметыкі, геаметрыі, трыганаметрыі, мінералогіі, геаграфіі, гісторыі, фізікі, хіміі, агародніцтва і інш. [426, а.2 адв., 4 адв., 7, 11, 13 адв. - 14]. З другога боку, у ХІХ ст. прадаваныя на кірмашах выданні беларускіх і ўкраінскіх базыльянскіх друкарняў былі разнесены па ўсёй Расіі і сталі выкарыстоўвацца ў яе праваслаўных храмах, што ў 1825 г. усур'ёз устрывожыла Сінод [202, а.1 - 1 адв., 4].

Нягледзячы на тое, што з другой паловы ХVІ ст. кнігадрукаванне становіцца пастаянным фактарам беларускага культурнага жыцця, кніг не хапала. Асабліва гэта адчувала уніяцкая царква, пакуль не наладзіла іх стабільнае ўласнае выданне. Але нават магутнасцяў Віленскай і Супрасльскай друкарняў было недастаткова, каб насыціць храмы, базыльянскія бібліятэкі і навучальныя установы Беларусі патрэбнай літаратурай. Гэты недахоп кампенсаваўся рукапіснай кнігай, якая яшчэ 2 стагоддзі была спадарожніцай друкаванай прадукцыі. Перапісцы падлягалі кнігі, патрэбныя для паўсядзённага карыстання «інтэлігенцыі ў сутанах». Клір ігуменскай протапрасвітэрыі атрымаў у 1744 г. настаўленне: кожны святар павінен ведаць казусы, выдадзеныя пры мітрапаліце Л.Кішцы; у каго няма друкаванай кніжкі, павінен яе перапісаць [553, с.86]. Рукапісная кніжнасць пры уніяцкіх царквах і базыльянскіх манастырах - цікавая і маладаследаваная з'ява беларускай культуры. Буйнейшымі кнігапіснымі цэнтрамі Беларусі былі Супрасль, Жыровічы, Баруны. Калі друкарні выпускалі кнігі масавага попыту шматтысячнымі накладамі, то скрыпторыі выраблялі асабліва шыкоўныя заказныя або адсутныя на рынку «дэфіцытныя» кнігі.

У вытворчасці кнігі бралі ўдзел не толькі перапісчыкі, але і пераплётчыкі, ілюмінатары; часам ювеліры, якія выконвалі металічныя элементы абкладаў; ускосна - вытворцы паперы. М.Нікалаеў, які даследаваў і апісаў шэраг такіх помнікаў са сховішчаў Санкт-Пецярбурга, Масквы і бібліятэкі Акадэміі навук Літвы, устанавіў імёны шэрагу уніяцкіх кнігапісцаў ХVІІ ст.: Феадосій з Жыровіц, Стэфан Кахановіч, Фёдар Сяменавіч, манах Феафіл, іераманах Лявонцій, Антоній Кішчыц, Анастасій Свідэрскі з Супрасля і Паісій Сахоўскі з Барун, Антон Завадскі (Баруны, Жыровічы), Аляксей Плашкевіч, Гервасій Кішчыц з Супрасля, іераманах Іаанікій Жудра з Беразвеча, Цімафей Мароўскі з Жыровіц, прасвітар пінскай кафедры Антоній Тараневіч і інш. [1080, с.83, 87, 188, 194, 207, 225].

Аўтарам дысертацыі выяўлена багатая калекцыя помнікаў беларускага і ўкраінскага уніяцкага кнігапісання ХVІІ - ХVІІІ ст. у аддзелах рукапісаў Нацыянальнай бібліятэкі Польшчы ў Варшаве (гістарычныя і тэалагічныя працы пра унію і грэка-каталіцкі абрад [431; 445], уставы, хронікі і іншыя матэрыялы царкоўных брацтваў [432; 438; 452; 453], памяннікі [439; 444; 456], помнікі уніяцкай гімнаграфіі [434; 435; 457], багаслужэбныя кнігі: Трыодзі, Мінеі, Актоіхі, Трыфалагіёны, Акафіснікі, Часасловы і інш.; св. пісанне:Евангеллі і Апосталы; Ірмалоі з тэкстамі царкоўных песен і нотамі [440 - 443; 446 - 451; 454; 455], стаўшыя ў ХVІІІ ст. бібліяграфічнай рэдкасцю працы уніяцкіх ідэолагаў і лідараў папярэдняга стагоддзя: М.Сматрыцкага, Я.Сушы [429; 430; 436] і інш.) і бібліятэцы Вільнюскага універсітэта (казанні на розныя дні тыдня і святы, перапіска якіх шырока бытавала з адобраных духоўным начальствам узораў [405; 423]), шматлікія метрычныя кнігі цэркваў у Архіве уніяцкіх мітрапалітаў у Санкт-Пецярбургу і асобныя - у Нацыянальным гістарычным архіве Беларусі ў Мінску і Гродне. Адзін з такіх помнікаў ХVІІ ст. - візантыйска-славянская літургія св. Іаана Златавуста (паралельны царкоўнаславянскі і лацінскі тэкст) - быў выдадзены ў 1978 г. у Лондане [653].

Часам рукапісы мелі па некалькі рэдакцый. Пратографам «Кнігі пра рэчы, якія належаць да веры» былі выпіскі з прац знакамітых тэолагаў. У 1651 г. яго перапісаў, дадаўшы новую частку, брэсцкі святар В.Васнеўскі. Доктар тэалогіі езуіт В.Каяловіч перапрацаваў гэту кнігу і ўключыў ў тэкст катэхізіс 1671 г. Потым яе пераклаў з лаціны на польскую мову нейкі базыльянін з Жыровіц. А бачаны намі экзэмпляр быў перапісаны з жыровіцкага ў Кіблічах у 1721 г. і пераплецены разам з памяткай святарам па разнавіднасцях грахоў (шлюбных, панскіх, купецкіх, членаў ураду, суддзяў і г.д) і мерах іх папярэджання, пакарання і адпушчэння [406, а.17 - 332] .

У моры інвентароў уніяцкіх культавых устаноў ХVІІ - ХVІІІ ст. мы не знайшлі такой, дзе не ўжываліся б рукапісныя кнігі. Сярод кніг слуцкіх базыльян 1654 г. былі «Саборнік пісаны; Мінэй пісаных - 11; Актоіхаў - 4 пісаных, 1 друкаваны; Трыодзі - 2 пісаныя, 1 друкаваная; Устаў пісаны» [11, а.14-15]. У інвентары 1720 г. Наваградскай царквы зарэгістраваны «Евангелія руская пісаная, Служэбнік пісаны, два пісаных Ірмалоя, Жыцці святых на цэлы год (кніга - С.М.) руская пісаная, 2 пісаныя уставы, Трэбнік пісаны - 2» [462, а.48]. Брэсцкая кафедральная царква св. Мікалая мела па інвентару 1759 г. «Евангелію Рускую віленскага выдання, Актоіх - адзін пісаны, другі друкаваны, Ірмалой - пісаны, Панціфікал (Архіерэйскі служэбнік) пісаны з літургіяй св. Хрызастома» [1094, с.50 - 51]. У Барунскай царкве ў 1768 г. выкарыстоўваліся апраўленае з срэбра Евангелле з пазалочанымі чаканымі выявамі евангелістаў, Тройцы, барунскай маці Божай і анёламі на вокладцы, 4 вельмі старыя і абшарпаныя Псалтыры, 2 рукапісныя Мінеі, 2 новыя Актоіхі з Пачаеўскай друкарні і адзін пісаны, адзін рукапісны і адзін супрасльскага друку Трэбнік, Трыодзь постная - адна з Пачаева, другая рукапісная, 2 рукапісныя Ірмалоі, 2 Паўуставы кіеўскага друку і інш. кнігі [410].

Да пачатку ХІХ ст. уніяцкія друкарні так і не змаглі цалкам выцесніць рукапісную кнігу. Побач з віленскімі, супрасльскімі, львоўскімі, пачаеўскімі і інш. друкамі ў Шарашоўскай царкве (Пружанскі п.) у 1809 г. [459, а.61 адв.] і ў Валнянскім кляштары ў 1834 г. выкарыстоўваліся пісаныя Ірмалоі [75, а.4 зв.]. Аднак у ХІХ ст. кнігапісанне на Беларусі зыходзіць з гістарычнай арэны.

Збіральнікамі і захавальнікамі кніжнай мудрасці здаўна былі культавыя установы. Свой уласны кніжны набытак стварыла і уніяцкая царква, калекцыянуючы на працягу двух стагоддзяў выданні друкарняў ВКЛ і кніжныя веды іншых краін і народаў. Бібліятэкі служылі рэалізацыі асноўных кірункаў дзейнасці базыльянскага ордэна: пастырскай, асветніцка-адукацыйнай і навукова-літаратурнай. Іх праца рэгламентавалася спецыяльным статутам, распрацаваным І.Руцкім.

Манастырскі ўстаў патрабаваў стварэння бібліятэк з кніг, «неабходных для заняткаў манахаў, для іх духоўнага ўдасканалення і выратавання вернікаў». Ігумен быў абавязаны клапаціцца пра іх папаўненне, арганізоўваць чытанне ўголас «душавыратавальных» кніг у час трапез і сходаў. Чытанне было абавязкам манахаў. Вядома настаўленне мітрапаліта Афанасія Шаптыцкага гродзенскім базыльянам 1741 г. за трапезай чытаць жыцці святых ці правілы св. Васіля Вялікага [295, а.1-2]. Загадам 1743 г. па Жыровіцкаму манастыру ўсе яго насельнікі па вечарах павінны былі збірацца для слухання псалтыры, якую чыталі настаўнікі або студэнты філасофіі [294, а.1 - 2].

Бібліятэкі папаўняліся за кошт куплі, дарэнняў, абмену, завяшчанняў кніг. Хоць доступ да кніг меў замкнёны характар - карыстацца фондам мог толькі насельнік данага манастыра - кола іх спажыўцоў было немалое: манахі, вучні, духоўныя і (радзей) свецкія асобы (патроны, даследчыкі). Выдаваць кнігі пабочным асобам і выносіць іх за манастырскія сцены забаранялася. Устаноўленыя ў 1626 г. правілы карыстання бібліятэкай былі строгія: «книг з манастыра ... жебы не брано, и побраные вернути» [483, а.101, 110]. Да смяротнага граху прыраўноўвалася затрыманне кнігі, патаемнае, без ведама архімандрыта, узяцце яе. Яму належала паведамляць пра ўсе кніжныя набыткі манахаў - падараныя, купленыя за ўласныя ці манастырскія грошы. Бібліятэкар - «вучоны законнік» - павінен быў ўтрымліваць кніжкі ў парадку, каталагізаваць іх, рэгістраваць выдачу. За нядбайнасць каралі. Вядомы факт, калі губернскі сакратар Грыгор'еў у 1836 г. падвергся турэмнаму зняволенню за прапажу шэрагу кніг з грэка-уніяцкай калегіі [553, с.1084].

Буйнейшыя базыльянскія кнігасховішчы былі створаны ў Вільні, Супраслі, і Жыровіцах. Аднак большая ці меншая бібліятэка - ад некалькіх дзесяткаў да некалькіх сотняў тамоў - мелася пры кожным манастыры. Свае кніжныя фонды стваралі уніяцкія навучальныя ўстановы. Цэрквы звычайна бібліятэк не мелі, але ў кожнай з іх быў патрэбны набор багаслужэбных і чытальных кніг. Духоўныя іерархі і інтэлектуалы стваралі асабістыя бібліятэкі, склад якіх залежаў ад уласных навукова-пісьменніцкіх інтарэсаў уладальнікаў: тэалагічных, філасофскіх, юрыдычных, гістарычных і інш.

І.Руцкі ў 1613 г. перадаў са сваёй калекцыі віленскаму епіскапу «рускія кнігі» («Пасольства ад духавенства і паноў рускіх да папы», «Абарона Берасцейкага сабору», «Размова двух асоб рускай рэлігіі», «Абарона Фларэнційскага сабору» і інш.) і шэраг «кніг польскіх» («Апалогія супраць Хрыстафора Філалета», «Аб прывілеях, наданых польскім каралямі Русі, якая прыняла св. унію» І.Пацея, і інш.) [354, а.2 - 2 адв.]. 51 славянская і 39 лацінскіх кніг былі ў 1631 г. у асабістай бібліятэцы турава-пінскага епіскапа Грыгорыя [1080, с.219]. Кнігі мітрапаліта Іасафата Булгака (сярод іх Новы запавет у 2-х тамах на славянскай мове, Евангелле «рускай штатскай мовай», Псалтыр «рускімі вершамі») захоўвалася ў Ануфрэйскім манастыры (Мсціслаўскі павет). У 1785 г. ён атрымаў асабісты дазвол папы рымскага чытаць забароненыя кнігі пры ўмове, каб яны не пападалі ад яго ў іншыя рукі [553, с.443, 747]. Адну тысячу тамоў налічвала асабістая бібліятэка славіста М.Баброўскага [487, а.41].

Базыльяне збіралі кнігі па самых розных галінах ведаў. Іх бібліятэкі мелі рэлігійныя, што абумоўлівалася спецыфікай чытача, і свецкія друкаваныя выданні, класіфікаваныя адпаведна агульнапрынятым узорам таго часу. Тыповай была наступная класіфікацыя: «Святое пісанне. Установы царквы, талкаванні», «Саборы, святыя айцы, кананічнае права і тэалогія», «Царкоўная і грамадзянская гісторыя і геаграфія», «Творы манахаў», «Казанні», «Катэхізісы», «Жыцці святых і кнігі для набажэнства», «Працы па матэматыцы, фізіцы, філасофіі», «Прамовы, паэтычныя творы, граматычныя працы, слоўнікі», «Юрыдычныя, палітычныя, медыцынскія і перыядычныя працы». Чым большым быў кніжны фонд, тым больш дакладна і падрабязна акрэсленыя раздзелы выдзяляліся ў ім.

Быценскія базыльяне ў 1834 г. валодалі 1601 кнігай. Свяшчэннае пісанне ў іх бібліятэцы прадстаўлена дзвюма польскамоўнымі Бібліямі, «Бібліяй Рускай» і двумя «Вульгатамі», Евангеллем на грэчаскай і лацінскай мовах, «Новым тэстаментам» маскоўскага друку, «Евангеллем і Апосталам на цэлы год на рускім дыялекце». Тыповымі для базыльянскай бібліятэкі былі матэрыялы сабораў: фларэнційскага, трыдэнцкага, замойскага; статут ордэна; палемічныя творы ў абарону сваёй веры («Аб адзінстве» П.Скаргі, «Абарона каталіцкай веры» І.Пацея, «Saulus et Paulus» Я.Сушы, «Абарона рэлігіі грэка-рускай, з касцёлам рымскім аб'яднанай», «Пытанні і адказы супраць дысідэнтаў» і інш.); жыццяпісы святых (Ефрасінні, І.Кунцэвіча, базыльян); працы па гісторыі «рускай» царквы І.Кульчынскага, публікацыі ва ўшанаванне мясцовых абразоў («Апісанне абраза найсв. Маці Божай Жыровіцкай» і інш.) [56, а.11 адв., 19 адв. -39 адв.].

Для аналізу фондаў базыльянскіх бібліятэк Беларусі вялікую цікавасць уяўляюць спісы, якія складзены ў ХІХ ст., як правіла, у сувязі з перадачай кнігазбораў закрытых манастыроў у іншыя гарады і установы, а значыць, даюць уяўленне пра бібліятэчныя калекцыі ў іх сфармаваным завершаным выглядзе. Знаёмства са шматлікімі такімі спісамі прыводзіць да наступных назіранняў: 1. У пасляберасцейскія ХVІІ - ХVІІІ ст. мае месца найбольшая, ў параўнанні з папярэднім і наступным стагоддзем, адкрытасць беларускага грамадства да заходняга свету і яго інтэлектуальнага вопыту. 2. Уніяцкая царква спрыяла развіццю культурных, у тым ліку кніжных сувязяў Беларусі з яе блізкімі і далёкімі заходнімі суседзямі, у той час як праваслаўе трымала Беларусь у ізаляцыі ад Захаду, арыентуючы яе на Усход. 3. Выклікае здзіўленне насычанасць базыльянскіх бібліятэк еўрапейскай кнігай і шырокая геаграфія выданняў ва умовах адсутнасці іх цэнтралізаванага забеспячэння літаратурай.

Праілюструем гэтыя палажэнні на прыкладзе фондаў трох тыповых базыльянскіх кнігазбораў: гродзенскага Барысаглебскага манастыра, нейкага манастыра з-пад Ваўкавыска (хутчэй за ўсё Лыскаўскага), перавезеных у 1877 г. у Віленскую публічную бібліятэку, і яшчэ адной базыльянскай бібліятэкі, перададзенай у Віцебскую гімназію [401, а.1 - 19; 402, а.1 - 48 адв.; 403, а.1 - 15]. Дынаміка кніжных паступленняў гэтых бібліятэк адлюстроўвае агульную тэндэнцыю развіцця кнігадруку на этнічнай тэрыторыі Беларусі, а таксама тыповую для уніяцкай царквы карціну развіцця кніжных сувязяў з замежжам. У названых бібліятэках разам звыш 3,5 тыс. кніг. Ад 10 да 20% іх не маюць выходных даных з-за страты вокладкі ці першай старонкі. Інкунабул няма. Выданняў ХVІ ст. - 101, з іх 2 - віленскія, астатнія - замежныя: у асноўным прадукцыя друкарняў Італіі, Германіі, Бельгіі і Францыі; ёсць асобныя польскія, нідэрландскія, швейцарскія і інш. друкі. Самыя раннія выданні ўзыходзяць да 1510 - 1520-х гадоў.

З ХVІІ ст. ідзе рэгулярнае папаўненне базыльянскіх бібліятэк прадукцыяй друкарняў ВКЛ і замежжа. У спісах - 642 кнігі ХVІІ ст., з іх - 25 віленскіх друкаў, 617 - замежных і ніводнага украінскага. Пералік краін і гарадоў, з якіх паступалі на Беларусь кнігі, істотна пашыраецца. Але найбольш інтэнсіўныя кніжныя сувязі прасочваюцца ў ХVІІІ ст., прычым найбольш прадстаўлена выданняў 1750 - 1780-х гадоў - 811, з іх 147 - з друкарняў ВКЛ, 13 - Украіны, 641 - замежных.

Еўрапейская кніга з краін, размешчаных на захад ад Беларусі, абсалютна дамінуе ў гэтых бібліятэках. У савецкай гістарыяграфіі было прынята вывучаць кніжныя сувязі Беларусі з Расіяй і Украінай, у чым яна і дасягнула немалых поспехаў. Знаёмства з бібліятэкамі мясцовых базыльян як з культурна-асветніцкімі установамі адкрывае новую, яшчэ не даследаваную старонку гісторыі культуры Беларусі, вывучэнне якой дазволіць пераадолець аднабаковасць погляду на культурна-рэлігійную арыентацыю Беларусі канца ХVІ - ХVІІІ ст. і створыць больш аб'ёмную і аб'ектыўную карціну яе месца на раздарожжы Усходу і Захаду.

Геаграфія выданняў ХVІІ - ХVІІІ ст. вельмі шырокая. З прадукцыяй друкарняў ВКЛ (базыльянскіх Віленскай і Супрасльскай; каталіцкіх выдавецтваў Вільні, Нясвіжа, Магілёва, Полацка; Гродзенскай каралеўскай) і Украіны (Пачаева, Львова, Пярэмышля, Крамянца, Бердзічава, Уладзіміра) канкурыруе польская; ёй мала ў чым саступае італьянская, затым у колькасных адносінах ідзе адпаведна нямецкая, бельгійская, чэшская, французская і г.д. Вельмі інтэнсіўна ў гэты перыяд на беларускі кніжны рынак і на патрэбы уніяцкай царквы працавалі друкарні Польшчы: Кракава, Варшавы, Каліша, Познані, Брунсберга, Любліна, Вроцлава, Торуні, Чанстахова, Сандаміра і Ловіча. Італьянская кніга паступала з друкарняў Венецыі, Рыма, Басаны, Басілеі, Падуі, Ферары, Неапаля, Мілана, Калоніі, Аўгусты, Балоньі, Люгдана, Канстанца, Патавіі, Пармы, Вероны, Эрфордзіі, Бергоні і інш. Па колькасці выдавецтваў, чые кнігі прадстаўлены ў бібліятэках, лідзіруе Германія - базыльяне знаёміліся з выданнямі каля 30-ці яе друкарняў. Ёсць кнігі з Чэхіі, Аўстрыі, Даніі, Люксембурга. Такая геаграфія выданняў - сведчанне шырокіх культурных сувязяў уніяцкай царквы Беларусі. Кніжны тавар паступаў сюды рознымі шляхамі: яго дастаўлялі купцы, дыпламаты, падарожнікі-арыстакраты, вандроўныя рамеснікі, яго атрымлівалі па царкоўных каналах, прывозілі нашы землякі - выхаванцы замежных навучальных устаноў і прадстаўнікі інтэлігенцыі.

У першай трэці ХІХ ст. паток літаратуры з Захаду, характэрны для папярэдніх двух стагоддзяў, быў штучна спынены. Толькі польскія выданні паступаюць яшчэ нейкі час ў істотна паменшанай колькасці. Пачынаецца пераарыентацыя Беларусі на кніжны рынак Расіі, прадукцыя якога да гэтага часу ў базыльянскіх бібліятэках амаль адсутнічала. Сярод выданняў канца ХVІІІ - першай трэці ХІХ ст. прэвалююць кнігі з друкарняў былога ВКЛ, а таксама Санкт-Пецярбурга і Масквы. Адначасова ствараюцца розныя перашкоды і абмежаванні для паступлення кніжнай прадукцыяі з Захаду. У 1833 г. быў забаронены ўвоз і распаўсюджанне ў імперыі сачынення Германа Шміта «Падабенства і адрозненне паміж Усходняй і Заходняй царквой, ці думкі аб злучэнні з рыма-каталіцкім касцёлам адступіўшай ад яго грэчаскай царквы» у польскім перакладзе, паколькі яно магло «утверждать читателей ... в понятиях ложных ... удерживать их в безпокойных для совести сомнениях и колебать их в вере (грэка-расійскай - С.М.), а с тем вместе противудействовать благодетельным мерам правительства». Пранікшую ў заходнія губерні частку наклада належала расшукваць і канфіскоўваць [84, а.26 адв. - 27].

