Герб горада Ліды, наданы 17 верасня 1590 г.
ЦАРКОЎНА-РЭЛІГІЙНАЕ ЖЫЦЦЁ Ў ВЯЛІКІМ КНЯСТВЕ ЛІТОЎСКІМ ...115
Гагуа Р.Б. ТЕВТОНСКИЙ ОРДЕН В НАСТОЯЩЕЕ ВРЕМЯ ...118
Краўцэвіч А.К. ТВАРАМ ДА ЗАХАДУ. ЗМЕНА ЦЫВІЛІЗАЦЫЙНАЙ АРЫЕНТАЦЫІ БЕЛАРУСІ (1240 - 1385 гг.) ...128
Гарматны В.П. ПАДРЫХТОЎКА І ПРАВЯДЗЕННЕ БЕРАСЦЕЙСКАЙ ЦАРКОЎНАЙ УНІІ 1596 г. ...186
Казуля С.В. МІСІЯНЕРСКАЯ ДЗЕЙНАСЦЬ ОРДЭНА БАЗЫЛЬЯН У ПЕРШАЙ ПАЛОВЕ XVII ст. ...195
Васюкевіч Т.В. КАРАНАВАННЕ ЖЫРОВІЦКАГА АБРАЗА ...201
Крот А. КУЛЬТ МАЦІ БОЖАЙ ЖЫРОВІЦКАЙ У ТВОРАХ АЙЦА ІГНАТА КУЛЬЧЫНСКАГА ...205
Барташэвіч А.Ю. ДА ПРАБЛЕМЫ ПОЛІКАНФЕСІЙНАСЦІ ГАРАДСКОЙ КУЛЬТУРЫ БЕЛАРУСІ XVI - XVIII ст. ...209
ЦАРКОЎНА-РЭЛІГІЙНАЕ ЖЫЦЦЁ Ў ВЯЛІКІМ КНЯСТВЕ ЛІТОЎСКІМ
УДК 27-662.3(476):272/273(476)
Р.Б. Гагуа (Пинск)
ДЕЯТЕЛЬНОСТЬ ТЕВТОНСКОГО ОРДЕНА КАК ФАКТОР ОБРАЗОВАНИЯ ВЕЛИКОГО КНЯЖЕСТВА ЛИТОВСКОГО
В статье оспаривается традиционный взгляд на такой фактор образования ВКЛ, как агрессия со стороны Тевтонского ордена и Золотой Орды. Отмечается, что, напротив, именно при непосредственной поддержке Тевтонского ордена и Апостольского престола и было образовано Великое княжество Литовское.
В настоящее время в отечественной исторической науке распространено мнение, согласно которому на образование Великого княжества Литовского повлияла агрессия со стороны Тевтонского ордена и Золотой орды. Однако данные положения выглядят далеко не бесспорными. Их авторы фактически становятся на позиции конвенционализма.
Получается, что балтские племена, ранее не знавшие государственности, вдруг решили объединиться и создать государство, потому что Конрад Мазовецкий пригласил в Пруссию Тевтонский орден в 1226 году, в который после поражения от литовцев при Шаули был в 1237 году инкорпорирован Орден меченосцев, а армии Золотой орды осуществили два похода в Европу в 1238 и 1240 годах, которые не затронули балтские земли вообще.
В то же время в Пруссии государство было создано не пруссами, которые подверглись экспансии со стороны крестоносцев, а как раз наоборот - рыцарями Тевтонского ордена, которые упомянутых пруссов завоевали. Собственно на завоевание Пруссии - относительно небольшой территории - Ордену понадобилось более 50 лет, поэтому литовские земли до 1283 года фактически не подвергались агрессии со стороны немецких рыцарей, которые в это время осуществили всего несколько походов против литовских племён.
Источники, относящиеся к истории образования ВКЛ, представляют нам роль Тевтонского ордена в данном политическом процессе в несколько ином ракурсе.
Рождение Великого княжества Литовского проходило в междоусобной борьбе литовской племенной знати. По свидетельству Галицко-Волынской летописи, Миндовг отправил других литовских князей, а именно Товтивила, Эдивида и Выкинта, «воевать Русь», а сам захватил власть и стал править во всей Литве единолично [1, с. 816]. Узнав о захвате власти и их имущества, князья бежали в город Владимир Волынский к русским князьям Даниилу и Василько Романовичам с просьбой помочь им в борьбе против Миндовга. Миндовг же прислал к Романовичам послов с просьбой о выдаче своих политических противников.
Однако Даниил Галицкий и Василько Волынский поддержали беглых литовских князей и приступили к созданию коалиции против Миндовга, ранее традиционно выступавшего в качестве их союзника в польских и венгерских походах. Сначала послы были отправлены в Польшу, далее Выкинт был отправлен к Ятвягам, в Жемайтию и в Ригу, а затем Товтивил прибыл в Ригу с просьбой помочь в грядущей войне [1, с. 816]. При этом для пропаганды активно начала использоваться идея христианизации языческих племён. Так, в качестве обоснования необходимости участия в коалиции польским князьям было сказано, по свидетельству летописца, что «пришло время христианам [идти войной] на язычников, так как они ведут междоусобную борьбу» [1, с. 816]. Далее Товтивил в Риге принимает крещение и заручается поддержкой как Рижского епископства, так и Инфлянтской ветви Тевтонского Ордена. Таким образом, религиозный фактор начинает играть всё большую роль в политических событиях, развернувшихся вокруг Литвы, лежащей в самом сердце Восточной Европы, которая оказалась одним из последних языческих островов в окружении христианских государств.
Видя сложность создавшегося положения, Миндовг тайно послал послов к ландмистру инфлянтскому Андреасу фон Штирланду, с предложением заключения союза, на что получил прямой ответ, что таковой возможен только в случае его крещения [1, с. 817]. После получения ответа Андреаса литовское посольство было отправлено к папе римскому Иннокентию IV, который дал своё разрешение на крещение и коронацию Миндовга королём Литвы, а также на основание Литовского католического епископства, что нашло отражение в ряде папских эдиктов, написанных в Милане в 1251 году. Эдиктом от 17 июля Миндовгу Иннокентий IV брал Литву под оборону престола Святого Петра и позволял ему владеть землями, вырванными из рук язычников ранее или в будущем [2, с. 52-53]; эдиктом от того же числа к кульмскому епископу поручал ему возведение Миндовга в королевское достоинство [2, с. 55-56], а так же эдиктом от 26 июля просил рижского, дерптского, эзельского епископов и Тевтонский орден всячески помогать Миндовгу в деле обращения неверных в католичество [2, с. 58-56].
Судя по документам Миндовга, именно представители Тевтонского ордена ходатайствовали о его крещении с последующей коронацией перед апостольским престолом: в грамоте Ордену на владение Зелонией от октября 1255 года прямо говорится, что «благодаря их (крестоносцев) посредничеству, господин апостолик нас возродил посредством крещения, и своей солнечной светлостью короновал королём всей Литвы» [2, с. 29].
Данное обстоятельство существенно изменило политическую расстановку сил в регионе: польские князья не присоединились к коалиции, а Орден открыто поддержал Миндовга. Результаты не заставили себя ждать. Предпринятая Товтивилом при поддержке ятвягов, жемайтов и Даниила Галицкого попытка штурма замка Миндовга Воруты (вероятно, в 1252 году) закончилась неудачей, после чего Миндовг незамедлительно предпринял поход в Жемайтию, на город Твиремет [1, с. 818].
Коронация Миндовга прошла, как свидетельствует текст его привилея немецким купцам на свободную и беспошлинную торговлю в Литве, в 1253 году. После данного события литовские земли стали окончательно соответствовать основным признакам, характеризующим наличие раннефеодальной государственности, таким как безусловное обладание территорией и суверенитетом.
В заключение хотелось бы обратиться к грамоте Миндовга, данной Ордену на владение Зелонией в 1255 году. Она представляет особый интерес, так как указанные земли передавались крестоносцам в «кормление» при условии, что они «за свой счёт материальными мечами, помощью и советом нас как короля нашего законного с успехом поддерживать будут вечно против наших и веры врагов» [2, с. 25]. Следовательно, Зелония передавалась Ордену в лен на вассальных правах.
В последующем разрыв Миндовга с Орденом и отход от христианства изменил политическую коньюктуру в регионе, что привело к новому всплеску междоусобной борьбы в ВКЛ, убийству Миндовга и после его сына Войшелка, а также к временной зависимости княжества от галицко-волынских князей после вокняжения в Литве Шварна Даниловича. Однако Литовское королевство получило признание со стороны христианской Европы, что являлось далеко немаловажным фактором в политической жизни XIII столетия, во многом определившем его генезис. В дальнейшем, несмотря на какое-либо изменение политических условий, государственность Великого княжества Литовского в Европе признавалась «de facto».
Данные рассуждения позволяют сделать автору следующие выводы:
· Великое княжество Литовское образовалось под названием Литовского королевства в 1253 году при непосредственной поддержке Тевтонским орденом и Апостольским престолом Миндовга, одного из литовских нобилей, при условии христианизации данной территории.
· Поддержка Ордена и католической церкви позволила Миндовгу одержать победу в борьбе за власть и стать легитимным монархом на литовских территориях, что привело к установлению полного суверенитета в Литве.
Список источников и литературы
1. Ипатьевская летопись // Полное собрание русских летописей. - 2-е изд. - М.: Языки славянской культуры, 2001. - Т. 2. - 1086 с.
2. Міндаў, кароль Літовіі, у дакументах і сьведчаньнях / НАН Беларусі, Ін-т гісторыі; пер. на бел. мову, камент. А. Жлуткі. - Мінск: Тэхналогія, 2005. - 135 с.
Гагуа Руслан Борисович - кандидат исторических наук, Полесский государственный университет.
УДК 94(4)
Р.Б. Гагуа (Пинск)
ТЕВТОНСКИЙ ОРДЕН В НАСТОЯЩЕЕ ВРЕМЯ
Статья посвящена современному состоянию Тевтонского ордена - духовно-рыцарской организации, сыгравшей в период средневековья значительную роль в конфессиональной истории Беларуси. На основе сравнительного анализа целей, задач и методов их достижения на современном и средневековом этапе деятельности Ордена, рассматривается его трансформация из духовно-рыцарской корпорации, распространявшей христианство силой оружия, в религиозно-просветительскую организацию.
История Тевтонского ордена в средние века была теснейшим образом связана с историей Беларуси. В XIII - XVI веках белорусские земли входили в состав Великого княжества Литовского, чьи взаимоотношения с государством крестоносцев представляли собой прочные экономические, религиозные, культурные связи, прерываемые время от времени кровопролитными войнами и дипломатическими конфликтами.
В то же время, несмотря на то, что история Ордена имеет непосредственное отношение к истории нашей страны, в Беларуси фактически ничего не известно о современном состоянии этой организации. Для большинства людей он ассоциируется с тем учреждением, которое существовало только в средние века, и многие вообще не подозревают о её существовании в наше время, считая, что его постигла та же участь, что и Орден тамплиеров.
В белорусских и русскоязычных исследованиях история Ордена заканчивается в 1561 г., когда он перестал существовать как территориальное государство, а литература на иностранных языках является малодоступной для белорусского читателя. Поэтому изучение проблем, связанных с современным существованием Тевтонского ордена, представляется актуальным и своевременным.
Средние века безвозвратно канули в лету, унося с собой времена доблестных рыцарей и воинов-монахов. Общество кардинальным образом изменилось, и насильственное распространение христианства в современных условиях представляется невозможным. Тем не менее, некоторые из рыцарских орденов продолжают существовать до нашего времени.
Одним из них является Тевтонский орден, возникший во время третьего крестового похода, предположительно в 1190 г., в качестве братства при госпитале и ставивший перед собой целью заботу о крестоносцах и пилигримах немецкого происхождения, которые были ранены либо заболели во время пребывания в святой земле и нуждались в опеке и заботе [15, с. 34].
Герцог Фридрих Швабский трансформировал госпиталь в религиозный орден, который был передан в подчинение местному епископу. Существование Ордена было официально признано и одобрено папой Клементом III, и в скором времени Орден превратился в религиозно-военную организацию. Вскоре Тевтонский орден получил земельные владения в Армении, Апулии, Ломбардии, Испании, Франции, Эльзасе, Австрии, Богемии, Германии, Ливонии, на Кипре и Сицилии. В 1209 г. тевтонские рыцари были приглашены в Грецию, в 1211 г. - в Венгрию, в 1226 г. - в Пруссию для помощи в борьбе с язычниками. Из Венгрии Орден был изгнан королём Андреем II в 1225 г. В 1237 г. произошло объединение с Орденом меченосцев, что существенно усилило позиции тевтонских рыцарей в Прибалтике. К 1283 г. вся Пруссия была покорена и перешла во владение к крестоносцам. После падения Акры в Палестине в 1291 г. резиденция Тевтонского ордена была перенесена сначала в Венецию, а в 1309 г. - в Пруссию, в город Мальборк. В XVI в. десятки городов и 2000 деревень были основаны Орденом в Пруссии. Здесь Орден вступил в борьбу с Польшей и Литвой, и в 1410 г. его войска были наголову разбиты в битве при Грюнвальде, что значительно подорвало его военный потенциал. Последовавшие внутренние экономические и политические трудности в государстве крестоносцев привели к ослаблению его позиций в Прибалтике, и в 1467 г., после поражения в так называемой тринадцатилетней войне, вся Западная Пруссия отделилась от государства крестоносцев и признала сюзеренитет польского короля [14, с. 13].
Реформационное движение в Европе привело к коренным переменам в структуре Тевтонского ордена. В 1525 г. в результате Краковского соглашения великий магистр Альбрехт фон Гогенцоллерн принял лютеранство и поклялся в верности королю Польши, который признал его герцогом Пруссии. Ливония осталась временно независимой под управлением магистра Вальтера фон Плетенберга, который признавался герцогом Священной Римской империи. В соответствии с Вестфальским миром 1648 г. Орден стал трёхконфессиональным и включал в себя рыцарей католического, лютеранского и кальвинистского вероисповедания. 5 марта 1562 г. магистр Ливонии Готхард Кеттлер передал знаки магистерского отличия и достоинства магистра Ливонии эрцгерцогу Австрийскому. С этого момента Орден перестал быть государством и окончательно превратился в религиозную организацию. Во второй четверти XVIII столетия Тевтонский орден полностью утратил свою историческую миссию, пришёл в упадок и занимался содержанием своего полка, состоявшего на службе у эрцгерцога Австрии, и обеспечением проживания рыцарей и священников [2, с. 87].
Наполеоновские войны оказались губительными для Ордена. В соответствии с декретом Наполеона 1809 г. Орден был распущен. Единственные сохранившиеся владения Ордена остались на территории Австрии. В начале ХІХ в. Тевтонский орден имел в своём составе всего четырех рыцарей и находился на грани полного исчезновения. 8 марта 1834 г. австрийский император возвратил тевтонским рыцарям все права, которыми они пользовались ранее. К тому времени Орден полностью утратил свои военные функции и стал специализироваться на религиозной и гуманитарной деятельности, заниматься лечением и эвакуацией больных и раненых в различных войнах [2, с. 113].
Крушение Австро-Венгерской империи после поражения в Первой мировой войне привело к тому, что Тевтонский орден с 27 ноября 1929 г. окончательно стал религиозной организацией, независящей от светских властей и подчиняющейся непосредственно Папе Римскому. После Второй мировой войны Ордену были возвращены его владения в Австрии, а в 1947 г. декрет о ликвидации Тевтонского ордена формально был аннулирован, и он был восстановлен в Чехословакии и Германии [11, с. 226].
За 800 лет своего существования Тевтонский орден изменил свою структуру, функции и цели. Сейчас эта организация совершенно не похожа на ту, рыцари которой участвовали в крестовых походах, огнём и мечом сражаясь с язычниками и мусульманами.
Согласно уставу 1264 г., Орден воплощал собой рыцарство земное и одновременно небесное [16, с. 3]. На первое место ставилась борьба с врагами христианской церкви и распространение христианства силой оружия, а также приём гостей, пилигримов, бедняков и уход за больными, которые находятся в больницах Ордена [16, с. 3-4]. Подтверждая свой статус организации распространяющей христианство, Тевтонский орден много воевал с мусульманами в Палестине, а с 40-х годов XIII в. стал главным организатором и исполнителем крестовых походов в Восточную Европу и Прибалтику. С 1283 г., после окончательного покорения Пруссии, Орден начал воевать против Литвы, а также против тогда ещё языческой Жмуди. Эта борьба велась вплоть до 1422 г., когда большая часть Жмуди вошла в состав ВКЛ [3, с. 112]. Постоянное состояние войны, в котором находился Тевтонский орден, очень точно передаёт в своей хронике Пётр Дусбург, живший в XIII в. «Кончилась война прусская, началась война литовская», - написал он под 1283 годом [12, с. 256]. Идеология крестовых походов была неотъемлемой частью существования Ордена. В то время всё существование этой духовно-рыцарской организации и её членов было пронизано духом крестовых походов. Противники Ордена рассматривались как противники христианской церкви и непосредственно Господа Бога. Таким образом, борьба с ними приобретала сакральный характер и полностью оправдывала уничтожение языческого населения [14, с. 23]. С другой стороны, войны с язычниками гармонично вписывались в феодальную систему отношений. Рассматривая Бога как верховного сюзерена, рыцари Христа просто обязаны были воевать с его противниками.
Совершенно иное направление принимает деятельность Ордена в настоящее время. Она полностью исключает военный аспект. Активность Ордена является уникальной для религиозной католической организации и проявляется в нескольких направлениях. Для поддержания своих членов Орден практикует совместные молитвы и размышления о Боге и вере, проведение праздничных богослужений и семинаров. С целью поддержания католицизма Орден заботится о большом количестве церковных приходов в пяти странах Западной Европы. Тевтонский орден активно сотрудничает с больницами, детскими садами, различными учреждениями для инвалидов и другими организациями. Одним из важных направлений деятельности Ордена является научно-исследовательская работа в области истории. Каждый год публикуется большое количество исторических документов и источников, имеющих отношение к более чем 800-летней истории Тевтонского ордена в Европе. Для популяризации его истории организуются международные конференции [1].
С архивами Ордена сотрудничают историки с мировым именем, такие как Свен Экдаль, Удо Арнольд. В тоже время любой желающий может получить информацию из Центрального архива Тевтонского ордена, находящегося в Вене. В настоящее время архивистом Ордена является профессор истории доктор Бернард Демел. В его обязанности входит предоставлять информацию на запросы, которые приходят в форме официального письма на немецком языке на адрес:
Zentralarchiv des Deutschen Ordens (DOZA)
P. Dr. Bernhard Demel
Singerstrasse 7/3
A - 1010 Vienna
Austria / Europe
Сотни ящиков с архивными записями из всех орденских провинций были переправлены в Вену после того, как она стала новым местом резиденции великого магистра в 1809 году. К счастью, для современных историков архивные документы из Силезии и Моравии были также доставлены в Вену в 1918 г. Теперь они являются настоящей находкой для исследователей из Восточной Европы. В последнее время архивные документы, включая имперские, королевские и папские акты и буллы, внесены в каталоги, соответствующие современным академическим стандартам. Архивы включат в себя 44 различные категории документов (отделы). В архивах Тевтонского ордена хранится около 1000 старинных печатей, договоров, инвентарей и каталогов [5, с. 211-215].
Библиотека Тевтонского ордена в Вене в настоящее время содержит 10 000 томов. Это важные справочники для пользователей библиотекой, многочисленные издания, посвящённые истории Ордена, а также собственные академические публикации [4, с. 65].
Большая часть иерархов Тевтонского ордена получили блестящее образование и сейчас проводят активные исследования различных аспектов деятельности Ордена в прошлом и настоящем. В 1948 г. в Вене был опубликован короткий очерк доктора Марьяна Тумлера, являвшегося великим магистром с 1948 по 1970 г., посвящённый истории Тевтонского ордена с древности до ХХ столетия. Книга несколько раз переиздавалась. В 1981 году увидело свет её третье издание, дополненное переработанное в соавторстве с Удо Арнольдом [14].
Помимо прочего, Тевтонский орден занимается сохранением исторических и художественных ценностей в нескольких музеях, таких как Музей Немецкого ордена и орденская Сокровищница в Вене или музей Бад Мергентайм в Германии. В 1805 г. превосходные золотые и серебряные изделия вместе с другими ценностями, такими как нумизматическая коллекция и другое имущество великого магистра эрцгерцога Антона Виктора, важные оригинальные документы и архивы, были перевезены в Венский дом Ордена. Сокровищница располагается по адресу:
Treasury of Teutonic Order
Singerstrasse 7/1
A - 1010 Vienna
Austria / Europe [13].
Наиболее интересными и ценными объектами её экспозиции являются регалии, монеты и медальоны, принадлежащие Ордену, столовая и церковная утварь, а также художественная коллекция великого магистра эрцгерцога Максимилиана III [6, 7].
Тевтонский орден принимает активное участие в различных общественных и благотворительных проектах, часто требующих привлечения значительных человеческих и материальных ресурсов. Проекты осуществляются под наблюдением членов Ордена - братьев, сестёр и светских членов.
После распада социалистической системы в Европе в Словакии Тевтонским орденом было основано два монастыря и один в Чехии. В Словении Орден проявляет активность в 16 церквях и приходах и 4 монастырях [10, с. 315].
В Южном Тироле (территория Италии) члены Ордена осуществляют работу в 12 церковных приходах, школе-интернате, студенческом общежитии. Сёстры Ордена работают в 13 местах, включая детский дом и 5 домов престарелых. В Риме действует орденская гостиница для пилигримов.
В Германии Тевтонский орден имеет 3 прихода, проводит духовную работу в больницах, домах престарелых и педагогических колледжах. Несколько лет назад был возрождён Дом Тевтонского ордена во Франкфурте на Майне.
Ярким примером современной деятельности Ордена является восстановление деревни в Восточной Хорватии, разрушенной во время войны.