Кніжны скарб, што месціўся на паліцах базыльянскіх бібліятэк, быў шматмоўны. Ад паловы да 2/3 кніг - на латыні - мове еўрапейскай навукі, культуры, асветы. Праз яе адукаванае беларускае грамадства далучалася да культурных, рэлігійных і ідэалагічных каштоўнасцяў Захаду. На другім месцы па колькасці друкаў стаялі польскамоўныя выданні, як мясцовага паходжання, так і ўласна з Польшчы [1118; 1153]. Перавагу лаціна-польскай літаратуры М.Слухоўскі лічыць сведчаннем набыцця бібліятэкай «чыста уніяцкага складу» [1205, с.56]. Наяўнасць кніг на гэтых, а таксама нямецкай, французскай, грэчаскай, італьянскай, царкоўнаславянскай, расійскай і іншых мовах сведчыць пра добрую філалагічную падрыхтоўку чытача базыльянскіх бібліятэк - інтэлектуала ў манаскім абліччы. Звяртае на сябе ўвагу тое, што «руская» кніга (беларуская ці царкоўнаславянская ў беларускай рэдакцыі) - вялікая рэдкасць у манастырскіх кнігазборах ХVІІІ - ХІХ ст., разлічаных на здэнацыяналізаваную эліту; затое яна - звычайная з'ява ва уніяцкім храме, які працаваў з народам.

Базыльянскія бібліятэкі з'яўляюцца наглядным прыкладам дыфузіі і сінтэзу культур з яўным ухілам у бок заходнееўрапейскай. Інтэлектуальны вопыт чалавецтва назапашваўся на іх паліцах. Праз кнігі адбывалася сувязь народаў і культур, праз кнігу уніяцкая царква ўводзіла Беларусь у сусветную супольнасць.

Нас больш цікавіць неканфесійная частка бібліятэк: творы рымскіх класікаў, еўрапейскіх асветнікаў, слоўнікі (у Тараканскім манастыры, напрыклад, іх было 35 [69, а.8 адв. - 9, 15 - 24 адв.]) і граматыкі, юрыдычная, філасофская, мастацкая літаратура, падручнікі і асабліва гістарычныя працы свецкага характару. Аб ведах пра мінулае адукаваных людзей Беларусі памежжа ХVІІІ - ХІХ ст. дае ўяўленне спіс кніг базыльян з Тадуліна [157, а.1 - 6]. Гістарычныя веды і свядомасць выхаванцаў віцебскіх базыльян фармавалі польска- і лацінамоўныя працы па сусветнай і айчыннай гісторыі, а таксама расійскія выданні першай трэці ХІХ ст. [162, а.19 - 20адв.]. Зразумела цікавасць ордэна, які ўтрымліваў «шпіталі» і аказваў медыцынскую дапамогу насельніцтву, да медыцынскай літаратуры.

Стварэнне Адукацыйнай камісіі адбілася на складзе бібліятэк павелічэннем у іх долі навучальных кніг па прыродазнаўству, дакладных навуках і мовазнаўству, трактатаў прыкладнога значэння і інш.

Склад і змест базыльянскіх бібліятэк Беларусі з'яўляецца паказчыкам адукаванасці тагачаснага беларускага грамадства, гаворыць на карысць таго, што духавенства з акадэмічнай адукацыяй імкнулася даць народу, моладзі зерні свецкай культуры. У святле сказанага патрабуе перагляду іх ацэнка як рэакцыйных асімілятарскіх устаноў у бок прызнання за імі станоўчай ролі ў захаванні, распаўсюджанні і перадачы наступным пакаленням еўрапейскіх культурных, навуковых, рэлігійных і ідэалагічных каштоўнасцяў.

З вышэйзгаданага таксама вынікае, што ў ХVІІ - ХVІІІ ст. духоўнае жыццё адукаванай часткі беларускага грамадства з уніяцкага асяроддзя знаходзілася пад моцным уплывам культурна-рэлігійных працэсаў, якія адбываліся ў Цэнтральнай і Заходняй Еўропе. Уплыў праваслаўнага рэгіёна Еўропы на яе быў нязначным.

У другой трэці ХІХ ст. базыльянскія кнігазборы былі мэтанакіравана распатрошаны, рассеяны, знішчаны. Разам з кніжнымі фондамі скасаваных каталіцкіх ордэнаў яны сталі асновай бібліятэк навучальных устаноў этнічнай Беларусі, а таксама прыватных і дзяржаўных бібліятэчных збораў Расіі.

САКРАЛЬНАЕ МАСТАЦТВА

Да нядаўняга часу ў гістарыяграфіі было непахісным сцвярджэнне аб мастацкай ушчэрбнасці уніяцтва, яго няздольнасці нарадзіць уласнае мастацтва і чужароднасці для беларускай культуры яго выяўленчай спадчыны. Даследаванні апошніх 15 - 20 гадоў разбурваюць гэты стэрэатып і сведчаць, што створаныя ва ўлонні уніяцкай царквы духоўныя каштоўнасці былі яркімі, самабытнымі, паўнацэннымі ў мастацкіх адносінах і адаптаванымі да нацыянальнай культуры.

У канцы ХVІ - першай трэці ХVІІ ст. адбываецца пераразмеркаванне культавых будынкаў і царкоўнай маёмасці на карысць уніяцкай царквы. Спрэчкі за храмы і манастыры, у якіх не абыходзілася без эксцэсаў, вымусілі Уладзіслава ІV умяшацца ў справу іх размеркавання. Гэтым займаліся спецыяльныя камісіі, створаныя ў 1635 г. [552, с.245 - 247].

Спачатку перад уніяцкай царквой стаялі задачы, якія аб'ектыўна адсоўвалі мастацкія праблемы на задні план. Важнейшая сярод іх - станаўленне, пашырэнне і развіццё ўласных структур - заняла ці не ўсё ХVII ст. І толькі канчатковае зацверджанне царквы ў другой палове стагоддзя стварыла перадумовы для звароту да праблем мастацкага характару. Мастацтва ж ХVIIІ ст. было той сферай, дзе панаваў не падзел, а агульная традыцыя, якая аб'ядноўвала праваслаўных і уніятаў [67, с.139].

Тым не менш з першых дзён свайго існавання царква пачынае ствараць уласны культурны набытак: кнігі, абразы, храмы і г.д., з дапамогай якіх імкнулася прыцягнуць на свой бок народныя масы. Важнейшымі цэнтрамі развіцця мастацтва, звязанага з уніяй, звычайна былі гарады, у якіх размяшчаліся епіскапскія кафедры (Вільня, Полацк, Віцебск, Брэст, Пінск), або мясцовасці, дзе знаходзіліся важнейшыя манастыры (Жыровічы, Мінск, Магілёў, Баруны і інш.).

АРХІТЭКТУРА. Мастацкая культура новай канфесіі ярка выявілася ў дойлідстве. У гісторыі яе храмабудаўніцтва выдзяляюцца 2 перыяды: 1) першая палова ХVІІ ст. і 2) канец ХVІІ - ХVІІІ ст. На першым этапе царква перабудоўвала ці ўносіла невялікія змены ў раней узведзеныя храмы, ўласнае будаўніцтва было мінімальным. Не пазней 1607 - 1608 г. у Мінску была пабудавана уніяцкая царква Нараджэння маці Божай на плацы, адведзеным для праваслаўнага храма, чаму і была пад яго забрана [777].

На першым этапе мы яшчэ не сустракаем новых творчых павеваў ва уніяцкім мастацтве, у тым ліку ў архітэктуры. Пераход культавых пабудоў пад юрысдыкцыю уніятаў не аказаў істотнага ўплыву на яе развіццё. Больш за тое, сутыкненне унійных тэндэнцый з праваслаўем было настолькі моцным, настолькі вычэрпвала сілы, што наўрад ці ў тым запале барацьбы маглі нарадзіцца новыя формы царкоўнай архітэктуры [838, с.159 - 160].

У 1617 г. па хадатайніцтву І.Кунцэвіча Жыгімонт ІІІ дазволіў «направити церковь опалую» Праабражэння гасподня ў Віцебску і пры ёй мець брацтва. Паводле дакумента 1623 г., гараджане адмаўляліся рамантаваць Прачысценскую уніяцкую царкву [1329, с.61]. У 1620 г., пасля пажару 1607 г., па загаду І.Кунцэвіча была адрамантавана і аздоблена, фактычна нанова перабудавана полацкая Сафія, але ў 1643 г. яна згарэла [682, с.399]. Прымаліся захады па аднаўленню другой святыні - кіеўскага Сафійскага сабора, які пасля татарскага разбурэння стаяў у руінах. Мітрапаліт Руцкі ў 1629 г. накіраваў з гэтай мэтай у Кіеў групу базыльян [266, а.1], але ў 1633 г. было прынята рашэнне аб вяртанні храма праваслаўным [271, а.1 - 2].

У архітэктуры Беларусі ХVІІ - ХVІІІ ст. сфармаваліся 2 тыпы храмаў: барочная базыліка з вежамі на фасадзе і крыжова-купальны з вежамі або без іх. У культавым будаўніцтве уніяцкай царквы двухвежавы фасад арганічна ўвайшоў у структуру трохнефавай крыжова-купальнай базылікі. Найбольш раннім з помнікаў такога роду з'яўляецца Успенскі сабор базыльянскага манастыра ў Жыровічах (1613 - 1650). Атрымаўшы шчодрыя фундушы, базыльяне адмовіліся ад дабудовы раней закладзенай царквы і ў 1630 г. заклалі новую [17, а.5, 11 - 12]. У 1650 г. яе будаўніцтва было завершана, але праз 17 гадоў яе давялося адбудоўваць пасля пажару. У першай палове ХІХ ст. вежы царквы былі разабраны, зменены купал - сабор набыў рысы класіцызму [761, с.28-29].

У 1635 г. Руцкі даў дазвол мінскаму брацтву на пабудову сваім коштам новай царквы замест прыйшоўшай ва ўбоства драўлянай саборнай царквы св. Духа [275, а.1]. Узведзеная да 1650-х г. і сінтэзаваўшая ў сабу рысы готыкі і рэнесансу, царква стала галоўным элементам велічнага архітэктурнага ансамбля базыльянскіх манастыроў (мужчынскага і жаночага), будаўніцтва якога вялося на працягу першай паловы ХVII ст. Два манастырскія карпусы, перабудаваныя ў ХІХ ст. (на пл. Свабоды, 23 і вул. Энгельса, 1), захаваліся да нашага часу. У завяшчанні 1651 г. мітрапаліт А.Сялява прасіў пахаваць яго ў гэтай царкве, якая здзіўляла сучаснікаў сваёй прыгажосцю. Пра «церковь каменную великую, в которой своды изрядные, каких сводов мало в Польше обретается», згадваў у 1697 г. рускі дыпламат П.А.Талстой. У 1795 г. манастыры св. Духа былі зачынены, у іх размясцілася рэзідэнцыя праваслаўнага архіепіскапа, а потым гімназія. Царкву перадалі пад кафедральны Петрапаўлаўскі сабор. Перабудова 40-х г. ХІХ ст. змяніла знешняе аблічча коплекса, што мастацтвазнаўца М.М.Шчакаціхін не змог распазнаць яго першааснову і лічыў самым нязграбным архітэктурным збудаваннем горада. У 1937 г. эклектычны, аляпаваты храм, які ўсё ж захоўваў элементы канструкцыі ХVII ст., быў разабраны. У пачатку 90-х г. меркавалася аднаўленне гэтага найбольш значнага гісторыка-архітэктурнага помніка Мінска ў яго першапачатковым выглядзе [809].

У 1640-я г. будавалася мураваная царква ў Быцені. 3000 злотых ахвяраваў на яе брэсцкі ваявода Ф.Трызна, які завяшчаў пахаваць сябе ў ёй [279, а.1]. У 1644 г. былі адбудаваны драўляная цэркаўка Праабражэння Гасподня і манастырок у Кобрыне. З часам яны прыйшлі ў заняпад, і праз 30 год ля сцен магістрата ўзвялі двухпавярховы мураваны кляштар і капліцу, у якую перанеслі набажэнства з састарэлай царквы [71, а.2, 4 адв., 5-5адв.]. У 1645 г., калі ў Полацку ішоў беатыфікацыйны працэс І.Кунцэвіча, А.Сялява прапаноўваў пабудаваць для яго маўзалей.

З канца ХVІІ ст. і галоўным чынам у ХVІІІ ст. сітуацыя ў храмабудаўніцтве змяняецца. На гэты час прыпадае росквіт уніяцкай архітэктуры, стварэнне ёй новых мастацкіх формаў.

У другой палове ХVІІ - першай чвэрці ХVІІІ ст. паўстаюць храмы ў Ружанах (закладзены ў 1675 г.), Быцені (1708 - 1710) - адным з багацейшых і знакамітых у ВКЛ базыльянскіх манастыроў - і Віцебску. Калі першы яшчэ паўтарае кампазіцыйную пабудову больш ранніх культавых помнікаў, то два другія вызначаліся маштабнасцю і выразнай арыгінальнай кампазіцыяй. Моцна пашкоджаны ў першую сусветную вайну, Быценскі сабор св. Іасафата быў канчаткова знішчаны пасля Вялікай Айчыннай вайны. У 1726 г. па праекту архітэктара І.Фантана ІІІ у Гродне ўзведзена царква Раства Багародзіцы - крыжовакупальны храм з 2-ма вежамі і купалам на высокім барабане. У 1751 г. побач з ім завяршылася будаўніцтва манастырскага будынка [682, с.179].

На аснове творчага сінтэзу візантыйскага і заходнееўрапейскага мастацтва ў арэале распаўсюджання уніі ў другой і трэцяй чвэрці ХVІІІ ст. на тэрыторыі Віленскай дыяцэзіі узнікае новы мастацкі стыль, вядомы ў мастацтвазнаўстве пад назвай «віленскае барока» і неафіцыйна - «уніяцкае барока». Менавіта уніяцкая царква стала глебай для ўзрастання мастацкіх прынцыпаў гэтага стылю. Фармаванне архітэктонікі уніяцкіх храмаў на аснове традыцый мясцовага дойлідства, з улікам усходніх і заходніх мастацкіх уплываў, літургічных патрабаванняў і канфесійнай сімволікі як каталіцкай, так і праваслаўнай галін хрысціянскага культу, абумовіла яркую нацыянальную адметнасць віленскага барока [746; 744, с.362].

Гэтаму стылю ўласцівы вытанчанасць і вертыкалізм прапорцый, скульптурная пластычнасць фасадаў і інтэр'ераў, маляўнічасць сілуэта і стройнасць, якія надавалі збудаванням шматярусныя вежы, фігурныя франтоны і хвалістыя фасады. Ад сталага беларускага барока ХVІІ ст. з яго стрыманасцю, масіўнасцю і глыбокай унутранай экспрэсіяй віленскае адрознівалася дынамізмам, лёгкасцю, свабодай. Праўда, гэты вытанчаны стыль уніяцкіх пабудоў ХVІІІ ст., лічыць М.Кулагін, атрымаў тады распаўсюджанне як навамодны еўрапейскі ўзор ракако [930 - 932].

Новыя рысы найбольш яскрава выявіліся ў пераважнай большасці ў культавых пабудовах уніятаў, найперш Сафійскім саборы ў Полацку (1738 - 1750), цэрквах і манастырах базыльян у Беразвеччы (1756 - 1763), Барунах (1747 - 1757), Вольна (1768), Талачыне (1769 - 1779), Багаяўленскай і Крыжаўзвіжанскай цэрквах ў Жыровічах (1769), Уваскрасенскай царкве ў Віцебску (1772) і інш. У каталіцкім будаўніцтве другой паловы ХVIII ст. мастацкія характарыстыкі віленскага барока знайшлі меншае ўвасабленне, да таго ж для каталіцкіх храмаў гэтага перыяду характэрны больш грувасткія манументальныя формы [682, с.20 - 21].

Росквіт беларускага барока звязаны з творчасцю выдатнага архітэктара Я.К.Глаубіца, які шмат працаваў на Беларусі ў культавым і палацавым дойлідстве [1324, с.43; 1403]. Найбольш значная яго пабудова - уніяцкая царква св. Сафіі ў Полацку (1738 - 1750, разам з Б.Касінскім), узведзеная на месцы святыні, узарванай ў 1710 г.

Ідэя кампрамісу паміж супрацьлеглымі тэалагічнымі запатрабаваннямі ў архітэктоніцы уніяцкіх храмаў гэтага перыяду, асабліва полацка-віцебскага рэгіёна, на думку Т.Габрусь, абумоўлена ідэалагічнай праграмай полацкага архіепіскапа Ф.Грабніцкага [744, с.362]. Прыступаючы да аднаўлення сабора, ён заключыў у 1738 г. кантракт з «магистром искусства по муровании и штукатурству», майстрам варшаўскага тынкавальнага цэха Блажэям Касінскім, які абавязаўся разам з другім майстрам-памочнікам працаваць з 6 гадзін раніцы да 7 вечара ў будаўнічы (летні) сезон за плату адпаведна 24 і 12 злотых у тыдзень. Архіепіскап браў абавязацельства бесперапынна пастаўляць матэрыял і рабочых [293, а.1 - 3]. У гэтай грандыёзнай будоўлі былі задзейнічаны шмат рамеснікаў-прафесіяналаў і рабочых: каменшчык А.Дабрагоўскі з арцеллю, пастаўшчык цэглы К.Стыхар з групай рабочых - у 1747 г. ён павінен быў паставіць для сабора 100 тыс. штук; жалезных спраў майстар А.Шлюбароўскі і інш. Зімой нарыхтоўвалі і падвозілі матэрыялы, летам - будавалі [298; 299; 302]. Афармленне інтэр'ера працягвалася да 1765 г.

Новы велічны храм стаў першым архітэктурным творам, у якім цалкам і паслядоўна ўвасоблены эстэтычныя характарыстыкі віленскага барока [747, с.145]. Сваёй нязвыклай, невядомай да гэтага часу зграбнасцю, вытанчанасцю і вертыкальнай струмяністасцю ён зрабіў яркае ўражанне на сучаснікаў. Па заказу Грабніцкага ў 1744 г. Глаубіц выканаў праект мітрапалічага палаца ў Струні ля Полацка [747, с.148].

Вяршыняй віленскага барока (шэдэўрам ракако, па М.Кулагіну) з'яўляецца Петрапаўлаўская царква ў Беразвеччы (Глыбоцкі р-н Віцебскай вобл.), узведзеная ў 1756 - 1763 г. «дыктатарам» гэтага вытанчанага стылю Я.К.Глаубіцам [931, с.60]. Пры агульнай традыцыйнай структуры - трохнефавая двухвежавая базыліка - збудаванне мае смелы і наватарскі вобраз. Будаўнічы матэрыял тут нібы размяк і паплыў хвалямі выгнутых і вагнутых крывых - будынак здаецца нібы вылітым і вылепленым з нейкай пластычнай масы. Пашкоджаны ў Вялікую Айчынную вайну, храм быў канчаткова зруйнаваны ў 1960-я г. [761, с.229 - 230]

У канцы ХVІ ці першай палове ХVІІ ст. невялікая драўляная царква ўзводзілася ў Барунах, аднак, яшчэ незавершаная, згарэла. У 1692 г. прыхільны к уніі М.Песляк заклаў тут царкву З'яўлення Дзевы Марыі і прызначыў да яе 7 манахаў-базыльян, якім аддаў на ўтрыманне мястэчка Баруны з жыхарамі. Фундатар завяшчаў пахаваць сябе ў гэтай царкве, а свайму нашчадку - пабудаваць замест яе мураваны храм. Атрымаўшы шчодрыя ахвяраванні, базыльяне будавалі яго ў 1700 - 1707 г. Але завяршэнне будаўніцтва супала з вялікім пажарам, які амаль цалкам знішчыў мястэчка, - з гарэў драўляны манастырскі будынак, а ад царквы засталіся толькі сцены. Рашэннем варшаўскага сойма 1710 г. былі выдзелены сродкі на аднаўленне пабудоў, але моравая хвароба часова спыніла адбудову. Сёняшні Барунскі касцёл быў узведзены ў 1747 - 1757 г. як уніяцкая царква пад кіраўніцтвам і па праекту манаха гэтага манастыра архітэктара Аляксея Асікевіча; дабудаваны ў 1760 - 1770 г. і з'яўляецца адным найбольш дасканалых узораў віленскага барока. У 1778 - 1793 г. побач з ім быў узведзены двухпавярховы мураваны манастырскі будынак [490, с.281 - 284, 291; 682, с.68; 706; 743, с.321; 761, с.230 ].

Новае рашэнне вонкавага аб'ёму і інтэр'ера, не ўласцівае ні праваслаўным, ні каталіцкім культавым будынкам, выкарыстана ў змураванай у цэгле ў 1769 г. жыровіцкай Крыжаўзвіжанскай царкве - храме-кальварыі, які імітуе шлях Хрыста на Галгофу [1297, с.201]. Зграбнасць прапорцый, эфектнасць вытанчанай архітэктурнай пластыкі, стройнасць сілуэта дазваляюць залічыць яго да найбольш гарманічных твораў культавай архітэктуры гэтага мастацкага стылю на Беларусі [930, с.140].

Буйнейшымі здабыткамі архітэктуры віленскага барока на Беларусі з характэрнай для яго ілюзіяй руху, узлёту, хвалістасці, скіраванасцю духоўнай энергіі матэрыі ўгору сталі цэрквы ў Віцебску: Успенская, пабудаваная па фундацыі М.Галузы ў 1715 - 1743 г. па праекту і пад кіраўніцтвам Фантана ІІІ - італьянскага архітэктара, што працаваў у Рэчы Паспалітай, замест драўлянай бажніцы і кляштара, узведзеных базыльянамі ў 1682 г. на месцы гібелі Кунцэвіча і знішчаных у 1708 г. агнём [1029]; Васкрасенская, пабудаваная ў 1772 г. на фундуш мяшчаніна-уніята М.Смыка; Пакроўскі сабор базыльянскага манастыра ў Оршы, узведзены на сродкі аршанскага старасты Я.Лянкоўскага ў 1768 - 1774 г.; Троіцкая царква ў Вольна, пабудаваная ў 1768 г. коштам мясцовага шляхціча Дамаслоўскага [744,с.362]; Багаяўленская царква ў Жыровічах (1672 - 1769); базыльянскія цэрквы ў Васілішках (1769 г.), Талачыне (1769 - 1779) [761, с.230 - 232].