В средние века в Орден в качестве полноправных членов могли быть приняты только мужчины, достигшие 14 лет. Во главе духовно-рыцарской организации стоял великий магистр. Должность его считалась пожизненной. Великий магистр избирался коллегией в составе 13 избирателей: 8 братьев-рыцарей, 1 брата-священника и 4 светских братьев. При великом магистре состоял капитул из 6 высших должностных лиц Ордена. Из них великий комтур, ближайший помощник, а в случае необходимости - заместитель великого магистра, ведал управлением хозяйственными делами и осуществлял надзор за поведением членов Ордена и служителей. За ним следовал великий маршал в Кенигсберге, бывший заместителем магистра в качестве главнокомандующего силами Ордена. Ниже их стояли заведующий больницами («шпитлер»), интендант («трапир»), который ведал военным имуществом Ордена, казначей («тресслер») и кастелян, являвшийся начальником комендантов или комтуров орденских замков. Заместителями комтуров являлись фогты. Комтуры управляли низшими административно-хозяйственными единицами - замками и командовали их гарнизонами [3, с. 75]. Кроме этого существовали баллеи (провинции) Тевтонского ордена - владения вне Пруссии, которые управлялись провинциальными комтурами, подчиненными непосредственно великому магистру [3, с. 76].
В настоящее время правила приёма изменились, и членами Ордена могут быть как мужчины, так и женщины католического вероисповедания. Все они делятся на 3 категории: братья, сестры и светские члены. В 2000 году Тевтонский орден имел около 1060 человек в своём составе: 90 братьев, включая светских братьев и братьев-священников, 6 членов капитула, 240 сестёр, а также 720 светских членов, включая 8 почетных рыцарей (Ehrenritter). Возглавляет Тевтонский орден магистр, который одновременно посвящён в сан аббата и наделён полномочиями епископа. Великий магистр также является главой Верховного собрания, в которое входят братья, сёстры и светские члены. Генеральный капитул является совещательным органом и помогает магистру в выполнении его обязанностей. Офис Великого магистра является штаб-квартирой Ордена. Вместе с Генеральным капитулом и провинциальной и окружной администрацией сотрудники Офиса координируют деятельность братьев, сестёр и светских членов. В штат Офиса входят генеральный секретарь, генеральный казначей, секретарь великого магистра и сотрудники секретариата. Они организуют благотворительную и общественную деятельность, проводят различные мероприятия, контролируют другие агентства, ответственные перед великим магистром, и налаживают контакты между церковью и государством [8, с. 194].
Братья и сёстры территориально делятся на провинции, а светские члены на баллеи, которые, в свою очередь, делятся на комтурства. Провинции братьев существуют в Австрии, Чехии и Словакии, Германии, Словении, Южном Тироле. Провинции сестёр находятся в Австрии, Чехии, Германии, Южном Тироле, Словении. Баллеи существуют с ХІІІ века. В настоящее время их насчитывается 12 [4, с. 157].
Институт сестринства играет важную роль в деятельности Ордена. Он не существовал в современном виде в средние века. Согласно уставу 1264 г., женщины не могли быть полноправными членами Ордена и использовались исключительно в качестве кухонной прислуги, сиделок в больницах Ордена и для выпаса скота. Для выполнения подобного вида работы они могли быть приняты в качестве слуг только с разрешения провинциального комтура [16, с. 13]. Сёстрами Ордена назывались монахини женских монастырей, находившихся в средние века на территории и в юрисдикции Тевтонских властей. В XVI в. в результате Реформации Орден перестал существовать как территориальное государство, и все принадлежавшие ему раньше монастыри перешли под юрисдикцию Ватикана или перестали существовать. Вместе с исчезновением монастырей вплоть до XIX века прекратил своё существование институт сестринства. В 1830 г. Орден стал объектом основательных реформ великого магистра эрцгерцога Максимилиана и профессора теологии Питера Риглера. Институт сестринства был возрождён и модернизирован. Под именем «Сёстры Тевтонского ордена Святой Марии Иерусалимской» они вошли в состав духовно-рыцарской организации. В XIX веке в Орден входило уже более 1000 сестёр, работавших в больницах, школах, детских садах и церковных приходах на территории Австро-Венгерской империи. В настоящее время сёстры Ордена находятся в подчинении великого магистра и верховного капитула. Они работают в трёх основных направлениях: 1) уход за больными, пожилыми и немощными людьми; 2) образование и воспитание молодёжи, забота об ущемлённых детях и подростках; 3) забота о физически неполноценных детях и молодых людях [5, с. 196].
Братья-священники и светские братья имели отношение к Ордену с самого начала его существования. К светским братьям (братья-рыцари) относились те члены Ордена, которые приняли монашеские обеты, но не были посвящены в сан священнослужителя. Рыцари и священники, относившиеся к Ордену, жили монашескими общинами и следовали церковным обетам бедности, целомудрия и послушания. Рыцари участвовали в политической и военной жизни многих европейских стран и занимались решением политических и экономических вопросов. После Первой мировой войны изменения европейских границ заставили Орден отказаться от светской деятельности. Это привело к изменению структуры Ордена, когда великий магистр эрцгерцог Евгений Габсбург и Ватикан решили, что главой Ордена должен стать священник, в результате чего Орден возглавил епископ Норберт Клейн. Был принят новый устав, и священники стали играть главную роль в Тевтонском ордене после его преобразования из рыцарской организации в духовную. Сейчас священники выполняют обязанности, которые ранее возлагались на рыцарей [5, с. 204].
Кроме братьев со времени основания Ордена в его состав входили светские члены, которые не давали церковных обетов вообще. В средние века они принимались в корпорацию для «увеличения человеческих и материальных ресурсов и получения возможности в оказании помощи большему количеству людей», как это следует из 32 пункта устава Ордена 1244 года [12, с. 52]. Светские члены не жили в орденской монашеской общине, но находились в тесном сотрудничестве с Орденом.
В настоящее время институт светских членов является общественной организацией, созданной в соответствии с каноническим правом, и находится в ведении Папы Римского и великого магистра. Для того, чтобы вступить в Тевтонский орден в качестве светского члена, необходимо после испытательного срока и при поручительстве двух членов Ордена пройти через формальную процедуру посвящения в церкви. Затем следует торжественная церемония инвеституры, проводящаяся в присутствии великого магистра, на которой новый член корпорации приносит торжественную клятву, получает чёрный плащ, украшенный гербом Ордена, и крест в качестве духовной регалии.
Деятельность светских членов осуществляется в следующих направлениях: забота о больницах, пожилых людях, детских домах и школах; проектирование, строительство и реставрация зданий, принадлежащих Ордену; осуществление независимой общественной и благотворительной деятельности; поддержка духовной деятельности Тевтонского ордена в церковных приходах; содействие культурной и научной работе Ордена и поиск спонсоров для осуществления его деятельности [4, с. 214].
В настоящее время Тевтонский орден является одной из старейших церковных организаций в мире. За более чем 800-летнюю историю своего существования он претерпел значительные изменения и прошёл путь от духовно-рыцарской корпорации, распространявшей христианство силой оружия, до религиозно-просветительской организации. Сейчас Орден осуществляет общественную и благотворительную деятельность, содержит монастыри и церковные приходы, а также занимается сохранением архивных и музейных ценностей. Тевтонский орден активно распространяет и пропагандирует знания, связанные с его историей и деятельностью. При этом Тевтонский орден является абсолютно «прозрачной» организацией, о которой любой желающий может получить всю интересующую его информацию. Для всех желающих открыты его архивы и библиотеки. Любой может связаться со штаб-квартирой Ордена в Вене или напрямую с великим магистром.
Сегодня Тевтонский орден отличается от средневекового не только своими целями и функциями, но также структурой. Органы управления этой организации лишь формально сохранили исторические названия, их состав и функции в корне отличается от существовавших в средние века. Исчез институт рыцарства, появился значительно модернизированный институт сестёр Ордена. Теперь доступ в организацию открыт не только мужчинам, но и женщинам.
Тевтонский орден находится в непосредственном подчинении Папы Римского и является влиятельной религиозной европейской организацией.
По-видимому, пришло время для нас «открыть» Тевтонский орден по-новому.
Список источников и литературы
1. 800 Jahre Deutscher Orden: Ausstellung des Germanischen Nationalmuseums Nürnberg (30.06. - 30.09.1990). - München, 1990.
2. Barber, M. The Military Orders. Fighting for the Faith and Caring for the Sick / M. Barber. - Brookfield, 1994.
3. Boockmann, H. Der Deutsche Orden. 12 Kapitel aus seiner Geschichte / H. Boockmann. - München, 1981.
4. Bernhard, D. Das Deutsch-Ordens-Haus zu Wien. Von den Anfängen des Ordens im Jahre 1190 bis heute / D. Bernhar, W. Krones. - Wien, 1994.
5. Bernhard, D. Der Deutsche Orden einst und jetzt - Aufsätze zu seiner mehr als 800jährigen Geschichte. (Reihe III, Geschichte und ihre Hilfswissenschaften, Bd. 848) / D. Bernhar. - Peter Lang Verlag, Frankfurt am Main, Berlin, Bern, Bruxelles, New York, Wien 1999.
6. Die Schatzkammer des Deutschen Ordens - Gesamtkatalog. - Wien, 2000.
7. Die Schatzkammer des Deutschen Ordens - Kurzführer. - Wien 2000.
8. History of the Teutonic Order - A brief Survey. - Wien, 2000.
9. Kowalska, Z. Krzyzacy w innym swietle. Od sredniowiecza do czasów wspólczesnych / Z. Kowalska. - Tarnów 1996.
10. Libor, J. Ceských Zemích / J. Libor, F. Skrivánek. - Praha, 1997.
11. Petr, A. Nemectí Rytíri. Malý úvod historie Nemeckeho rádu. Se zvláštnim prihlédnutím k dejinám Ceskomoravské komorni bailivy / A. Petr. - Trinitas: Svitavy, 1998.
12. Quellen und Studien zur Geschichte des Deutschen Ordens. - Herausgegeben von Arnold Udo; Verlag N.G. - Elwert, Marburg (seit 1966 sind 52 Bände erschienen).
13. The Treasury of Teutonic Order. - Wien, 2000.
14. Tumler, M. Der Deutsche Orden - von seinem Ursprung bis zur Gegenwart / M. Tumler, A. Udo. - Bad Münstereifel, 1992.
15. Nowak, Z.H. Die Spiritualität der Ritterorden im Mittelalter / Z.H. Nowak. - Toruń: Nikolaus-Kopernikus-Universität, 1993.
16. The Book of the Order: a translation of the German text of 1264 // Sterns I. The Statutes of the Teutonic Knights: a study of religious chivalry. - University of Pennsylvania, 1969.
Гагуа Руслан Борисович - кандидат исторических наук, Полесский государственный университет.
УДК 2-9(476) (1240 − 1385)
ТВАРАМ ДА ЗАХАДУ. ЗМЕНА ЦЫВІЛІЗАЦЫЙНАЙ АРЫЕНТАЦЫІ БЕЛАРУСІ (1240 - 1385 гг.)
Статья посвящена теме Беларуси на пограничье цивилизаций. Прослеживаются причины и тенденции поворота белорусских земель в сторону Запада в XIII-XIV вв.
Храналагічныя межы перыяду вялікай перамены беларускага жыцця акрэсліваюцца дастаткова ўмоўна (як амаль кожны храналагічны рубеж у перыядызацыі гісторыі). Аднак дзве падзеі, якімі прапануем іх абазначыць, належаць да найбольш заўважальных сярод плыні гістарычнага часу. Яны трывала зафіксаваліся не толькі ў памяці іх сучаснікаў, але і наступных пакаленняў: 1) 1240 г. - захоп і знішчэнне Кіева мангола-татарамі; 2) 1385 г. - Крэўская унія Вялікага Княства Літоўскага з Польскім каралеўствам.
Падзенне Кіева шырокім рэхам адгукнулася па ўсёй Еўропе, пра Крэўскую унію ўспаміналі і спасылаліся на яе яшчэ ў 1569 г. пры стварэнні Рэчы Паспалітай, а таксама і ў пазнейшыя часы. Абедзве даты нязменна прысутнічаюць у сучасных падручніках па гісторыі.
Першая падзея ўсвядоміла жыхарам (найперш, элітам) заходніх і паўднёвых земляў Русі канец ранейшага парадку і міжнароднага ўкладу, другая - завяршыла пераходны перыяд ваганняў між Усходам і Захадам і канстатавала выбар на карысць апошняга.
Выклік гісторыі (XIII ст.)
Эвалюцыйнае развіццё чалавечых супольнасцяў час ад часу, з большай ці меншай рэгулярнасцю, перарываецца катаклізмамі прыроднага або сацыяльнага (эканамічна-палітычнага) характару. Такія катаклізмы змушаюць людзей і чалавечыя супольнасці да рэагавання з мэтай направы сітуацыі, менавіта, да пошукаў новых формаў арганізацыі і дзейнасці супольнасці. Паводле тэрміналогіі, уведзенай ангельскім гісторыкам Арнольдам Тойнбі, гісторыя ставіць перад людскімі супольнасцямі выклік, на які неабходна знайсці адказ. Канцэпцыю Выкліку - Адказу Тойнбі выкарыстаў у даследаванні генезісу цывілізацый: «Грамадства ў сваім жыццёвым працэсе сутыкаецца з шэрагам праблемаў і кожная з іх ёсць выклік.
Іншымі словамі можна сказаць, што функцыя «знешняга фактару» заключаецца ў тым, каб пераўтварыць «унутраны творчы імпульс» у пастаянны стымул, які спрыяе рэалізацыі патэнцыяльна магчымых творчых варыяцый» [1, с. 108]. У сваёй глабальнай па ахопу працы Тойнбі звярнуўся і да нашага прыкладу з XIII ст., менавіта нападу на землі Русі азіяцкіх качэўнікаў: «Гэты нечаканы ціск, пачаўшыся ў 1237 г. знакамітым паходам на Русь мангольскага хана Батыя, аказаўся вельмі моцным і працяглым. Гэты выпадак яшчэ раз даводзіць, што, чым мацнейшы выклік, тым больш арыгінальны і ствараючы адказ» [1, с. 140] .
Калі нейкая цывілізацыя (супольнасць) не здолее знайсці адказу на выклік, то, верагодна, яна трапіць у крызіс або нават заняпад (напрыклад, паўднёваамерыканскія, або бліжэйшая да нас лакальная супольнасць яцвягаў у Прыбалтыцы).
Развіваючы думку Тойнбі, які сваю тэорыю ўжывае адносна цывілізацый, можна вывесці, што Выклікі могуць розніцца маштабам - ад глабальных (напрыклад, ледавіковыя перыяды, ці сённяшняе глабальнае пацяпленне) да рэгіянальных. Універсальнасць канцэпцыі пацвярджаецца яшчэ і тым, што яе можна застасаваць і да аналізу функцыянавання першаснай ячэйкі чалавечага грамадства - сям'і і нават асобнага чалавека.
XIII ст. - час вялікіх пераменаў, дакладней, выспявання вялікіх пераменаў у жыцці ўсёй Еўропы. Закончылася паразай першая вялікая замежная экспансія заходнееўрапейскага свету - лацінскія хрысціяне страцілі ўсе заваяваныя раней землі ў Палестыне. У Заходняй Еўропе адбываліся значныя палітычныя перамены: «Большасць зменаў, якія вызначылі надыход эпохі Новага часу, пачала прарастаць ужо ў другой палове XIII ст., хоць выразна выявіліся яны толькі на рубяжы XIV і XV ст. Перш за ўсё, ствараліся ўсё большыя дзяржавы, у тым ліку дзяржавы нацыянальныя - найбольш поўна гэты працэс рэалізоўваўся у Англіі, але быў таксама відочны ў Францыі. У межах нямецкай імперыі стабілізаваліся дзяржавы імперскіх князёў, а ў Італіі буйныя гарадскія асяродкі, такія як Мілан, Венецыя і Фларэнцыя, анексавалі суседнія цэнтры» [2, с. 285]. У сярэдзіне XIII ст. на тэрыторыі сучаснага Беларускага Панямоння ўзнікла новая балта-славянская дзяржава Вялікае Княства Літоўскае.
Дасягнуў свайго піку еўрапейскі дэмаграфічны ўздым (пачаўся ад канца X - пачатку XI ст.). Пры ўсёй розніцы ў заселенасці паасобных рэгіёнаў кантыненту, гэты ўздым быў відочны практычна ўсюды. На Беларусі кожны археолаг ведае, што найбольшая колькасць вясковых паселішчаў (селішчаў, паводле археалагічнай тэрміналогіі) з эпохі сярэднявечча датуецца XII - XII ст. (у XIV ст., як і па ўсёй Еўропе, іх колькасць на Беларусі моцна змяншаецца). Сярэднявечныя гарады дасягнулі найбольшага росту таксама ў гэты час [1] .
Хоць агульнаеўрапейскі дэмаграфічны ўздым відочны быў і на Беларусі, але існавала істотная розніца ў маштабах. У Заходняй Еўропе ўзнікала праблема перанаселенасці (выклік гісторыі), у той жа час, на усходзе кантыненту такой праблемы не існавала па прычыне рэдкасці насельніцтва. Рэакцыяй заходнееўрапейцаў, у першую чаргу немцаў, было перасяленне на ўсход, што стварыла праблему (выклік) не толькі для плямёнаў, на чыіх землях асядалі немцы, але таксама і для суседніх краінаў, напрыклад, беларускіх феадальных дзяржаваў. Нямецкая каланізацыя, скіраваная на усход (Drang nach Osten), на той час была самай важнай з усіх міграцый насельніцтва Заходняй Еўропы [3, с. 64].
Узнікненне новай дзяржавы - Вялікага Княства Літоўскага, з перспектывы сённяшняга дня можам акрэсліць як Адказ на Выклік гісторыі, паўстаўшы перад Беларускім Панямоннем. Выклік быў сфармуляваны ў выглядзе некалькіх важных падзеяў, якія парушылі ўсталяваны лад, прынеслі пачуццё рэальнай пагрозы і зрабілі немагчымым працяг ранейшага эвалюцыйнага развіцця. У парадку чарговасці гэта былі: 1. З'яўленне і актыўная экспансія нямецкіх энклаваў ва Усходняй Прыбалтыцы ў канцы XII - першых дзесяцігоддзях XIII ст. (у Інфлянтах і Прусіі). 2. Пагром паўднёвай і усходняй Русі мангола-татарамі ў 1238 - 1240 г.
1. У пачатку XIII ст. беларускія землі, дакладней, Полацкая і Віцебская (найшчыльней звязаныя з Заходняй Еўропай), непасрэдна сутыкнуліся з еўрапейскім адказам на праблему перанаселенасці. У вусці Заходняй Дзвіны ў 80-я гады XII ст. паўстала першае нямецкае паселішча, а ў хуткім часе быў заснаваны горад Рыга (1201 г.). Па ініцыятыве рыжскага арцыбіскупа для большай эфектыўнасці змагання з навакольнымі язычнікамі быў створаны Ордэн Мечаносцаў (1202 г.) [4, с. 19].
Амаль адразу ўзнікшы нямецка-беларускі канфлікт стварыў сур'ёзныя праблемы, найперш для беларускага Паддзвіння і Падняпроўя (пачатак XIII ст. - Полаччына, Віцебшчына і Смаленшчына), потым для Панямоння (ад 1283 г.).
Полацкае княства ад пачатку XIII ст. было вымушана змагацца за вольны гандаль па Заходняй Дзвіне і захаванне сваіх уплываў у Прыбалтыцы з асядлаўшымі вусце гэтай ракі немцамі - месцічамі горада Рыгі, Рыжскім арцыбіскупствам і Ордэнам Мечаносцаў. Аслабленая палітычным раздрабленнем, першая беларуская дзяржава прайграла вайну з лівонскімі немцамі і паступова страціла свае апорныя пункты ў ніжнім Падзвінні: спачатку Кукенойс (1208 г.) потым Герцыке (1209 г.). Даўні сапернік Полацка ў кантролі над днепра-дзвінскім гандлёвым шляхам - Смаленск, таксама аказаўся аслабленым у перыяд раздробленасці XII ст. У рэшце абедзве гэтыя дзяржавы мусілі пагадзіцца з прысутнасцю немцаў на Дзвіне і заключыць гандлёвыя дамовы з Рыгай.
Дзяржава Тэўтонскага ордэну ў Прусіі, паўстаўшая ў 20-я гады XIII ст., у 1283 г. закончыла пакарэнне мясцовых плямёнаў і адразу распачала атаку на суседнія беларускія і жамойцкія землі.
2. Спусташэнне паўднёвай і усходняй Русі мангола-татарамі выклікала пачуццё рэальнай пагрозы на Беларусі. Па ўскосным сведчанні летапісу, ахвярай мангола-татараў стала Берасце. Відавочна, землі Беларусі ўратавала тое, што яны засталіся збоку ад галоўнага кірунку мангольскага маршу на захад ў 1241 - 1242 г.
Мангола-татарскае нашэсце перарвала традыцыйныя гандлёвыя сувязі на поўдні і ўсходзе. Археалагічныя даследаванні паказалі, што ў краіну пасля мангольскага паходу на Русь у 1238 - 1240 г. перастала паступаць прадукцыя ювелірных і шкларобчых майстэрняў з Кіева, Вялікага Ноўгарада, Візантыі і Блізкага Усходу. Археалагічныя даследаванні засведчылі агульнае збядненне матэрыяльнай культуры, пачынаючы ад другой паловы XIII ст. Спынілася прадукцыя паліванай керамікі і смальты - ад часу пагрому Кіева. З культурнага слою беларускіх гарадоў знікла выразная храналагічная прыкмета гарадоў XI - першай паловы XIII ст. - фрагменты рознакаляровых шкляных бранзалетаў, якія масава прывозіліся з поўдня. Зніклі таксама характэрныя шыферныя прасліцы, прадукаваныя раней ў Оўручы (Украіна). У XIII ст. прыпынілася мураванае будаўніцтва, якое актыўна развівалася ў XII ст. на аснове візантыйскай архітэктурнай традыцыі. Тады ў Полацку, Смаленску, Гародні, Тураве, Віцебску і інш. гарадах былі збудаваны дзесяткі мураваных цэркваў і некалькі княскіх палацаў [2] .
Фармулёўка адказу
На пачатку XIII ст. Беларусь знаходзіліся, як і большасць Еўропы, у стадыі палітычнай раздробленасці. Два буйнейшыя феадальныя дзяржаўныя ўтварэнні - Полацкае і Турава-Пінскае княствы - былі падзеленыя на шматлікія ўдзелы. У XII ст. з Полацкага княства выдзеліліся: Ізяслаўскае, Віцебскае, Друцкае, Лагожскае, Менскае княствы [5, с. 525]. Тураўская зямля падзялілася на княствы: Тураўскае, Клецкае, Пінскае (было адным з важнейшых, што дало падставу для ўзнікнення ў гістарыяграфіі тэрміна Турава-Пінская зямля), Дубровіцкае, Слуцкае, Берасцейскае, Драгічынскае (апошнія два трапілі ў залежнасць ад Галіцка-Валынскага княства) [6, с. 123].