Такім чынам, у першай палове ХVІІ ст. уніяцкае будаўніцтва ў асноўным зводзілася да перабудовы і рамонту старых храмаў. Актыўнае ўласнае будаўніцтва пачынаецца з канца ХVІІ ст. Яго росквіт прыходзіцца на ХVІІІ ст. Паводле дадзеных М.Шэляговіча, у гэтым стагоддзі на землях ВКЛ было створана і перабудавана каля 100 каталіцкіх і уніяцкіх храмаў [719, с.38]. Яны будаваліся ў асноўным на сродкі мецэнатаў з магнатэрыі, шляхты, духавенства, заможных мяшчан. Толькі Віцебск, па словах полацкага архіепіскапа Смарагда, «галоўнейшы і мацнейшы уніяй горад ва ўсёй Расіі», меў напярэдадні яе скасавання больш за 15 багатых мураваных храмаў [1303, дадатак, с.27].

Спрыяючы распаўсюджанню заходнееўрапейскага стылю барока, уніяцкая царква «пераклала» яго на ўласную архітэктурную мову пад назвай віленскага, ці уніяцкага, барока. Яго распаўсюджанню спрыяла дзейнасць на Беларусі італьянскіх архітэктараў: італьянца Фантана ІІІ, паляка Я.К.Глаубіца, беларуса А.Асікевіча. Будаўнічая дзейнасць царквы пакінула да нашага часу шэраг архітэктурных шэдэўраў непераўзыходзячага гісторыка-культурнага значэння і высокай мастацкай вартасці. Помнікамі, выкананымі ў стылі віленскага барока, Беларусь увайшла ў гісторыю еўрапейскай архітэктуры.

Абсалютную большасць уніяцкіх храмаў складалі драўляныя вясковыя пабудовы, сярод якіх, аднак, таксама было нямала архітэктурна адметных. Драўляныя цэрквы будаваліся, як правіла, мясцовымі цеслярамі і ў ХVII ст. мала адрозніваліся ад праваслаўных. У ХVIII ст. культавае драўлянае дойлідства развіваецца па двух кірунках. Першы прадстаўлены помнікамі з выразна выяўленымі мясцовымі традыцыямі, што ідуць ад народнага жылля. Для другога характэрна цесная сувязь са стылем барока, які ў значнай меры захапіў і народнае драўлянае дойлідства [761, с.234; 1297, с.207; 947, с.345].

У другой палове ХVIII ст. архітэктура уніяцкай царквы пачынае набываць формы, пераходныя ад барока да класіцызму. Такі пераход намячаецца ва Успенскім саборы ў Віцебску і Петрапаўлаўскай царкве ў Ружанах, пабудаванай у 1762 - 1779 г. архітэктарам Я.С.Бекерам [1297, с.207; 747, с.150].

Уніяцкае культавае будаўніцтва актыўна працягвалася ў першай трэці ХІХ ст., але дзяржаўная палітыка стрымлівання уніяцтва абумовіла адсутнасць грандыёзных будоўляў, мастацка-архітэктурных навацый і шэдэўраў, якія ведала папярэдняе стагоддзе. Ужо ў 1797 - 1798 г. магілёўскі праваслаўны епіскап Афанасій прапаноўваў ураду забараніць будаваць новыя уніяцкія цэрквы і капліцы [912, с.373]. На падставе пастановы ад 31 мая 1819 г. аб «неумножении без надобности» уніяцкіх цэркваў паблізу цэркваў грэка-расійскіх у 1829 г. быў разабраны ўзведзены васьмю гадамі раней храм у Бабруйску [172, а.9 - 10].

Будаўніцтва было масавым і ў гэты час, але яно зводзілася да ўзвядзення новых бажніц там, дзе ў іх адчувалася патрэба: на месцы згарэлых, знішчаных ў 1812 г., прыйшоўшых у нягоднасць старых храмаў і да рамонта абвятшалых. Матэрыялы набываліся і работы выконваліся на сродкі, сабраныя прыхаджанамі, узятыя з царкоўных кас, за кошт даходаў базыльянскіх кляштараў, на фундацыі і ахвяраванні мясцовай шляхты. У 1810 г. узведзена царква ў Веліжы [197], 1816 г. - у Плешчаніцах [170, а.34], 1824 - у Сянно [199], 1830 - Вілейцы [216] і г.д. 200 жыхароў мястэчка Любавічы (Бабінавецкі п.) «понуждали» сырыцкіх базыльян пабудаваць ім царкву замест далучанай у 1795 г. да праваслаўя. Зрабіць гэта не дазваляў небагаты манастырскі фундуш, да таго ж перашкаджала магілёўскае епархіяльнае начальства. У 1814 г. сялян у іх хадатайніцтвах перад уладамі падтрымаў быхаўскі маршалак Крогер, які намерваўся разам з базыльянамі ўзвесці ў мястэчку каменны храм [155, а.2 - 13].

З 1830 г. ва уніяцкае храмабудаўніцтва ўносяцца «карэктывы»: дазвалялася карыстацца толькі планамі і фасадамі. устаноўленымі для грэка-расійскіх цэркваў [383, а.6; 210, а.2 адв. - 9]. Праект новай царквы ў Любанічах быў перададзены ў Гродзенскі губернскі будаўнічы камітэт для прывядзення ў адпаведнасць з дазволеным узорам [76, а.281]. У 30-я г. ствараюцца штучныя перашкоды для уніяцкага храмабудаўніцтва. Зусім забаранялася ўзвядзенне драўляных бажніц [147, а.3]; без дазволу губернскага начальства нельга было будаваць і перабудоўваць капліцы [92, а.1]. Было адмоўлена ў просьбе аб узвядзенні царквы ў маёнтку Дворнікавічы (Бабруйскі п.) [346]. У 1836 г. забаронена асвячаць пабудаваную без дазвола царкву ў Суражы [149, с.10]. У 1835 г. загадана спыніць распачатую без дазволу пабудову царквы ў в. Стрэлкі (Дрысенскі п.) [145, а. 1 - 1 адв.]. З'яўляюцца справы аб узвядзенні без ведама ўрада і губернскага начальства капліц у в.Прыхабы (Магілёўская губ.) [205], с.Цяланічы [209], у ваколіцах г.Сянно [219], аб новапабудаваным «без патрэбы» храме ў в. Крупчыцы [194] і г.д.

Марныя хадатайніцтвы аб дазволе на заснаванне новых бажніц, якімі сяляне, гараджане, духавенства і шляхта намерваліся кампенсаваць страты сваіх храмаў на карысць праваслаўя, паступалі ў адпаведныя інстанцыі нават у 1839 - 1842 г., і такое будаўніцтва вялося ў Воўчыне, Камянцы (Брэсцкі ў.), Кобрыне, Волпе [227; 233; 236; 239].

ЖЫВАПІС. З'яўляючыся лагічным працягам беларускага праваслаўя, уніяцтва шанавала старажытныя сакральныя каштоўнасці. Уніяцкай святыняй стаў абраз маці Божай Мінскай, прывезены, па паданню, у 988 г. вялікім князем кіеўскім Уладзімірам з Корсуня і ўрачыста перанесены ў 1616 г. з абветшалага мінскага храма ў саборную царкву св. Духа. Абраз лічыўся цудадзейным і з'яўляўся прадметам гонару мінчан, аб'яднаных пры ёй ў брацтва. Стары і абшарпаны, ён у 30-я г. ХVІІ ст. быў адрэстаўраваны мясцовымі базыльянамі «коштом своим болей ниж на 500 золотых» [552, с.257].

Найвялікшай рэліквіяй уніятаў быў цудадзейны абраз маці Божай Жыровіцкай, знойдзены, паводле народнага падання, у 1470 г. на дзічцы. Вакол збудаванага на тым месцы драўлянага храма вырасла мястэчка Жыровічы, якое ў часы уніі ператварылася ў адзін з буйнейшых цэнтраў духоўнага жыцця Беларусі. Тут была створана жывапісная майстэрня і школа, у якой вучылі іканапісу, роспісу храмаў і разьбе па дрэву. Пакланіцца славутаму абразу і сёння сцякаецца мноства паломнікаў з Беларусі і іншых зямель. У ХVII-XVIII ст. з яго былі зроблены копіі для цэркваў Валнянскага, Ражанскага і іншых базыльянскіх манастыроў. Адна з іх (пачатак ХVІІ ст.) дастаўлена ў Рым, дзе ўшаноўваецца і цяпер [729].

Мястэчка Баруны (Ашмянскі п.) і закладзеная ў ім у канцы ХVІІ ст. царква славіліся прывезенай сюды базыльянамі іконай Багародзіцы, чуткі аб дзівосах якой хадзілі па ВКЛ. Наконт яе паходжання існуюць 3 версіі: гэта помнік візантыйскага пісьма (П.Бітэль) [706]; з'яўляецца творам старажытнарускага пісьма візантыйскага тыпу (М.Пашкевіч) [1133, с.8]; мае італьянскае паходжанне ці перайманне італьянскім узорам (Ч.Янкоўскі) [1376, с.56]. Абраз быў упрыгожаны каштоўнымі камянямі, залатымі ланцужкамі, жамчужынамі, пярсцёнкамі, медальёнамі, крыжыкамі, срэбнымі пласцінкамі. Вядома некалькі спісаў з яго [73, а.4; 75, а.2 адв.; 489, с.283].

Усё жыццё выхаванцаў Барунскай школы было звязана з гэтай іконай. Прывёзшы ў Баруны сваіх сыноў, бацькі з дальніх і бліжніх ваколіц Ашмян, вялі іх да алтара Багародзіцы і са слязьмі прасілі яе ласкі. Штодзённае школьнае жыццё пачыналася ў 6.30 раніцы са студэнцкай імшы з літаніяй да Маці Божай. Апагеем выпускных ўрачыстастяў, якія праходзілі ў царкве, быў момант, калі з алтара ападала заслона і адкрываўся цудадзейны абраз ў абрамленні зоркі з дарагіх каменняў і крышталёў [621, с.3-4, 42-44, 53-54].

Шмат старажытных абразоў у сярэдзіне ХVІІ ст. мелася ў Святатроіцкай базыльянскай царкве ў Слуцку [11, а.12].

Шануючы старажытныя праваслаўныя святыні агульнанацыянальнага значэння, уніяцкая царква паступова прыступае да ўласнай іканатворчасці, якая развівалася на стыку візантыйска-«рускай» і заходнееўрапейскай традыцый, не адмаўляючы ніводнай з гэтых культурных мадэляў, але іх творча сінтэзуючы і не губляючы пры гэтым сваёй самастойнасці і адметнасці. Уніяцкі абраз стаў непаўторнай з'явай нацыянальнай культуры. Візантыйскія мастацкія ўплывы, якія ў Х-ХІV ст. з'яўляліся магутным творчым стымулам развіцця ўсходнеславянскага іканапісу, у ХVІ-ХVІІ ст. ператварыліся ў тормаз, які закрыў мастакам доступ да жывога і непасрэднага ўспрыняцця жыцця. Чым болей нейтралізоўваліся на мясцовай глебе візантыйскія ўплывы, тым хутчэй ішоў працэс станаўлення нацыянальных школ жывапісу [946, с.226]. Але калі кампазіцыйная пабудова праваслаўных абразоў была закансервавана пастановай Стоглавага сабора 1551 г., то уніяцкі абраз праявіў вялікую здольнасць да развіцця.

Разыходжанне беларускага мастацтва з класічным візантынізмам пачалося ўжо ў ХІІІ-ХІV ст. Заключэнне уніі спрыяла яго набліжэнню да формаў заходнееўрапейскага і ў першую чаргу італьянскага мастацтва. Пашырыўшы традыцыйныя культурныя сувязі з каталіцкім Захадам, Берасцейская унія не ператварыла добраахвотнага характару гэтых сувязяў на наўмысныя ці прымусовыя ўплывы. Не варта, лічыць украінскі мастацтвазнаўца Д.Стэповік, пераносіць палітычныя і царкоўныя наступствы уніі на палі мастацтва і культуры, а унію разглядаць як інструмент уціску самабытных асноў ўкраінскай іконы, мастацтва і ўсёй культуры [1226, с.472]. Збліжэнне уніяцкага сакральнага жывапісу з мастацтвам Захаду адбывалася не за кошт адмовы ад свайго і набыцця чужога - візантыйская першааснова беларускага мастацтва не знікла. З візантыйскай канцэпцыі іконы беларускія майстры пераймаюць надзвычай высокую натхнёнасць вобразаў, але адмаўляюцца ад прынцыповай адхіленасці, архаізацыі стылю [766, с.13-14].

Выдзяляюцца 3 этапы ў развіцці уніяцкага абраза: 1)раннеуніяцкае мастацтва (канец ХVІ - першая палова ХVІІ ст.; 2)баракальны перыяд (сярэдзіна ХVІІ - першая палова ХVІІІ ст.); 3)позні уніяцкі, або экспрэсіўны, перыяд (другая палова ХVІІІ - пачатак ХІХ ст.) [1274, с.359]. У ранніх беларускіх уніяцкіх абразах (канец ХVІ - першая палова ХVІІ ст.) яшчэ не выяўляюцца відавочныя адступленні ад візантыйскіх іканаграфічных канонаў, і таму іх нельга адрозніць ад праваслаўных. Але ў другой палове ХVІІ ст. візантыйская традыцыя парушаецца [1164, с.66, 68]. Нельга думаць, што праваслаўная традыцыя церпіць паразу і паступова сыходзіць ў народную культуру. Не, праваслаўная іканаграфія ва уніяцкіх абразах паступова эвалюцыянуе пад уздзеяннем барочнай эстэтыкі [724, с.59]. Аднак векавыя царкоўныя традыцыі не дазвалялі з лёгкасцю пераносіць у іканапіс заходнія ўплывы.

У пачатку ХVІІ ст. адбываецца зварот да мастацкіх прынцыпаў тых часоў, калі хрысціянства было адзіным [761, с.136; 766, с.17; 1271, с.68; 1272, с.340;]. Накіраваная на першапачатковае, непадзеленае хрысціянства, духоўна-рэлігійная традыцыя пасляберасцейскага перыяду абумовіла зварот іканапісу да сваіх вытокаў - прынцыпаў раннехрысціянскага мастацтва, супрацьпастаўленых як заходняму натуралізму, так і ўсходняй схаластыцы. Наступныя 50-60 гадоў ідуць пошукі разумных кампазіцыйных, стылявых, дэкаратыўных кампрамісаў, бачна імкненне да спалучэння ўсходне- і заходнехрысціянскіх традыцый («Уваскрасенне Хрыстова»). Найперш пераймаюцца тыя рысы і ідэі ўсходняга і заходняга рэлігійнага жывапісу, якія найбольш адпавядалі менталітэту маладога беларускага этнасу [766, с.12].

У ХVII ст. узрастае падзел усяго беларускага жывапісу ў межах заходнееўрапейскай і старажытнарускай традыцый. Калі першы кірунак адпавядаў прагрэсіўнаму развіццю культуры, узбагачаючы айчыннае мастацтва новымі дасягненнямі, то другі ўсё больш выказваў яго архаічныя з'явы [947, с.282]. З сярэдзіны стагоддзя мастакі ўсё актыўней працуюць у манеры, тыповай для заходнеўрапейскага жывапісу [947, с.283]. Адказам праваслаўнай царквы на ўвядзенне і пашырэнне уніяцтва, контррэфармацыйную палітыку касцёла была пэўная архаізацыя іканапісу ў першай палове ХVII ст., выкліканая натуральным імкненнем да захавання сваіх нацыянальных традыцый. Яна праявілася ў выкарыстанні позневізантыйскіх прыёмаў напісання лікаў, адзення, у вырашэнні фону [947, с.286].

Адметнае месца ў манументальным жывапісе Беларусі першай паловы ХVII ст. займаюць роспісы цэркваў Жыровіцкага манастыра, асабліва Успенскага сабора. У сувязі з перабудовай ХІХ ст. выявы захаваліся толькі фрагментарна, але гэта не перашкаджае ўбачыць у іх (адна з найбольш удалых - кампазіцыя «Новазапаветная тройца») значныя помнікі старабеларускага жывапісу [947, с.285]. Да першага перыяду можна аднесці 10 абразоў памежжа ХVI-XVII ст., з якіх тры - «Старазапаветная тройца», «Нараджэнне Багамаці», «Успенне» - дапушчальна звязаны з імем грэчаскага майстра П.Аркудзія.

У першай палове ХVII ст. беларускае сакральнае мастацтва нібы паварочваецца тварам да рэчаіснасці і ў ёй шукае крыніцы натхнення, пачынае ўбіраць у сябе свецкія рысы. Больш жывапіснай прапрацоўкай складак адзення, смелым спалучэннем колераў, новымі падыходамі ў прапісцы лікаў уніяцкі абраз сярэдзіны ХVІІ ст. адрозніваецца ад старажытнарускага жывапісу, які знаходзіўся ў арбіце магутнага візантыйскага ўплыву. Адметнай рысай уніяцкага мастацтва з'яўляецца імкненне да арнаментыкі, узорыстасці.

Ікона ўцягваецца ў міжканфесійнае супрацьстаянне. У 1643 г. праваслаўныя Полацка сарвалі са сцяны і ўтапталі ў бруд абраз І.Кунцэвіча [1041, с.97-98]. Адпор уніі спрычыніўся да ўзнікнення зусім недаследаванай з'явы - антыуніяцкай карціны-карыкатуры на іканапісныя сюжэты. У 1609-1610 г. з'явілася вялікая карціна з выявай І.Пацея, віленскага архімандрыта І.Руцкага і іераманаха І.Кунцэвіча ў вобразе д'ябла, які рукой-кручком цягне да сябе душы праваслаўных, і з надпісам над галавой: «Душахват» [767, с.5-6]. На пасмяротнае ўшанаванне Кунцэвіча праваслаўная апазіцыя адрэагавала карыкатурай з выявай архіепіскапа-мучаніка, якога ўрачыста вядуць у пекла [921, с.146]. У 1645 г. на сценах дамоў Кобрына з'явіліся папяровыя абразы кіеўскага друку з надпісамі антыуніяцкага характару [408].

З сярэдзіны ХVІІ ст. ва уніяцкім іканапісанні адчуваецца моцны ўплыў стылю барока. Пад яго ўздзеяннем у абраз прыходзіць этнаграфізм, натуральнасць чалавечых перажыванняў, востра схопленыя і перададзеныя жыццёвыя сітуацыі, цяга да манументальнасці [947, с.287]. Уніяцкі жывапіс другой паловы ХVІІ ст. валодае большай арыгінальнасцю, творчай самабытнасцю і выразнасцю. У гэты перыяд адбываецца працэс актыўнага фармавання і развіцця нацыянальнай школы.

Самым характэрным для другога этапа з'яўляецца нарастанне дэмакратызму уніяцкага мастацтва, які праявіўся ва ўзмацненні народнага ўплыву на сакральны жывапіс. Ператварыўшыся ў веравызнанне сацыяльных нізоў, уніяцтва спарадзіла надзвычай дэмакратычнае мастацтва жывапісу. Гэтаму садзейнічала тое, што уніяцкая царква не надта клапацілася аб захаванні іканаграфічных канонаў, якія ў ХVIII ст. ператварыліся ў тормаз для развіцця рэалістычных тэндэнцый. Адсюль і вольная інтэрпрэтацыя мастакамі - выхадцамі пераважна з простага народа - традыцыйных біблейскіх сюжэтаў. Зразумелая простаму гледачу мова уніяцкіх абразоў забяспечвала іх уплыў на вернікаў. Сакральны дэмакратызм знайшоў шматлікія і разнастайныя формы выяўлення. Увесь пантэон хрысціянскіх святых набывае кранальныя фальклорныя рысы. Ніколі раней рысы твараў прарокаў, святых і нават маці Божай на набывалі такога падкрэслена простанароднага, часам грубаватага характару. Але гэта грубае мастацтва захоўвае высокародную чысціню вобразаў, усхваляванасць і паэтычнасць [761, с.151]. Пры ўвядзенні шматлікіх этнаграфічных, бытавых дэталяў у ікону ХVII ст. не гублялася ўзнёсласць і высокая натхнёнасць вобразаў. Т.Глушакова схільна бачыць у парушэннях канона, настойлівых спробах беларускіх майстроў ХVII ст. перанесці біблейскія падзеі ў абставіны мясцовага асяроддзя, звыклыя воку вернікаў, не іх прафесійную няздольнасць і правінцыйнасць, але «жывапісны эквівалент нацыянальнай сістэмы мыслення» - жаданне наблізіць свой народ і сваю зямлю да сакральнай гісторыі, увядзенне ў беларускі абраз побач з агульначалавечым і нацыянальнага [766, с.18].

Тыповымі для другога перыяду з'яўляюцца адзіны надпісны помнік ХVII ст. «Нараджэнне маці Божай» (1649 г.) Пятра Яўсеявіча з Галынца [947, с.287], абраз «Нараджэнне Хрыстова», выяўлены ў 1978 г. у Маскве [1029].

Ва уніяцкім сакральным жывапісе выдзяляюцца дзве плыні: высокапрафесійная і народная. Пад уздзеяннем барочнага прафесіяналізму, пры вольным стаўленні да канонаў з-пад пэндзаля таленавітых мастакоў з народа, якія ў сваёй працы арыентаваліся на ўласны, блізкі да фальклорнага, досвед вытлумачэння біблейскіх сюжэтаў, нараджаліся іканаграфічныя наватворы, у якіх сялянскае жыццё ўзнімалася да значнасці сакральнага быцця [724, с.59-63].

Новым, больш глыбокім псіхалагічным зместам напаўняецца ў іканапісе другой паловы ХVII-XVIII ст. вобраз жанчыны. Узнікае вялікая колькасць новых ізводаў мясцовых «Адзігітрый», «Замілаванняў», якія шматразова вар'іруюцца і апрацоўваюцца. У сваёй сукупнасці яны стваралі сваеасаблівую паэму аб жанчыне - маці. Амаль цалкам знікаюць сляды кананічнага ўмоўнага тыпажу, а сцвярджаецца вобраз рэальнай жанчыны, надзеленай багатым унутраным светам і сілай пачуццяў [761, с.155]. Багародзічныя іконы беларускіх майстроў, дзе выявы вагаліся ад сціплага, простага сялянскага тыпажу, які здолеў спалучыць арыстакратычную вытанчанасць з простанароднай непасрэднасцю, да мадон еўрапейскага тыпу, адлюстравалі народнае ўяўленне аб ідэале жанчыны. Абраз маці Божай, устаноўлены ў 1654 г. у Наваградскай царкве, уславіў у сваёй знакамітай паэме Адам Міцкевіч, чыё дзяцінства праходзіла ва уніяцкім асяроддзі, і якога, хворага, маці насіла да гэтай старажытнай іконы прасіць збавення [1407, с.8-9, 13, 17]. У 1715 г. канцлер ВКЛ падарыў жыровіцкім базыльянам абразы дзевы Марыі ў срэбнай аправе і маці Божай Чарэйскай [17, а.22].

ХVІІІ ст. стала часам росквіту уніяцкага сакральнага мастацтва. К канцу гэтага стагоддзя яно даходзіць да ўласнай канонатворчасці - выпрацоўвае ўласныя каноны. Пачалі з'яўляца абразы з узаемавыключнымі і для праваслаўя, і для рыма-каталіцтва сюжэтамі, што ілюструе абраз «Дабравешчанне» са святочнага раду Шарашоўскага іканастасу. У аналагічных каталіцкіх абразах архангел бласлаўляе Марыю лілеяй, у праваслаўных - рукой. У гэтым - і тым, і другім. Іканастас з Шарашова найбольш яскрава і выразна выяўляе асаблівасці беларускага жывапісу другой паловы ХVІІІ ст. [608, с.23]. Простанародны тыпаж, канкрэтнасць у перадачы адзення уніяцкіх святароў, бытавых дэталяў набліжаюць яго да твораў свецкага жывапісу і сведчаць аб развіцці рэалізму ў гэты час. Такі - храмавы абраз «Выбраныя святыя: Васіль Вялікі, Рыгор Багаслоў, Іаан Златавуст» [608, с.24].

З сярэдзіны ХVIII ст. фалькларызацыя жывапісу набывае надзвычай вялікае пашырэнне. Увядзенне ў абраз бытавых дэталей, з'яў паўсядзённага жыцця спрыялі парушэнню кананічнасці абразоў, што ў выніку прыводзіла да страты іканапісам адметных мастацкіх якасцяў, ператварала абразы ў творы народна-прымітыўнага зместу («Раство Хрыстова» з в. Латыгава, 1746 г., і інш. ). Найбольш плённым у мастацкіх адносінах з'яўляецца другі кірунак у развіцці іканапісу ХVIII ст. - арыентацыя, засваенне і творчая перапрацоўка заходнееўрапейскіх традыцый [947, с.354-355].

Па назіраннях Э.І.Вецер, якая даследавала групу рэльефных абразоў ХVIII ст. з захаду Палесся, дзе амаль усе сяляне і гарадскія нізы былі уніятамі, адносная незалежнасць мастацкага асяроддзя гэтага рэгіёну ад вялікіх рэлігійных цэнтраў з іх жорсткімі правіламі, адсутнасць кантролю і прымусу абумовілі шырокае пранікненне ў іканапіс народнай эстэтыкі, дэмакратызацыю сакральнага уніяцкага мастацтва і яго непасрэдную сувязь з народнымі вытокамі (абразы маці Божай Холмскай, Нараджэння Багародзіцы, маці Божай Барунскай, Варвары Пакутніцы Яна Васілевіча з Кобрына і інш.) [731, с.42-43].

Выразнай самабытнасцю мастацкага вырашэння і арыгінальнай аўтарскай манерай выканання характарызуюцца даследаваныя Ю.А.Піскуновым абразы ХVIII ст. «Пакрова» і «Мікола» з маладзечанскай Пакроўскай царквы. У персанажах «Пакрова» ўвасоблены вядомыя гістарычныя дзеячы: праваднік Берасцейскай уніі Жыгімонт ІІІ, заступнік базыльянскага ордэна каралевіч Казімір, дзяржаўны дзеяч першай паловы ХVIII ст., фундатар і апякун Ляданскага базыльянскага манастыра Ігнат Завіша [1143, с.34-39].

Як прызнае В.Чантурыя, хоць знешні выгляд храмаў у ХVIII ст. змяніўся ў бок збліжэння з касцёлам, тым не менш уплыў беларускага нацыянальнага мастацтва нёс на сабе дэкаратыўны роспіс інтэр'ераў уніяцкіх храмаў (сцен, слупоў, столяў). Тут выкарыстоўваліся арнаментыка і мастацкія кампазіцыі, распаўсюджаныя ў народнай творчасці, ва ўпрыгожванні хатняга начыння [1297, с.207].

У ХVIII ст. адбываюцца змены ў дэкаратыўным афармленні царкоўных інтэр'ераў, звязаныя з культавымі новаўвядзеннямі. Назіраецца тэндэнцыя да «зварочвання» радоў іканастасаў, адмовы мясцовых майстроў ад маштабных формаў. На паўночных, паўднёвых сценах храмаў, на фоне калон пачынаюць майстравацца алтары (у Сафійскім саборы ў Полацку ў 1750-я г., цэрквах у Бабчыне ў 1740 г., Барбарове ў 1779 г., Вязку ў 1793 г., Смедане ў 1795 г., і інш.). У некаторых цэрквах наогул адмаўляюцца ад іканастасаў, аддаючы перавагу алтарам (Вольна, 1768 г.). У цэрквах (Шарашова, Смаркі, Малая Бераставіца і інш.) з'яўляюцца фератроны - двухбаковыя выносныя абразы, упрыгожаныя разьбой, скульптурай, аправамі. Побач з традыцыйнымі абразамі з'яўляюцца помнікі, напісаныя алейнымі фарбамі на палатне, - у Брэсце (1759), Астрожанцы (1770), Божыне (1777), маці Божая Жыровіцкая ў Быцені (сярэдзіна ХVIII ст.). Візітатарамі вылучаюцца абразы розных стыляў: візантыйскага, італьянскага - і пісем: мясцовага, грэчаскага, маскоўскага, акадэмічнага [530, с.16].

Такім чынам, у выніку двух з паловай стагоддзяў дзейнасці уніяцкай царквы быў створаны магутны пласт нацыянальнай культуры ў выглядзе нізавога сакральнага жывапісу. Вядомыя альбомы Н.Т.Высоцкай «Жывапіс Беларусі ХІІ-ХVІІІ ст.» (Мінск, 1980) і «Іканапіс Беларусі ХV-ХVІІІ ст.» [530] сталі своеасаблівым адкрыццём для еўрапейскага мастацтвазнаўства, што беларускі жывапіс ХVІІ-ХVІІІ ст. амаль цалкам складаецца з уніяцкіх абразоў [987]. Уніяцкае іканапісанне пазбаўлена застыласці і дагматызму - яму ўласціва кампазіцыйная і стылёвая рухомасць, мабільнасць. У кампрамісе ўсходняга і заходняга мастацтва яно знаходзіць у сярэдіне ХVІІ ст. свой стыль; паступова ідзе нарастанне сакральнага дэмакратызму. У другой палове ХVІІІ ст., паводле назіранняў Ю.Хадыкі, у ім з'яўляецца іканаграфічная навацыя - экспрэсіянізм [1349, с.176].

Будучы цэнтрам духоўнага жыцця ў сваім прыходзе, кожны уніяцкі храм з'яўляўся месцам канцэнтрацыі і захавання твораў сакральнага мастацтва. Знакамітыя абразы ў багатых манастырах і буйных гарадскіх храмах упрыгожваліся чаканымі латамі з каштоўных металаў і больш сціплымі латуннымі пазалочанымі, якія вельмі распаўсюдзіліся на поўдні і захадзе Беларусі ў ХVIII ст. Беларускім майстрам уласціва вялікая схільнасць да сінтэзу мастацтваў [731, с.38]. Асаблівай пашаны ўдастойваліся абразы, якім прыпісвалася цудадзейная сіла: у Корнінскай царкве Бельскага дэканата, абразы Маці Божай Чанстахоўскай (па інвентару 1732 г.) у Дзікушскай царкве (Лідскі п.), Маці Божай Каложскай у Ануфрэйскім і Пустынскім манастырах [552, с.38; 553, с.68, 714] і інш.

Побач з гістарычна складзенымі тыпамі Хрыста, св.Тройцы, маці Божай уніяцкія храмы ўкамплектоўваліся абразамі-партрэтамі святых царквы ўсходняй (Мікалая і інш.), заходняй (Ігнація, Ксаверыя, Казіміра, Яна Непамуцэна), шанаваных абодвума адгалінаваннямі хрысціянства (Васіля Вялікага), мясцовых праваслаўных (Ефрасіння Полацкая) і уніяцкіх святых (Іасафата Кунцэвіча).

Сярод мастакоў, якія распісвалі уніяцкія храмы і малявалі для іх абразы, вядомы Вікенцій (у 1635-1645 г. працаваў у Супраслі), маляр Міхальскі (у 1727 г. за 300 зл. пазалаціў алтар Барунскай царквы), Шымон Урублеўскі (у 1737 г. залаціў вялікі алтар і скульптуру ў Барунах), Алімпій Сідаровіч (у 1784 г. афармляў алтар у Барунах), Шаталовіч (у 1772 г. размаляваў Крыжаўзвіжанскую царкву ў Жыровічах) і інш. [608, с.188, 191, 193, 194, 195]. Жыровіцкі майстар Нікадзім Прачыцкі ў 1750 г. напісаў абраз «Цуд Юр'я». У 1772 г. храм Узнясення ў Жыровічах цалкам распісаў мясцовы мастак Шаталевіч [761, с.134].

Мітрапаліт К.Жахоўскі апекаваў мастацкі род Тарасевічаў, што дало імпульс для з'яўлення шматлікіх каштоўных прац абодвух гравёраў: Аляксандра і Лявона. Сам Жахоўскі быў двухразова партрэтаваны Аляксандрам. З уніяцкім акружэннем звязаны і іншыя працы гэтага мастака: два адбіткі Маці Божай Холмскай, партрэт гарачага заступніка уніі Іасафата Бражыца [1358, с.16].

Вядомы базыльянскі жывапісец другой паловы ХVIII ст. Антон Грушэцкі, які ў 1760-я гады стаў прафесарам Кракаўскай акадэміі. Ён двойчы адбываў навіцыят у Супраслі, у 1778 г. прэтэндаваў на пасаду настаяцеля гэтага манастыра і ў 1798 г. там памёр. Ён аздабляў палац Тызенгаўза ў Гродна, пісаў абразы для каралеўскай галерэі, супрацоўнічаў з Супрасльскай друкарняй, ствараў алтарныя карціны [1358, с.70-71; 1440].

Для роспісу іканастасаў солтанскай і жыровіцкай цэркваў у 1779 г. запрашаўся «майстар жывапіснага мастацтва», ураджэнец Расіі Грыгорый Мядзведзкі. Паручыцельства ў яго добранадзейнасці даў калужскі іканапісец Ф.Макрэўскі [320, а.1-3; 321, а.1].

Быў завалены царкоўнымі заказамі славуты мастак першай паловы ХІХ ст. В.Ваньковіч, які з'ехаў у 1839 г. за мяжу, каб іх пазбавіцца [762, с.73]. Выхадзец з сям'і уніяцкага святара з Улы (Лепельскі п.) І.Хруцкі выканаў у 1838 г. партрэт апошняга уніяцкага мітрапаліта І.Булгака [762, с.76, 80].

У ХVII-XVIII ст. іканапісныя школы і майстэрні былі ў Магілёве, Брэсце, Віцебску, Гомелі, Гродне, Мінску і інш. У Жыровічах у ХVII ст. існавала жывапісная майстэрня. У ХVIII ст. тут дзейнічала школа выяўленчага мастацтва, у якой навучалі разьбе па дрэву, іканапісанню, размалёўцы храмаў. Яе кіраўніком быў Міхаіл Клімовіч. Вядомы і некаторыя з яго вучняў: Іван, Міхаіл, Баян, Георгій [761, с.134].

СКУЛЬПТУРА. Галоўная роля ў арганізацыі інтэр'ера храма належала скульптуры. У адрозненне ад праваслаўнай царквы, якая не прызнае аб'ёмных выяў біблейскіх персанажаў, уніяцтва, засвойваючы еўрапейскую мастацкую культуру, узяло скульптуру ў свой арсенал і спрыяла развіццю гэтай галіны мастацтва Беларусі, узбагаціўшы яе новымі рысамі.

Матэрыялам для скульптуры служылі дрэва; радзей - стук, які ўяўляў сабой сумесь вапны, пяску, мармуровай крошкі, гіпсу і клею; яшчэ радзей - камень. Скульптуру уніяцкіх храмаў можна падзяліць на 2 групы: 1) культавага прызначэння; 2) надмагільная.

Уяўленне пра ўклад царквы ў развіццё мастацтва пластыкі даюць нешматлікія ўцалелыя помнікі уніяцкай скульптуры. Адным з найбольш ранніх з'яўляецца надмагільная пліта епіскапа К.Тарлецкага (пасля 1607 г.). Яна сціплая па кампазіцыі. Асноўную частку яе займаў мемарыяльны надпіс, яго акаймоўваў раслінны арнамент [761, с.75; 973]. У царкоўнай сцяне ў Белацаркоўскім манастыры была чорная мармуровая пліта ў памяць Льва Сапегі, умураваная адным з яго нашчадкаў [553, с.714]. Скульптар Караль Ельскі ў 1783 г. стварыў надмагілле з патртэтным медальёнам архітэктара К.Спампані ў царкве ў в.Чапцы (ля Нясвіжа) [762, с.122].

Асноўная частка скульптурных твораў змяшчалася як у галоўным, так і на бакавых алтарах, багата аздобленых дэкаратыўнай разьбой, якая часта пакрывалася пазалотай. Такія архітэктурна-скульптурныя алтарныя комплексы, што з'яўляліся прыкладам сінтэзу мастацтваў, здзіўлялі пышнасцю і хараством, ілюзіяй багацця. Скульптурны і разьбяны дэкор шырока выкарыстаны ў афармленні алтароў Праабражэнскай царквы ў в.Порплішча (Докшыцкі р-н), пабудаванай у 1627 г. Уражвае рэльефная пазалочаная разьба на калонах у выглядзе спіральна размешчаных парасткаў вінаграднай лазы з гронкамі і ўкамплектаванымі ў іх чалавечымі фігуркамі, сакавіты раслінны арнамент і гарэльефныя галоўкі херувімаў на калонах [761, с.81].

Багаты дэкор быў у інтэр'ерах цэркваў у Княжыцах і Быцені [761, с.181]. Пабудаваная ў 1711 г. быценская царква св. Тройцы мела 11 драўляных алтароў з скульптурнымі выявамі святых. Разьбу па дрэву і статуі пакрывала пазалота ці срэбная фарба [56, а.1 адв., 4].

Найбольш плённым для развіцця уніяцкай скульптуры было ХVІІІ ст. Беларуская храмавая скульптура развівалася ў гэты час па дзвюх лініях. Адна з іх арыентавалася на заходнееўрапейскае барока. Другая ўзыходзіць да мясцовых традыцый, шмат у чым арыентуецца на мастацтва папярэдняга стагоддзя, знаходзіцца пад уплывам народных густаў і ўяўляе «нізавое барока», спалучаючы ў сабе рысы высокага мастацтва і фальклору. Другая тэндэнцыя найбольш ярка праявілася ў правінцыйных храмах, аддаленых ад буйных цэнтраў, дзе творчасць мясцовых майстроў стварыла ўласны стыль, трансфармавала традыцыйнае рэлігійнае мастацтва ў фальклорна-этнаграфічныя вобразы [974, с.169].

Звязаная з уніяцкім мастацтвам драўляная скульптура «нізавога барока» была шырока распаўсюджана на Беларусі ў першай палове ХVІІІ ст. Створаная цэхавымі рамеснікамі і прафесійна непадрыхтаванымі аўтарамі - манахамі або скульптарамі - партачамі - і арыентаваная на нізы грамадства, яна не прэтэндавала на пышнасць, вонкавую ўражлівасць, эфект і вызначалася вялікай стылістычнай свабодай. Характэрнымі для беларускай драўлянай пластыкі мясцовага «нізавога» барока былі адмова ад містычнай экзальтацыі на карысць здаровага аптымізму, цікавасць да ўраўнаважанага, унутрана значнага стану персанажаў, лаканізм пластычнай мовы, шырокае скарыстанне дэфармацый фігуры, частак цела (вялікая галава ў параўнанні з тулавам, каржакаватыя постаці, па-мужыцку вялікія кісці рук), рыс твару (стомлены, задумённы, заклапочаны), абагульненасць трактоўкі фігуры і адзення, простанародны тыпаж з канкрэтнымі зямнымі рысамі.

У ХVIII ст. у народна-прымітыўнай скульптуры вымалёўваюцца асобныя тэмы, сюжэты («Распяцце», «Хрыстос ля слупа»), найбольш папулярныя святыя (Юрый, Пётр, Павел, Марк, Ян Непамук) [947, с.361]. Асабліва экспрэсіўнымі ў народных майстроў атрымліваліся шматлікія выявы Хрыста - смуткуючага, прывязанага да слупа, закатаванага. Распаўсюджанню нізавога барока ў значнай меры садзейнічаў і культ мясцовых святых, які нярэдка сплятаўся з рэшткамі язычніцкіх уяўленняў. Св. Мікола, напрыклад, з'яўляўся заступнікам земляробаў, Ян Непамук ахоўваў ад паводак, Георгій быў абаронцам свойскай жывёлы і г.д. [974, с.174]. Дэмакратычныя тэндэнцыі яшчэ больш яскрава прасочваюцца ў скульптурах, якія ўстанаўліваліся на могілках, у капліцах, пры дарогах. Мноства капліц, крыжоў і статуй уражвала прыезджых на Беларусь расіян у сярэдзіне ХІХ ст. [974, с.186-187]. Паказваючы хрысціянскіх святых у абліччы, падобным і зразумелым для сябе, народныя майстры па сутнасці дэміфалагізавалі многія вобразы святых, нізводзячы іх да зямных сімвалаў сацыяльных пакут народа [974, с.195].

З пачатку ХVIII ст. і асабліва з 30-х г. алтары уніяцкіх храмаў ускланяюцца ў сілуэце, павялічваюцца ў памерах, насычаюцца фігурнай і архітэктурнай пластыкай, становяцца больш багатымі, жывапіснымі і ўражваючымі. Вялікія алтары і алтарныя комплексы з'яўляюцца сінтэтычнымі відамі мастацтва, якія спалучаюць у сабе манументальную, дэкаратыўную і архітэктурную пластыку, жывапіс, дэкаратыўную разьбу. Для іх стварэння прыцягваюцца мастакі і майстры розных прафесій: архітэктары, скульптары, сталяры, разьбяры, мастакі. Цікавы барочны інтэр'ер са скульптурнымі алтарамі быў выкананы ў Барунах. Над яго афармленнем працавалі разьбяры Фрэдэрык Квечар з Мінска, якія ў 1739 г. прыбыў у Баруны і абавязаўся зрабіць вялікі алтар, Дыянісі Ванькоўскі з Вільні, які ў 1718-1719 г. за 1250 зл. выканаў па ўласным праекце алтар маці Божай, Іосіф Васількоўскі з Валожына, сталяры Павел Якавіцкі і Цесількевіч, мастакі Міхальскі і Сымон Урублеўскі [418, а.2; 419, а.19; 421, а.1-1 адв.]. Вытанчанасцю, грацыёзнасцю і святочнай параднасцю вылучаюцца скульптурныя выявы ў полацкім Сафійскім саборы, Троіцкай царкве ў в.Вольна. Алтар з Вольна ўпрыгожаны шматфігурнай кампазіцыяй «Тройца новазапаветная» [974, с.122-123].

Багатым інтэр'ерам вылучалася царква св. Іосіфа ў віцебскім базыльянскім манастыры, пабудаваным у 1684-1730 г.: «вялікі алтар рымскай архітэктуры, гладкія пазалочаныя калоны, паміж якіх 16 разной работы статуй», у другім алтары - 2 калоны карынфскага ордэра [135, а.14-14 адв., 17 адв.]. Разьбой па дрэву і скульптурай была багата аздоблена Ражанская царква (Слонімскі п.), пабудаваная ў 1765-1781 г. па ўзору «італьянскай архітэктуры» на месцы драўлянай, якая згарэла ў 1762 г. У вялікім алтары - разныя пазалочаныя калоны, драўляныя вазоны, шмат гіпсавай ляпніны. Галоўная скульптурная кампазіцыя складаецца з трох драўляных, у рост чалавека, статуй апосталаў Пятра, Паўла і Майсея. Над імі 4 анёлкі, таксама з дрэва, трымаюць крыж [73, а.1-1 адв.].

Шырокае распаўсюджанне ва уніяцкай царкве атрымаў культ беатыфікаванага ў 1643 г. І.Кунцэвіча. Алтары, абразы, манументальныя фрэскавыя роспісы, статуі блажэннага ўпрыгожвалі многія храмы Беларусі. Склаўся тып скульптурнай выявы Іасафата - пакутніка за веру з уваткнутай у галаву сякерай. Такая статуя была ў полацкім Сафійскім саборы, ля якой распачаўся, набыўшы сумную вядомасць у Еўропе, канфлікт з расійскім царом Пятром І.

Былі аздоблены статуямі алтары ў цэрквах Праабражэння Гасподня ў Кобрыне [71, а.5 адв.-9 адв.], у в.Шарашова Пружанскага павета [459, а.59 адв.], у храме Вольнянскага жаночага базыльянскага манастыра [75, а.2 адв.] і інш.