У XII ст. летапісы зафіксавалі існаванне на Панямонні Гарадзенскага княства, звязанага кроўнымі і палітычнымі сувязямі з дынастыяй, кіраваўшай у Кіеве. Да XIII ст. адносяцца ўрыўкавыя звесткі пра Наваградскае, Ваўкавыскае, Слонімскае, Свіслацкае княствы, якія ўваходзілі ў Наваградскую зямлю і знаходзіліся пад палітычным уплывам Галіцка-Валынскай дзяржавы.
1. Такім чынам, у пачатках XIII ст. будучая Беларусь уяўляла сабой кангламерат палітычна разрозненых земляў, размешчаных на прасторы ад ракі Дзясны на ўсходзе да Нарэва на захадзе. Агульным для ўсіх гэтых тэрыторый было тое, што ўсе яны размяшчаліся ў зоне працэсу балта-славянскіх кантактаў, які распачаўся каля VI -VII ст. Паўднёвая граніца арэалу кантактаў у асноўным адпавядала лініі Прыпяці; на поўначы і паўночным захадзе яго мяжой з'яўлялася даволі шырокая (каля 150 - 200 км) кантактная балта-славянская зона, размешчаная ў прасторы прыблізна паміж Менскам і Вільняй. На ўсім абшары працэсу яго вынікам было стварэнне асноўных рысаў традыцыйнай (народнай) культуры беларускага этнасу [7, с. 317, 433 - 434]. Акрамя агульнай этнічнай асновы ўсе гэтыя землі аб'ядноўвала спадчына эпохі Кіеўскай Русі - блізкія традыцыі палітычнага і культурнага жыцця.
Паняцце «Беларусь» не мела яшчэ акрэсленай геаграфічнай прывязкі і на сярэднявечных картах гэтая назва магла быць паказана і на тэрыторыі Масковіі, або Вялікага Ноўгарада (яна «блукала» па картах Усходняй Еўропы аж да XVII ст., пакуль не «замацавалася» на ўсходніх землях ВКЛ).
Працэс балта-славянскіх кантактаў (асіміляцыя мясцовых балтаў славянамі і фармаванне новага этнасу) у XIII ст. быў практычна завершаны на большай частцы краіны (у басейне Прыпяці, Дняпра і Заходняй Дзвіны). На паўночным захадзе (Гарадзеншчына, Віленшчына, Браслаўшчына) гэты працэс яшчэ знаходзіўся ў актыўнай фазе [8].
Культура беларускіх земляў у XIII ст. развівалася як працяг традыцый старажытнай Русі. З XIII ст. паходзяць першыя вядомыя помнікі ўласна беларускага пісьменства, пісаныя кірылічным шрыфтам з характэрнымі прыкметамі беларускай мовы. Гэта дагаворы смаленскіх князёў з Рыгай і Готландам (каля 1230 г.) і грамата полацкага князя Ізяслава (каля 1265 г.) [9, с. 73, 74; 10, с. 36].
Археалагічныя даследаванні паказваюць на распаўсюджанне пісьмовасці сярод гараджан (знаходкі побытавых рэчаў з надпісамі, пісалаў, берасцяных грамат).
Можна меркаваць, што характар гістарычнага працэсу на беларускіх землях у гэты час адпавядаў агульнаеўрапейскаму. Перыяд феадальнага раздраблення і развіццё рэгіянальных цэнтраў, самы значны за сярэднявечча дэмаграфічны рост ў XII -XIII ст., першыя праявы эканамічнага і дэмаграфічнага спаду а таксама тэндэнцыя да палітычнай цэнтралізацыі - усе гэтыя агульнаеўрапейскія з'явы мелі месца на Беларусі.
«Фармулёўка адказу на Выклік гісторыі» - сучасная гістарыяграфічная канструкцыя. Зразумела, нельга казаць пра свядомыя пошукі сярэднявечнымі людзьмі нейкага стратэгічнага адказу на выклік гісторыі. Асэнсаванне падобных пошукаў у сярэднявечным грамадстве адбывалася на ўзроўні рэагавання элітаў і паспольства на непасрэдныя здарэнні і рэальныя надзённыя пагрозы. Аднак сукупнасць грамадскіх дзеянняў, скіраваных на дастасаванне да новых гістарычных абставінаў, а таксама вынікі тых дзеянняў сённяшнія гісторыкі могуць (і павінны) разглядаць у кантэксце агульнага гістарычнага працэсу.
Сёння мы можам вывесці, што на Беларусі вынікам сукупнасці рэакцыяў на Выклік гісторыі ў XIII ст., стаў Адказ, на які склаліся дзве важнейшыя гістарычныя з'явы: 1. Узнікненне новай дзяржавы - Вялікага Княства Літоўскага (стала рашаючым фактарам фармавання беларускага народу). 2. Цывілізацыйная пераарыентацыя - уваход Беларусі ў кола краінаў заходнееўрапейскай цывілізацыі (рэгіён Сярэдне-Усходняй Еўропы).
Першая была непасрэднай і хуткай рэакцыяй (стварэнне дзяржавы займае адносна кароткі адрэзак часу) на сур'ёзныя знешнія пагрозы (татары і немцы). Кшталтаванне другой заняло нашмат больш часу - ад паступовага пашырэння заходнееўрапейскіх уплываў (ад другой паловы XIII ст.) да свядомага палітычнага выбару - прыняцця і ўпрывілеявання ў дзяржаве каталіцызму вялікім князем Ягайлам (1386 г.)
Тут нялішнім будзе выясніць, што разумеецца пад паняццем Сярэдне-Усходняй Еўропы. Розныя даследчыкі сёння па-рознаму разумеюць гэты тэрмін (ён мае нямецкае паходжанне - ад тэрміну Mitteleuropa), часта беручы пад увагу толькі рэаліі XX ст., менавіта падзел Еўропы на камуністычную і капіталістычную часткі. Аднак у кантэксце працэсаў, якія адбываліся на кантыненце цягам апошняга тысячагоддзя, найбольш дакладнай здаецца дэфініцыя люблінскага асяродка гісторыкаў на чале з праф. Ежы Клачоўскім: «Сярэдня-Усходняя Еўропа» «…у прынцыпе абазначае абшары Еўропы, якія праз шэраг стагоддзяў уваходзілі ў склад Рэчы Паспалітай Абодвух Народаў, гэта значыць, Каралеўства Польскага і Вялікага княства Літоўскага, а таксама гістарычных каралеўстваў Чэхіі і Венгрыі» [11, с. 7].
Узнікненне і дзейнасць Вялікага княства Літоўскага
Непасрэдным і ў пэўнай ступені асэнсаваным сучаснікамі адказам на Выклік гісторыі, было стварэнне дзяржавы - Вялікага княства Літоўскага. Мангола-татарская пагроза з паўднёвага усходу і крыжацкая - з поўначы і паўночнага захаду прыспешыла арганізацыю новай дзяржавы са сталіцай у Наваградку. На працягу XIII - першай паловы XIV ст. гэтая дзяржава аб'яднала ў сваіх межах амаль усе беларускія землі. У якасці арганізацыйнага ўзору яна прыняла мясцовыя дзяржаўныя арганізмы (Гарадзенскае і Наваградскае княствы), а старабеларускую мову зрабіла афіцыйнай, што ў наступныя стагоддзі канчаткова вырашыла поспех этнагенезу беларускага народу.
Развіццё новага дзяржаватворчага цэнтру на тэрыторыі Верхняга і Сярэдняга Панямоння пачалося каля сярэдзіны XIII ст. На гэты час Панямонне уяўляла сабой зону змешанага балта-славянскага насельніцтва, у якой гарадскія цэнтры (Наваградак, Гародня, Ваўкавыск, Слонім) былі славянскімі, а вясковая ваколіца складалася як са славянскіх так і балцкіх паселішчаў. У рускіх летапісах гэтая тэрыторыя мела назву «Літва» (ад адной з балцкіх земляў на паграніччы, падобна як ад пагранічных земляў атрымалі свае назвы Прусія і Лівонія).
Пачаткам новай дзяржавы (ВКЛ) на Панямонні стаў прыход на княжанне ў Наваградак балцкага князя Міндаўга, які адбыўся каля 1248 г. Невядома дакладна, якім чынам Міндаўг усталяваўся ў Наваградку. Аднак ад адказу на гэтае, здавалася б не самае важнае пытанне, залежыць агульная інтэрпрэтацыя далейшай гісторыі ВКЛ: ацэнка этнічнага характару дзяржавы, узаемаадносінаў між літоўцамі і беларусамі, урэшце, вызначэнне ролі ВКЛ у фармаванні беларускага і літоўскага народаў.
Ад XIX ст. у гістарыяграфіі замацавалася версія заваёвы Міндаўгам Наваградка і іншых беларускіх гарадоў Панямоння і далучэння іх да раннефеальнай літоўскай дзяржавы, аб'яднаўшай у канцы XII - пачатку XIII ст. усе літоўскія землі [12, с. 43 - 46]. Альтэрнатыўны варыянт рэканструкцыі генезы ВКЛ прапанаваў беларускі гісторык Мікола Ермаловіч у 80-я г. XX ст. Паводле гэтага даследчыка, Міндаўг быў прыняты на службу наваградчанамі як князь-ізгой, пацярпеўшы паразу ў Літве і ўцёкшы ў Наваградак (выразная аналогія з Даўмонтам - князем пскоўскім). Атрымаўшы ад наваградчанаў грошы і войска, Міндаўг заваяваў для іх Літву, якую Ермаловіч бачыў востравам балцкага насельніцтва ў беларускім этнічным абшары [13, с. 58 - 60].
Абедзве гэтыя версіі не маюць прамога пацверджання ў пісьмовых крыніцах, акрамя таго яны знаходзяцца ў супярэчнасці з вынікамі спецыяльных даследаванняў працэсу балта-славянскіх кантактаў. Традыцыйная «балцкая» канцэпцыі генезы ВКЛ, гэтаксама як і тэорыя Ермаловіча грунтуецца на тэзе балта-славянскай канфрантацыі (розніца толькі ў акрэсленні пераможцы), а шматгадовыя комплексныя даследаванні, праведзеныя лінгвістамі, археолагамі, этнографамі, даказалі агульны мірны характар балта-славянскіх кантактаў [14, с. 98 - 103]. Пісьмовыя крыніцы не зафіксавалі выпадкаў міжэтнічных канфліктаў балцкіх і славянскіх насельнікаў Панямоння, гэтаксама як і прысутнасці балцкай (літоўскай) дзяржавы да прыходу Міндаўга ў Наваградак. Таксама невядома ніводнага выпадку ўзброенага прыходу (а толькі па запрашэнні) балцкага князя на стол рускага горада ў XII - XIII ст.
Па ўсёй верагоднасці, пачаткам дзяржавы стаў саюз двух галоўных палітычных сілаў у Панямонні: беларускіх гарадоў-дзяржаў і мацнейшых правадыроў балцкіх плямёнаў, а дакладней, саюз багацейшага горада рэгіёна - Наваградка з мацнейшым балцкім кунігасам Міндаўгам. Паводле бліжэйшых аналогій (крыніцамі апісаныя факты прыходу іншых князёў балцкага паходжання на сталы ўсходнеславянскіх гарадоў-княстваў: Даўмонт у Пскове - 1265 г., Таўцівіл у Полацку - між 1258 - 1262 г.) можна меркаваць, што, верагодна, мела месца запрашэнне Міндаўга на наваградскі стол ў якасці служылага князя. Адбылося гэта каля 1248 г. (да гэтага года адносіцца першае сведчанне летапісу пра існаванне саюза Наваградка з Міндаўгам) [14, с. 143 - 145].
У першы ж год свайго існавання новая дзяржава была змушана абараняцца ад Галіцка-Валынскага княства, якое імкнулася захаваць свае ўплывы на Панямонні, шляхам ліквідацыі мясцовага дзяржаватворчага асяродку. У першай вайне (1248 - 1254 г.) маладую дзяржаву ад поўнага разгрому выратавала дыпламатыя. Міндаўгу ўдалося перацягнуць на свой бок саюзніка валынянаў - Лівонскі ордэн, праз абяцанне хрысціцца па каталіцкаму абраду, што і адбылося ў 1251 г. Праз два гады са згоды папы рымскага Міндаўг прыняў у Наваградку каралеўскую карону.
Гэтыя падзеі, якія суправаджаліся актыўнай перапіскай галавы дзяржавы з каталіцкім першасвятаром, фактычна сталі першым этапам збліжэння краіны да заходнееўрапейскага гісторыка-культурнага арэалу (цывілізацыі). Праўда, працягваўся ён нядоўга - каля дзесяцігоддзя. Пасля дасягнення сваіх бліжэйшых мэтаў і часовага аслаблення Ордэна ў выніку паразы ад жамойтаў у бітве ля возера Дурбе (1260 г.) Міндаўг пакінуў хрысціянства і не перадаў нашчадкам каралеўскі тытул.
Пасля некалькіх гадоў замешак, наступіўшых у выніку забойства Міндаўга (1263 г.), шэрагу іншых палітычных забойстваў, у тым ліку сына Міндаўга - вялікага князя Вайшэлка (1267 г.), на чале дзяржавы ў пачатку 70-х гадоў стаў вялікі князь Трайдэн (кіраваў прыблізна між 1270 і 1282 г.). Ход падзеяў у гэты час, менавіта актыўная падтрымка, аказаная Трайдэну беларускімі гарадамі Панямоння, паказвае на развіццё ранейшай палітычнай сітуацыі - саюзу важнейшага горада рэгіёна з моцным балцкім кунігасам. Крыніцы паведамляюць пра месцазнаходжанне родавага ўладання Трайдэна, цэнтрам якога было Кернава. Саюз двух этнічных чыннікаў на пачатковым этапе развіцця дзяржавы даў падставы навейшай беларускай гістарыяграфіі акрэсліць ВКЛ як беларуска-літоўскае гаспадарства.
Вялікі князь Трайдэн праводзіў актыўную знешнюю палітыку, змагаўся з Галіцка-Валынскай дзяржавай і з Лівонскім ордэнам, арганізоўваў паходы на польскія землі. Каля 1276 - 1277 г. ён прыняў і пасяліў у ваколіцах Гародні і Слоніма прусаў, якія пакінулі свае сядзібы, ратуючыся ад крыжакоў.
Турава-Пінская зямля, як і Пабужжа (Берасцейская зямля) ад апошніх дзесяцігоддзяў XII ст. знаходзілася ў палітычнай залежнасці ад Галіцка-Валынскага княства, якое ў XIII ст. паступова вырасла ў буйнейшую дзяржаву Русі і праводзіла актыўную палітыку ў Сярэдняй і Усходняй Еўропе. Турава-Пінская зямля, якая імкнулася вызваліцца з-пад залежнасці ад Галіцка-Валынскага княства, праяўляла прыхільнае стаўленне да панямонскай дзяржавы ад самых яе пачаткаў. Валынскі летапісец адзначыў, што валыняне «няволяю» змушаюць пінянаў да ўдзелу ў паходах супраць ВКЛ. У 1263 - 1264 г. Пінск наўпрост ўмяшаўся ў панямонскія справы, спачатку даючы палітычны прытулак Вайшэлку, а потым паслаўшы з ім войска на Панямонне, каб ліквідаваць замешкі, узнікшыя пасля смерці Міндаўга.
У гэты ж час акрэсліваліся палітычныя ўплывы ВКЛ на Полаччыне. Між 1258 і 1262 г. палачане запрасілі на княжанне пляменніка Міндаўга Таўцівіла, а пасля смерці апошняга, ВКЛ змусіла Полацк да прыняцця князем свайго стаўленіка.
Ад 80-х гадоў XIII ст. галоўнай знешнепалітычнай задачай ВКЛ стала абарона ад Тэўтонскага ордэна, які да 1283 г. закончыў пакарэнне Прусіі і адразу ж распачаў наступ на Жамойць і ВКЛ (Аукштоту і Беларускае Панямонне). Апошнія дзесяцігоддзі XIII ст. застаюцца самым «цёмным» перыядам гісторыі дзяржавы, па прычыне надзвычайнай малалікасці пісьмовых крыніц. На жаль, не захаваліся полацкія летапісы, пра існаванне якіх упэўнена выказваюцца спецыялісты. Невядома нават, хто кіраваў дзяржавай між 1282 - 1292 г. Нешматлікія ўрыўкавыя звесткі крыжацкіх хронік сведчаць пра зацятую барацьбу, пастаянныя паходы крыжакоў «на Літву», а таксама ваенныя выправы ліцвінаў на тэрыторыю Прусіі і Лівоніі. На падставе гэтай скупой ваеннай хронікі можна рабіць выснову, што дзяржава ў той перыяд не толькі жыла і змагалася, але і набірала сілы.
У канцы XIII ст. на чале дзяржавы ўсталявалася дынастыя, па ўсёй верагоднасці, балцкага паходжання, вядомая ў гісторыі як дынастыя Гедыміна. Не высветленыя да канца яе пачаткі, а першы прадстаўнік толькі аднойчы выступае ў пісьмовых крыніцах - у хроніцы Прускай зямлі Пятра Дзюзбурга ён названы Пукуверам (Pukuverus). Лічыцца, што яго сын і пераемнік - вялікі князь Віцень (1295 - 1316 г.) быў братам свайго наступніка Гедыміна. Менавіта ў часы кіравання апошняга (1316 - 1341 г.) дзяржава не толькі значна ўмацавалася ўнутрана, але і значна пашырыла свае межы, аб'яднаўшы ўсе асноўныя беларускія землі.
XIV ст. па многіх прычынах можна лічыць адным з важнейшых перыядаў гісторыі Беларусі. Падзеі, якія адбыліся ў гэты час, аказалі рашаючае ўздзеянне на працэс фармавання беларускага народу (вызначылі яго поспех) і акрэслілі накірунак ўсяго далейшага развіцця краіны. Да важнейшых з гэтых падзей належыць, па-першае, аб'яднанне усіх беларускіх земляў у адзіным палітычным арганізме (выканалі гэтую справу Гедымін і Альгерд), па-другое, акрэсленне стратэгічнай арыентацыі краіны на заходнееўрапейскую цывілізацыю (Ягайла і Вітаўт).
Галоўнай знешнепалітычнай задачай ВКЛ на працягу ўсяго XIV і пачатку XV ст. (да Грунвальдскай бітвы) заставалася супрацьстаянне экспансіі Тэўтонскага ордэна. Непрацяглыя замірэнні толькі на кароткі час спынялі ваенныя дзеянні, таму можна казаць пра амаль непарыўны стан вайны. Стратэгічная ініцыятыва была на баку Ордэна, які здолеў стварыць у Прусіі невялікую, але добра арганізаваную і заможную дзяржаву. Акрамя асноўнай тэрыторыі ў Прусіі, Ордэн меў яшчэ сваю філію ў Лівоніі (вызначалася значнай самастойнасцю), валодаў буйнымі маёмасцямі ў Заходняй Еўропе і карыстаўся значнай матэрыяльнай і вайсковай падтрымкай заходнееўрапейскага рыцарства. Змаганне з магутнай, дасканала арганізаванай ордэнскай ваеннай машынай патрабавала ад ВКЛ мабілізацыі сілаў і сродкаў усёй краіны. І хоць Ордэн меў агульную перавагу (ваенныя экспедыцыі крыжакоў на Жамойць, Аукштоту і Беларускае Панямонне былі часцейшыя і буйнейшыя, чым паходы ў адказ), задача абароны вырашалася, у асноўным, паспяхова. Вялікі князь Гедымін арганізаваў будову буйнога абарончага поясу на захадзе краіны, які складаўся як з мадэрнізаваных старых замкаў у Гародні і Наваградку, так і з новазбудаваных у Лідзе, Крэве, Медніках, Вільні і Коўне. Войскі ВКЛ удзельнічалі ў абароне замкаў у Жамойці, якая была асноўным аб'ектам крыжацкіх нападаў і шукала дапамогі ў ВКЛ.
У барацьбе з Ордэнам Гедымін актыўна выкарыстоўваў дыпламатычныя сродкі, менавіта праводзіў дэманстрацыю гатоўнасці ўвайсці ў ідэалагічна-палітычную сістэму Захаду: дэклараваў жаданне прыняць каталіцтва (як калісьці Міндаўг, каб пазбавіць крыжакоў ідэалагічнай падставы для працягу агрэсіі; наладжваў кантакты з Заходняй Еўропай (вядомыя «лісты Гедыміна»); уступіў у саюзныя адносіны з Польшчай (шлюб сына Уладзіслава Лакетка Казіміра з дачкой Гедыміна Альдонай). Урэшце, адносная стабілізацыя становішча на заходняй мяжы дала магчымасць гаспадару заняцца ўнутранымі справамі і скіраваць свае погляды на усход. Гэтым разам, як і ў выпадку з Міндаўгам, не дайшло да трывалага палітычнага далучэння да заходнееўрапейскай сістэмы і па той жа прычыне - ініцыятары справы не бачылі ў ім хуткага эфекту - выгодаў для сябе і сваёй краіны. Як засведчана ў адным з дакументаў, ягоны дарадца (дарэчы, каталіцкі манах) пераканаў вялікага князя, што папа рымскі не зможа абараніць Літву перад крыжацкай экспансіяй, і той адмовіўся ад хрышчэння [15, с. 116 - 145].
Гедымін перанёс сваю сталіцу ў Вільню (горад, заснаваны полацкімі крывічамі ў XI - XII ст. на месцы былога балцкага паселішча [16, с. 114 - 125]). Пры Гедыміне адбылося аб'яднанне асноўных беларускіх земляў, найперш далучэнне да дзяржавы Полацка і Віцебска, што дало падставу для ўключэння ў афіцыйны тытул гаспадара слова «Русь» [3]. Гэтыя старажытныя цэнтры беларускай дзяржаўнасці ўвайшлі ў ВКЛ на правах шырокай аўтаноміі з захаваннем сваіх даўніх культурных і дзяржаўных традыцый. Ад таго часу кожны наступны вялікі князь пацвярджаў асаблівыя прывілеі для гэтых земляў. Персаналіі вялікакняскіх намеснікаў і ваяводаў абавязкова ўзгадняліся з палачанамі і віцеблянамі. Захоўваўся старажытны інстытут веча як важнага органа мясцовага самакіравання з кампетэнцыяй выбрання мясцовых ўладаў, арганізацыі нясення воінскай службы, вырашэння гаспадарчых справаў. Мясцовыя баяры мелі манапольнае права на займанне земскіх пасадаў.
У пачатках XIV ст. у ВКЛ увайшлі Турава-Пінская і Берасцейская землі. Для некаторых гісторыкаў такое ранняе іх далучэнне дало падставы для распаўсюджванне на іх назвы цэнтральнай вобласці дзяржавы «Літва».
Справу Гедыміна працягнуў яго сын - вялікі князь Альгерд (1345 - 1377 г.). Пад час гаспадарання Альгерда Гедымінавіча канчаткова акрэслілася двухвектарнасць знешняй палітыкі ВКЛ, менавіта, абарона ад крыжакоў на захадзе і актыўныя тэрытарыяльныя набыткі на ўсходзе і поўдні. Гэтая двухкірунковасць знайшла адлюстраванне ў арганізацыі ўнутранага жыцця краіны і яе адміністрацыйна-тэрытарыяльным падзеле. Альгерд утварыў дуумвірат з братам Кейстутам. Аб'яднаўшы свае сілы, яны ажыццявілі дзяржаўны пераварот (1345 г.), звёўшы з вялікакняскага стала малодшага брата Яўнута, якога Гедымін пакінуў сваім пераемнікам. Дуумвірат мацнейшых у краіне князёў Гедымінавічаў забяспечыў захаванне моцнай цэнтральнай улады ў дзяржаве, падзеленай Гедымінам на буйныя удзелы, якімі кіравалі яго сыны.
Альгерд і Кейстут падзялілі дзяржаву на дзве часткі: Віленскую (Альгерда) і Троцкую (Кейстута) без уліку існуючых у краіне этнічных розніцаў і межаў. Усе новыя тэрытарыяльныя набыткі пароўну дзяліліся паміж братамі. Кейстут адказваў за заходні кірунак, найперш за арганізацыю абароны ад Ордэна, Альгерд трымаў тытул вялікага князя і ажыццяўляў усходнюю палітыку.
Пры Альгердзе да ВКЛ была далучана Валынь (1352 г.), Бранск і Смаленск (1357 г.), Кіеў (1362 г.), частка Падолля (1363 - 1364 г.) - пасля перамогі над татарамі на Сініх Водах у 1362 г., Чарнігава-Северская зямля (канец 60-х - першая палова 70-х гадоў XIV ст.). Украінскія землі былі здабытыя не толькі ў супрацьстаянні з татарамі, але і ў барацьбе з Польскім каралеўствам за спадчыну Галіцка-Валынскай дзяржавы (працягвалася ад 40-х да 60-х гадоў XIV ст.), якая закончылася падзелам апошняй. Галіцкую Русь заняла Польшча, да ВКЛ адышла большая частка Валыні, частка гэтай зямлі (Белз, Холм, Уладзімір) засталася пад уладай князёў з роду Гедыміна, якія прызналі сябе леннікамі караля Польшчы. Альгерд распаўсюдзіў ўплывы ВКЛ на Наўгародскую і Пскоўскую рэспублікі і праводзіў актыўную антымаскоўскую палітыку. У гістарыяграфіі усходняя палітыка Альгерда часта ацэньваецца як рэалізацыя буйной палітычнай праграмы, меўшай на мэце аб'яднанне ўсіх земляў Русі.
На заходняй мяжы Кейстут (часам з дапамогай вялікага князя) даволі паспяхова арганізоўваў абарону ад Ордэна. Ваеннае супрацьстаянне з крыжакамі заставалася галоўнай дзяржаўнай задачай на працягу амаль паўтара стагоддзя і аказала значны ўплыў на развіццё і фармаванне ўнутранага ладу беларуска-літоўскага гаспадарства. Неабходнасць канцэнтрацыі сіл і намаганняў у гэтай зацятай барацьбе абумовіла фармаванне на працягу канца XIII і XIV ст. моцнай цэнтральнай улады на чале з дынастыяй, якая стала галоўным арганізатарам абароны краіны. Здольнасць да актыўнага супраціву такому грознаму ворагу як Ордэн значна павышала аўтарытэт ВКЛ у вачах насельнікаў суседніх рускіх земляў, якія бачылі ў гэтым роднасным і моцным дзяржаўным арганізме надзейнага абаронцу ад татарскага ярма. Напэўна, гэтым можна вытлумачыць хуткі тэрытарыяльны рост дзяржавы праз далучэнне рускіх земляў нават у самы напружаны час супрацьстаяння крыжацкай агрэсіі.
Важныя для далейшага лёсу краіны палітычныя падзеі і рашэнні адбыліся ў часы гаспадарання Ягайлы і Вітаўта. Найважнейшая з іх - свядомы выбар культурна-палітычнай арыентацыі на заходнееўрапейскую цывілізацыю праз упрывілеяванне каталіцкага веравызнання ў дзяржаве (пачата Ягайлам і працягнута Вітаўтам).
Для далейшага развіцця краіны важнейшае значэнне мела таксама цэнтралізацыя дзяржавы шляхам ліквідацыі ўдзельнай сістэмы, праведзеная вялікім князем Вітаўтам.
Вялікі князь Альгерд пакінуў сваім пераемнікам Ягайлу, з чым пагадзіўся Кейстут. Аднак працягнуць сістэму дуумвірата не ўдалося. У хуткім часе Ягайла ўступіў у канфлікт з Кейстутам і яго сынам - гарадзенскім князем Вітаўтам. Пад час канфлікту, які пераўтварыўся ў вайну, загінуў Кейстут. Абодва бакі па чарзе карысталіся падтрымкай Ордэна, і ўрэшце Вітаўт і Ягайла прыйшлі да паразумення (Астроўскае пагадненне 1392 г.), якое перадала ўладу ў ВКЛ Вітаўту Кейстутавічу.
Важныя гістарычныя наступствы мела унія ВКЛ і Польшчы, заключаная Ягайлам у 1385 г. у Крэве. Ягайла меў перад сабой альтэрнатыву - выбар паміж Усходам і Захадам. З аднаго боку, шлюб з дачкой маскоўскага князя і, адпаведна, арыентацыя на Усход. З другога, - жаніцьба з польскай каралевай і акрэсленне арыентацыі на Захад. У ягайлавай дзяржаве колькасна дамінавалі праваслаўныя, таму ўсходні праект, несумненна, ацэньваўся дастаткова сур'ёзна. Аднак сувязі з Захадам і ўплывы апошняга ўжо былі настолькі моцнымі, каб пераважыць пры прыняцці рашэння. Уплыў на выбар мелі таксама асабістыя інтарэсы і амбіцыі Ягайлы. Каралеўскі тытул і адпаведнае яму месца ў заходнееўрапейскай іерархіі аказаліся для Ягайлы Альгердавіча больш прывабнымі (чаго нельга сказаць, пра яго дзеда Гедыміна або заснавальніка дзяржавы Міндаўга), чым пасада вялікага князя. Рашучасць і пэўнасць Ягайлы пры прыняцці канчатковага рашэння пацвярджаецца той акалічнасцю, што атрыманне каралеўскага вянца было абумоўлена няпростымі палітычнымі і матэрыяльнымі ўмовамі. Акрамя няпростых палітычных абавязкаў (вярнуць Польскаму каралеўству усе страчаныя землі), Ягайла мусіў прайсці выпрабаванне сваёй мужчынскай годнасці - выплаціць адступное аўстрыйскаму канкурэнту - даўняму жаніху Ядвігі, які ўжо нібыта меў нават інтымнае спатканне з польскай каралевай.
Сярод іншага, Ягайла абяцаў узамен за польскую карону далучыць да Польскага каралеўства ВКЛ і неўзабаве пачаў сваю абяцанку выконваць (уводзіў польскія гарнізоны, прызначаў палякаў на дзяржаўныя пасады), чым выклікаў незадаволенасць сярод баярства. Палітычны сапернік Ягайлы Вітаўт узначаліў барацьбу за незалежнасць дзяржавы, якая закончылася перамогай, замацаванай Астроўскім пагадненнем. Вялікім князем стаў Вітаўт (1392 - 1430 г.), захаваўшы фармальную васальную залежнасць ад Ягайлы.
Дзейнасць новага гаспадара паказала, што ён не ставіў пад сумнеў стратэгічны выбар Ягайлы, а наадварот, працягваў трымаць курс на Захад.
З княжаннем Вітаўта звязана з'яўленне на землях Беларусі яўрэйскай і татарскай дыяспары ў апошніх дзесяцігоддзях XIV ст. У гарадах і мястэчках заходняй Беларусі ўзніклі яўрэйскія і татарскія раёны, распачалася паступовая інтэграцыя новых этнічных меншасцяў у беларускую культуру.
Тварам да Захаду - цывілізацыйная пераарыентацыя
Выбар Ягайлы на карысць Захаду быў абумоўлены не яго асабістымі прымхамі, а рэальнымі ўплывамі ў краіне заходнееўрапейскай цывілізацыі, усведамленнем палітычнай і культурнай моцы (і вынікаўшай адсюль прывабнасці) Захаду. Заходнеўрапейскія ўплывы паступова ўзмацняліся ў краіне ад сярэдзіны XIII ст., але пры Міндаўгу і нават у часы Гедыміна яны яшчэ не былі дастаткова моцнымі, каб выбар на карысць Захаду акрэсліўся трывала і канчаткова.
Да цывілізацыйнай тэорыі Арнольда Тойнбі арганічна дапасоўваецца паняцце свет-гаспадарка [4], распрацаванае французскім гісторыкам Фернанам Брадэлем у кантэксце сусветнай эканамічнай гісторыі. Абстрактныя тэарэтычныя канструкцыі Тойнбі добра ілюструюцца Брадэлем на прыкладзе развіцця матэрыяльнай культуры і функцыянавання «эканомікі абмену».
Уключэнне беларускіх земляў у еўрапейскую цывілізацыю (або свет-гаспадарку) адбывалася ў часы сярэднявечча, у яго позняй фазе, г.зн. у другой палове XIII - XIV ст. Аднак яно праходзіла не праз пашырэнне сферы ўплываў заходнееўрапейскай цывілізацыі на дзікунскую перыферыю Еўропы, як, напрыклад, у Прусіі, а праз перамену цывілізацыйнай арыентацыі. Узмацненне прысутнасці Захаду на Беларусі распачалося ў другой палове XIII - пачатку XIV ст. Пераарыентацыя адбывалася паралельна ў сферы матэрыяльнай (прыняцце заходнееўрапейскіх узораў матэрыяльнай культуры) і духоўнай (каталіцкае місіянерства, спробы хрышчэння ўладароў) як эвалюцыйны працэс праз накапленне і пераход у новую якасць. Новыя парасткі прарасталі не на пустцы - беларускія землі мелі ўжо даўнія традыцыі кантакту з Заходняй Еўропай (ад ранняга сярэднявечча).
Якраз на паграніччы цывілізацый, якім з'яўлялася (і з'яўляецца сёння) Беларусь, такія з'явы, як іх аслабленне ці ўзмацненне, праяўляюцца найвідочней у звужэнні арэалу слабейшай і пашырэнне межаў мацнейшай цывілізацыі. У XIII ст. Усходнерымская (Візантыйская) імперыя ўжо страціла даўнейшую сілы. Мангольскі пагром паўднёвай і ўсходняй Русі ў 1238 - 1240 г. і ўладкаванне ў прычарнаморскім стэпе Залатой Арды перарвалі даўнія культурныя сувязі з візантыйскімі землямі. Захоп крыжаносцамі Канстанцінопаля ў 1204 г. прывёў да распаду імперыі на некалькі частак.
У той самы час заходнееўрапейская цывілізацыя ўзмацнялася і пашырала межы сваіх уплываў. Значны дэмаграфічны ўздым у Заходняй Еўропе выклікаў міграцыйны рух заходнееўрапейцаў, у першую чаргу, з нямецкіх земляў, у слаба заселеныя краіны Сярэдняй і Усходняй Еўропы. Адным з наступстваў гэтай міграцыі стала ўзнікненне нямецкіх калоній у Прыбалтыцы (Інфлянты і Прусія). Гэтыя нямецкія энклавы, якія здолелі стварыць у XIII ст. уласныя і даволі моцныя дзяржаўныя арганізацыі (Ордэнская дзяржава ў Прусах), сталі актыўным правадніком заходнееўрапейскіх уплываў на суседнія тэрыторыі Літвы і Беларусі. У той жа час на землях паўночна-усходняй Русі (Маскоўская дзяржава) выразна праяўляліся ўплывы Залатой Арды, як у галіне дзяржаўна-палітычнага жыцця, так і ў матэрыяльнай культуры.
Прыкметы ўплываў заходнееўрапейскай цывілізацыі на землях Беларусі з'явіліся з сярэдзіны XIII ст., у XIV ст. яны сталі выразна відочнымі, а адносна XV ст. ужо можна казаць пра пераарыентацыю земляў Беларусі з усходневізантыйскай на заходнееўрапейскую цывілізацыю. Прычынаў такой культурна-эканамічнай і палітычнай пераарыентацыі можна выдзеліць некалькі. Галоўныя з іх - аслабленне Усходу-Візантыі і ўзмацненне Захаду.
Паўсталае ў сярэдзіне XIII ст. Вялікае Княства Літоўскае аб'яднала ў сваіх межах зону цывілізацыйнага пагранічча і разам з ёй пераняло яе важнейшую дылему - выбар між Усходам і Захадам.
Арыентацыя на заходнееўрапейскую цывілізацыю праявілася ад самых пачаткаў Вялікага Княства Літоўскага. Рашаючым чыннікам было суседства з Ордэнскай дзяржавай і Польшчай. Цывілізацыйныя змены адбываліся адначасова як у культурнай, так і палітычнай сферах. У сярэдзіне XIII ст. адбылася адна важная падзея - сведчанне узмацнення заходнееўрапейскага ўплыву на беларускіх землях. У 1251 і 1253 г. у Наваградку прайшло хрышчэнне ў каталіцтва, а потым каранацыя з санкцыі папы рымскага, першага гаспадара новай беларуска-літоўскай дзяржавы - Вялікага Княства Літоўскага, Міндаўга. І хоць пазней вялікі князь адышоў ад каталіцтва і не ўжываў каралеўскага тытула, традыцыя была закладзеная. Амаль кожны чарговы вялікі князь літоўскі (Віцень, Гедымін, Альгерд, Ягайла [17]) дэклараваў сваю волю да прыняцця хрысціянства паводле заходняга абраду. Свядомы палітычны выбар далучэння краіны да заходнееўрапейскай цывілізацыі даканаў вялікі князь Ягайла ў 1385 г. праз Крэўскую унію. У 1386 - 1387 г. вялікі князь сам перахрысціўся ў каталіцтва, ахрысціў у каталіцтва сваіх падданых-паганцаў і многіх праваслаўных і ўвёў дзяржаўную пратэкцыю новай веры. Гэтакім чынам быў рэалізаваны свядомы палітычны выбар заходнееўрапейскай арыентацыі. У сярэднявеччы, як вядома, «рэлігія была тагачасным крытэрыям грамадзянства як у Еўропе, так і паўсюдна» [2, с. 59].
1. Пра тое, што гэты выбар быў праявай рэальных тэндэнцый, якія мелі месца на беларуска-літоўскіх землях, сведчыць актыўнае распаўсюджванне заходнееўрапейскіх уплываў на мясцовую матэрыяльную культуру. Важным паказчыкам значнасці гэтай з'явы было тое, што яна закранула не толькі элітарную (мураваная архітэктура, зброя, каштоўныя пабытовыя рэчы, прадметы раскошы), але і масавую матэрыяльную культуру (кераміка, вырабы са шкла і жалеза) [18, с. 108 - 148, 152].
Беларускія і ўкраінскія землі мелі даўнія сувязі з суседнімі Польшчай і Венгрыяй - краінамі, якія раней былі далучаныя да заходнееўрапейскай цывілізацыі. Менавіта адтуль паходзяць першыя заўважальныя сведчанні заходнееўрапейскага ўплыву на Беларусі. Гэта архітэтурныя помнікі гатычнага стылю - г.зв. вежы валынскага тыпу, якія былі ўзведзены ў другой палове XIII ст. у Берасці, Гародні, Камянцы, Наваградку і Тураве. У пачатку XIV ст. аналагічная пабудова з'явілася і ў Полацку. Да нашых дзён ацалелі толькі слынная Белая вежа ў Камянцы (ад яе паходзіць назва Белавежскай пушчы) і руіны вежы «Шчытоўка» на Наваградскім замку. Пабудова гэтых аб'ектаў, выкарыстанне ў ёй будаўнічых тэхнікаў і матэрыялаў заходнееўрапейскага ўзору дала падставу спецыялістам для высновы пра «стылёвую пераарыентацыю архітэктуры Беларусі, якая пачалася ў другой палове XIII ст.» [19, с. 23].
Ад XIV ст. усе культавыя будынкі розных хрысціянскіх і не хрысціянскіх канфесій будаваліся паводле еўрапейскіх архітэктурных стыляў - готыкі, рэнесансу, барока.
Беларускія землі здаўна кантактавалі з Заходняй Еўропай праз старажытныя міжнародныя гандлёвыя шляхі па рэках Бугу і Нараву, а таксама па Заходняй Дзвіне. Апошняя дарога была адным з адгалінаванняў важнейшага агульнаеўрапейскага гандлёвага шляху, які пралягаў уздоўж пабярэжжа Паўночнага і Балтыйскага мораў. Ад XIII ст. вырасла значэнне гандлёвай дарогі па Нёмане, менавіта ад Наваградка і Гародні да Караляўца. Галоўнымі прадуктамі экспарту былі лясныя тавары, імпарту - рамесныя, у першую чаргу, жалезныя вырабы. У XV - XVI ст. па Заходняй Дзвіне і Нёмане пачынаецца таксама вываз у Заходнюю Еўропу збожжа.
Нямецкія энклавы ў Прусах і Інфлянтах сталі актыўным правадніком заходнееўрапейскіх уплываў на беларускія землі. Ордэнская дзяржава сваёй актыўнай і паспяховай тэрытарыяльнай экспансіяй змусіла мясцовыя ўсходнеславянскія княствы, а таксама Вялікае Княства Літоўскае да арганізацыі вайсковага супраціву і пераймання заходніх сродкаў вядзення вайны і ўзораў зброі. Сведчанні гэтых перайманняў да сённяшняга дня відочныя на заходнебеларусіх і летувіскіх землях у постаці руінаў гатычных замкаў-кастэляў ордэнскага ўзору ў Крэве, Лідзе, Медніках, Троках, Вільні, Коўне. Яны былі збудаваныя ў XIV ст. спецыяльна для абароны ад прускіх крыжакоў [20].
2. Акрамя таго, у культурных наслаеннях гэтых замкаў, а таксама ўмацаваных гарадоў выяўлена вялікая колькасць прадметаў зброі і рыштунку, якія трапілі сюды падчас крыжацкіх нападаў або былі вырабленыя паводле нямецкіх узораў. Гэта наканечнікі арбалетных стрэлаў, шпоры, фрагменты даспехаў і інш. Ад немцаў былі перанятыя многія прадметы вайсковага рыштунку і зброі ў Вялікім Княстве Літоўскім, пра што сведчыць, у прыватнасці, іх назвы ў беларускай мове. Спецыяльныя даследаванні паказваюць, што ад XIV ст. выяўляецца выразная заходняя арыентацыя ў эвалюцыі ўзбраення ў Вялікім Княстве Літоўскім [21, c. 267 - 270]. У беларускую мову трывала ўвайшлі назвы рамесных вырабаў і інструментаў, меры вагі і даўжыні, такія як кафля (die Kachel), гэблік (der Hobel), цясляр (der Tischler), шнур (die Schnur), лашт (die Last), штаба (der Stab) і інш.
Археалагічныя даследаванні выявілі агромністую колькасць артэфактаў, дазволілі вывучыць храналогію з'яўлення на Беларусі катэгорый матэрыяльнай культуры, перанятых ад заходнееўрапейскага гісторыка-культурнага арэалу. У якасці прыкладу можна прывесці распаўсюджванне на Беларусі такой катэгорыі матэрыяльнай культуры як кафля. Пасля яе вынаходніцтва ў Еўропе ўжо праз пару дзесяцігоддзяў, у пачатку XIV ст., яна з'явілася на Беларусі. Варта ўвагі, што самыя старажытныя кафляныя вырабы пачатку XIV ст. археолагі знайшлі ў месцах, якія найшчыльней былі звязаныя з Еўропай, менавіта ў Полацку (шлях па Заходняй Дзвіне), таксама на захадзе краіны - ў Лідскім замку, Наваградку і Гародні [22, с. 4]. Для параўнання - у Маскоўскай дзяржаве (з яшчэ халаднейшымі зімамі) выраб кафлі распачаўся толькі ў XVII ст. і быў прынесены сюды беларускімі майстрамі [22, с. 16 - 17].
У XIV ст. Беларусь, як і ўся Еўропа, перажывала гаспадарчы і дэмаграфічны крызіс. Няма выразных сведчанняў пра тое, каб звязаць яго з т.зв. «Чорнай смерцю», наведаўшай Еўропу ў сярэдзіне стагоддзя, тым не менш, археалагічныя даследаванні паказваюць зніжэнне інтэнсіўнасці гарадскога жыцця, змяншэнне гарадской тэрыторыі, найперш коштам неўмацаваных пасадаў. Найбольш актыўнае жыццё канцэнтравалася ў замках, асабліва ў размешчаных блізка да мяжы з Прусамі і Інфлянтамі. Археалагічныя раскопкі паказалі, што ў гарадах на пасадах над культурным слоем XIII ст. амаль адсутнічаюць напластаванні XIV - першай паловы XV ст., а залягаюць адразу слаі другой паловы XV ст. - пачатку новага еўрапейскага дэмаграфічнага ўздыму.
Адначасова з агульным збядненнем масавай матэрыяльнай культуры ўжо ад пачатку XIV ст. у ёй усё выразней праяўляліся заходнееўрапейскія ўплывы. У гарадах і замках з'яўляліся новыя катэгорыі рэчаў, запазычаныя з захаду (вялікапамерная цэгла, кафля, дахоўка, узоры ўзбраення). Арганізаванае Гедымінам будаўніцтва новых мураваных замкаў (у Лідзе, Крэве, Медніках і інш.) адбывалася ўжо поўнасцю паводле гатычных традыцый і па ўзору ордэнскіх замкаў у Прусіі.
Ад канца XIV ст. пачаўся працэс атрымання беларускімі гарадамі магдэбургскага права, што распачало новы этап іх гаспадарчага развіцця і выклікала фармаванне новай (еўрапейскай) планіровачнай структуры.