Вядомы разьбяр Марк з в.Нягневічы (на тэрыторыі сучаснай Гродзенскай вобл.) [974, с.179]. Мясцовы майстар Іосіф Астапчык у 1818 г. стварыў скульптурны ансамбль у Мікалаеўскай царкве в.Кажан-Гарадок (ля Лунінца), у якім па-свойму інтэрпрэтаваў ўзоры барока [761, с.130; 974, с.185].

Ад праваслаўна-візантыйскай традыцыі ўстаноўкі іканастасаў уніяцкая царква адмаўлялася ў ХVІІІ ст. Тым не менш, паводле дадзеных П.Баброўскага, у 30-я гады ХІХ ст. у 80 з 800 цэркваў Літоўскай епархіі яшчэ ўцалелі старажытныя іканастасы [709, с.72]. З канца ХVІІІ ст. традыцыя іх ўсталявання была адноўлена, але тады яшчэ яна не стала паўсюднай з'явай. Пасярод іканастаса ўстанаўліваліся царскія брамы, якія, як правіла, уяўлялі твор мастацтва, што сінтэзаваў ў сабе разьбу па дрэву, пазалоту, жывапіс, пляценне з саломкі. Высокамастацкія царскія вароты былі ў Шарашоўскай (па інвентару 1809 г.) [459, а.59 адв.], гродзенскай Барысаглебскай і іншых цэрквах. Масавая ўстаноўка іканастасаў пачалося ў сярэдзіне 30-х г. ХІХ ст. Але тады ў спешцы і пад адміністрацыйным прымусам іх нарабілі «неблаговидными» і нават брыдкімі. У 1837 г. па загаду Сінода архітэктар А.Ф.Шчадрын распрацаваў праект «самага простага і таннага інакастаса» для бедных цэркваў, які адпавядаў правілам грэка-расійскай царквы. Яго было загадана прымаць за ўзорны пры пераабсталяванні уніяцкіх храмаў Беларусі [229, а.1-5].

У цэрквах знаходзілася шмат твораў дэкаратыўна-прыкладнога мастацтва: прадметаў мастацкага ткацтва (плашчаніцы, харугвы, паясы, дываны, пакрывалы, ручнікі), ювелірных вырабаў (крыжы, келіхі, манстрацыі, прывескі для абразоў і інш.), чаканкі (шаты абразоў, накладкі для кніг) і ліцця па металу (падсвечнікі). Звычайным атрыбутам быў звон. Часам храмы мелі дзіўныя і рэдкія для тых часоў рэчы. На фасадзе Троіцкай царквы ў Слуцку быў устаноўлены жалезны гадзіннік [11, а.11]. Рэгістрацыя, апісанне, каталагізацыя ўсёй мастацкай спадчыны уніяцкай царквы, як той, што дайшла да нашага часу, так і страчанай, вядомай толькі па інвентарах, будзе мець культурную і навуковую цікавасць.

МУЗЫЧНАЕ МАСТАЦТВА. Важным элементам культавага абраду уніяцтва была музыка - моцны сродак эмацыянальнага ўздзеяння на людзей. Праваслаўная царква развівала галоўным чынам мастацтва спеваў. Захаваўшы гэту музычную традыцыю, уніяцкая царква ўзбагаціла яе, увёўшы ў свой рытуал інструментальную музыку. У канцы ХVІІ-ХVІІІ ст. у шэрагу культавых пабудоў былі ўстаноўлены арганы, іх разнавіднасці (пазітыў, рэгал), заведзены іншыя струнныя, духавыя, ударныя музычныя інструменты. Уніяцкі храм стаў своеасаблівай канцэртнай залай, дзе людзі далучаліся да прафесійнай музычнай культуры. Ужо Лаўрышаўская базыльянская кангрэгацыя 1621 г. разглядала пытанне аб ужыванні музыкі і спеваў у багаслужэнні [500, с.21].

Пераход да выкарыстання музыкі ў багаслужэбна-абрадавай практыцы адбыўся не адразу. Яшчэ ў 1695 г. блізкія да абранага на пасаду главы царквы брэсцкага епіскапа Л.Заленскага людзі сведчылі, што ў мітрапалічай царкве ў Вільні «аргана няа, таму што ён у нашым абрадзе не ўжываецца», «арганам па нашаму абраду не карыстаемся» [552, с.392]. А ўжо ў 1777 г. жонка літоўскага падскарбія, наведаўшы віленскую Троіцкую царкву, замест чаканых спеваў пачула арганную музыку [499, с.318]. Вільня стала цэнтрам арганнага будаўніцтва ў ВКЛ, росквіт якога прыпадае на ХVIII ст.

ХVII-XVIII ст. - час найбольшага росквіту арганнага будаўніцтва і мастацтва арганнага выканальніцтва ў Еўропе. У кантэксце гэтага музычна-гістарычнага працэсу развівалася арганная культура Беларусі. Як сцвярджае спецыяліст па арганазнаўству У.Неўдах, будаўніцтва і выкарыстанне арганаў ва уніяцкай царкве былі характэрны толькі для Беларусі, а для Украіны - не [1074, с.18, 27]. Арган атрымаў у ёй найбольш шырокае распаўсюджанне сярод музычных інструментаў. Яго масавае ўвядзенне ў храмы адбываецца пасля сабору 1720 г., які санкцыянаваў выкарыстанне музыкі. Але ўжо ў ХVІІ ст. у Жыровічах меўся адзін з самых буйных арганаў - на 80 рэгістраў, які лічыўся адным з лепшых. З 1720 г. тут дзейнічала базыльянская капэла [802, с.61], якая суправаджала багаслужэнні і агульнагарадскія сакральныя цырымоніі. Яе музыка гучала ў 1731 г. падчас свята ў гонар цудадзейнай жыровіцкай іконы, калі «выдатныя музыканты ігралі на розных інструментах, акампануючы зладжаным галасам спевакоў». Жыровіцкая капэла ў 1772 г. складалася з 2 флейтаў, фагота, 3 труб, 4 валторнаў і «аргана на тры мяхі» [962].

Царкоўныя аркестры не толькі афармлялі службу, але і пазахрамавыя дзеі - сакральныя святы, шэсці, працэсіі і цырымоніі, а таксама ігралі на свецкіх урачыстасцях: паляваннях, балях, вяселлях, імянінах у шляхты і мяшчан, абслугоўвалі агульнагарадскія святы.

У гарадскіх храмах будаваліся пераважна вялікія арганы, у мястэчках і вёсках - звычайна невялікія арганы або пераносныя арганчыкі - пазітывы. Уяўляючы цэлае архітэктурнае збудаванне, арган прыўносіў у культавы інтэр'ер адчуванне ўрачыстасці і свята, а моцай і шматфарбавасцю гучання, разнастайнымі выканальніцкімі магчымасцямі ўпрыгожваў літургію, якая прыцягвала шмат слухачоў. Гэты музычны інструмент, нават калі ён маўчаў, быў эмацыянальна значным [930, с.210].

Царква ў Барунах валодала цэлым наборам музычных інструментаў: басэтля, альт, габой, скрыпкі і інш. [410]. Яе фундатар М.Песляк завяшчаў праводзіць багаслужэнне са спевамі і музыкай. Захаваўся кантракт 1794 г. мясцовых базыльян з капельмайстрам Міхаілам Хеткевічам, жыхаром мястэчка, які абавязаўся за пэўную плату граць на аргане імшу, гадзінкі, літуанію, акафісты; раніцай і вечарам, паводле даўняга звычаю, іграць на трубе, суправаджаць музыкай адкрыццё абраза Божай маці [420].

Выпускныя ўрачыстасці ў Барунскай базыльянскай школе завяршаў прыгожы рытуал з адкрыццём цудадзейнага абраза. Усе: бацькі, настаўнікі і вучні - падалі на калені і пакорна схілялі галовы. «Пеў хор чыстых добрых дзіцячых галасоў. Колькі сэрцаў адразу, малітваў у той час узносілася да бога, колькі надзей усялялася ў сэрца, - успамінае выхаванец гэтай школы І.Ходзька. - Алтар зачыняўся. Гучаў марш. Усе выходзілі з царквы і раз'язджаліся. Баруны заставаліся пустымі і глухімі» [621, с.53-54].

Даючы ў 1627 г. фундуш Супрасльскаму манастыру, канюшы ВКЛ К.Хадкевіч агаварыў, каб ён меў «дзяканаў для спявання паводле патрэбы» [13, а.10, 11]. Размовы аб музыцы тады яшчэ не было. Ужо ў другой палове ХVІІ ст. па загаду мітрапаліта К.Жахоўскага, вялікага аматара музыкі, тут была заснавана інструментальная капэла. У ХVІІІ ст. манастыру належалі 2 арганы: вялікі ў царкве і пазітыў у капліцы. У 1764 г. згадваецца мясцовы арганіст Касцецкі. Сярод забітых у 1705 г. Пятром І полацкіх базыльян быў нехта Якуб Кнышэвіч «рэгенс капэлы, ці музыкі» [962, с.12]. Устаноўка аргана ў адбудаваным у 1750 г. Сафійскім саборы надала хараства інтэр'еру храма [930, с.208]. У 1779 г. Людвік Клімовіч пабудаваў арган для мінскай царквы св. Духа [962, с.12].

Невялікі арганік на 7 галасоў размяшчаўся на хорах гродзенскай Барысаглебскай царквы. Тут жа у час службы выступаў манастырскі хор [412]. У браслаўскай царкве пры базыльянскім кляштары Манастыр, па інвентару 1791 г., меліся арган, трубы, котлы [553, с.486]. «Хор з пазітыўкам старым, які патрабуе рамонту», быў у царкве Дабрыгорскага манастыра ў 1813 г. [154, а.6]. У 1822 г. на сродкі прыхаджан і дабрачынцаў быў збудаваны арган на 12 галасоў для Ражанскай царквы (Слонімскі п.) [73, а.3 адв.]. Да пачатку антыарганнай кампаніі 1830-х г. ў Літоўскай епархіі было 86 цэркваў, дзе знаходзіліся арганы, а значыць, і арганісты [383, а.19]. Распаўсюджванне арганаў спрыяла развіццю прафесійнай музычнай культуры Беларусі [1064, с.159], а уніяцкае духавенства адыграла важную ролю ў далучэнні да яе народа.

Прафесійных музыкантаў і спевакоў рыхтавалі навучальныя установы, заснаваныя царквой. Навука царкоўных спеваў вывучалася практычна ў кожнай пачатковай манастырскай школцы. Музыка выкладалася ў некаторых базыльянскіх школах і як спецыяльны прадмет, і як агульнаадукацыйны. Спецыяльная музычная бурса існавала ў Жыровічах [801, с.68]. У 1753 г. у капэле гэтай бурсы ігралі «хлопцы» Карповіч, Мараш, Трэмбачык [802, с.205]. У школах ажыццяўляліся тэатральныя пастаноўкі, якія суправаджаліся музыкай [693]. «Цудоўныя хары разам з операй» прагучалі ў 1761 г. у Наваградскім базыльянскім тэатры [801, с.42]. Пасля засваення першапачатковага курса вучні праходзілі практыку ў царкоўных капэлах. Да 1831 г. існавала семінарыя прыходскіх настаўнікаў і арганістаў пры Віленскім універсітэце. У ёй выкладаў Осіп Меражкоўскі. З закрыццём універсітэта яе перавялі ў Віцебск [163, а.22, 24].

Храмы і манастыры канцэнтравалі вакол сябе музычна-выканальніцкія настаўніцкія і творчыя сілы. Пры культавых установах працавалі кампазітары, вакалісты, інструменталісты, выкладчыкі і музычныя майстры. Людзі з музычнай адукацыяй і талентам цаніліся царквой. Найлепшыя музыкі звычайна групаваліся ў вялікіх цэрквах і манастырах. Царкоўныя музыканты звычайна паходзілі з мясцовага насельніцтва - мяшчан, шляхты, сялян. Вядомы беларускія царкоўныя музыкі ХVІІ-ХVІІІ ст. Фёдар Семяновіч, інак Феафіл, Антоній Кішчыц і інш. [825, с.313]. Найбольшае распаўсюджанне атрымала прафесія арганіста. У першай трэці ХІХ ст. ва уніяцкіх храмах Беларусі працавалі арганісты Дон Алексі (Сероцін) [156, а.1-3], Вінцэнт Шаржановіч (Сялец) [171, а.22]. Арганіст Сухавіцкага касцёла Міхаіл Барысевіч, згаданы ў 1831 г., «быў у Ракаве базыльянамі навучаны ігры на аргане» [171, а.1]. У канцы ХVІІІ - пачатку ХІХ ст. арганісты меліся таксама ў Пустынскім (Мсціслаўскі п.), Дабрыгорскім і Ушацкім (Лепельскі п.), Талачынскім (Капыскі п.), Беразвецкім манастырах, мінскай Троіцкай царкве і інш. культавых установах [327, а.1-2; 553, с.576, 617-618]. Вядомым спецыялістам па рамонту гэтых інструментаў быў віленскі «арганмайстар» Антон Гурыновіч [163, а.10-10 адв.].

Разам з выканаўцамі пры культавых цэнтрах працавалі і кампазітары: Багуслаў Згірскі, які напісаў музыку для школьнай драмы «Цыцэрон» (Жыровічы, 1752 г.) [801, с.60].

Уніяцкая царква захавала і старажытныя праваслаўныя пеўчыя традыцыі, узбагаціўшы іх заходнімі элементамі. Яе музычна-літургічная практыка складалася з традыцыйнай старажытнай манодыі (знаменны распеў), шматгалосных харавых кампазіцый (партэсных спеваў, ці партэсаў), інструментальнай музыкі і простых напаўфальклорных песень у выкананні вернікаў. Папулярнымі былі паліфанічныя гімны, арганная музыка, а таксама пакладзеныя на музыку візантыйскія літургічныя тэксты - «кантычкі».

Ва уніяцкім асяроддзі атрымалі распаўсюджанне Багагласнікі - зборнікі папулярных напаўфальклорных песень, якія выконваліся вернікамі - і нотныя рукапісы і выданні - Ірмалоі, Асьмагласнікі, Актоіхі, Гральнікі. Вядомы Супрасльскія рукапісныя ірмалоі 1639, 1662 г., Давыдкаўскі (з в.Давыдкава Бешанковіцкага р-на) ірмалой 1769 г., Багагласнік другой паловы ХVІІІ ст. са 150-цю песнямі, львоўскія друкаваныя Ірмалоі 1700 і 1709 г., пачаеўскія Асьмагласнік 1776 і 1793, Ірмалой 1766, 1775, 1794 і Багагласнік 1790 г. [962, c.13; 1080, с.66; 1333].

Адным з найбольш цікавых помнікаў беларускай прафесійнай музычнай культуры з'яўляецца рукапісны ірмалой іераманаха Тарасія, які ён пачаў пісаць у Мінску, працягваў у Вільні і завяршыў у Жыровічах у 1643 г. Рукапіс утрымлівае арыгінальны беларускі знаменны супрасльскі распеў (мова яго - царкоўнаславянская з беларусізмамі) з яркім і самабытным меладычным матэрыялам [872, с.149-150, 154]. Сотнямі распаўсюджаныя на Беларусі уніяцкія Багагласнікі, у аснове якіх былі старажытныя папулярныя песні, карысталіся ўвагай народа і праз дзесяцігоддзі пасля скасавання уніі [1285, с.368, 389].

У 1799 г. Супрасльская друкарня выдала «Набожныя песні...» - збор папулярных песень, званых «кантычкамі», сярод якіх калядны цыкл (46 тэкстаў), песні аб жыровіцкай Божай маці, тэксты Яна Каханоўскага, якія сталі народнымі песнямі, і інш. [1358, с.147]. У 1817 г. у Вільні былі выдадзены «Набожныя песні на ўрачыстыя святы, паводле парадку касцёла св. рымска-каталіцкага, на цэлы год сабраныя і з дазволу начальства з дадаткам новых песень перадрукаваныя». Сярод іх - «Песня аб вядомай цудамі найсвяцейшай дзеве Марыі на наваградскім абразе, што аберагаўся ксяндзамі базыльянамі». Гэтыя кантычкі высока ацаніў А.Міцкевіч: «Падобна, ніводзін народ не можа пахваліцца такім зборам як кантычкі польскія… Пададзеныя ў іх пачуцці, менавіта пачуцці міласці і пашаны маці Божай да свайго сына, Бога, такія далікатныя, такія чыстыя, такія нябесныя, што тлумачыць іх прозай значыла б зневажаць святасць…» [1407, с.10-11].

Такім чынам, за час існавання уніяцкая царква сфарміравала сваю музычную традыцыю, стала важнейшым цэнтрам развіцця прафесійнага музычнага мастацтва, праз якое далучала Беларусь да заходнееўрапейскай культурнай прасторы. Узмоцнены шляхам увядзення музыкі эстэтычны бок багаслужэння стаў «прыемнай асаблівасцю» уніяцкай веры для беларускага народа. Абрыў гэтай традыцыі ў 1833-1839 г. не толькі нанёс удар па гэтай галіне культуры, але і балюча закрануў народ ныя пачуцці.

Неад'емнай часткай жыцця людзей былі званы. Па іх гукам вызначалі пару дня. Званы не толькі звалі ў царкву. Яны данасілі вяскоўцам і гараджанам урачысцасць, трывогу, хваляванні, жалобу.

ТЭАТР. Перайшоўшы мяжу культурнай прасторы праваслаўя, уніяцтва дабудавала сістэму культуры царквы, запазычыўшы і засвоіўшы тэатральнае мастацтва, у якім у ХVІІІ ст. дамінаваў школьны тэатр. Гэта быў тэатр асобага роду: ён перакладаў на мову сцэны хрысціянскія дагматы [1216, с.212 -213]. У ХVІІІ ст. існавалі 2 базыльянскія школьныя тэатры: у Наваградку (1761-1765) і Жыровічах (1751-1765). Аўтарамі і пастаноўшчыкамі былі выкладчыкі, якія распрацоўвалі пройдзены матэрыял у драматычнай форме, выканаўцамі - вучні. Ставіліся п'есы па матывах жыцій святых, алегорыі на антычныя тэмы - трагедыі, камедыі, трагікамедыі, дэкламацыі на лацінскай і польскай мовах. У перапынках паміж актамі ставілі беларускамоўныя інтэрмедыі - рэалістычныя карціны і сцэны з народнага побыту. Інтэрмедыі на уніяцкай школьнай сцэне засноўваліся на мясцовым рэпертуары і адлюстроўвалі думы і настроі простых людзей, абуджалі ў народзе пачуццё чалавечай годнасці і нацыянальнай свядомасці. Іх аўтары - хутчэй за ўсё самі школьнікі, блізкія да сялянскага асяроддзя, - добра ведалі народныя звычаі і абрады, дасканала валодалі вобразнай гутарковай мовай. Галоўнымі героямі інтэрмедый былі выхадцы з простага народа: сяляне, карчмары, папы і ксяндзы, адстаўныя салдаты, цыганы, яўрэі, рамеснікі. Але ў адрозненне ад езуіцкіх тэатральных падмосткаў, на якіх цёмны, нязграбны, прымітыўны мужык, як правіла, станавіўся аб'ектам насмешак і павучанняў, ва уніяцкіх інтэрмедыях ён надзелены станоўчымі якасцямі: розумам, знаходлівасцю, дасціпнасцю, паказаны больш кемлівым і высакародным, чым «вучоны пан», і амаль заўсёды выклікаў павагу і сімпатыю. Некаторыя творы мелі выразны сацыяльны падтэкст [984, с.313-314; 985]. Унія выклікала цікавасць таксама езуіцкага тэатра да беларускага вясковага асяроддзя, як да экзатычнай прасторы, дзе існавалі абедзве хрысціянскія цэрквы [1425, с.215, 217].

На спектаклях прысутнічалі выкладчыкі, бацькі, мецэнаты школы. Асабліва ўрачыстым быў спектакль, што даваўся ў канцы навучальнага года. Ён успрымаўся як падзея культурнага жыцця ўсяго горада.

З уніяцкіх тэатраў Беларусі найбольшай вядомасцю карыстаўся жыровіцкі. У 1751 г. у ім была выканана польска-беларуская уніяцкая інтэрмедыя «Сляпы, кульгавы, потым пан і селянін», у якой сцвярджалася асветніцкая ідэя натуральнай роўнасці ўсіх саслоўяў. У 1752 г. жыровіцкія шкаляры паказалі лацінскую трагедыю «Цыцэрон» у апрацоўцы мясцовага аўтара Самуіла Навіцкага (музыка Б.Згірскага). А.Мальдзісам у Львове знойдзены рукапісны зборнік «Дыялогі і інтэрмедыі школ у Жыровічах і Бучачы», датаваны 1751 г. [981, с.271]. У жыровіцкіх сцэнках таксама парадзіраваліся павятовыя соймікі, на якіх прамоўцы выступалі на «мазурскім» і «русінскім» (беларускім) дыялектах, высмейвалася пакланенне перад замежжам, асуджалася шляхецкая анархія ў Рэчы Паспалітай у сярэдзіне ХVIII ст. [981, с.263-264].

У адрозненне ад праваслаўнай царквы, якая падаўляла ўсялякія праявы відовішчнасці, уніяцкія працэсіі - частка народнай культуры - ператвараліся ў разгорнутыя тэатралізаваныя дзеі, што выліваліся з храмаў на вуліцы і плошчы. Сучаснікі адзначалі любоў экс-уніятаў, выхаваную іх верай, да ўсялякіх свят і шэсцяў.

Пры ўсім тым, што сёння навуцы вядомы асноўныя этапы і тэндэнцыі гісторыі уніяцкага сакральнага мастацтва, роля гэтай царквы ў развіцці нацыянальнага мастацтва і ўклад праз яе беларускага народа ў еўрапейскую і сусветную культуру яшчэ далёкія ад канчатковага вывучэння і асэнсавання.