Выразным матэрыяльным сведчаннем еўрапейскай арыентацыі з'яўляецца манетная сістэма Вялікага Княства Літоўскага. У XIV ст. асновай грашовай гаспадаркі дзяржавы стала чэшская манета - пражскі грош (GROSSI PRAGENSES - па абазначэнню на рэверсе). Распаўсюджанне гэтай манеты на беларускіх землях выклікала ўсталяванне лічыльна-грашовых паняццяў капа (60 грошаў), паўкапа, рубель і палціна. Два стагоддзі - XIV і XV - у беларускай нумізматыцы акрэсліваецца як «перыяд пражскага гроша»[23, с. 149]. Красамоўны факт - у сучаснай беларускай мове назва сродку таварнага абмену - «грошы» - паходзіць менавіта ад назвы гэтай манеты.
Такім чынам, пачынаючы ад другой паловы XIII ст., на беларускіх землях, гэтаксама як і ў іншых частках Вялікага Княства Літоўскага, адбывалася змена цывілізацыйнай арыентацыі, пераход ад візантыйскай да заходнееўрапейскай традыцыі. На працягу наступных XIV і XV ст. мясцовая матэрыяльная культура набыла выразны еўрапейскі характар. Беларускія землі ўсё больш ўцягваліся ў гандлёвы абмен з Заходняй Еўропай і паступова станавіліся перыферыйнай часткай еўрапейскага свету-гаспадаркі.
Акрэсленая палітычнымі рашэннямі арыентацыя на Захад стварыла падставу для цывілізацыйнага канфлікту паміж прыхільнікамі старой і новай традыцыяў. Гэты канфлікт меў наступствы як пазітыўныя (сутыкненне - сінтэз культурных традыцый), так і негатыўныя (рэлігійная барацьба, палітычныя інтарэсы).
Спіс крыніц і літаратуры
1. Тойнби, А. Дж. Постижение истории / А. Дж. Тойнби. - Москва: Прогресс, 1991.
2. Mundy, J.H. Europa średniowieczna. 1150 - 1309 / J.H. Mundy. - Warszawa, 2001.
3. Ле Гофф, Ж. Цивилизация средневекового Запада / Ж. Ле Гофф. - Москва, 1992.
4. Manteuffel, G. Zarysy z dziejów krain dawnych inflanckich / G. Manteuffel. - Kraków, 2007.
5. Штыхаў, Г. Полацкае княства / Г. Штыхаў // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі: у 6 т. Т.5. - Мінск, 1999.
6. Гісторыя Беларусі: У 6 т. Т. 1: Старажытная Беларусь. - Мінск, 2000.
7. Археалогія Беларусі. - Мінск, 1999.
8. Краўцэвіч, А. Працэс балта-славянскіх кантактаў на Панямонні і ўтварэнне Вялікага Княства Літоўскага / А. Краўцэвіч // Віałoruskie Zeszyty Historyczne. - Białystok. - 1998. - № 9. - С. 5 - 25.
9. Шакун, Л. Гісторыя беларускай літаратурнай мовы / Л. Шакун. - Мінск, 1963.
10. Полоцкие грамоты. - Москва, 1977. - Вып. 1.
11. Historia Europy Środkowo-Wschodniej /red. J. Kłoczowski. - Lublin, 2000. - T. 1.
12. Ochmański, J. Historia Litwy / J. Ochmański. - Wrocław - Warszawa - Kraków, 1990.
13. Ермаловіч, М. Па слядах аднаго міфа / М. Ермаловіч. - Мінск, 1991.
14. Краўцэвіч, А. Стварэнне Вялікага Княства Літоўскага / А. Краўцэвіч. - Rzeszów, 2000.
15. Gedimino laiškai. - P. 116 - 145.
16. Голубовичи, В. и Е. Кривой город Вильно / В. и Е. Голубовичи // Краткие сообщения Института истории материальной культуры АН СССР. - Москва, 1945. - Вып. 11.
17. Chodynicki, K. Próby zaprowadzenia chrześcijaństwa na Litwie przed r. 1386 / K.Chodynicki // Przegląd Historyczny. - 1914. - T. 18. - S. 215 - 319.
18. Краўцэвіч, А.К. Гарады і замкі Беларускага Панямоння XIV - XVIII стст.: Планіроўка, культурны слой / А. Краўцэвіч. - Мінск, 1991. С. 108 - 148, 152.
19. Кушнярэвіч, А.М. Культавае дойлідства Беларусі XIII - XVI стст.: Гіст. і архіт.-археал. даслед. / А.М Кушнярэвіч. - Мінск, 1993.
20. Krawcewicz, A. Zamki Giedymina przy zachodniej granice Litwy / A. Krawcewicz // Zamki i przestrzeń społeczna w Europie Środkowej i Wschodniej. - Warszawa, 2002. - S. 269 - 274.
21. Бохан, Ю.М. Узбраенне войска ВКЛ другой паловы XIV - канца XVI ст. / Ю.М. Бохан. - Мінск, 2002.
22. Трусаў, А.А. Беларускае кафлярства / А.А. Трусаў. - Мінск, 1993.
23. Рябцевич, В.Н. Нумизматика Беларуси / В.Н. Рябцевич. - Минск, 1995. - С. 149.
Краўцэвіч Аляксандр Канстанцінавіч - археолаг, гісторык-медыевіст, доктар гістарычных навук. Даследуе сярэднявечную і новачасную гісторыю Беларусі.
УДК 94(476)
О.Е. Голубев (Минск)
ПЛАНЫ ВОССТАНОВЛЕНИЯ ЛИТОВСКОЙ МИТРОПОЛИИ В ЦЕРКОВНОЙ ПОЛИТИКЕ ВЕЛИКОГО КНЯЗЯ ОЛЬГЕРДА
Статья посвящена планам и деятельности Ольгерда по восстановлению митрополии в Великом княжестве Литовском. Анализируется деятельность трех ставленников Ольгерда - Феодорита, Романа и Киприана.
Литовская православная митрополия, учрежденная при великом князе Гедимине (в период с 1315 по 1319 г., когда на византийском престоле находился император Иоанн Гликис), впоследствии стала одной из трех митрополий на восточнославянских землях наряду с Киевской и Галицкой. Как раз в это время киевский митрополит Петр перенес кафедру из Киева в Москву, что, очевидно, расходилось с интересами правителей ВКЛ. В этой ситуации Гедимин и решил добиваться образования отдельной литовской митрополичьей кафедры для своих земель.
До нас не дошло достоверных исторических сведений об именах первых литовских митрополитов. Но в константинопольских актах сохранилось свидетельство, что в столице империи на одном из соборов присутствовал некий Феофил, названный «митрополитом литовским» (1329 г.) [1, с. 89], возможно, именно он занимал кафедру первым. После смерти Феофила в Константинополе не торопились назначать ему преемника. Историк церкви А.В. Карташев приводит интересную выдержку из патриаршего списка архиерейских кафедр времен Андроника Старшего (1282-1328 г.): «Эта митрополия, раз учрежденная при императоре Андронике Старшем, охотно возводившем епископии на степень митрополий, потом совершенно упразднилась частию по тому, что в Литве христиан слишком мало, частию по тому, что этот народ по соседству с Русью может быть управляем русским митрополитом» [2, с. 314].
Несколько позже, в 1337 г., вероятно, при содействии великого князя Гедимина в Константинополе получил посвящение некий «преосвященный галицкий архиерей». Можно предположить, что великий князь, опровергая приведенные тезисы о малочисленности литовских христиан, попытался объединить земли Галицкой и Литовской митрополий под властью одного митрополита.
В 1345 г. митрополит киевский и всея Руси Феогност, резиденция которого находилась в Москве, воспользовавшись тем, что в константинопольской Софии обрушилась апсида, отправился в патриаршую столицу и, задобрив патриарха пожертвованиями, добился от него постановления об упразднении Галицкой митрополии. В этом постановлении, в частности, говорилось следующее: «Посему имеют опять подчиняться митрополии святейшие епископии, находящиеся в стране малой России, именуемой Волынью, как то: Галичская, Владимирская, Холмская, Перемышльская, Луцкая и Туровская, и это постановление, как древнее и справедливое, и совершенно основательное, и направленное к пользе многочисленного народа, и поистине необходимое для его мира и единомыслия, будет принято без перемены и святейшими патриархами после нас» [3, с. 122 - 123].
Великий князь Ольгерд стал продолжателем политики своего отца Гедимина по укреплению позиций государства в соперничестве с Московским княжеством за лидерство на русских землях: ему удалось предпринять три военных похода ( 1368, 1370 и 1372 гг.) и три «духовных» похода на Москву, т.е осуществить три попытки получить отдельного митрополита для подвластных ему земель. В ходе исторических событий на литовскую кафедру последовательно выдвигались три человека: Феодорит, Роман и Киприан, ставший впоследствии митрополитом киевским и всея Руси.
К 1350 г. в состав ВКЛ входили обширные восточнославянские земли, населенные православными. В 1352 г. мы впервые встречаемся с личностью Феодорита, которого Ольгерд посылает в Константинополь для посвящения в сан литовского митрополита. О происхождении Феодорита практически ничего не известно. Ольгерд пытался добиться его поставления при живом митрополите киевском Феогносте, что, естественно, не могло найти положительной реакции в столице империи. Тогда Феодорит, воспользовавшись каноническим раздором между Константинополем и Тырново, получил посвящение от болгарского патриарха. Прот. И. Мейндорф на этот счет заметил: «Последствия этого акта, подразумевающего договоренность Литвы, Болгарии и, возможно, Сербии, могли быть очень серьезными, вплоть до отделения русской митрополии от Константинопольского патриархата. Можно предположить, что Ольгерд намеревался установить автокефальную церковь, потому что вряд ли русские или болгары считали возможной постоянную каноническую зависимость русской церкви от Тырновского патриархата. В любом случае, такой удар был бы весьма болезненным для обедневшей и разделенной Византии, как в экономическом, так и в политическом отношении» [4, с. 78].
Феодорит пребывал на кафедре около двух лет. Согласно свидетельствам источников, он притязал на стратегически важную киевскую епархию («разбойнически и вместе тирански присвоил себе Киев и находился в нем») [5, c. 352], кроме того, на его сторону даже хотел склониться новгородский епископ Моисей. В ответ на такие дерзкие антитканоничные действия константинопольский патриарх низложил и отлучил Феодорита [5, с. 350].
Вскоре в Византии произошла смена власти: на императорский престол при поддержке генуэзцев взошел Иоанн V Палеолог, а на патриарший - Филофей Коккин. После этого в Константинополе пытались проводить политику по сохранению баланса политических сил княжеств русских земель, что благоприятствовало Ольгерду. Он оставил Феодорита и выдвинул нового кандидата в митрополиты - Романа, родственника своей второй жены Иулиании (родом из Твери). В результате - Роман был посвящен патриархом в сан «митрополита литовского» («μητροπολίτης Λιτβών») (это произошло около 1354 г.), в то время как Алексий стал митрополитом киевским и всея Руси. Далее история складывалась из цепи последовательных конфликтов между двумя «русскими» митрополитами, апеллировавшими к Константинополю как к третейскому судье. Не трудно догадаться, кто выступал инициатором всех этих раздоров. Роман, подобно своему предшественнику по кафедре, предпринял попытку захватить Киев, где совершал хиротонии и литургии. Для расследования споров между митрополитами из Константинополя были отправлены послы, но им так и не удалось выполнить свою миссию, так как Роман неожиданно скончался в 1362 г.
«Митрополичья тяжба» оставила после себя неприятное впечатление в столице Византийской империи. Для сглаживания ее последствий патриарх Филофей призывал Ольгерда примириться с митрополитом Алексием. Но Ольгерд был готов пойти на примирение только в том случае, если святитель будет жить в Киеве. Однако такой ультиматум был неприемлем для патриарха, и в 1364 г. он принял синодальное определение «о единстве русской митрополии»: «И так настоящая наша сигиллиодская грамота повелевает, чтобы Литовская страна и все то, что есть в ней самой и находится под ее властью, поступило под власть Киевской митрополии, и, сделавшись с этого и на все последующее время ее епископиею, должны признавать своею митрополиею Киев, в котором должен рукополагаться епископ для нее и должны по-прежнему входить в пределы Киевской митрополии» [5, 525-527]. Но эта грамота так и не была опубликована, по свидетельству исследователей она вошла в реестр патриарших актов в перечеркнутом виде.
Такое решение патриарха не устраивало Ольгерда, который отправил в столицу грамоту с требованием особого митрополита для подвластных земель. После этого на русские земли с «миротворческой» миссией был отправлен апокрисиарий Иоанн, но его деятельность, несмотря на привезенные послания, фактически не дала положительного результата. Спустя девять лет патриарх повторно отправил своего посла иеромонаха Киприана для разрешения указанной тяжбы. Болгарину Киприану также не удалось добиться успеха, но он пришел к парадоксальному выводу о том, что земли ВКЛ и Галича не могут подчиняться единому московскому церковному центру. Сложно сказать, что побудило его сделать такое умозаключение: деятельность Ольгерда или же сам патриарх допускал такое решение проблемы, как исключительную меру, и дал соответствующие инструкции Киприану. Историк Т.В. Барсов писал, что Ольгерд составил специальную грамоту патриарху, в которой требовал посвящения Киприана, а иначе грозился обратиться к Римской церкви за митрополитом [6, с. 403]. Этот сильный аргумент подействовал, и в результате Киприан был посвящен в сан литовского митрополита с тем условием, что по смерти Алексия он займет киевскую кафедру, объединим тем самым всю русскую церковь под своим началом. Великий князь Ольгерд умер в 1377 г., и Киприану так и не удалось стать полноправным митрополитом литовским. Эта был третья попытка Ольгерда получить митрополита для подвластных ему земель.
Все вышеизложенное позволяет сделать следующие выводы:
1. Великий князь литовский Ольгерд в борьбе за первенство на русских землях претворял в жизнь хорошо продуманный план действий, одним из пунктов которого было образование отдельной кафедры со своим митрополитом. Великий князь предпринял три попытки получить собственного митрополита. Первым был Феодорит, о личности которого имеются довольно скудные сведения, но, насколько можно судить, он был человеком с некоторым духом авантюризма. Его дерзкое посвящение в Тырново (вопреки церковным канонам) и захват киевской кафедры характеризуют его как довольно смелую и решительную личность. По-видимому, его честолюбивые планы по получению духовной власти только отчасти совпадали с планами Ольгерда по получению власти политической. Феодорит сделал довольно смелые, если не сказать отчаянные, шаги и, потерпев неудачу, вынужден был уйти с политической арены. Вторым ставленником Ольгерда был родственник его жены Роман, по-видимому, более зависевший от политических амбиций князя. Он также покусился на древнюю киевскую кафедру и был замешан в скандальной истории о гонениях на христиан в городе Алексине. Но он пробыл у власти совсем недолго. И, наконец, последний литовский митрополит Киприан, окончательно «исправил ошибки» своих предшественников, став, уже после смерти Ольгерда, митрополитом киевским и всея Руси. Из всех кандидатов, как представляется, лишь Киприан был умелым дипломатом, сумевшим привести к согласию разрозненные политические силы. Появление фигуры Киприана не случайно: для этой сложной миссии его выбрал сам патриарх Филофей, хорошо изучивший тонкости московско-литовских отношений.
2. Церковным и политическим планам Ольгерда не суждено было осуществиться в полной мере. Как известно, историческое первенство на русских землях перешло к Московскому княжеству, а киевский митрополит с резиденцией в Москве стал предстоятелем русской церкви. Однако особенно интересно изучение, незаслуженно забытых, церковных и политических акций великого князя Ольгерда, поскольку оно может пролить свет на многие темные страницы истории.
3. Феномену образования и существования Литовской митрополии уделяется мало внимания в историографии. Слабо изучена и политика великого князя Ольгерда в отношении Православной церкви, широко использовавшего рычаги церковной дипломатии. Кроме того, дополнительной проработки требуют вопросы взаимоотношений Константинополя и Вильно, так как исследователи традиционно уделяли больше внимание проблемам отношений Москвы и Константинополя, Москвы и Вильно, а литовско-византийский вектор зачастую ускользал из их поля зрения.
Список источников и литературы
1. Афанасий (Мартоc), архиеп. Беларусь в исторической, государственной и церковной жизни / архиеп. Афанасий (Мартос). - Минск: Белорусский Экзархат Русской Православной Церкви, 1990. - 300 с.
2. Карташев, А.В. Очерки по истории Русской Церкви / А.В. Карташев - М.: Терра, 1997. - Т.1. - 570 с.
3. Тальберг, Н.Д. История Русской Церкви / Н.Д. Тальберг - М.: Изд. Сретенского монастыря, 1995. - 925 с.
4. Мейендорф, И., прот. Византия и Московская Русь. Очерк по истории церковных и культурных связей в XIV веке / прот. И. Мейендорф. - Париж : YMCA-Press, 1990. - 371 с.
5. Acta patriarchatus Constantinopolitani MCCCXV-MCCCCII e codicibus manu scriptis bibliothecae Palatinae vindobonensis: 2 vol. / F. Miklosich, I. Müller. - Wien, 1975. - Vol. 1 / F. Miklosich, I. Müller. - 1975. - 607 p.
6. Барсов, Т.В. Константинопольский патриарх и его власть над Русской церковью / Т.В. Барсов. - СПб., 1996. - 540 с.
Голубев Олег Евгеньевич - аспирант кафедры историко-культурного наследия Беларуси Республиканского института высшей школы, Минск. Сфера интересов - история, богословие, классическая и древняя лингвистика (древнегреческий, латынь и санскрит). Занимается проблемами этно-конфессиональной истории Беларуси XIV века, в частности, изучением деятельности великого князя литовского Ольгерда.
УДК 271.2(476) (XV-XVI)
Г.У. Васюк (Гродна)
ЗМЕНЫ Ў СТАНОВІШЧЫ ПРАВАСЛАЎНАЙ ЦАРКВЫ ВЯЛІКАГА КНЯСТВА ЛІТОЎСКАГА (КАНЕЦ XV - ПАЧАТАК XVI ст.)
Статья посвящена трансформации положения православной церкви ВКЛ на рубеже XV-XVI вв. Прослежены попытки православной иерархии реализовать ряд постановлений, направленных на улучшение внутр и церковной жизни и отношений церкви со светскими властями. Но эти намерения были реализованы только частично.
Гісторыя праваслаўнай царквы ВКЛ у канцы XV - пачатку XVI ст. прыцягвае даследчыкаў тым, што ў гэты перыяд адбываюцца важныя змены ў яе ўнутраным жыцці, адносінах з уладамі. Праваслаў'е Вялікага княства Літоўскага таксама сутыкаецца з праблемай выбара у час шматлікіх войнаў ВКЛ з Маскоўскай дзяржавай. У дачыненнях праваслаўнай царквы з каталіцкай мы не назіраем спробаў апошняй весці экспансію. Наступае перыяд адноснай раўнавагі ў міжканфесійных адносінах у ВКЛ.
Новая сітуацыя, якая склалася ў ВКЛ у канцы XV ст., патрабавала ўнутраных зменаў у праваслаўнай царкве. Жыць тымі правіламі і нормамі, якія склаліся яшчэ да стварэння Вялікага княства, было ўжо немагчыма. Канстанцінопальскі патрыярхат пасля падзення Візантыйскай імперыі быў не ў стане адыгрываць кіруючую ролю ў праваслаўным свеце Усходняй Еўропы. Праваслаўная царква атрымала ў гэтым рэгіёне большую самастойнасць. У другой палове XV стагоддзя на ўсходзе Еўропы канчаткова адасабляюцца два буйныя цэнтры праваслаў'я: Вільня і Масква. Паміж імі ўсё болей вызначаюцца адрозненні. Узмацненне Маскоўскай дзяржавы вядзе да паступовай ліквідацыі там самастойнасці царквы, яе поўнаму падпарадкаванню ўладзе. Маскоўскае праваслаў'е становіцца ізаляваным ад розных знешніх уплываў, не можа і не жадае адказваць на глыбокія культурна-гістарычныя змены, якія адбываюцца ў Еўропе.
У той жа час, калі Маскоўская дзяржава эвалюцыянуе ў бок дэспатычных формаў кіравання, Вялікае княства Літоўскае, наадварот, пераходзіць да рэжыму шляхецкай дэмакратыі, што адлюстроўваецца ў прывілеі Аляксандра Ягелончыка ад 1492 г. і канстытуцыі 1505 года пад назвай «Нічога новага». У 1529 годзе выдаецца Першы Статут ВКЛ, які значна ўмацоўвае прававыя адносіны ў дзяржаве. У ім не было спецыяльных артыкулаў, датычных праваслаў'я, але мелася шмат палажэнняў аб абароне земскай уласнасці, у тым ліку і ўласнасці праваслаўнай царквы. У канцы XV - пачатку XVI ст. у Вялікае княства Літоўскае пранікаюць ідэі Рэнесанса. Пад іх уплыў падпадае і праваслаўнае насельніцтва.
Вельмі важным культурным пачынаннем была арганізацыя Швайпольтам Фіёлем кірылічнай друкарні ў Кракаве. Друкарня была створана па ініцыятыве праваслаўнай магнатэрыі, перш за ўсё Гаштольдаў, Солтанаў, Сапегаў, з мэтаю забяспячэння праваслаўнага насельніцтва літургічнымі кнігамі. Невыпадковы быў выбар кніг для друкавання. З друкарні Фіёля выйшлі чатыры літургічныя кнігі на царкоўнаславянскай мове: Часасловец, Актоіх, Трыод постная і Трыод цвятная [10, с. 199].
У канцы XV - пачатку XVI ст. на тэрыторыі Польшчы і ВКЛ існавала Кіеўска-Галіцкая праваслаўная мітраполія, якая падпарадкоўвалася канстанцінопальскаму патрыярху. У склад мітраполіі ўваходзіла 10 епархій. Сем з іх знаходзіліся на тэрыторыі ВКЛ: Кіеўская, Полацка-Віцебская, Смаленска-Северская, Чарнігава-Бранская, Турава-Пінская, Луцка-Астрожская, Уладзімірска-Берасцейская. У пачатку XVI ст. епархіі Смаленская і Чарнігаўская ў выніку войнаў адышлі ў склад Маскоўскай дзяржавы. Праваслаўныя епархіі на тэрыторыі Вялікага княства Літоўскага былі падзелены на пратапопіі. Пратапопіі, у сваю чаргу, падзяляліся на шэраг прыходаў. Згодна з дадзенымі А. Мірановіча, у першай палове XVI ст. у Полацку было 22 прыходы, Пінску - 16, Вільні - 12, Берасці - 8, Гродне - 6 [10, с. 205].
У канцы XV - пачатку XVI ст. важнай справай для праваслаўнай царквы ў ВКЛ было умацаванне арганізацыйных структур і ўрэгуляванне адносін паміж свецкай і духоўнай уладамі. Эвалюцыя палітычнага строя ВКЛ, войны з Маскоўскай дзяржавай таксама патрабавалі выпрацоўкі новых прынцыпаў адносін паміж праваслаўнай царквой і дзяржавай.
Канец XV - пачатак XVI ст. былі спрыяльнымі для умацавання і развіцця арганізацыйных стуктур праваслаўнай царквы. Звязана гэта было з тым, што ўладары Вялікага княства Літоўскага Аляксандр Ягелончык (1492 - 1506) і Жыгімонт I (1506 - 1548) праводзілі спрыяльную палітыку ў адносінах да праваслаў'я. У гэты ж час мітрапалітамі ў праваслаўнай царкве былі выдатныя асобы, добра падрыхтаваныя да выканання сваіх абавязкаў: Макарый (1495 - 1497), Іосіф I (1499 - 1501), Іона III (1502 - 1507), Іосіф II (1509 -1521).
Асабліва шмат для ўмацавання праваслаў'я ў Вялікім княстве Літоўскім зрабіў мітрапаліт Іосіф II. Доўгі час лічылася, што ён паходзіў са знатнай сям'і Солтанаў. Аб гэтым піша ў сваёй працы па гісторыі царквы мітрапаліт Макарый, але затым дадае, што дадзенае сцвярджэнне не можа быць поўнасцю доказным [4, с. 105]. Вядомы расійскі гісторык Б.М. Флора ў каментарыях да працы Макарыя абвяргае паходжанне Іосіфа Солтана са знатнай сям'і Солтанаў [Макарый, каментарыі, с. 440]. У «Энцыклапедыі Вялікага княства Літоўскага» гаворыцца, што ў ВКЛ існаваў яшчэ адзін род Солтанаў, «родапачынальнік якога Солтан выслужыў у князя А.В. Чартарыйскага зямлю ў Ганявічах у Лагойскім маёнтку. У 1496 годзе сыны Солтана Ілья і Грынька сталі служыць вялікаму князю Аляксандру. Ілья прыняў манаства з імем Іосіф [1, с. 620].
Будучы смаленскім епіскапам, Іосіф даказаў сваю вернасць вялікаму князю Аляксандру ў час аблогі маскоўскім войскам Смаленска ў 1502 годзе. За гэта ён атрымаў ад гаспадара ВКЛ тры маёнткі, якія потым ахвяраваў Супрасльскаму манастыру. 18 ліпеня 1507 года, за страты, якія панесла смаленская епіскапская кафедра ад маскоўскіх войск, вялікі князь літоўскі Жыгімонт Стары пажалаваў епіскапу Іосіфу сяло Капусцінскае [4, с. 106].
Важным момантам ва ўмацаванні праваслаўнай царкоўнай арганізацыі ў ВКЛ былі праведзеныя пад кіраўніцтвам мітрапаліта Іосіфа II у Вільні ў 1509 і 1514 гадах саборы царквы. Сабор 1509 года адбыўся на свята Божага Нараджэння 25 снежня. Мітрапаліт Іосіф растлумачыў неабходнасць яго правядзення тым, што свой абавязак і абавязак іншых духоўных асоб бачыць у тым, каб адсекчы «ўсялякія злачынствы супраць закона нашай праваслаўнай веры і зацвердзіць па старадаўняму звычаю царкоўныя ўставы». Сабор павінен ліквідаваць шмат «бязладдзя і бязчыння» сярод духавенства [2, с. 5]. Разам з мітрапалітам на саборы прысутнічала восем епіскапаў, сем архімандрытаў, шэсць ігуменаў, сем пратапопаў і шэраг святароў. 10 студзеня 1510 года Сабор прыняў 15 правілаў адносна парадку назначэння на царкоўныя пасады, царкоўнай дысцыпліны, адносін паміж царквой і свецкімі асобамі.
Па пытанню назначэння на вышэйшыя царкоўныя пасады сабор выступіў супраць распаўсюджанага звычаю куплі царкоўных пасад (епіскапа, настаяцеля манастыра, прыходскага святара) яшчэ пры жыцці папярэдніка і кіраванне імі без згоды мітрапаліта. Тых, кто не выконваў дадзенага правіла, належала адлучаць ад царквы. На ўсе царкоўныя пасады патрэбна ставіць людзей годных.
Пытанне ўмацавання царкоўнай дысцыпліны вырашалася праз узмацненне адказнасці епіскапаў, настаяцеляў манастыроў за сваіх падначаленых. Усе епіскапы павінны былі з'ўляцца на саборы, не займацца мірскімі справамі, святары - ўтрымліваць у парадку храмы і старанна выконваць абавязкі. Манахі не павінны без дазволу ігумена пакідаць манастыр. Праваслаўным святарам і дыяканам, якія не мелі жонак, забаранялася выконваць святарскія абавязкі.
Сабор таксама выступіў супраць злоўжыванняў свецкіх асоб, якія ў сваіх маёнтках без ведама вышэйшых царкоўных уладаў назначалі і здымалі святароў, адбіралі ў царквы яе землі. Толькі мітрапаліт і епіскапы атрымалі права вырашаць, ці можа тая або іншая духоўная асоба знаходзіцца на пасадзе ці быць звольненай з яе [2, с. 5 - 18].
Выконваючы пастановы Віленскага сабора, што адьбыўся ў снежні 1511 года, мітрапаліт Іосіф II абмежаваў права віленскіх мяшчан у назначэнні святароў. Яны маглі прадставіць кандыдата на царкоўную пасаду, але канчатковае рашэнне было за вышэйшай царкоўнай ўладай [4, с. 114].
Такім чынам, сабор 1509 года правільна вызначыў асноўныя недахопы ў царкоўным жыцці, якія праявіліся на мяжы XV - XVI ст. Яго ўдзельнікі выказаліся за ўмацаванне царкоўнай іерархіі, дысцыпліны, супраць умяшальніцтва ў царкоўныя справы свецкіх асоб. Вядомы польскі гісторык К. Хадыніцкі слушна сцвярджаў, што на саборы 1509 года была прадпрынята спроба ўмацаваць юрысдыкцыю мітрапаліта і епіскапаў над нізавым духавенствам, зрабіць яе незалежнай ад свецкай знаці [8, с. 162].
У больш шырокім сэнсе размова ішла аб тым, как зменшыць залежнасць царквы як рэлігійнай інстытуцыі і праваслаўнага духавенства як сацыяльнай групы ад дзяржавы і ад прыватных асоб, таму што ў пачатку XVI ст. праваслаўнае духавенства ВКЛ не было саслоў'ем у еўрапейскім сэнсе гэтага слова, а царква - самастойнай, самакіруемай арганізацыяй [3, с. 37].
Пастановы сабора станоўча паўплывалі на стан праваслаўнай царквы ў ВКЛ, аднак не змаглі поўнасцю ліквідаваць усе злоўжыванні. Асабліва цяжка было змагацца супраць умяшальніцтва ў царкоўныя справы свецкай знаці. Аслабленне вялікакняжацкай улады на карысць шляхецкага саслоў'я, якое абазначылася ў канцы XV - пачатку XVI ст., вяло да таго, што пастановы сабора не выконваліся ў шматлікіх маёнтках магнатэрыі і іншых слаёў шляхты.
Аб саборы 1514 года звестак вельмі мала. Вядома, што ён хутчэй за ўсё адбыўся ў Вільні і займаўся вырашэннем пытання аб устанаўленні свята ў гонар архімандрыта Елісея Лаўрышаўскага.
Вялікае значэнне для праваслаўнай царквы ВКЛ у канцы XV - пачатку XVI ст. мелі яе адносіны з дзяржавай. У гэты перыяд абодва бакі былі зацікаўлены ў супрацоўніцтве. Царкоўныя іерархі для надання большай вагі сваім пастановам звярталіся за дапамогай да вышэйшых ўладаў. У сваю чаргу, вялікакняжацкая ўлада была зацікаўлена ў падтрымцы з боку праваслаўнай царквы ў процівагу ўмацаванню ўплыву ў краіне буйных магнатаў. Акрамя таго, тыя дакументы, якімі кіраваліся царква і дзяржава з часоў князёў кіеўскіх Уладзіміра і Яраслава, безнадзейна састарэлі.
Важным крокам вялікіх князёў літоўскіх на шляху пераменаў ва ўзаемаадносінах улады і праваслаўнай царквы было выданне па просьбе мітрапаліта Іосіфа I вялікім князем літоўскім Аляксандрам 20 сакавіка 1499 года прывілея. У аснове гэтага дакумента ляжаў так званы «Світак Яраслава» - зборнік правіл царквы, распрацаваны на аснове Номаканона Візантыйскай царквы вялікім князем кіеўскім Яраславам Уладзіміравічам. Захавалася адна рэдакцыя гэтага дакумента, вядомая са спіска пачатку XVI ст., разам з прывілеем вялікага князя Аляксандра Казіміравіча епіскапу полацкаму Луку ад 1502 года. Тэкст вялікакняжацкага прывілея не поўнасцю ўтрымлівае палажэнні «Світка Яраслава», але ўводзіць таксама і новыя правілы. Так, паны і князі «рымскага закона» не павінны назначаць і здымаць праваслаўных святараў у сваіх уладаннях [9, с. 249].
Як даказана ў даследаванні Я. Шчапава, вышэй адзначаны дакумент не мае тэксталагічнай блізасці да іншых рэдакцый царкоўнага ўстава князя Яраслава, у ім «не ўдаецца заўважыць ні адной фразы, ні адной формулы, якія б супадалі з другімі, у тым лікуўузнікшымі таксама на тэрыторыі ВКЛ яго апрацоўкамі» [6, с. 228].
Згодна з Я. Шчапавым, «Світак Яраслава» спрабуе ўмацаваць пахіснутую царкоўную арганізацыю ў ВКЛ і зрабіць яе адным са звенняў дзяржавы. Гэты дакумент рэальна ацэньвае магчымасці праваслаўнай царквы ў ВКЛ. Ён зафіксаваў у асноўных рысах месца і ўстрой праваслаўнай царкоўнай арганізацыі ў Вялікім княстве Літоўскім. «Світак Яраслава» спрабуе палажыць канец шматлікім парушэнням у жыцці царквы, умацаваць уладу мітрапаліта і епіскапаў, абмежаваць уладу свецкіх уласнікаў праваслаўных цэркваў, кцітараў, якія ўтрымлівалі храмы за ўласныя сродкі і не лічыліся з існаваўшай царкоўнай арганізацыяй, ажыццяўлялі суд над святарамі, самі ставілі іх на прыходы [6, с. 228]. За царкоўным судом замацоўваліся толькі тры парушэнні з многіх, якія існавалі ў Кіеўскай дзяржаве, а менавіта: разводы, блуд, ератыкі.
У старажытныя часы справы аб разводах, як і іншыя сферы царкоўнага суда, знаходзіліся ў руках епіскапаў. Аднак у Вялікім княстве Літоўскім яны перайшлі да свецкіх феадалаў - князёў, баяр і іх чыноўнікаў. Даследаванні гісторыі сямейных адносін паказалі, што на тэрыторыі Вялікага княства Літоўскага сярод розных слаёў насельніцтва шлюбы заключаліся па нормах звычаёвага права, без царкоўнага вянчання. Адпаведна і разводы афармляліся часта не духоўным, а свецкім судом [7, с. 297 - 312].
Афармленне разводаў было крыніцай прыбыткаў адміністрацыі. Таму спробы мітрапаліта Іосіфа II змагацца з падобнай практыкай мелі, нягледзячы на падтрымку вялікакняжацкай улады, толькі частковы поспех [4, с. 440].
Такім чынам, на мяжы XV - XVI ст. праваслаўная іерархія паспрабавала правесці ў жыццё шэраг пастаноў, накіраваных на паляпшэнне ўнутрыцаркоўнага жыцця і адносін царквы са свецкімі ўладамі. Ёй удалося дамагчыся падтрымкі ў сваіх пачынаннях вялікакняжацкай улады. Змены ў праваслаўнай царкве павінны былі мадэрнізаваць яе адносіны з дзяржавай, прыстасаваць царкву да новых умоў, што склаліся ў Вялікім княстве Літоўскім, ліквідаваць шэраг абазначыўшыхся недахопаў у царкоўным жыцці, павысіць узровень улады мітрапаліта і епіскапаў, узмацніць незалежнасць царквы ад свецкіх уладаў. Аднак у тых умовах, што склаліся у ВКЛ, гэтыя планы маглі быць рэалізаваны толькі часткова.
Спіс крыніц і літаратуры
1. Вялікае княства Літоўскае: энцыклапедыя. У 2 т. Т. 2: Кадэцкі корпус - Яцкевіч / рэдкал.: Г.П. Пашкоў (гал. рэд.) [і інш.]; Маст. З.Э. Герасімовіч. - 2-е выд. - Мінск: БелЭн, 2007. - 792 с.
2. Деяния Виленского собора 1509 г. // Русская историческая библиотека. - СПБ, 1878. - Т. 4. Кн. 1. - Ст. 5 - 18.
3. Дмитриев, М.В. Между Римом и Царьградом: Генезис Брестской церковной унии 1595 - 1596 гг. / М.В. Дмитриев. - М.: Издательство МГУ, 2003. - 320 с.
4. Макарий (Булгаков), митрополит Московский и Коломенский. История Русской Церкви. Книга пятая: Период разделения Русской церкви на две митрополии. История Западнорусской, или Литовской митрополии (1458 - 1596) / Макарий (Булгаков). - М.: Издательство Спасо-Преображенского Валаамского монастыря, 1996. - 559 с.
5. Флоря, Б.Н. Комментарии /Б.Н. Флоря // Макарий (Булгаков), митрополит Московский и Коломенский. История Русской Церкви. Книга пятая: Период разделения Русской церкви на две митрополии. История Западнорусской, или Литовской митрополии (1458 - 1596) / Макарий (Булгаков). - М.: Издательство Спасо-Преображенского Валаамского монастыря, 1996. - С. 421 - 493.
6. Щапов, Я.Н. Княжеские уставы и церковь в Древней Руси / Я.Н. Щапов. - М.: Наука, 1972. - 337 с.
7. Bardach, Juliusz. Studia z Ustroju i Prawa Wielkiego Księstwa Litewskiego XIV - XVII w. / Juliusz Bardach. - Warszawa: Państwowe Wydawnictwo naukowe, 1970. - S. 297 - 313.
8. Chodynicki, K. Kościół prawosławny a Rzeczpospolita Polska (zarys historyczny 1370 - 1632) / K. Chodynicki. - Warszawa, 1934. - 630 s.
9. Daniłowicz, J. Skarbiec diplomatów / J. Daniłowicz. - Wilno, 1862. - T. 2. - 369 s.
10. Mironowicz, Antoni. Kościół prawosławny w Polsce / Antoni Mironowicz. - Białystok, 2006. - 917 s.
Васюк Геннадий Владимирович - кандидит исторческих наук, доцент кафедры всеобщей истории Гродненского государственного университета имени Янки Купалы.
УДК 2-9(476)
А.А. Семянчук (Гродна)
РАСПАЎСЮДЖАННЕ ІДЭЙ ФЛАРЭНЦКАЙ УНІІ Ў ВЯЛІКІМ КНЯСТВЕ ЛІТОЎСКІМ Ў КАНЦЫ ХV - ПАЧАТКУ ХVІ ст.
Статья посвящена проявлению интереса знати ВКЛ к постановлению Ферарро-Флорентийского собора об унии православной и католической церквей. Сделан вывод, что угасание интереса к идее Флорентийской унии было обусловлено не победой традиционного православия, но появлением нового религиозно-политического реформационного течения.
Адным з самых цмяных і заблытаных перыядаў айчыннай гісторыі застаецца другая палова ХV - пачатак ХVІ ст. Ранейшыя стэрэатыпы і замоўчванні не дазваляюць разабрацца ў логіцы падзей і культурных з'яў на беларускіх землях у той час. Аднак, калі адкрыта прызнаць і паказаць, што ідэі Фларэнцкай царкоўнай уніі ў Вялікім Княстве Літоўскім адыгрывалі значную ролю ў культурна-рэлігійным і палітычным жыцці, то можна вырашыць адразу некалькі загадкавых пытанняў нашай гісторыі. Тым больш, што гістарыяграфія дадзенай тэматыкі мае даўнюю традыцыю. Аб рэлігійных праблемах у ХV - ХVІ ст., у тым ліку аб Фларэнцкай уніі і яе наступствах пісалі Я.Фіялак [11], А.Лявіцкі [20], К.Хадыніцкі [8], О.Галецкі [12], А.Прахаска [25], Ю.Пелеш [26] і інш. [5]. Аналіз крыніц і літаратуры дазваляе зразумець, адкуль узяліся, з аднаго боку, цудоўныя гатычныя храмы ў Супраслі, Мураванцы, Сынкавічах, а, з другога, - капліцы з праваслаўнымі роспісамі ў Кракаве, Любліне, Сандаміры. Пастановы Фларэнцкага сабору адбіліся таксама на жыцці і творчасці нашага вялікага асветніка Францішка Скарыны, як і на ўсіх культурна-рэлігійных і грамадскіх працэсах пачатку ХVІ ст. Нарэшце, праз даследаванні ўплываў ідэй Фларэнцкай уніі можна наблізіцца да разумення, чаму і як адбывалася лацінізацыя і паланізацыя нашай культуры ў ХVІ ст.
Ад моманту падзелу хрысціянства на заходняе і ўсходняе ў 1054 г. пачынаецца рух насустрач абедзвюх новаствораных канфесій. На чарговых саборах зноў вярталіся да ідэі адзінства. Праблема суіснавання хрысціянскіх веравызнанняў абвастрылася ў Вялікім Княстве Літоўскім у канцы ХІV - пачатку ХV ст., што знайшло адлюстраванне ў пастановах Канстанцкага сабору (1414 - 1418 гг.). Кароль Польшчы Ягайла 2 жніўня 1416 г. пісаў у сваім лісце да сабору ў Канстанцы: «Калі б не перашкоды з-за доўгіх войнаў, абодва тыя народы (ліцвіны і русіны - А.С.), а таксама іншыя, ужо паспяшаліся б у вялікай колькасці з грэчаскага абраду ў святы рымскі касцёл» [10, s.171]. Але найбольш актуальна яна загучала напярэдадні турэцкай агрэсіі на Канстанцінопаль у ХV ст. Сабор у Базэлі-Фэрары-Фларэнцыі-Рыме (1431 - 1445 гг.) ставіў перад сабой шмат пытанняў: склікання і аўтарытэту сабораў; выбару і абавязкаў папаў; кваліфікацыі, колькасці і прызначэння кардыналаў; зацвярджэння бiскупаў; правінцыяльных і дыяцэзіяльных сінодаў; жыдоў і неафітаў; анатаў (штогадовыя даходы); адпраўлення набажэнства і захавання людзей пад час яго; асуджэння недакладных хрысталагічных паняццяў арцыбіскупа Аўгустына Фавароні; уніі з грэкамі [10, s.273].
Адной з найважнейшых мэтаў сабору было аднаўленне адзінства хрысціянскай царквы. Дзеля дасягнення яе запрасілі дэлегатаў усходніх цэркваў. Пасяджэнні праводзіліся спачатку ў Базэлі (25 сесій), потым у Ферары, куды прыбылі праваслаўныя біскупы і тэолагі, імператар Іаан VІІІ Палеалог, патрыярх Канстанцінопаля, прадстаўнікі патрыярхаў Александрыі, Антыохіі і Ерусаліма і некалькі мітрапалітаў. Пасяджэнні ў Ферары адбываліся ў 1438 - 1439 гг., потым іх перанеслі ў Фларэнцыю (1439 - 1442 гг.), дзе і абвясцілі, між іншым, унію з грэкамі (Фларэнцыя, сесія 6), армянамі (сесія 8), коптамі (сесія 11). Пасяджэнні сабора працягваліся ў Рыме ў 1443 - 1445 гг. [10, s. 274].
Для нашай тэмы важным з'яўляецца той факт, што ад пачатку дзейнасці сабору яго ўдзельнікі падзяліліся на прыхільнікаў і праціўнікаў рэформаў і ідэй канцыльярызму (перавага ўлады сабора над уладай папы). Калі папа Яўген ІV перанёс пасяджэнні ў Ферару (у 1437 г.), частка ўдзельнікаў (у тым ліку дэлегацыя з Польшчы) засталася ў Базэлі (да 1443 г., сесіі 26 - 45). Гэта быў так званы «анты-сабор». Яго ўдзельнікі знялі з пасады Яўгена ІV і выбралі антыпапу Фелікса V, з рук якога Збігнеў Алясніцкі (самы ўплывовы палітык сярэдзіны ХV ст. у Польшчы) атрымаў кардынальскі капялюш у 1440 г. [10, s. 274]. Вядома, усё, што адбывалася ў Фларэнцыі, імі ўспрымалася негатыўна. У далейшых пастановах Фларэнцкай уніі з грэкамі былі закранутыя і ўзгодненыя найважнейшыя спрэчныя справы: паходжанне Духа Святога і слыннага Filioque (прызнана раўнавага фармулёўкі «праз Сына», таксама як «і Сына»); першынства папы (яго прызналі побач з непарушнасцю прывілеяў астатніх чатырох патрыярхатаў); чысцец і кансэкрацыя квашанага і неквашанага хлеба [10, s.274, 333 - 344].
На жаль, унійныя дакументы ніколі не былі прынятыя ўсходнімі цэрквамі і застаюцца толькі сведчаннем імкнення каталіцкага касцёла да адзінства ўсіх хрысціян. Большасць праваслаўных вернікаў не пагадзіліся з пастановамі сабору, палова праваслаўных біскупаў, якія іх падпісалі таксама выракліся яе. Кіеўскі мітрапаліт Ісідар (? - 1462 гг.), гарачы прыхільнік уніі, вымушаны быў пакінуць сваю мітраполію. У 1443 г. супраць Фларэнцкай уніі выказаўся сінод у Ерусаліме, дзе бралі ўдзел таксама патрыярхі Александрыі і Антыохіі [13, s. 54]. У 1450 г. сінод, які быў скліканы ў храме Агія Сафія ў Канстанцінопалі, выракся уніі і скінуў патрыярха Грыгора ІІІ. У 1452 г. папа Мікалай V паслаў мітрапаліта Ісідара ў Канстанцінопаль. Напярэдадні турэцкай інвазіі, 12 снежня 1452 г., унія была ўрачыста падпісана ў прысутнасці імператара. Так спрабавалі атрымаць вайсковую дапамогу з Захаду, але ніякіх канкрэтных вынікаў гэта не мела. Праціўнікі ўніі заявілі, што лепей стануць туркамі, чым лаціннікамі.