РЭЛІГІЙНАЯ ПЕРААРЫЕНТАЦЫЯ БЕЛАРУСІ Ў КАНЦЫ ХVІІІ - ПЕРШАЙ ТРЭЦІ ХІХ СТ. І ЛЁС КУЛЬТУРНАЙ СПАДЧЫНЫ УНІЯЦКАЙ ЦАРКВЫ

Створаныя працай шэрагу пакаленняў беларусаў культурна-рэлігійныя каштоўнасці, звязаныя з дзейнасцю уніяцкай царквы, не знайшлі, аднак, разумення і прыняцця тых, хто ўсталёўваў тут вяршэнства праваслаўя. У канцы ХVIII ст. народ зноў быў пастаўлены перад выбарам паміж духоўнасцю Усходу і Захаду. Але на гэты раз выбіраць самому не давялося. Распачатая тады духоўная пераарыентацыя Беларусі на хрысціянскі Усход, закліканая ўзмацніць яе ўнутранае аб'яднанне з Расіяй, якая на два стагоддзі спазнялася ў культурным развіцці ў параўнанні з Заходняй Еўропай, і аддаліць, ізаляваць ад заходнехрысціянскіх уплываў, суправаджалася жорсткай рэвізіяй уніяцкага культурна-абрадавага комплексу. Нішчылася ўсякая мясцовая даўніна, якая не была падобнай па стылю да расійскай. Расійская культура з яе этнацэнтрызмам і імкненнм ацэньваць усе з'явы навакольнага свету таксама ў маштабе каштоўнасцяў свайго тыпу культуры, якім надавала універсальны характар, навязваннем уласных каштоўнасцяў і іншым культурам [937, с.387; 1255, с.309] усемагчымымі сродкамі прымусу, ад інтэлектуальнага да фізічнага, выціскала народжаную уніяй аўтэнтычную культуру беларусаў. Справа даходзіла да публічных аўтадафэ. Вызваленае месца запаўнялася культурнымі каштоўнасцямі расійскага праваслаўя, якія прышчэпліваліся замест зруйнаваных, фармуючы ў беларускага народа адпаведную самасвядомасць.

Пачатак сапраўднай вайне супраць уніяцкай царквы і яе культурна-асветнага набытку быў пакладзены ў 1833-1834 г., хоць заканадаўчая база падводзілася раней. Пачалі з ліквідацыі базыльянскіх манастыроў з іх навучальнымі ўстановамі, бібліятэкамі і архівамі. Закрыццём імператарскімі загадамі ў 1828 г. вучылішчаў ў Жыровічах і Брэсце, у 1830 - у Талочыне, у 1832 - у Віцебску, Вярбілаве [159, а.6], Беразвеччы і Лядах [163], 1835 г. - у Барунах і Паддубіссі [225, а.2] была разгромлена базыльянская сістэма свецкай адукацыі.

У 30-70-я г. былі распатрошаны і рассеяны або знішчаны ордэнскія кнігазборы, якія назапашваліся два стагоддзі. Найбольш каштоўныя з іх «носьбіты новай культуры» перадалі ў Пецярбург, другія падзялілі паміж свецкімі школьнымі бібліятэкамі, расійскімі публічнымі бібліятэкамі і віленскай духоўнай семінарыяй. Частка рукапісных і друкаваных кніг падлягала продажу як антыкварыят або на макулатуру, «непатрэбныя» прызначаліся на спаленне [1431, с.114-115]. Кнігі з Паддубісся ў другой палове 30-х г. перадалі ў віленскі манастыр [225, а.14], частку кнігазбору з Жыровіч у 1845 г. адправілі ў Віленскую духоўную семінарыю [1324, с.385]. У 60-70-х г. рабіліся новыя чысткі царкоўных і манастырскіх бібліятэк [862, с.192]. Звыш тысячы тамоў бібліятэкі гродзенскіх базыльян трапіла тады ў Віленскую публічную бібліятэку [401, а.2-19]. Пры перамяшчэнні разбураліся сістэмы манастырскіх калекцый, пашкоджваліся і раздзіраліся кнігі. 40 тысяч тамоў кніг базыльянскіх манастыроў нават у 1866 г. валяліся на падлозе ці былі хаатычна раскладзены па паліцах у сховішчы Віленскай публічнай бібліятэкі [539, с.25]. Бібліятэка Полацкай семінарыі, якая налічвала больш за 10 тысяч тамоў, у 1900 г. па загаду Сінода было вывезена ў Кіеўскую духоўную акадэмію [862, с.187]. Каштоўнейшы збор прафесара Віленскага універсітэта М.Баброўскага з беларускіх і іншых славянскіх рукапісных і друкаваных кніг быў куплены памешчыкам Трамбіцкім, пасля смерці якога дастаўся бібліятэцы графаў Замойскіх у Варшаве і амаль цалкам загінуў у час пажараў 1939 і 1944 г. Другая яго частка трапіла ў бібліятэку Акадэміі навук у Пецярбургу [862, с.188].

У перыяд ліквідацыі уніяцкай царквы бясследна знікалі, раскрадаліся, распыляліся, разыходзіліся па сотнях рук, вывозіліся архівы епархій, манастыроў, прыходаў, якія захоўвалі дакументы не толькі канфесійна-маёмаснага характару, але і па гісторыі рэгіёнаў, народаў, культур. Яны або вывозіліся ў Пецярбург, або пераходзілі ва ўласнасць мясцовых устаноў пры губернатары і ў публічныя бібліятэкі; частка трапіла ў прыватныя калекцыі. Яшчэ ў 1819 г. паляваць за старажытнымі уніяцкімі рукапісамі з царкоўных сховішчаў пачаў граф М.Румянцаў [348]. Уніяцкія дакументы можна было лёгка набыць тады ў букіністычных магазінах, часам яны прадаваліся проста на вагу. Нямала рарытэтаў з былых уніяцкіх цэркваў і манастыроў набылі члены Віленскай археаграфічнай камісіі, Віленская публічная бібліятэка, мясцовыя гісторыкі і калекцыянеры П.Гільтэбрандт, П.Бязсонаў, І.Карнілаў, К.Гаворскі і інш.

Дарэчы, прафесар Жыровіцкай семінарыі П.Дабрахотаў за калекцыянаванне «уніятыкі» быў абвінавачаны новымі духоўнымі ўладамі ў неправаслаўных поглядах. З пераводам у 1845 г. семінарыі ў Вільню ён пераправіў туды і частку жыровіцкага архіва, а ў 70-я г. вялікую калекцыю манускрытаў, дакументаў і старадрукаў вывез у Пецярбург. У 1907 г. яна была перададзена на дзяржаўнае захоўванне ў Акадэмію навук [539, с.24-25]. У 1845 г. у Сінод быў дастаўлены багаты архіў уніяцкіх мітрапалітаў з дакументамі ад 1470 г. «для належнага захоўвання адпаведна важнасці яго» [862, с.186; 1313, с.105].

Знішчэнне уніяцкіх кніжна-дакументальных багаццяў працягвалася да нядаўняга часу. Перад зносам царквы ў с.Жукаў Барок гару тоўстых счарнелых рукапісных і друкаваных кніг з вокладкамі, упрыгожанымі залачонымі крыжамі, звезлі ў райцэнтр у Стоўпцы, дзе па загаду аддзела культуры спалілі. Чатыром качагарам, якія працавалі пазменна, іх хапіла на месяц на распал печаў у гарадской лазні. Перад разбурэннем драўлянай царквы ў в.Насілава Маладзечанскага раёна, якая прастаяла тры стагоддзі, яе багаты архіў і бібліятэку згрузілі на падводу, вывезлі і знішчылі [862 , с.194].

Колькі манастырскіх духоўна-мастацкіх скарбаў было ў ХІХ ст. расфармавана, вывезена, расцягнута па свеце, згублена, спарахнела ў склепах і на гарышчах, сапсавана пацукамі і мышамі, спалена!

Вось як гэта адбывалася ў Клімавіцкім павеце Магілёўскай губерні. У красавіку 1837 г. з Пецярбурга прыйшоў загад: Маравільскі кляштар, які апынуўся ў атачэнні праваслаўных прыходаў, каб яго манахі «не маглі спакушаць новадалучаных (як гэта ўжо заўважана)», скасаваць, а будынак, царкву і 28 дзесяцін зямлі перадаць у праваслаўнае ведамства. Даведаўшыся пра гэта, базыльяне дазволілі суседнім памешчыкам вывозіць з манастырскага саду дрэвы, разбіраць каменныя пабудовы, а драўляныя ламалі на дровы і спальвалі. У той мітусні бясследна знік і цудадзейны абраз Божай маці ў срэбным акладзе, які знайсці не ўдалося нават у судовым парадку [118, а.1, 8, 9 адв., 17].

Да 1835 г. з 81 манастыра базыльян, што трапілі ў 1830-1831 г. у няміласць да ўлад, было скасавана 36, кожны з якіх быў больш-менш значным духоўна-культурным асяродкам мясцовага, рэгіянальнага або дзяржаўнага значэння [878, с.69].

Звужэнне сферы ўплыву і ліквідацыя уніяцкай царквы ў ХІХ ст. праходзіла пад лозунгам яе ачышчэння ад заходнехрысціянскіх запазычанняў, як казалі тады, ад лацінскіх налётаў, якія ўкраліся ад чужых уплываў. Яе прывядзенне «ў аднастайнасць» з праваслаўнай павінна было аблегчыць будучае зліццё канфесій. Больш за тое, уніяцкія кнігі, святы, спевы, адзенне, прадметы культу падтрымлівалі «дух адчужанасці ад Расіі» [98, а.40 адв.]. У 1798 г. мінскі і валынскі архіепіскап Пацёмкін, схіліўшы да благачэсця цэрквы ў ваколіцах Бабруйска, «з гневам загадаў выкінуць быўшае там начынне» [553, с.585]. 7 лютага 1834 г. пад гэткае «добраўпарадкаванне» храмаў была падведзена юрыдычная аснова. Па волі манарха 2 рэнегаты з уніяцкіх саноўнікаў прынялі тады пастанову, якая прадугледжвала аднаўленне ўсходніх абрадаў і пастаноў і выкараненне «злоўжыванняў» заходне-хрысціянскага паходжання і «непрыстойнага» рознагалосся з грэка-расійскай царквой. Належала прыняць да выкарыстання маскоўскія служэбнікі і песнапенні, усталяваць іканастасы. Выдаткі на гэта меркавалася пакрыць з сумы, прызначанай на Полацкую уніяцкую акадэмію. Тыя з духавенства, хто праявіць нядбайнасць у выкананні гэтай пастановы, падлягалі пакаранню [98, а.1-7; 383, а.9-10, 13 адв.]. Каб рэалізаваць гэту грандыёзную задуму, толькі ў Беларускай епархіі трэба было перавыхаваць і перавучыць да 1300 святароў з прычтам і пераабсталяваць 800 храмаў [98, а.16 адв.]. Выцясненне з царкоўнага ўжытку адных прадметаў культу і іх замена іншымі, адаптаванымі да праваслаўна-расійскіх узораў, праходзіла пад пільным кантролем свецкіх улад і наглядам паліцыі.

Спачатку шараговае духавенства байкатавала ўвядзенне ўсходніх абрадаў і рэарганізацыю царкоўнага інтэр'ера. У тым жа 1834 г. беларускі генерал-губернатар М.Хаванскі канстатаваў: «Амаль нідзе і ні ў чым выканання (пастановы 7 лютага - С.М.) не відаць, а, наадварот, аказваюцца ў многіх месцах непарадкі і супярэчныя закону ўчынкі» [98, а.21]. У 1835 г. полацкі епіскап Смарагд паведамляў яму аб грэбаванні грэка-ўсходняй абраднасцю і «яўным пасмейваннем існуючым узаконенням» віцебскага духавенства, невыкананні пастановы магілёўскім святарствам [98, а.95, 96 адв.-99]. «Чым болей заклапочваюся я ўладкаваннем у Беларускай епархіі грэка-уніяцкіх цэркваў па правілах грэка-усходняй царквы, столькі не менш сустракаю да таго перашкод», - пісаў ён тады ж віленскаму генерал-губернатару М.Далгарукаву ў сувязі з супрацівам духавенства Мінскай губерні [174, а.39]. У Беларускай епархіі, на думку В.Ленцыка, гэта рэформа сустрэлася з больш моцнай апазіцыяй [1393, с.63].

Тады святароў абавязалі даць распіскі аб адказнасці за пераабсталяванне храмаў [178, а.43-43 адв.], што яны і вымушаны былі зрабіць, але з розных прычын (беднасць фундушаў, адсутнасць царкоўных грошай, уласная старасць, хваробы), пры спрыянні мясцовых благачынных, ўхіляліся ад збудавання іканастасаў, не давалі знішчаць лаўкі, арганы, званочкі. Калі вернікі словам і справай выказвалі сваё негатыўнае стаўленне да парушэння традыцыйнага царкоўнага інтэр'ера, то святары рабілі гэта, як правіла, больш асцярожна і абачліва, бо за непадпарадкаванне начальству яны пазбаўляліся прыхода.

Вайсковы начальнік данёс у 1836 г. полацкаму архіепіскапу В.Лужынскаму, што, нягледзячы на шматразовыя прадпісанні, толькі ў 1/3 цэркваў Дзісненскага павета зроблены іканастасы, а стальцоў і ў пятай долі няма з-за ўпартасці. Абшарнікаў абавязалі ўнесці патрэбную суму на рэарганізацыю, але тыя адмовіліся ад такой ўспамогі. «Самым шкодным святаром» аказаўся Антон Самовіч, які не прымаў ад паноў грошы на іканастас, выконваў багаслужэнні па-ранейшаму ды распаўсюджваў чуткі, што пераўладкаванне царквы - гэта выдумка губернатара. Яго непаслушэнства, гаварылася ў заведзенай на яго справе, служыць спакусай для іншых святароў і аказвае шкодны ўплыў на народ. Самовіч і шэраг яго калег былі асуджаны на эпітымію і зняты з пасады [175, с.14].

Востра адрэагаваў на змены і клір Літоўскай епархіі. Слонімскі спраўнік у 1834 г. данёс на любішчыцкага святара Гамаліцкага, які, нягледзячы на прымус, пад рознымі зачэпкамі адмаўляўся пераабсталёўваць сваю царкву і будаваць іканастас. Спосабам злому непакорлівых былі эпітымія ў Жыровічах, утрымліванне там у голадзе і холадзе, паніжэнне ў пасадзе, аддаленне ад прыхода. Самых упартых высылалі ў расійскія губерні [1002].

3 снежня 1835 г. гродзенскі губернатар Копцеў аддаў мясцовым уладам распараджэнне аб знішчэнні ва уніяцкіх храмах рэчаў, «неўласцівых» усходняму багаслужэнню ў тэрмін да 1 мая наступнага года. У лютым-красавіку земскія спраўнікі Лідскага, Слонімскага, Брэсцкага, Кобрынскага, Пружанскага і Наваградскага паветаў паспяшаліся адрапартаваць: усе цэрквы «ачышчаны» ад арганаў, лавак, званочкаў [38; 39]. Але ўвядзенне іканастасаў у Гродзенскай губерні зацягнулася з-за супраціву духавенства і насельніцтва, у сувязі з чым ад чыноўнікаў і паліцыі патрабавалася «асаблівая на гэты конт клапатлівасць» [36, а.5-5 адв., 120-121; 49, а.11]. Мясцовым уладам прыйшлося аказаць націск на святароў, прыхаджан і паноў.

У 1837 г. ваенных начальнікаў паветаў абавязалі даваць штомесячныя справаздачы пра пераабсталяванне храмаў. Тым не менш, у вёсках Астрамечы, Косіцы, Камяніца-Жыровіцкая (Брэсцкі п.), нягледзячы на шматлікія «приглашения», і «за многим настаиванием успеха не видно» [35, а.17 адв., 45, 46]. Пан І.Выганоўскі ў 1838 г. «понуждался» да перабудовы царквы ў Камяніцы-Жыровіцкай. Святары Ізабелінскай, Свіслацкай, Дабравольскай, Ляўкоўскай, Ляўшоўскай, Яцвезскай, Мсцібоўскай і Зельчынскай цэркваў Ваўкавыскага павета адмаўляліся дэкарыраваць свае храмы праваслаўнымі абразамі, спасылаючыся на адсутнасць сродкаў і жывапісцаў. 13 мая 1839 г . лідскі тысяцкі атрымаў грознае прадпісанне: як найхутчэй адміністрацыю маёнткаў, «прымусіць рашучымі паліцэйскімі мерамі, пад апаскай за маруднасць строгага спагнання» пераабсталяваць цэрквы [62, а.21-21 адв., 25-26 адв., 50 адв.]. Сродкі бралі з царкоўнай касы, абавязвалі раскашэльвацца паноў, устанаўлівалі спецыяльныя падаткі з сялян: прыпісаным да Зблянскай царквы (Лідскі п.) трэба было заплаціць па 30,5 капейкі срэбрам, да Баброўскай - па 55 капеек з душы [19, а.3].

Ішлі гады, а цэнтралізаванае знішчэнне помнікаў уніі працягвалася. Паны Нямцэвіч, Пуслоўскі і Віслоцкі з Брэсцкага павета ў 1841 г. да пераўладкавання Скокаўскай і Волчынскай цэркваў так і не прыступілі, «зачем имеется над ними строгое понуждение» [63, а.62, 91].

У пераабсталяваных храмах не было месца уніяцкім абразам - творам інтэнсіўнага нізавога духоўнага мастацтва. Многія з іх напаткала доля старых абразоў з Быценя, якія сцены царквы «псавалі» і «якія пінскі біскуп Ясафат загадаў спаліць і яны спаленыя» [70, а.4]. Другія уніяцкія абразы, якія часам мелі вялікую культурную каштоўнасць, часткова перарабляліся або цалкам загрунтоўваліся фарбай і замалёўваліся нанова. Улік знішчаных помнікаў жывапісу ніхто не вёў. Несумненна, што іх лік ішоў на тысячы.

Усе іконы мясцовага паходжання з полацкай Мікалаеўскай царквы ў канцы 30-х г. былі «перароблены жывапіснай работай ... па абраду грэка-расійскай царквы». Пяць старажытных карцін «найлепшага, высокага жывапісу» было вырашана адправіць «для выпраўлення ... з найвышэйшым майстэрствам» у Пецярбург у Акадэмію мастацтваў [111, а.28 адв., 29 адв., 152 адв., 179-180]. У 1864 г. рэктар Полацкай духоўнай семінарыі развешаў у зале і класах партрэты уніяцкіх дзеячаў Тарлецкага, Пацея, Грабніцкага і інш., з уздыханнем усхваляючы перад вучнямі іх вартасці: «Вось тое былі ўладыкі, сапраўдныя крулікі». У 1865 г. гэтыя карціны распараджэннем начальніка краю былі прыбраны з семінарыі [1035, с.42].

Пазнішчаўшы уніяцкае начынне і абразы, нарабіўшы ў спешцы - адводзілася ўсяго некалькі месяцаў - іканастасаў, парушылі ў храмах цэласнасць і гармонію, збяднілі іх інтэр'ер, на дзесяцігоддзі асудзілі яго на ўбоства, прымітывізм і нядобраўпарадкаванасць. У 1837 г. Сінод заказаў расійскаму архітэктару А.Ф.Шчад-рыну падрыхтаваць праект «самага простага і таннага іканастаса» для бедных цэркваў [229, а.1-5]. Як піша даследчык пасляунійнага стану Літоўскай епархіі М.Ізвекаў, тое, што было наспех зроблена падчас уз'яднання, уражвала прымітыўнасцю. Іканастасы часта ўяўлялі брыдкую, непафарбаваную перагародку з дошак, якая не мела ніводнай іконы. Там, дзе і меліся абразы, жывапіс на іх быў агідны і не адпавядаў святасці намаляваных вобразаў. А на некаторых іканастасах былі вельмі старыя уніяцкія абразы [846, с.370, 387-389, 392-294]. Таму і патрабавалі ў 1838 г. абнаўлення ўсіх абразоў на іканастасе ў Скідалі [61, а.5]. Устаноўленыя ў 1837-1838 г. іканастасы ў Ізабелінскай, Свіслацкай, Дабравольскай, Ляўкоўскай, Ляўшоўскай, Кляпацкай і Яцвезскай цэрквах Ваўкавыскага павета былі «простай работы, без прыстойных упрыгожанняў»; у Поразаўскай, Навадворскай, Ялаўскай таго ж павета - «убогай работы». У Белавежскай і Ціхавольскай цэрквах (Пружанскі п.) «замест іканастасаў пастаўлены дошкі неафарбаваныя» [62, а.3, 5, 27, 50 адв., 156]; непрыгожыя абразы былі ўсталяваны ў шэрагу храмаў Гродзенскага і Лідскага паветаў [61, а.10 адв.] і г.д. І праз 30 гадоў у Гродзенскім паветзе Галавацкая царква мела «іканастас самы што ні ёсць агідны і таксама начынне вельмі мізэрнае»; Лыскаўская, Славатыцкая і Гарнастаеўская - адчувалі патрэбу ва ўладкаванні «новага добрапрыстойнага іканастаса» [66, а.15-23].

Недахоп абразоў, якія замянілі б выкінутыя і знішчаныя уніяцкія, стала самай вялікай бядой беларускіх цэркваў, пачынаючы з 1838 г. На час кампаніі пераабсталявання храмаў на Беларусь былі выкліканы тэхнікі і жывапісцы з Расіі. Да працы прыцягваліся і мясцовыя мастацкія сілы, але іх не хапала. Мастак Тадэвуш Шыркоўскі атрымаў у 1838 г. заказ на намаляванне абразоў для Зяньковіцкай царквы Ігуменскага павету ад яе святара [16, а.5]. Духавенства Ваўкавыскага павета абразоў «по неимению живописцев достать не могут и имеют большое затруднение» [62, а.50 адв.]. З-за «недахопу ў тутэйшых краях мастакоў» носьбіты новай сакральнай культуры з Полацку звярнуліся ў імператарскую Акадэмію мастацтваў у Пецярбург [111, а.28 адв.]. Абшарнікі Наваградчыны ў 1840 г. адмаўляліся забяспечыць пераўладкаваныя храмы свайго краю абразамі [76, а.413].

Патрэбы беларускіх храмаў у творах сакральнага жывапісу і іншых культавых рэчаў часткова задавольваліся з Расіі за кошт царкоўных, памешчыцкіх, сялянскіх грошай, ахвяраванняў рускіх дабрадзеяў.

Адзін багаты памешчык у 1841 г. падарыў В.Лужынскаму, калі той вандраваў з крыжом Ефрасінні Полацкай па Маскве і Пецярбургу, 900 абразоў на дрэве, напісаных нейкім мастаком-акадэмікам. Іх размеркавалі па цэрквах усёй Беларусі [518, с.207]. У 1866 г. заходнім епархіям была ахвяравана калекцыя абразоў, галоўным чынам расійскіх святых, ад розных чыноўнікаў, устаноў, таварыстваў Расіі [385, а.1-1 адв.]. У 1867 г. сам імператар падарыў для Заходняга краю 24 іконы. Іх унясенне ў храмы было прыўрочана да свята далучэння уніятаў да праваслаўя і суправаджалася малебнам за «обожаемого царя-освободителя» [65, а.4-63]. У сувязі з гэтым зразумела, адкуль узяліся «іканастасы з абразамі маскоўскага жывапісу» ў цэрквах Брэсцкай, Мінскай епархій [554, с.73, 158] і іншых месцах Беларусі. Так месца твораў аўтэнтычнага беларускага жывапісу, падвергнутых масаваму знішчэнню ў другой палове 30-х гадоў, паступова замяняў рэлігійны імпарт з Расіі. Ужо тады святары білі трывогу з нагоды адсутнасці ў святынях мясцовых абразоў [41, а.34; 61, а.2-9; 62, а.27, 52 адв., 156].

У пачатку 60-х г. паследавала жорсткая рэгламентацыя іканапіснай справы. Міністэрства дзяржаўных маёмасцяў у пачатку 60-х г. распрацавала ўзорныя чарцяжы іканастасаў для экс-уніяцкіх і новапабудаваных праваслаўных храмаў. У выпадку немажлівасці зрабіць іканастас на месцы па абранаму ўзору, належала заказваць яго ў Пецярбургу. Абразы да іх таксама патрабавалася заказваць у сталіцы імперыі. Пісаць іх на месцы дапускалася ў тых толькі выпадках, калі там меліся «добрыя, выключна з рускіх, іканапісцы», за якіх да таго ж будзе дадзена паручыцельства, што яны не будуць займацца «самавольствам», а скапіруюць абразы з міністэрскіх узораў [55, а.3 адв.-4, 5-5 адв.].

У 30-я гады была штучна перарвана і спынена ранейшая традыцыя ў развіцці сакральнага жывапісу, сфармаваная ў папярэднія 2 стагоддзі ў сувязі з функцыянаваннем уніяцкай царквы. З нашай зямлі быў вымыты тады такі магутны пласт сакральнага жывапісу, што на кампенсацыю страт запатрабаваліся дзесяцігоддзі, - і ў 60-я гады на Беларусі адчувалася патрэба ў абразах. Той жа, што запоўніў яго месца, меў, як правіла, іншакультурнае паходжанне. Другая трэць ХІХ ст. стала «пераломным» этапам у развіцці беларускага сакральнага мастацтва [1051].

Культурным рабаўніцтвам Беларусі было і забіранне ад народа, які яго тварыў, вываз ці знішчэнне культавага начыння, што адрознівалася ад рэчаў такога кшталту, створаных у Расіі. Па загаду І.Сямашкі ў Жыровічы былі дастаўлены прызнаныя «непатрэбнымі» манстрацыі. Медныя манстрацыі перадавалі ў Пецярбург, срэбныя - пераплаўлялі ў зліткі, якія таксама паступалі ў сталіцу імперыі ў абмен на царкоўныя кнігі і начынне, «аднастайнае» з тымі, што мелі храмы Расіі. За зліткі з манстрацый 17-ці цэркваў Наваградскага благачынія адтуль атрымалі 50 служэбнікаў і 50 спеўнікаў маскоўскага друку, 44 Апосталы, 25 Евангелляў і т.п. [76, а.389]. На набыццё гэтых рэчаў, а таксама на выраб іканастасаў была расходавана сума, асігнаваная на заснаванне Полацкай акадэміі, у сувязі з чым тады канчаткова і адмовіліся ад ідэі яе адкрыцця [711, с.343].

Раптоўная змена дэкора храма і цырымоній, а таксама аддаленне святароў увергла масы, чыя вера ў ХІХ ст. трымалася на аўтарытэце духавенства і народным традыцыяналізме, у шокавы стан. Народ не мог зразумець, чаму тое, што яшчэ ўчора шанавалася, лічылася святым, дагодным богу, сёння прыгнятаецца і забараняецца, але «просталюдзін» правільна зразумеў, што «ламаюць веру» [383, а.16]. Рэакцыя уніятаў на змены ў многім вызначалася пазіцыяй святара. Людзі слухаліся яго, калі ён свядома і добраахвотна прымаў праваслаўе і пераконваў сваю паству ў неабходнасці змен у храме, у форме і змесце набажэнства, пры ўмове, што не былі з ім у канфліктных адносінах. Але прыхаджане апазіцыйна настроенага святара бурна рэагавалі на ўсялякія спробы злому іх традыцый.

У 1834 г. рэзка скарацілася наведванне сялянамі Голдаўскай царквы (Наваградскі п.) пасля ўсталявання ў ёй іканастаса - многія пайшлі ў суседні Баброўскі храм, дзе захаваўся ранейшы інтэр'ер [57, а.1]. У 1836 г. сяляне маёнтка Рэчыцы (Пінскі п.), «не настаўленыя» сваім святаром наконт чакаемых змен у храме, прысунулі да сцяны пастаўлены пасярэдзіне алтара сталец і падрыхтаваныя для іканастаса рамы. Як заўсёды ў такіх выпадках рабілася, на месца «надзвычайнага здарэння» прыбывалі чыноўнікі і ад імя губернатара даводзілі сялян да розуму. 238 з 600 вяскоўцаў пасля адпаведнай апрацоўкі губернатарскімі пасланцамі «выказалі жаданне» далучыцца да праваслаўя і ўжо не супраціўляліся пераўладкаванню іх царквы. Астатнія засталіся вернымі уніі і яе каштоўнасцям. Яны працягнулі супраціў новаўвядзенню, разбурыўшы іканастас [370, а.1, 2 адв., 5]. Убачыўшы ў чэрвені 1838 г. змены ў інтэр'еры, сяляне в.Сожыцы (Сененскі ў.) усчалі шум у царкве, «што не хочуць нічога новага, а павінна быць усё па-старому» [119, а.45 адв.-46].

Яшчэ ў 1829 г. было забаронена устанаўліваць у цэрквах арганы як неўласцівыя грэчаскаму багаслужэнню [476]. У 1831 г. з гэтай нагоды ў Вільні ліквідавана семінарыя прыходскіх настаўнікаў і арганістаў [163, а.24]. Рашучы наступ на музычны інструмент, які выклікаў пачуцці рэлігійнага ўздыму, пачынаецца ў 1833 г. Першай ахвярай новых рэлігійных павеваў паў жыровіцкі аркестр - гонар мясцовых базыльян [1350, с.36]. 31 ліпеня Сямашка распарадзіўся прадаць арганы з кафедральнага сабора, бо яны нібы «занимают напрасное место в соборе и безобразят вид онаго», калі не знойдзецца пакупнікоў - разабраць [522, с.14]. У сакавіку наступнага года ён прыспешвае з продажам, а ў канцы 1835 г. надае кампаніі масавы характар. Мясцовыя ўлады атрымалі загад прыбраць арганы, дзе яны ёсць, каб не перашкаджалі набажэнству і не парушалі парадак у царкве, асабліва малой, і адрапартаваць начальству. 11 лютага 1836 г. па настаянню епіскапа быў устаноўлены трохмесячны тэрмін іх продажу або знішчэння. Арганісты падлягалі аддаленню ад царквы. З месц пачалі паступаць справаздачы: «скасаваны», «разабраны», цэрквы «ачышчаны ад арганаў» [39, а.5-8; 59, а.261-265].

19 сакавіка 1836 г. Сямашка піша Далгарукаву, што арганы замінаюць у царкве; іх захаванне «могло быть поводом к соблазну», і даводзіць да ведама генера-губернатара, што ў храмах Літоўскай епархіі яшчэ засталося 86 гэтых музычных інструментаў. Але справа ішла марудна, бо народ не хацеў развітвацца з арганамі. Таму з другой паловы года зусім забаранялася іх выкарыстанне, да канца года яны зусім былі выведзены з ужытку [522, с.14].

Наступ на арганы ішоў і на ўсходзе Беларусі. Быў разабраны і адасланы ў Вільню інструмент з Полацка [111, а.104]. Аб набыцці аргана, кніг і мошчаў з царквы Віцебскага базыльянскага манастыра хадайнічала мясцовае рыма-каталіцкае духавенства. Цана аргана была прызначана «па вартасці яго» - 600 руб. cрэбрам [135, а.1 адв., 7, 11 адв.].

Антыарганная кампанія выклікала вялікія нараканні ў свецкіх і духоўных колах Беларусі. Амаль усё духавенства Віцебскай губерні (мястэчак Юховічы, Тадулін, Сероцін, Ушачы і інш.) «не толькі не выкараняла... чужы Усходняй царкве звычай, але і падмацоўвае яго абзавядзеннем новымі музычнымі інструментамі». Тады генерал-губернатар Хаванскі запатрабаваў ад Беларускай кансісторыі музыку ў храмах забараніць, а неслухаў - пакараць [98, а.47-47 адв.].

Замест «цёплых малітваў усявышняму з нагоды запячатання аргана» ў 1835 г. себежскім дэканам «няўдзячныя» юхновіцкія сяляне, чыім стараннем і коштам ён быў устаноўлены, з маленства прывыкшыя да яго музыкі, «учынілі вялікае нараканне, лямант і шкадаванне». Ад «незадавальнення і журбы з-за такой раптоўнай перамены» яны нават «адарваліся» ад багаслужэння і перасталі наведваць царкву, што абярнулася стратай яе даходаў. Улічваючы такія настроі, парох П.Макавецкі самавольна распячатаў інструмент і вярнуў музыку ў храм, пераконваючы начальства, што «са знішчэннем аргана царква застанецца глухой» [367, с.2-6 адв.]. Шляхта і сяляне Пустынскага прыхода (Мсціслаўскі п.) у лютым 1835 г. падалі мітрапаліту пратэст супраць змены абрадаў і знішчэння арганаў [98, а.109-109 адв.].

Прызначаны ў 1836 г. са Смаленшчыны ў новаправаслаўны прыход вёскі Расоны (Полацкі ў.) бацюшка прывабліваў сялян у перахрышчаную царкву з дапамогай таннай сівухі. Але ўсё сапсавала гэта «арганная кампанія». Калі святар зваў сялян на абедню, у яго пыталі: «А на варгане повинны б гратсь?» На што ён адказаў: «Не, некому, детуньки, некому … Почекайте! Я привезу от Полотьска органиста…» Ён і сам разумеў, што хлусіў - так навучыў яго вопытны ў такіх справах пратаіерэй Капяевіч. Але з тых часоў ніхто не прыходзіў да яго на імшу, бо «варган молчит». А ад вербнай нядзелі «пошло по маслу. Прихожане уважили Казенную Палату, которая стала их угощать лучше ... - палками» [550].

У 1839 г. развітваліся з уніяй жыхары Супрасля. Перад разборкай арганаў і бакавых алтароў царкву, адкрытую днём і ноччу, запаўняў натоўп людзей. Без перапынку ігралі на арганах. Праз некалькі дзён люд крыжам ляжаў у святыні. У царкве і на кляштарным панадворку голасна разносілася песня, якую людзі са слязьмі спявалі ў апошні раз [803, с.415].

Пазбаўленне беларускіх уніятаў велічнай музыкі, сугучнай настрою набажэнства, стала адной з тых памылак «уз'яднання», якія схілілі частку насельніцтва да рыма-каталіцтва. Адышлі ад праваслаўя і прыхаджане царквы мястэчка Крывічы Вілейскага павету, «знаходзячы сабе духоўную ўцеху ў велічным касцёле з гучным арганам» [846, а.381]. Адну з прычын масавых пераходаў з абвяшчэннем у 1905 г. свабоды сумлення праваслаўныя іерархі ўбачылі ў «бессознательном тяготении к католичеству бывших униатов ради громкозвучного органа» [785, а.394]. Сярод людзей, заклапочаных заняпадам тады ў заходніх губернях імперыі праваслаўя, з'явілася думка выправіць зробленую 70 гадоў назад памылку шляхам дапушчэння ў багаслужбовую практыку беларускай царквы музыкі - «прыемнай асаблівасці старадаўняй веры беларусаў», скасаванай без іх волі і згоды [772, с.1541].

У другой трэці ХІХ ст. выкараняліся і любімыя ва ўніяцкім асяроддзі духоўныя народныя песні. У 1833 г. міністр унутраных спраў забараніў выкарыстанне зборніка «Набожныя песні...», якія ў атмасферы рэпрэсій пасля задушэння паўстання маглі «хваляваць народныя розумы» [1285, с.368, 389; 84, а.24 адв., 45 адв.-46] .

Беларускія уніяты спрабавалі адстаяць свае званы і манеру званіць, пераробленую на «грэка-расійскі манер» [90, а.11; 60-60 адв.]. Абарона імі сваіх сакральных каштоўнасцяў (арганаў, кніг, скульптур, абрадаў і г.д.) абвяргае ўсталяваны ў навуцы і прышчэплены ў грамадскую думку стэрэатып, што ўсе новаўвядзенні, у тым ліку і заходнехрысціянскага паходжання, прыўнесеныя ва уніяцкую царкву, з'яўляюцца прымусова навязанымі варожымі беларускаму народу вонкавымі і ўнутранымі сіламі, для яго чужароднымі і непрымальнымі. Тым больш недарэчнымі з'яўляюцца сцверджанні ліквідатараў уніі, што новыя элементы і вонкавыя атрыбуты культа сапсавалі, «нарушили благолепие» абраду і храма. У другой трэці ХІХ ст. новаправаслаўнае духавенства, нават з начальніцкіх асоб, «яўна выказвала шкадаванне аб харастве страчанай уніі» [1035, с.42].

Ахвярай палітыкі «разлатынівання» стала скульптура - праваслаўе не прызнае аб'ёмных выяў біблейскіх персанажаў. «Свяшчэнныя ляпныя аздобы і статуі святых, неадпаведныя правілам грэка-расійскай ... рэлігіі» разбівалі, як гэта, у прыватнасці, зрабілі пры «выпраўленні» ў другой палове 1830-х г. полацкай царквы св. Мікалая. З яе таксама знялі старыя крыжы і часткова выкарысталі пры пераробцы на новыя [111, а.104-104 адв.]. Гэткія навацыі, аднак, нялёгка гэта было ўкараніць у людскую свядомасць.

Расійскіх чыноўнікаў, якія прыехалі ў 1863 г. на Беларусь разам з М.Мураўёвым, здзіўляла тут мноства прыдарожных крыжоў і статуй [1035, с.39]. Зберажэнне рэшткаў уніяцкай атрыбутыкі (скульптур, абразоў, бакавых стальцоў, падсвечнікаў ды «пушек») у новаправаслаўных храмах, адзначанае нават у другой палове ХІХ ст., выклікала незадавальненне свецкіх і духоўных улад. Аглядаючы ў 1865 г. Гродзенскую губерню, генерал-губернатар Кауфман звярнуў увагу на наяўнасць у многіх цэрквах статуй. Мітрапаліт Сямашка сакрэтна загадаў іх знішчыць. Схаваныя ў сутарэннях, вынесеныя на вуліцу або за царкоўную агароджу, у капліцы, скульптуры ўсё роўна прыцягвалі шмат богамольцаў у дні рэлігійных свят. Да 1865 г. у капліцы Моўчадскай царквы (Слонімскі п.) была ўшанаваная праваслаўнымі вернікамі статуя Антонія Падуанскага ў рост чалавека. Па загаду яе прыбралі, але, як паведамілі ў 1894 г. «Літоўскія епархіяльныя ведамасці», народ і цяпер ходзіць сюды ўшаноўваць А.Падуанскага і з глыбокай пашанай паглядае ў акно царкоўнага склепа, з якога відаць кавалкі статуі [846, с.390-393, 416-421, 436-437].

У 1870 г. начальства выявіла разныя скульптурныя выявы ў шэрагу цэркваў Дзісненскага павету. Мітрапаліт Макарый, наступнік Іосіфа, загадаў спакваля пазбавіцца ад іх. Полацкі епіскап Сава, які вызначыўся спальваннем царкоўнай скульптуры, распілоўваннем уніяцкіх укрыжаванняў ды іншымі «атракцыёнамі», нават трапіў у надрукаваны праваслаўным «Церковно-общественным вестником» анекдот: «На некотором обеде одно высокопоставленное лицо выразило сожаление, что не прибыл владыка. - Недосуг ему, - отвечало другое высокопоставленное лицо, - занят весьма важным делом. - Каким таким делом? - Спасителю ноги распиливает» [680]. Але і ў апошняй трэці ХІХ ст. у многіх храмах яшчэ трапляліся старыя абразы і драўляныя статуі, а ўсё начынне прыпісных і могільнікавых цэркваў «аддавала уніяй».

Частка уніяцкай маёмасці (абразы, культавыя рэчы, царкоўная вопратка, харугвы, кнігі) была вывезена ў суседнія касцёлы і там захоўвалася, пакуль у 1863 г. не пачаўся наступ і на іх. Любая знойдзеная там рэч з адзнакамі ўсходняй абраднасці магла стаць падставай для пераводу касцёла ў царкву. Таму ксяндзы пачалі знішчаць «кампраментуючыя» рэчы: у 60-я г. іх палілі ў Дзісне і Друі, у 80-я - у мястэчку Гарманавічы (Дзісненскі п.) [742, с.61].

Яшчэ ў пачатку ХХ ст. у царкоўных званіцах, скляпах, у пыле і брудзе, у спарахнелых шафах і скрынях знаходзілася шмат розных старажытных рэчаў: драўляныя скульптуры, кнігі, абразы, падсвечнікі. Частка іх трапіла тады ў зборы царкоўна-археалагічных музеяў Віцебска, Мінска, Магілёва, Смаленска, у беларускі музей у Вільні. Іх выратаванню і захаванню садзейнічаў А.Сапуноў. Выключна яго намаганнямі былі выратаваны 10 масляных партрэтаў уніяцкіх мітрапалітаў і архіепіскапаў, выкінутых з Полацкай семінарыі. Заснаваны ім разам з Раманавым Віцебскі царкоўна-археалагічны музей, у сілу аб'ектыўных прычын, з цягам часу ператварыўся, па сутнасці, ва уніяцкае старажытнасховішча [1283, с.128-129].

Але нават канцэнтрацыя ў музеях не заўсёды ўратоўвала помнікі уніяцкай сакральнай культуры ад знікнення і гібелі. Выконваючы загад мясцовай духоўнай кансісторыі аб забеспячэнні экспанатамі ствараемага ў Смаленску музея, у пошуках старажытнасцяў ператрэслі царкоўныя рызніцы, званіцы, скляпы. Калі высветлілася, што частку прызначаных для музея рэчаў смаленскі епіскап Пётр прадаў, у тым ліку за мяжу, была прызначана рэвізія. У ноч напярэдадні яе музей згарэў. Частку рэчаў уратавалі ад агню пажарныя, але шмат іх, найбольш старадрукаў і рукапісаў, загінула ў полымі [1206]. Яшчэ і ў наш час аўтару даводзілася бачыць пераробленыя, схаваныя або, наадварот, адрэстаўраваныя і ўшанаваныя уніяцкія рэліквіі ў праваслаўных (Юрацішкі, Слонім) і каталіцкіх (Баруны) храмах Гродзеншчыны.

Незайздросным быў і лёс саміх храмаў. Як пісаў у 1837 г. штаб-афіцэр Магілёўскай губерні Куцынскі, пераасвячэнне царквы ў праваслаўную для уніяцкага насельніцтва было раўназначна яе страце - яе адразу ж пераставалі наведваць. Непрыемная для іх перамена ў пастыры робіць яго зусім чужым - яны бачаць у ім хатняга ворага [27, а.2]. У далейшым яны праяўлялі абыякавасць да лёсу царквы, а шляхціцы сабатавалі яе рамонт і ўладкаванне, нягледзячы на строгія ўказы, якія пагражалі за гэта высылкай у вялікарасійскія губерні.

Пасля змены абстаноўкі залосскія сяляне і абшарнік (Себежскі п.) заявілі: «Цяпер у царкве не па-нашаму» і сталі абыходзіць яе бокам [123, а. 1 адв.-2]. Шляхціч Лагоньскі з Мсціслаўскага павета адмовіўся хадзіць у Дабрасельскую царкву, таму што ў ёй «уладкавана як у рускіх цэрквах», а новы святар для яго «гнюсны і агідны» [127, а.1, 6 адв.]. Праз 10 дзён пасля перавароту ў праваслаўе, ноччу згарэла Карчэмская царква (Магілёўскі п.). Падазрэнне пала на былога святара Ф.Лукашэвіча, які адмовіўся прыняць новую веру. Частка яго прыхаджан далучылася, а другія іх дакаралі, што «за кілішак гарэлкі прадалі Бога» [88, а.16 адв., 19].

Тое «ўз'яднаўчае» ліхалецце, паўторанае ў 60-70-я г. у беларускім Падляшшы, знайшло адлюстраванне ў народнай паэзіі:

Клапатлівая айчына заліваецца слязамі.

Успомніце, уніты, што рабілі з вамі

У той час, калі рускі ўрад у нашу веру ўкрочыў

І цэрквы нашы войскамі аточыў.

Найперш арганы з цэркваў забралі

І потым крыжы ўніз паскідалі.

А калі ўжо крыжы з цэркваў скінулі,

То свае купалы зараз жа паставілі.

А калі ўжо купалы свае паставілі,

То зараз алтары святыя выкінулі.

А калі ўжо алтары святыя выкінулі,

То свае іканастасы рускія паставілі.

А калі паставілі свае іканастасы,

То не хацелі хадзіць да іх уніяты [464, а.221-222].