Аднак Ферарска-Фларэнцкі сабор не застаўся безвыніковым. Ён паклаў пачатак рэгіянальнаму ўнійнаму руху, які меў працяг у наступныя стагоддзі [13, s. 54]. Ісідар, які падпісаў акт Фларэнцкай уніі і атрымаў ад папы Яўгена ІV званне кардынала і быў прызначаны апостальскім легатам у «паўночных краінах», у час наведвання Кіева атрымаў ліст ад кіеўскага князя Аляксандра Уладзіміравіча (Алелькі) з прызнаннем недатыкальнасці мітрапаліцкіх уладанняў і судовых прэрагатыў, што сведчыла аб яго афіцыйным прызнанні як мітрапаліта [2, c. 679]. Пераемнік Ісідара на кіеўскай мітраполіі Грыгорый ІІ (Балгарын) быў лаяльна настроены адносна ўніі. У 1460 г. сейм у Берасці афіцыйна прызнаў яго законным мітрапалітам. У сваёй дзейнасці ён падтрымліваў кантакты як з Рымам, так і з Канстанцінопалем. Пасля яго смерці кіеўскім мітрапалітам стаў смаленскі біскуп Місаіл (Пструцкі, Пструх). З імем Місаіла звязаны два пасланні да папы рымскага Сікста ІV. Як лічаць даследчыкі, абодва яны не дайшлі да пантыфіка, але ўяўляюць сабой значныя рэлігійна-палітычныя творы. Першы ліст, магчыма, быў перададзены папскаму легату Антонію Бонумбра, калі ён вяртаўся з Масквы вясной 1473 г. [9, s. 66], другі з'явіўся ў 1476 г. У дадзеным артыкуле не закранаецца пытанне аб аўтэнтычнасці апошняга паслання. Большасць даследчыкаў (Георгі Галенчанка [1, c. 79 - 107], Генрых Люлевіч [21, s. 97 - 115], Барыс Гудзяк [3, c. 58 - 103] і інш.) прызнаюць яго праўдзівасць, таму не спыняю сваёй увагі на доказе яго аўтэнтычнасці.
Пад лістом да папы Сікста ІV ад 14 сакавіка 1476 г. паставілі свае подпісы 16 вядомых асобаў, належачых да палітычнай эліты Вялікага Княства Літоўскага. Іх ідэнтыфікацыяй заняўся Генрык Люлевіч. Гэта былі: 1) сам біскуп смаленскі Місаіл, выбраны элект на кіеўскую мітраполію; 2) архімандрыт кіева-пячэрскага манастыра Іаан; 3) Макарый, архімандрыт віленскага Троіцкага манастыра; 4) князь Міхаіл Алелькавіч (Аляксандравіч), род якога паходзіў ад кіеўскага князя Ўладзіміра Альгердавіча, роднага брата Ягайлы; 5) князь Фёдар Іванавіч Бельскі (з Белай пад Смаленскам); 6) князь Дзмітрый Канстанцінавіч Вяземскі; 7) Ян (Івашка) Хадкевіч, намеснік віцебскі, маршалак гаспадарскі; 8) яго брат Павел (Пацка Хадкевіч), намеснік Камянца Літоўскага; 9) Яўстах Васілевіч з Полацка, пачынальнік роду Корсакаў; 10) пан Раман з Кіева (прадстаўнік роду Ваўчковічаў), староста пуціўльскі; 11) яго брат пан Ян з Кіева (Івашка Ваўчковіч); 12) вучоны ў законе божым пан Якуб, пісар Казіміра Ягелончыка, віленскі ключнік; 13) пан Міхал Александравіч з Загорава, шляхціч валынскай зямлі; 14) Ян (Іван) Аляксандравіч з Пачапова каля Наваградка, падскарбі гаспадарскі; 15) яго брат Андрэй з Папорці (Троцкае ваяводства); 16) пан Солтан (Аляксандр) Аляксандравіч, слаўны рыцар божагробскі і гішпанскага Залатога руна, падскарбі вялікі надворны караля Казіміра [21, s. 103 - 113].
Як бачым, названыя асобы прадстаўлялі розныя рэгіёны ВКЛ. Генрык Люлевіч ідэнтыфікаваў кожнага з іх, а таксама іх сямейныя сувязі, указаў месца ў тагачаснай эліце ВКЛ. Сярод названых - 3 духоўныя асобы, 3 князі і 10 розных паноў рускіх земляў (Полацка, Віцебска, Смаленска, Кіева, Валыні) і ўласна Літвы (Віленскага і Троцкага ваяводстваў) [21, s. 102 - 103]. Усе яны прадстаўлялі даволі рэпрэзэнтатыўнае і ўплывовае кола праваслаўнай эліты ВКЛ. За кожным стаяў даволі значны натоўп прыхільнікаў, сваякоў і г.д., якія падзялялі іх погляды. Напрыклад, за самім Місаілам, які валодаў вотчынай у Чарэі, відавочна, стаялі Сапегі [21, s. 103].
Іван Сапега (каля 1450 - 1517 гг.), гаспадарскі сакратар і канцлер князёўны Алены (жонкі Aляксандрa Ягелончыка), ваявода віцебскі і падляшскі, двух сваіх сыноў, Пятра i Паўла, аддаў вучыцца ў Кракаўскую Акадэмію [24, s. 75 - 76], якая абслугоўвала ў асноўным інтарэсы каталіцкай шляхты і кліру. Разам з Эразмам Цёлакам ён ездзіў у Рым у справе ўніі і прызнання мітрапаліта Іосіфа Солтана (? - 1521 гг.) рымскай курыяй. Папа Аляксандр VІ (Борджыя) ў красавіку і маі 1501 г. пісаў да віленскага біскупа Войцаха Табара і вялікага князя літоўскага ў справе мітрапаліта Іосіфа, аб грэчаскім абрадзе і пытаўся парады наконт аб'яднання каталіцкага касцёла і праваслаўнай царквы [27, s. 484, 486; 8, s. 71]. Тады ж папа рымскі сваёй булай ад 23 жніўня 1501 г. выказаўся ў духу Фларэнцкага сабору супраць рэбаптызацыі (перахрышчвання праваслаўных), як яму рэкамендавалі Іван Сапега, Эразм Цёлак і бернардыны з Літоўскай правінцыі [9, s. 82 - 83]. Гісторык ордэна бернардынаў Ян з Камарова пісаў: «Паміж прэлатамі і дактарамі, з аднаго боку, і нашымі братамі, з другога, дайшло да разважанняў аб рэбаптызацыі грэкаў, абрад якіх захоўваюць русіны, і аб дапушчэнні іх да святых абрадаў у нашых лацінскіх касцёлах. Свецкія прэлаты і дактары сцвярджалі, што грэкі пры пераходзе на наш абрад павінны быць нанова хрышчаныя (rebaptisari) і толькі тады могуць прыступаць да сакрамэнтаў у нашых касцёлах, у тай час калі нашыя браты, а перад усім міністр правінцыі айцец Ян (Vitreatoris) прытрымліваліся супрацьлеглай думкі, што менавіта рэбаптызацыя тут непатрэбная, але дастаткова прызнаць адзіную галаву касцёла, г.зн. папу рымскага і абяцаць быць яму паслухмяным; хто гэтак зрабіў, таму можна без усялякай рэбаптызацыі, да якой не ёсць абавязаны, прыступаць да сакрамэнтаў у нашых касцёлах і такі за сапраўднага католіка павінен уважацца» [24, s. 71 - 72]. Ідэі, выказаныя Янам з Камарова (каля 1470 - 1536 гг.), правінцыялам польскіх бернардынаў і гвардыянам віленскага кляштару [25, s. 457], безумоўна, адбіліся на лёсе Францішка Скарыны, які, як лічыцца, мог наведваць бернардынскую школу ў Полацку, а потым у Вільні, і быў непасрэдна знаёмы з тагачаснымі экуменічнымі поглядамі. Скарына, у жыцці і творчасці якога даследчыкі знаходзяць і каталіцкія, і пратэстанцкія матывы, не мусіў змяняць веры сваіх бацькоў, каб вучыцца ў каталіцкай Кракаўскай акадэміі, або сустракацца з дзеячамі Рэфармацыі.
Івану Сапегу папа рымскі дазволіў збудаваць храм, у якім адбываліся б службы паводле грэчаскага і рымскага абраду [24, s. 77; 18, s. 341; 14, s. 101 - 103]. Сапегам у гэты перыяд належалі шматлікія латыфундыі ў розных канцах ВКЛ. Такі храм мог быць пабудаваны як у Іказні, так і ў Кодэні (на той час галоўнай рэзідэнцыі Сапегаў чарэйскай лініі), Сапежышках, ці іншай мясцовасці. Гатычныя храмы ў Кодэні і Сапежышках вельмі падобныя адзін да аднаго [4, c. 125 - 126; 5, c. 550 - 551], а таксама да інкастэляванай святыні ў Сынкавічах, пра пачатак існавання якой, на жаль, няма дакладных звестак. Больш таго, абарончыя цэрквы ў Мураванцы і Супраслі тыпалагічна падобныя да іх. Усе гэтыя храмы, узведзеныя прыблізна ў адзін перыяд, з'яўляюцца, на наш погляд, вынікам распаўсюджання ідэй Фларэнцкай уніі сярод уплывовай праваслаўнай эліты Вялікага княства Літоўскага. Так, прынамсі, можна сцвярджаць пра манастыр у Супраслі, заснаваны маршалкам ВКЛ Аляксандрам Хадкевічам (разам з Іосіфам Булгарыновічам) [22, s. 8 - 13; 23, s. 110 - 111]. Сярод падпісантаў эпістолы да Сікста ІV узгадваюцца прадстаўнікі роду Хадкевічаў (Івашка і Пацка Хадкевічы), вельмі шматлікага і разгалінаванага ў ВКЛ [17, s. 34 - 56]. Таму, відаць, Аляксандр Хадкевіч і заснаваў у сваіх уладаннях у Супраслі ўнійны манастыр [18, s. 212].
Дарэчы, усе вышэйназваныя падпісанты ліста да Сікста ІV былі цесна звязаны паміж сабой: Бельскія - блізкія сваякі Алелькавічаў (Міхаіл Алелькавіч і Фёдар Бельскі былі дваюроднымі братамі, іх бацькі - Алелька Уладзіміравіч і Іван Уладзіміравіч Бельскі былі роднымі братамі) [18, s. 47]. Другі сыгнітар - пячэрскі архімандрыт Ян - меў добрыя адносіны з кіеўскім князем Сямёнам Аляксандравічам (Алелькавічам) [18, s. 105]. Зрэшты, сам прадстаўнік роду Міхаіл Алелькавіч, які выводзіў свой род ад князя кіеўскага Уладзіміра Альгердавіча, быў рэпрэзентантам значнага кола сваіх прыхільнікаў, якія выступілі супраць вялікага князя Казіміра, за што быў пакараны смерцю летам 1481 г. [18, s. 106]. Князь Фёдар Іванавіч Бельскі па маці Васілісе (старэйшай сястры каралевы Зоф'і) быў звязаны з князямі Гальшанскімі. Так пашыраецца кола прыхільнікаў царкоўнай уніі на чарговыя літоўскія роды.
Апошнія чатыры подпісы належаць сынам Аляксандра Юр'евіча, падскарбія Казіміра Ягелончыка - Міхаілу, Івану, Андрэю і Аляксандру. Быў, дарэчы, і пяты сын - Юры Аляксандравіч, заснавальнік роду Багушэвічаў. Аляксандр (Солтан) быў надзвычай яскравай постаццю нашай гісторыі. Падобна Аляксандру Хадкевічу, ён заснаваў адзін з найбольш вядомых праваслаўных манастыроў у Вялікім Княстве Літоўскім - Жыровіцкі. Яго жыццё магло б стаць сюжэтам не аднаго прыгодніцкага раману. Ён наведаў рэкордную колькасць краін, здабываючы славу на еўрапейскіх дварах. 20 красавіка 1467 г. у Гродне ён атрымаў ад Казіміра Ягелончыка рэкамендацыйны ліст (нешта накшталт пашпарту) да еўрапейскіх манархаў, з якім і вырушыў у доўгатэрміновае падарожжа, якое працягвалася некалькі год [7, s. 98 - 99]. У снежні гэтага году ён быў пры двары імператара Фрыдэрыка ІІІ. Засведчыў там, што едзе наведаць іншыя краіны і вучыцца рыцарскаму рамяству. Ад папы Паўла ІІ атрымаў спецыяльны ліст з блаславеннем. Крыху раней, 5 сакавіка таго ж году, Солтан атрымаў рэкамендацыю ад караля Сіцыліі Фердынанда Арагонскага, які таксама насіў тытул ерусалімскага караля. Да снежня 1468 г. яго сляды губляюцца, бо, напэўна, знаходзіўся ў Палестыне. У снежні быў на двары князя Мілана Галецца Марыі Сфорцы, які ў спецыяльным дакуменце рэкамендаваў яго іншым пануючым асобам. У сакавіку наступнага году, пасля наведвання Кастыліі, Солтан выехаў да Партугаліі, аб чым сведчыў ліст караля Альфонса ад 17 сакавіка 1469 г. Пад канец мая Аляксандр Солтан спаткаўся з герцагам Бургундыі Карлам Смелым ў Картрэй (Courtrai), дзе быў добра прыняты і прызначаны шамбэлянам, а таксама атрымаў Ордэн Залатога Руна (што хутчэй за ўсё, як лічыць Г.Люлевіч, з'яўляецца сямейнай легендай [21, s. 113]). Ад герцага Карла, у сваю чаргу, атрымаў рэкамендацыйны ліст да караля Эдварда IV, які адарыў Солтана залатым ланцугом і нейкім ордэнам. Так багата адораны, наш суайчыннік вярнуўся дадому кавалерам Божага Гробу, шамбэлянам герцага Бургундыі, магчыма, кавалерам Залатога Руна, з залатым ланцугом ад караля Англіі Эдварда IV. Пазней ён стаў надворным падскарбіем літоўскім і адбыў у праславутае пасольства праваслаўнага духавенства да папы рымскага Сікста ІV [28, s. 65 - 80; 6, s. 17 - 18; 7, s. 98 - 99].
Як можна меркаваць, распаўсюджванне каталіцкіх ідэй на праваслаўных землях было важна для цэнтралізацыі дзяржавы і фармавання адзінага палітычнага народу. Але ўсё было далёка не так проста. Ідэя царкоўнай уніі сустрэла супраціў не толькі з боку праваслаўных ерархаў, але і каталіцкіх [29, s. 225]. Як было сказана вышэй, галоўнай прычынай непрыхільнага стаўлення да уніі ў каталіцкім лагеры быў разлад паміж прыхільнікамі «анты-сабору» ў Базэлі і сабору ў Фларэнцыі [9, s. 52]. Напрыклад, віленскі біскуп Мацей, прыхільнік Базэльскага сабору, адзначыў, што не прызнае Фларэнцкага сабору, папу Яўгена V і яго легата Ісідара. Значна пазней, у 1501 г., віленскі біскуп Войцах Табар таксама выказваўся супраць пастаноў Фларэнцкай уніі і спрыяў выданню антыўнійнага твору Яна з Асвенцыма (Сакрануса) Elucidarius errorum ritus Ruthenici [24, s. 75 - 76].
Цікавасць да ідэй уніі адзначаецца падчас Фларэнцкага сабору і адразу пасля яго, чаму садзейнічалі мітрапаліты Ісідар, Грыгор Балгарын (? - 1472 гг.), Місаіл. Да ідэі царкоўнай уніі эліты зноў звярнуліся пасля 1495 г., што было звязана з ўнутры- і знешнепалітычнымі падзеямі, у першую чаргу, адносінамі з Вялікім княствам Маскоўскім. Аб яе распаўсюджванні даведваемся з ліста Фёдара Шастака да Івана ІІІ (1499 г.) [30, с. 370]. Шастак абвінавачваў мітрапаліта Іосіфа Бaлгарыновіча (? - 1501 гг.) і Івана Сапегу ў пераследах праваслаўных у ВКЛ. Рэлігійны момант паслужыў таксама прычынай вайны 1500 - 1503 гг. паміж Масковіяй і Літвой [31, с. 251 - 2
52]. Праваслаўным па-ранейшаму было цяжка дасягнуць вышэйшых пасадаў у дзяржаве. У 1522 г. не без скандалу праваслаўны князь Канстанцін Астрожскі стаў троцкім кашталянам. Жыгімонт Стары абяцаў, што не будзе даваць праваслаўным вышэйшых пасадаў [15, s. 8]. Аднак, вядома, што гэта правіла парушалася на кожным кроку. І нават такі гарлівы праваслаўны, як К.Астрожскі па просьбе смяротна хворага мітрапаліта Іосіфа Солтана (прыхільніка Фларэнцкай уніі) стаў апекуном царкоўнай маёмасці, якая належала Кіеўскай мітраполіі [16, s. 46 - 47]. Звяртае на сябе ўвагу той факт, што сярод мітрапалітаў кіеўскіх другой паловы ХV - пачатку ХVІ ст. большасць прыхільна ставілася да ідэй уніі і гарліва бараніла яе.
Аднак да сярэдзіны ХVІ ст. мы назіраем згасанне цікавасці да ідэй Фларэнцкай уніі. Але гэта не было, як часам прадстаўляюць, перамогай традыцыйнага праваслаўя. Справа была ў з'яўленні новай рэлігійна-палітычнай опцыі - рэфармацыйнай. Праз яе прайшлі амаль усе самыя значныя прадстаўнікі праваслаўнай эліты, каб потым ужо не вярнуцца ў праваслаўе, а перайсці ў каталіцкі лагер.
Спіс крыніц і літаратуры
1. Галенчанка, Г.Я. Пасланне да папы рымскага Сікста ІV 1476г. Паходжанне помніка / Г.Я.Галенчанка // Наш радавод. - Кн.8. - Гродна-Беласток, 1999 (2000).
2. Галенчанка, Г. Ісідор // Вялікае Княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 2 т. Т.1: Абаленскі-Кадэнцыя. - Выд. 2-е. - Мінск: БелЭн, 2007.
3. Гудзяк, Б. Криза і реформа. Киівська митрополія, Царгородський патріархат і генеза Берестейськоі уніі / Б.Гудзяк. - Львів, 2000.
4. Кушнярэвіч, А. Коданская Святадухаўская царква / А.Кушнярэвіч // Вялікае Княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 2 т. Т.2: Кадэцкі корпус-Яцкевіч. - Мінск: БелЭн, 2006.
5. Кушнярэвіч, А. Сапежышкаўскі касцёл / А.Кушнярэвіч // Вялікае Княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 2 т. Т.2: Кадэцкі корпус-Яцкевіч. - Мінск: БелЭн, 2006.
6. Byliński, J. Fakty i mity w dziejach unii kościelnej XV - XVII w. / J.Byliński // Kultura polityczna w Polsce - mity i fakty. - Poznań, 1999.
7. Byliński, J. Zagraniczne studia Polaków w epoce staropolskiej / J.Byliński // Jezuicka Ars historica. Prace ofiarowane Księdzu Profesorowi Ludwikowi Grzebieniowi SJ. - Kraków, 2001.
8. Chodynicki, K. Przyczynek do dziejów unji kościelnej na Litwie w w.XV / K.Chodynicki // Sprawozdania Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk. - R.1932. - Nr. 1 - 2.
9. Chodynicki, K. Kościół prawosławny a Rzeczpospolita Polska. Zarys historyczny 1370 - 1632 / K.Chodynicki - Warszawa, 1934.
10. Dokumenty Soborów Powszechnych. Tekst łaciński, grecki, arabski, ormiański, polski. T.III (1414 - 1445). Konstancja. Bazylea-Ferrara-Florencja-Rzym. Układ i opracowanie ks.A.Baron, ks.H.Pietras SJ. - Kraków: Wydawnictwo WAM, 2003.
11. Fijałek, J. Los unji florenckiej w Wielkim Księstwie Litewskim za Kazimierza Jagiellończyka / J.Fijałek // Sprawozdania z czynności i posiedzeń Polskiej Akademii Umiętności. - T. XXXIX. - Kraków, 1934.
12. Halecki, O. Dzieje unji jagiellońskiej / O.Halecki. - T. I. - Kraków, 1918;
13. Hryniewicz, W. Prekursor unijnych dażeń Rusinów. Memoriał unijny metropolity Mizaela (1476) / W.Hrynieiwcz // Unia brzeska geneza, dzieje i konsekwencje w kulturze narodów słowiańskich. Praca zbiorowa pod red.R.Łużnego, F.Ziejki i A.Kępińskiego. - Kraków, 1994.
14. Jarmolik, W. Dyplomatyczne misje do Moskwy Iwana Sapiehy / W.Jarmolik // Białostocczyzna. - Nr 4/93.
15. Kempa, T. Działalnośc hetmana Konstantego Iwanowicza Ostrogskiego na polu prawosławia / T.Kempa // Białoruskie Zeszyty Historyczne. - T. 12. - Białystok, 1999.
16. Kempa, T. Dzieje rodu Ostrogskich / T.Kempa - Toruń, 2002. - S. 46 - 47.
17. Kirkiene, G. Korzenie rodu Chodkiewiczów / G.Kirkiene // Białoruskie Zeszyty Historyczne. - T. 17. - Białystok, 2002.
18. Kirkiene, G. LDK politicos elito galingieji: Chodkeviciai XV - XVI amziuje / G.Kirkiene - Vilnius, 2008.
19. Krahel, T. Dokumenty Lwa Sapiehy dla kościołów w Ikazni i Nowym Pohoście / T.Krahel // Studia Teologiczne. - Białystok-Drohiczyn-Łomża. - 1993. - Nr 11.
20. Lewicki, A. Unja florencka w Polsce / A.Lewicki // Rozprawy Akademii Umiejętności. - T. 38. - Kraków, 1899.
21. Lulewicz, H. Problem identyfikacji postaci na Rusi litewskiej w drugiej połowie XV wieku / H.Luliewicz // Swiat pogranicza. - Warszawa, 2003.