Насцярожана ставіліся да пераахрышчаных уніяцкіх храмаў і «древлеправославные». У другой палове ХІХ ст. яны ўражвалі беднасцю, убоствам, трухлявасцю, нібы дажывалі свой век. Яны, як пісаў у 1842 г. у Сінод беларускі генерал-губернатар, «замест храмаў божых … больш падобныя на запусцелыя хаціны, напоўразваленыя, ледзь прыкрытыя саломай і, звыш таго, абстаўленыя халупамі сялян, так што погляд на такія цэрквы нявольным чынам прыводзіць у збянтэжанасць душу праваслаўных, пануючую веру спавядаючых, жыхароў» [26, а.5 адв.].

З 1830 г. пачалася мэтанакіраваная змена культавай архітэктуры ў бок адмаўлення яе мясцовых асаблівасцяў і уніфікацыі з расійскім храмавым дойлідствам. Распараджэннем Кабінета міністраў ад 4 снежня новыя храмы належала будаваць па ўзору грэка-расійскіх цэркваў [210, а.5-7; 383, а.61]. Старыя таксама перабудоўваліся ў маскоўска-візантыйскім стылі, і адным з першых - полацкі сабор св. Мікалая ў 1836 г. [111]. Праект новай царквы ў в. Любанічы (Наваградскі п.) адправілі ў 1838 г. у губернскую будаўнічую камісію «на прадмет переделки ... сходно с образцом, изданным для церквей греко-российских». Да перабудовы струхлелай Цырынскай царквы таго ж павета не прыступалі, пакуль не прыйшоў план з гэтай жа камісіі [76, а.281, 380]. Спецыяльнай пераробцы падверглася Жыровіцкая і многія іншыя уніяцкія святыні, якія, змененыя да непазнавальнасці, і сёння стаяць на нашай зямлі.

Пры Мураўёве пачалася новая хваля перабудовы былых уніяцкіх храмаў з мэтай змены іх «касцельнага» выгляду [554, с.129], «каб яны нават у сваіх прыватных праявах нічым не адрозніваліся ад вялікарускіх цэркваў» [1035, с.40]. У той жа час Міністэрства дзяржаўных маёмасцяў у 1863 г. прызнала нездавальняючым папярэдняе культавае будаўніцтва ў заходніх губернях з яго аднастайнасцю і ўбоствам і запатрабавала зрабіць для іх праекты цэркваў больш разнастайнымі і адпаведнымі мясцовым умовам [55, а.3-3 адв.].

Зыходзячы з тэзіса, што толькі праваслаўная царква захоўвае ў недатыкальнасці і першароднай чысціні абраднасць, у 30-я г. пачалося прывядзенне ў адпаведнасць з ёй уніяцкіх рытуалаў, прызнаных «нелепыми», «неприличными», «поврежденными». Хоць ужо ў 1834 г. было відавочна, што пазбаўленне народа «з маладосці ўражанага богашанавання, існаваўшага з незапамятных часоў.., без найменшага ад кагосьці пярэчання», можа абудзіць у ім «жудаснае спачуванне ... і аслабіць прыхільнасць да храмаў і святароў, якія ён падтрымлівае» [337, а.14], што і здарылася. Утрымліванне уніяцкіх «адступленняў», прызнаў у 1836 г. афіцыйны Пецярбург, «моцна дзейнічае на розумы просталюдзінаў», якіх, пры розніцы уніяцкага і грэка-расійскага багаслужэння, цяжка пераканаць, што гэта амаль тая ж самая вера, і ўтрымаць у праваслаўі. Архівы стракацяць справамі аб байкатаванні навязанай абраднасці [234; 338; 339; 341; 346 і інш.].

Найперш вонкавыя змены ў храме - з'яўленне іканастасаў, выдаленне арганаў, нязвыклыя рытуалы - балюча ўздзейнічалі на народ. На іх фоне больш істотныя змены, якія, аднак, не кідаліся яму ў вочы, - падпарадкаванне царквы Сіноду і выхад з-пад папскай юрысдыкцыі, рашэнне Полацкага сабору, - такога ўздзеяння не мелі. На хросным ходзе па праваслаўнаму абраду ў Перавалачняненскай царкве ў 1839 г. народ не пайшоў за духавенствам, узняў лямант. Нават прыбылы на месца «здарэння» жандар не мог супакоіць абураных сялян [374, а.1-2]. 25 ліпеня 1839 г. з-за рознагалоссяў абрадавага характару ў час працэсіі ў в.Марцюхава (Капыскі ў.) паміж нова- і «древлеправославным» духавенствам адбылася спрэчка і бойка, якую разняла паліцыя [131]. Улічваючы, што «мясцовыя звычаі… ад доўгачасовай да іх звычкі не могуць быць у хуткім часе змененыя», у красавіку 1839 г. імператар выказаў епіскапам аршанскаму і брэсцкаму сваю волю: зацвярджаючы паству ў «аднадумстве праваслаўнай веры», «да разнастайнасці мясцовых звычаяў, што не датычаць дагматаў і таінстваў, праяўляць апостальскую паблажку» [126, а.121-125].

Выкараненне «даўніны» расцягнулася на дзесяцігоддзі. І ў 1859 г. мясцовая жандармерыя ніяк не магла зламаць «ўпартасць, асабліва што датычыць хросных ходаў», былых уніятаў Гродзенскай губерні. Да 160 чалавек з Кляшчэляў ды шэрагу іншых вясковых прыходаў адмовіліся ўдзельнічаць у працэсіях, гаворачы, як бацькі іх і дзяды хадзілі па сонцу, так і яны не пойдуць супраць сонца; што ісці ў такім ходзе - значыць, ісці супраць Хрыста; і перасталі наведваць царкву [27, а.5-5 адв., 14 адв.-17, 21-21 адв.].

Адмене падлягалі уніяцкія святы. Замест запазычанага ў католікаў свята Божага Цела, да якога народ меў асаблівую прыхільнасць, В.Лужынскі прыдумаў і ўвёў новае свята ў памяць уз'яднання уніятаў [518, с.195-196.].

Нягледзячы на адміністрацыйны ціск, у апошняй трэці мінулага стагоддзя ў шэрагу праваслаўных цэркваў заходніх раёнаў Беларусі таемнасці хрышчэння, вянчання, пахавальны абрад выконваліся паводле уніяцкага звычаю, а дзецям давалі традыцыйныя імёны. У канцы 80-х г. «пячатку уніі насіла на сабе» насельніцтва Гродна і яго ваколіцаў, у пачатку 90-х у хатах захоўваліся уніяцкія абразы і адзначаліся свае святы (напрыклад, св.Іасафата) [846, с.276, 428-429, 434].

Пад прэсам знішчальнай машыны апынуліся помнікі уніяцкай кніжнай культуры - крыніцы іншавер'я і разнадумства, да якіх афіцыйная Расія ставілася вельмі падазрона. У 1794 г. у сувязі з узятым курсам на скасаванне уніі Кацярына ІІ запатрабавала уніфікацыі пачаеўскіх выданняў паводле маскоўска-кіеўскіх нормаў з захаваннем імя папы рымскага, месяцаслова з імёнамі шанаваных царквой святых і сімвала веры «по униатскому их умствованию» [188, а.3-4]. У ХІХ ст. пачаеўскія друкі зусім забаранілі купляць для прыходскіх цэркваў [474, а.1-2 адв.]. На выданне 1824 г. з царкоўнаславянскімі песнямі, «праціўнымі грэка-расійскаму спавяданню», з падманнымі выхаднымі данымі (Вільня) было ўчынена сапраўднае паляванне. Тады былі ператрэсены манастырскія і царкоўныя кнігасховішчы, бібліятэкі навучальных устаноў Беларусі і Віленшчыны [553, c.783-784].

З другога боку, з канца ХVІІІ ст. пачынаецца інтэнсіўнае, у цэнтралізаваным парадку, насычэнне гэтых зямель кніжнай прадукцыяй расійскіх друкарняў, якая пачынае выцясняць і уніяцкую кнігу. Па загаду Сінода для перавернутых у 1795 г. у праваслаўе паўсотні цэркваў Магілёўскай епархіі па ўбаўленых на першы раз цэнах адправілі па 50 асобнікаў розных набажэнскіх кніг: Евангелляў, Апосталаў, актоіхаў, служэбнікаў, трэбнікаў, мінэй [779, с.19-20]. Абмежаванні для распаўсюджання уніяцкай кнігі і бесперашкоднае забеспячэнне сінадальнымі выданнямі - два бакі культурна-нацыянальнай і рэлігійнай палітыкі царызму на Беларусі.

Паколькі прададзеныя на кірмашах у вялікай колькасці малітоўнікі і іншага роду уніяцкія кнігі на царкоўнаславянскай мове сталі разносіцца «па ўсёй Расіі к спакусе праваслаўных», пачаліся непаразуменні - іх выкарыстанне ў праваслаўным набажэнстве. Каб зменшыць абарачэнне на публіцы гэтых кніг, Сенат указам ад 27 чэрвеня 1826 г. забараніў іх продаж на кірмашах і наогул у тых месцах, дзе няма уніяцкіх цэркваў [202, а.1-2, 4, 7-7 адв.]. У 1828 г. усе выдавецтвы падпарадкавалі духоўнай цэнзуры. У 1833 г. прыгавораны да канфіскацыі надрукаваны ў 1826 г. у Мінску польскамоўны малітоўнік «Набожныя песні на ўрачыстыя святы, на цэлы год сабраныя, з дадаткам новых песень», якія маглі служыць «да ўзбуджэння і ўзмацнення мецяжа». Сярод новых былі песні, папулярныя ва уніяцкім асяроддзі [84, а.1, 7, 21, 24 адв., 31 адв., 45 адв.-46]. Пастановай ад 7 лютага 1834 г. уніяцкае духавенства абавязалі карыстацца толькі служэбнікамі і кнігамі малітоўных спеваў, надрукаванымі ў маскоўскай сінадальнай друкарні адпаведна ў 1831 і 1828 гадах, каб замяніць «памылковыя, рознага друку царкоўныя кнігі, у якіх даўно перакручана славянская мова». 2800 асобнікаў меркавалася накіраваць у Беларусь па памяркоўай цане [383, а.9-9 адв.].

Увядзенне новых служэбнікаў, змест якіх разыходзіўся з традыцыйным, збянтэжыла духавенства і народ, устрывожыла наконт мэтаў рэформы. Канфіскацыя уніяцкіях кніг і замена іх маскоўскімі выданнямі выклікала, на думку А.Мартаса, найбольшы супраціў духавенства [1022, с.222]. З месцаў пачалі паступаць калектыўныя пратэсты. 2 красавіка 1834 г. 57 святароў з Наваградка падалі пратэст супраць прымусу ўжываць маскоўскі Літургікон і патрабавалі працягнуць карыстацца віленскім выданнем. Усе падпісанты па загаду цара былі пакараны годам манастырскай турмы [98, а.117; 1393, с.62, 65-66]. У канцы 1835 г. себежскае (17 чалавек), лепельскае (18 чалавек), чашніцкае, бешанковіцкае і дрысенскае духавенства адмовілася прыняць прысланыя кнігі і заявіла пісьмовыя пратэсты, а «большая частка святароў пакідае іх без увагі», некаторыя і «зусім не ўмеюць чытаць па кнігах маскоўскага славянскага друку», у сувязі з чым міністэрства ўнутраных спраў запатрабавала «пакласці канец беспарадкам». «Няма магчымасці выкараніць гэта злоўжыванне без рашучай канфіскацыі з уніяцкіх цэркваў старых кніг», - трапіла думка магілёўскаму губернатару. Кансісторыі было прапанавана канфіскаваць усе уніяцкія служэбнікі і іншыя кнігі, «каб зусім нідзе старых не было». Іх загадалі звазіць у Полацк [98, а.137-137 адв., 147-149, 163 адв., 167-168 адв., 199 адв., 202 адв.-203, 212 адв., 222].

Але ў час чарговай рэвізіі полацкі архіепіскап не знайшоў ні ў адной з 16-ці наведаных цэркваў пасланых туды маскоўскіх служэбнікаў і пераканаўся, што ўсе святары так і не развітваліся са старадрукамі, а новыя - байкатуюць. Сенненскі дэкан Квяткоўскі пры народзе кідаў маскоўскі служэбнік на зямлю з дзёрзкімі словамі на адрас епархіяльнага начальства. Святар Ліскоўскай царквы Арашкевіч на пытанне, чаму ён карыстаецца забароненай кнігай, а не новай, адказаў: «Сумленне маё мне не дазволіла гэта». Каб прымусіць духавенства падпарадкавацца, В.Лужынскі асабіста рэвізоўваў цэрквы і, знаходзячы непарадкі ў дакументах, фінансавых справаздачах, кнігазборах, пагражаў папу адлучэннем ад прыхода, а то і судом кансісторыі. Ён унушаў, што выкарыстаннем старых кніг робіцца злачынства. У такой сітуацыі, як успамінае сам епіскап, ім нельга было доўга стаяць за унію [518, с.109, 111, 118, 120, 122-123, 125-126, 147].

У 1838 г. 111 святароў Беларускай епархіі звярнуліся з прашэннем да цара пра захаванне уніі і ўладкаванне друкарняў для выдання уніяцкіх набажэнскіх кніг. Яны прапаноўвалі самі выдаткаваць грошы на гэтыя патрэбы [1303, с.285].

Паколькі шараговае духавенства Літоўскай епархіі таксама масава не жадала развітвацца са сваімі кнігамі, у 1834 г. ва ўсе парафіі паступіў загад: адабраць з цэркваў усе старыя кнігі пачаеўскага, віленскага і супрасльскага друку і выслаць у кансісторыю ў Жыровічы. Толькі старым святарам, няздольным асвоіць новыя псалтыры ды малітоўнікі, і тым, хто, прыкрываючыся гэтым, не хацеў «граць пад маскоўскую музыку», часова былі пакінуты старыя кнігі [1206, с.31].

На ўсіх неслухаў абрынуліся рэпрэсіі: эпітымія, паніжэнне ў пасадзе. Звычайнай справай стала высылка святароў і манахаў, «якія па складу думак сваіх не павінны заставацца ў заходніх губернях», за межы Беларусі [1002, с.11-12]. Паліцыі было даручана сачыць, каб папы прытрымліваліся новых кніжак і ад іх не адступалі.

Пра траўлю і праследаванні апазіцыйных святароў расказаў рэпрэсаваны парох з Камянца Грыгорый Міцэвіч [463].

Пра той час і падзеі пазней узнік верш [4, а.186]. Яго прыпісваюць пяру В.Каратынскага [865, с.153-154]:

Даўней людзі добра жылі,

І другіх добра вучылі,

Маскаль сам дабра не знае,

То і ліха научае.

Стаў касцёлы адбіраць,

Зачаў ксяндзоў разганяць,

Другім вялеў быць папамі,

Хадзіць у рызах з барадамі.

Біць паклоны і вучыцца,

Як па-маскоўску маліцца,

Хоць пацеры, што ён мае,

То іх ніхто не жадае.

Нехай жа хто слова скаже,

Маскаль яго зараз звяжэ,

І здароўя адбірае,

І на Сібір пасылае.

18 чэрвеня 1839 г. Літоўская кансісторыя выдала пастанову аб зняцці служэбнікаў мінулага друку з ужытку. Іх звазілі ў Жыровічы. Ужо ў жніўні ўзнікла праблема: што з імі рабіць? Вырашылі: спаліць, пакінуўшы па 1-2 асобнікі кожнага выдання для бібліятэкі епархіяльнай семінарыі [522, с.526, 598]. Спальванне ў манастырскіх печках было марудным спосабам іх знішчэння, да таго ж частка кніг раскрадалася. Таму ў 1844 г. Сямашка загадаў вынесці кнігі на манастырскі плац і спаліць іх на вогнішчы адразу [862, с.192]. За 3 гады было спалена 2000 кніг [1206, с.32].

Выратаваныя ад знішчэння кнігі надалей выкарыстоўваліся ў багаслужэнні прыхільным да уніі духавенствам, як было, напрыклад, у Лідскім і Ашмянскім паветах у 1852 г. Таму 30 мая 1852 г. Сенат распарадзіўся канчаткова зняць з ужытку уніяцкую літаратуру. У 1853-1855 г. паўтары тысячы асобнікаў, тады яшчэ сабраных па цэрквах і манастырах, былі спалены [521, с.617]. Тым не менш … У час рэвізіі цэркваў Кобрынскага павета ў 1856 г. выявілі 16 служэбнікаў, прычым адзін святар катэгарычна адмовіўся выдаць кнігу. У 1865 г. мітрапаліт Іосіф звяртаў увагу Сінода на выкарыстанне даўно забароненых кніг [846, с.418, 421]. Паводле дадзеных В.Ластоўскага, знішчэнне іх працягвалася ў 60-я г. [742, с.61].

А.Ф.Хайнацкі сцвярджае, што тысячы святароў заходнерускага краю ў трэцяй чвэрці ХІХ ст. служылі па супрасльскім, пачаеўскім і львоўскім уніяцкіх трэбніках, падобных да трэбніка П.Магілы 1646 г., які карыстаўся вялікай павагай за паўнату і прыстасаванасць да ўсіх абставін царкоўнага, сямейнага і грамадскага жыцця беларускага і ўкраінскага народа і які дастаць было цяжка. Таму гэткай уніяцкай кнігай асабліва даражылі і ёй аддавалі перавагу перад праваслаўным трэбнікам апошняй рэдакцыі. Ды й самім сваім даследаваннем Хайнацкі праследуе мэту - «спыніць ... павагу да уніяцкіх кніг» [1285, с.40-41, 213-215].

Ёсць звесткі, што нават на мяжы ХІХ-ХХ ст. уніяцкія кнігі, якія да таго часу сталі рэліквіямі, скупляліся, тады ўжо за вялікія грошы, і таксама нішчыліся праследавацелямі уніі [1439, с.78]. На сёняшні дзень захавалася ўсяго 99 супрасльскіх друкаў са шматсоценных накладаў і 48 выданняў віленскіх базыльян [1324, с.209].

Ацалелыя рукапісныя і друкаваныя уніяцкія кнігі беларускага паходжання захоўваюцца сёння ў Вільні (бібліятэкі НАН Літвы і Вільнюскага універсітэта), Санкт-Пецярбургу (бібліятэкі Акадэміі навук і Санкт-Пецярбургскага аддзялення Інстытута гісторыі), Загорску, Маскве (Расійская нацыянальная бібліятэка, Дзяржаўны гістарычны музей, Расійскі дзяржаўны архіў старажытных актаў), у Польшчы (збор Чартарыйскіх у Кракаве, бібліятэкі Варшавы, Курніка, Вроцлава, Познані) [1080, с.53-54, 107] і ў нязначнай колькасці - у Мінску (Нацыянальная бібліятэка Беларусі) і Гродне (Гродзенскі дзяржаўны гісторыка-археалагічны музей).

Літаральна выпаліўшы помнікі уніі, пачалі гаварыць, што яна нічога, акрамя паланізацыі, з сабой не прынесла.

Такім чынам, культурна-рэлігійны здабытак уніяцкай царквы ў значнай сваёй частцы страчаны не натуральным шляхам, а ў выніку мэтанакіраванага сістэматычнага знішчэння. За 2-3 дзесяцігоддзі зруйнаваны сакральныя помнікі (храмы, абразы, скульптуры, музыка, святы, абрады, кнігі і інш.), створаныя ў папярэднія два з паловай стагоддзі. Здолеўшы сумясціць элементы заходняга і ўсходняга хрысціянства, уніяцкі культава-абрадавы комплекс аказаўся прынцыпова несумяшчальным з каштоўнасцямі расійскага праваслаўя, якое не прызнавала множнасці і раўнацэннасці культур, і стаў ахвярай практычнай рэалізацыі на Беларусі тэзіса аб прыярытэце Расіі ў развіцці сапраўдна-хрысціянскай культуры Самадзяржаўна-сінодавая палітыка уніфікацыі, нівеляцыі разам з русіфікацыяй царкоўна-рэлігійных структур на Беларусі ў канцы ХVІІІ - першай палове ХІХ ст. прывяла да страты уніяцкімі культавымі інстытутамі сваіх асаблівасцяў і ператварэння іх у паслухмяных пашыральнікаў «истинно российской веры», якая ў дачыненні Беларусі стала адной з праяў расійскага вялікадзяржаўнага шавінізму. Пагалоўнае рэнегацтва і зліццё з пануючай нацыяй мясцовых уніяцкіх саноўнікаў спарадзіла зняважлівыя адносіны да роднай старасветчыны, якая або вывозілася на Усход, або нішчылася на месцы. На іх, а таксама на царызм і Сінод, які стаяў у яго на службе, падае вялікі цяжар гістарычнай адказнасці на ўчынены вандалізм, якім абярнулася наўмысная «чыстка» культуры.

Канфлікт культур і падаўленне уніяцкай традыцыі выклікала шокавы стан у беларускім грамадстве. Навязванне іншакультурных сакральных знакаў сустрэла супраціў у розных слаях насельніцтва. Сялянства больш актыўна адстойвала вонкавыя формы культу (абрады, начынне), а духавенства - яе ўнутраны змест, зафіксаваны ў кнігах. Каштоўнасці, якія ўдалося зберагчы, працягвалі выкарыстоўвацца і шанавацца тайнымі прыхільнікамі уніяцтва ў сярэдзіне - другой палове ХІХ ст. Змагацца з уніяцкімі рэліквіямі давялося доўга.

З'яўленне уніі і народжанай ёю культуры гістарычна дэтэрмінавана, іх ломка і пагібель - гвалтоўны і штучны працэс, які абярнуўся непапраўнымі разбуральнымі наступствамі для нацыянальнай культуры, вымываннем яе магутнага пласта, што на шмат дзесяцігоддзяў вызначыла развіццё нашай краіны. А разрыў культурнай пераемнасці, разам з фармаваннем менталітэту «ўз'яднаных» уніятаў («ляхі» загналі ва унію, а расійскі цар выправіў гэту гістарычную недарэчнасць), асудзілі новыя пакаленні на страту сацыяльнай памяці і з'яўленне феномена манкуртызму.

 

Top