22. Maroszek, J. Dziedzictwo unii kościelnej w krajobrazie kulturowym Podlasia / J.Maroszek. - Białystok, 1996.
23. Maroszek, J. Pogranicze Litwy i Korony w planach króla Zygmunta Augusta. Z historii dziejów realizacji myśli monarszej między Niemnem a Narwia /J.Maroszek. - Białystok, 2000.
24. Morawski, K. Historya Uniwersytetu Jagiellońskiego. - T. 2: Srednie wieki i Odrodzenie / K.Morawski. - Kraków, 1900.
25. Polski słownik biograficzny. - T. X/1. - Z. 44. - 1962.
26. Prochaska, A. Nieznane dokumenty do unji Florenckiej w Polsce / A.Prochaska // Ateneum Wileńskie. - Nr.1. - Z.1. - 1923.
27. Pelesz, J. Geschichte der union der ruthenischen Kirche mit Rom / J.Pelesz. - Wurzburg-Wien,1878 - 1881. - T.1 - 2.
28. Przegląd Poznański. - Poznań, 1862. - № 33.
29. Trimoniene, R. Polityka jagiellońska a kształtowanie się litewskiego narodu politycznego w końcu XV - I połowie XVI wieku / R.Trimoniene // Białoruskie Zeszyty Historyczne. - T. 19. - Białystok, 2003.
30. Сагановіч, Г. Вайна Маскоўскай дзяржавы з Вялікім княствам Літоўскім 1500 - 1503 // Вялікае Княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 2 т. Т.1: Абаленскі-Кадэнцыя. - Выд. 2-е. - Мінск: БелЭн, 2007.
31. Летописный сборник, именуемый Патриаршей или Никоновской летописью / С прил. Извлечений из монографии Б.М.Клосса «Никоновский свод и русские летописи ХVI - ХVII веков» (Полное собрание русских летописей. Том ХII). - М.: Языки русской культуры, 2000. - 272 с.
Семянчук Альбіна Аляксандраўна - кандыдат гістарычных навук, дацэнт кафедры беларускай культуры і рэгіянальнага турызму Гродзенскага дзяржаўнага універсітэта імя Янкі Купалы. Навуковыя інтарэсы: гісторыя і крыніцазнаўства ВКЛ, польскія хронікі і беларуска-літоўскія летапісы XV - XVI ст., гісторыя ідэй, беларуская культура.
УДК 271.2(476):27-788(476) (XIII-XVI)
А.Р. Дзянісава (Мінск)
ПАТРАНАЦКАЕ ПРАВА Ў ПРАВАВЫМ СТАНОВІШЧЫ ПРАВАСЛАЎНЫХ МАНАСТЫРОЎ ТУРАВА-ПІНСКАЙ ЕПАРХІІ Ў ДРУГОЙ ПАЛОВЕ XIII ─ XVI ст.
Статья посвящена правовому положению православных монастырей Турово-Пинской епархии во второй половине XIII-XVI вв. Отмечается, что существование права патроната приводилок многочисленным фактам злоупотреблений при назначении на церковные должности, что дискредитировало духовенство в глазах общества.
Патранацкае права - права удзелу свецкіх асоб у царкоўным будаўніцтве і забеспячэнні [8, c. 566]. Юрыдычнай асновай патранацкага права было агульнае феадальнае права ўладальнікаў распараджацца сваімі маёнткамі з усімі ўстановамі і маёмасцю, якія на іх знаходзіліся.
І. Чыстовіч выдзяляе наступныя формы патранацкага права: права апекі (jus patronatus) пэўных устаноў ці забеспячэння іх усім неабходным і аховы іх ва ўсялякіх выпадках; права падавання (jus donandi) ці перадачы манастыроў і цэркваў вызначаным асобам; права прэзенты (jus praebendi, jus praesentationis) ці рэкамендацыі пэўных асоб на пасады святароў і настаяцеляў манастыроў; права кіравання і ўдзелу ў царкоўным судзе [14, с. 196-197].
Найбольш прывілася і шырока выкарыстоўвалася ў межах ВКЛ права падавання. Згаданае права было зацверджана даравальнымі граматамі вялікіх князеў Аляксандра i Жыгімонта I у 1499 г. і 1511 г.: «…если бы ж которая церковь была в подании здавна державцы того именья, ино и теперь нехай тот державца подает з благословеньем митропольим» [1, с. 190; 2, с. 82].
Аб'ектамі падавання былі, у першую чаргу, цэрквы з ix маёмасцю i манастыры. Крыніцы дадзенага права вельмі часта называліся «хлебам духоўным». На думку І. Чыстовіча, манастыры i цэрквы падзяляліся на тры разрады - на тыя, што належалі: 1) мітрапаліту i епіскапам; 2) панам; 3) каралю [14, с. 197]. Згаданыя меркаванні сапраўды падмацоўваюцца фактамі з жыццядзейнасці праваслаўных манастыроў Турава-Пінскай епархіі.
Пінскія епіскапы мелі непасрэднае дачыненне да спраў Лешчанскага манастыра. Яны час ад часу пражывалі пры абіцелі, а некаторыя з`яўляліся яе настаяцелямі. Дзейсны ўдзел у яго жыцці прымалі свецкія асобы, пры чым вельмі ўплывовыя. Сярод яго апекуноў - князь Фёдар Іванавіч Яраславіч і яго жонка Алена Алелька, каралева Бона [9, с. 6].
У апецы тых жа Яраславічаў знаходзіўся і пінскі Варварынскі манастыр. Яны выдзялялі сродкі на яго ўтрыманне і будаўніцтва [10, с. 71]. Абіцель у 20-я г. XVI ст. перайшла пад патранат каралевы Боны, а потым і яе нашчадкаў. Неаднаразова ў XVI ст. ігуменні ў манастыр прызначаліся каралеўскімі граматамі. У 1580 г. такі дакумент атрымала «панна» Раіна Вайнянка [3, с. 252─253]. Пасля яе смерці ў манастыр была прызначана Людміла Сноўская [4, с. 93─94].
Слуцкі Троіцкі манастыр да канца XVIII ст. быў уласнасцю слуцкіх князёў. Яны - князі Алелькі, а пазней іх спадкаемцы князі Радзівілы - былі апекунамі абіцелі. Настаяцелі заўсёды мелі адказнасць перад імі за захаванне і памнажэнне манастырскай маёмасці. Так, у вопісе маёмасці абіцелі за 1494 г. архімандрыт Іосіф піша: «Я архимандрит Иосиф, наречённый епискуп Смоленский, здаю твоей милости государыни моей кнегине манастыр святое Троици, со всим с тым, с чим ми твоя милость подала, а над то прибавил за мое держанье» [1, с. 136]. Архімандрыт Іосіф кіраваў манастыром з дазволу княгіні і рабіў справаздачу менавіта ёй.
У завяшчанні слуцкага князя Юрыя Юр`евіча Алелькі, паводле якога горад і княства дзяліліся паміж яко трыма сынамі, гаварылася, што Троіцкі манастыр «должен был оставаться в общем подаваньи всех трех братьев…» [12, с. 4]. Пасля смерці настаяцеля «наследники втроем подадут монастырь новому архимандриту закону греческого, и так должно продолжаться вечно». У далейшым так і адбывалася: настаяцель абіцелі зацвярджаўся кіеўскім мітрапалітам толькі пасля згоды слуцкіх князёў [13, с. 28].
Слуцкі Ільінскі, Грозаўскі Мікалаеўскі і Морацкі Мікалаеўскі манастыры таксама знаходзіліся пад апекай князёў Алелькаў і былі падпарадкаваны Трайчанскай абіцелі ў Слуцку [13, с. 26-27; 15, с. 186]. Так, па «разделу» паміж Юрыем, Янам-Сымонам і Аляксандрам Алелькамі, які адбыўся 6 ліпеня 1582 г. , «право подаванья монастыря святаго Илии и соборной замковой церкви принадлежит Юрию…» [12, с. 4]. Да ліку дабрачынцаў Мікалаеўскай абіцелі ў Грозаве «принадлежат князья Слуцкие Олельковичи, от которых он имел свои угодья…» [11, с. 121].
Прыведзеныя факты паказваюць характар адносін патронаў да духоўных устаноў, якія знаходзіліся ў іх апецы. Зразумела, падобныя адносіны маглі мець дабрачынны характар. Але незаўсёды апекаванне вычэрпвалася адной дабрачыннасцю. Патроны з`яўляліся фактычнымі кіраўнікамі і распарадчыкамі манастыроў, іх меркаванне было вырашальным пры прызначэннях на іерархічныя пасады. Менавіта такія адносіны сталі глебай для злоўжыванняў, якія прывялі да крызісных з`яў у праваслаўнай царкве ў XVI ст.
Найбольш ранняе сведчанне аб гэтых з`явах можна знайсці ў актах вядомага Віленскага сабора 1509 г. Удзельнікі сабора скардзіліся: «…Якоже нецыи и въ нашомъ законе, славы ради мирскыя и властельства, еще живу сущу епископу и здраву, прежде преставлениа его, на тое епископъство подъкупаютъся и берутъ, безъ съвета и воли митрополии и епископовъ и безъ осмотрениа и събраниа князей и пановъ нашого закону Греческого» [7, с. 8].
3 тэксту дакумента бачна, якім шляхам здабываліся іерархічныя пасады. Па сведчанні саборнага акта, часам такім жа чынам набываліся i настаяцельскія месцы ў манастырах, i свяшчэнніцкія ў прыходах. Цяжка было змагацца супраць такіх з`яў, таму што падаўцом царкоўных пасад з'яўляўся сам кароль.
Карыстаючыся неабмежаваным правам раздачы духоўных пасад i бенефіцыяў служыцелям каталіцкай царквы, Жыгімонт І выкарыстоўваў сваё права падавання і ў адносінах да праваслаўнай царквы. Выпадкі «подкупательства под живыми епископами, архимандритами и священниками», супраць чаго выступалі праваслаўныя іерархі, не толькі не знікалі, але сталі хутка павялічвацца. Замест ранейшага звычаю выбару кандыдатаў на вакантныя царкоўныя пасады ўводзілася непасрэднае прызначэнне іх самім каралём па рэкамендацыі ўплывовых асоб [6, с. 79].
Так, у 1552 г. каралева Бона выдае грамату пінскаму лешчанскаму архімандрыту Макарыю на Тураўскую і Пінскую епіскопію [5, с. 134-135]. Пасля яго смерці ў 1558 г. Жыгімонт Аўгуст перадае кафедру новаму епіскапу Макарыю [3, с. 95-96]. А ў 1576 г. Стэфан Баторый прызначае на тую ж кафедру Кірыла Цярлецкага. Пры гэтым ён піша мітрапаліту Іоне ліст, дзе загадвае, каб ён названага кандыдата на епіскопію «водлуг обряду закону Греческого постановил и совершил» [3, с. 188-189]. Такая ж грамата была выдадзена ў 1585 г. епіскапу Лявонцію Пялчыцкаму [3, с. 299-301]. Граматы 1588 і 1595 г.г. дазвалялі названаму епіскапу Лявонцію і зямяніну Аляксандру Плецянецкаму адпаведна стаць архімандрытамі Лешчанскага манастыра [4, с. 10-11, 114-115].
Іерархічныя пасады раздаваліся каралямі як духоўным, так і свецкім асобам. Некаторыя асобы імкнуліся атрымаць як мага больш «хлябоў духоўных». Яны глядзелі на манастыр ці царкву, атрыманыя бенефіцыяльным парадкам, як на крыніцу даходаў. Так, на Віленскім cойме 1551 г. паны-рады Вялікага княства Літоўскага пpacілі, «абы каждая персона стану духовнаго как римскаго, яко и греческаго закону двух альбо трех костелов не держали». Гасудар адказваў, што «тая речь принадлежит до ведома епископов, от которых и зависит установление добраго в этом порядка» [3, с. 29].
Аднак духоўныя ўлады так і не здолелі ўсталяваць «добрый порядок». Вышэйназваныя факты злоўжыванняў пры прызначэнні на царкоўныя пасады дыскрэдытавалі духавенства ў вачах грамадства, наносілі значную шкоду прававому становішчу не толькі манастыроў Турава-Пінскай епархіі, але і праваслаўнай царквы.
Спіс крыніц і літаратуры
1. Акты, относящиеся к истории Западной России: в 5 т. - СПб.: Тип. II отд. Собственной Е.И.В. Канцелярии, 1846 - 1853. - Т. 1. - 1846. - 419 с.
2. Акты, относящиеся к истории Западной России: в 5 т. - СПб.: Тип. II отд. Собственной Е.И.В. Канцелярии, 1846 - 1853. - Т. 2. - 1848. - 437 с.
3. Акты, относящиеся к истории Западной России: в 5 т. - СПб.: Тип. II отд. Собственной Е.И.В. Канцелярии, 1846 - 1853. - Т. 3. - 1848. - 356 с.
4. Акты, относящиеся к истории Западной России: в 5 т. - СПб.: Тип. II отд. Собственной Е.И.В. Канцелярии, 1846 - 1853. - Т. 4. - 1851. - 582 с.
5. Акты, относящиеся к истории Южной и Западной России: в 15 т. - СПб.: Тип. Э. Праца, 1863-1892. - Т.1. - 1863. - 318 с.
6. Беднов, В.А. Православная церковь в Польше и Литве (по Volumina Legum) / В.А.Беднов. - Минск: Лучи Софии, 2002. - 432 с.
7. Виленский собор 1509 года // Русская историческая библиотека, издаваемая Археографическою Комиссиею. - Т. 4. - СПб.: Тип. А. Траншеля, 1878. - С. 5-18
8. Карташёв, А.В. Очерки по истории русской церкви: в 2 т. / А.В. Карташёв. - Т.1. - CПб.: Изд-во О. Абышко, 2004. - 718 с.
9. Миловидов, А.И. Архив упраздненного Пинского Лещинского монастыря / А.И.Миловидов. - М.: Изд-е императорского общества истории и древностей Российских при Москов. университете, 1900. - 33 с.
10. Наши духовные ценности: в 12 вып. / редкол.: Л.Ф. Анцух (гл. ред.) [и др.] - Минск: Четыре четверти, 1995-2003. - Вып. 5: Православные монастыри Беларуси / сост.: С.Э.Сомов [и др.]. - 2003. - 200 с.
11. Николай, архимандрит. Историко-статистическое описание Минской Епархии / Николай. - СПб.: Журн. «Странник», 1864. - 315 с.
12. Тройчанский архив // Минская старина. - Мн.: Губернская типография, 1913. - Вып. 4. - IV, 200, 39 с.
13. Ціткоўскі, І. Слуцкі Свята-Троіцкі манастыр / І. Ціткоўскі // Праваслаўе. - 1999. - № 8. - С. 26-37.
14. Чистович, И. Очерк истории западно-русской церкви: в 2 ч. / И. Чистович. - СПб.: Тип. Департамента Уделов, 1882-1884. - Ч.1. - 1882. - 221 с.
15. Чистович, И. Очерк истории западно-русской церкви: в 2 ч. / И. Чистович. - СПб.: Тип. Департамента Уделов, 1882-1884. - Ч. 2. - 1884. - 423 с.
Дзянісава Алена Рыгораўна - выкладчык, Беларускі дзяржаўны універсітэт.
УДК 2-9(476)(XVI-XVII)
М.А. Пятраўскас (Гродна)
КАНФЕСІЙНАЯ ТРАНСФАРМАЦЫЯ БЕЛАРУСКАГА ГРАМАДСТВА Ў КАНЦЫ XVI - ПЕРШАЙ ПАЛОВЕ XVII ст.
Статья посвящена конфессиональным изменениям, которые происходили в белорусском обществе в конце XVI- первой половине XVII в. Прослежен процесс отхода от идеи религиозной толерантости, которая со времен Сигизмунда ІІ определяла конфессиональную жизнь Речи Посполитой.
З часоў свайго заснавання Вялікае княства Літоўскае існавала ва ўмовах выбару паміж некалькімі культурна-рэлігійнымі мадэлямі развіцця грамадства. У XIII ст. маладая балта-славянская дзяржава развіваецца ў культурным і гістарычным арэале хрысціянства. Сама дзяржаўнасць ВКЛ, нягледзячы на моцны ўплыў дахрысціянскіх традыцый, не мела паганскага характару. Гэта стварала далейшыя ўмовы складвання агульнай духоўнай асновы развіцця як мінімум двух этнасаў у адзіным грамадстве. Царкоўна-рэлігійны фактар у складванні беларускай-літоўскай дзяржаўнасці варта разглядаць у цывілізацыйным, культуралагічным, псіхалагічным аспектах, неабмежаваным уласна канфесійнай гісторыяй.
У канцы XIV ст., з пачаткам хрышчэння паганскай часткі Літвы па заходняму абраду, канфесійны дуалізм, у якім складнікі «паганства-хрысціянства» замяняюцца на «заходняя традыцыя - усходняя традыцыя», становіцца галоўнай умовай развіцця грамадства, так як перапыняецца працэс культурна-гістарычнага паяднання балцкага і славянскага насельніцтва ВКЛ. З часоў Ягайлы духоўны і цывілізацыйны падзел грамадства атрымаў своеасаблівы ststus quo, альбо, як сцвярджае С.Марозава, мадэль адзінавернай (з дзяржаўнай праваслаўнай царквой) славянскай дзяржавы ВКЛ страціла магчымасці рэалізацыі яшчэ ў XIV ст. [1, с. 333].
У сярэдзіне XVI ст. пачынаецца трансфармацыя дуалістычнай мадэлі суіснавання дзвюх хрысціянскіх канфесій у духоўным арэале адзінай краіны. Пачынаецца яна ў віхуры агульнаеўрапейскіх культурных працэсаў, звязанных з пашырэннем гуманістычных ідэй і рэфармацыйнага руху ў хрысціянскай царкве. Адносная бесканфліктнасць свецкага і рэлігійнага пачаткаў трансфармацыйных працэсаў у светапоглядзе жыхароў ВКЛ уплывае на структуры менталітэту грамадства, дынаміку мадэрнізацыйных працэсаў. На сувязь і ўзаемапранікненне царкоўна-рэлігійных з'яў і культурна-гістарычнай эпохі звярнуў увагу С. Падокшын, які падкрэсліў сувязь працэса дзяржаваўтварэння і трансфармацыі духоўнага светапогляду, сцвярджаючы, што «Рэч Паспалітая» - агульная справа - не палітычнае, а этыка-палітычнае паняцце» [2, с. 51].
Вынікі этнаканфесійных працэсаў падсумавала з'яўленне уніяцкага варыянта хрысціянскай супольнасці і яе афармлення ў канцы XVI ст. Да гэтага праваслаўная канфесія як дамінуючая на землях ВКЛ з'яўлялася галоўным носьбітам духоўных традыцый грамадства, а, значыць, адыгрывала выключную ролю ў дзяржаватворчых працэсах.
Пасля падпісання Брэсцкай царкоўнай уніі - варыянта лакальнага аб'яднання дзвюх галін хрысціянства - на ролю галоўнага складніка этнанацыянальнай ідэнтыфікацыі грамадства ВКЛ прэтэндуе уніяцкая царква. Гэтак жа адбываецца перайманне функцыі «носьбіта» далюблінскіх дзяржаўных, духоўных, культурных традыцый народаў княства. І. Вішнеўская разглядала Берасцейскую унію як «адно з мерапрыемстваў працэса вялікакняжацкага адраджэння, накіраванае на замацаванне аўтаномнага статуса ВКЛ» [3, с. 59]. У накірунку вылучэння ролі духоўнай традыцыі ў трансфармацыйных працэсах на беларуска-літоўскіх землях С. Падокшын адрозніваў этыка-рэлігійны светапогляд ад уласна працэсаў рэлігійнай трансфармацыі і не ўключаў у апошнюю карпаратыўную этыку беларускіх гараджан, звязваючы гэту з'яву з даўнімі вечавымі традыцыямі. Вучоны адзначаў, з аднаго боку, абумоўленасць рэлігійнай хрысціянскай дактрынай эклектычнага (г.зн. духоўна разнароднага, змешанага) характару айчыннай этычнай думкі, а, з іншага боку, ўплыў рэнесансавага плюралізму на светапогляд пратэстантаў, праваслаўных і католікаў [2, с. 144].
Конттрэфармацыя як частка еўрапейскага працэсу на тэрыторыі ВКЛ амаль супала з росквітам пратэстанцкіх ідэй, аднак асаблівая канфесійная напружанасць не набыла жудасных форм, падобных рэлігійным войнам у Заходняй Еўропе, дзякуючы выпрацаваным у ВКЛ нормам талерантнасці [1, с. 339].
Перыяд з канца XVI да сярэдзіны XVII стст. складаюць тры адрозныя этапы дзяржаўнай палітыкі ў адносінах да канфесійнага пытання. Жыгімонт ІІІ Ваза робіць бескампрамісную стаўку на гвалтоўнае і тэрміновае вырашэнне пытання канфесійнага адзінства Рэчы Паспалітай. Маючы на ўвазе традыцыі народаў ВКЛ і аддаючы пашану адноснай бяскроўнасці перыяду Контррэфармацыі на беларускіх землях, Жыгімонт ІІІ Ваза між тым ў гісторыі ВКЛ можа разглядацца ў такой жа ролі, у якой разглядаецца Марыя Медычы ў гісторыі Францыі, г.зн. як правадыр жорсткай монаканфесійнай палітыкі. Пратэстанцкая царква, знаходзячыся пад пагрозай ідэйнага вынішчэння на землях ВКЛ ў лоне контррэфармацыі, застаецца веравызнаннем эліт. Калі раней гэтыя эліты былі элітамі палітычнымі, і рэфармацыйныя цэрквы ўсё больш інтэграваліся ў сферу палітычнага і духоўнага жыцця дзяржавы і грамадства, то ў пачатку XVII ст. пратэстанцкае веравызнанне захоўваецца ў маргінальных колах. У гэты перыяд каталіцкая царква далей праводзіць ідэю ўжо рэалізаванага варыянта рэгіянальнага паяднання з праваслаўем. На восі барацьбы з «пазаўнійнымі» рэлігійнымі рухамі уніяцтва падзяляе бок каталіцтва. У той жа час, уніяцтва фарміруецца як новая культурна-гістарычная форма развіцця беларускага і ўкраінскага народаў, што ўсё больш выразна вызначае пэўную адасобленнасць ад рыма-каталіцкай цывілізацыйнай прасторы. Больш таго, уніяцкая царква ў якасці паўнапраўнага суб'екта міжканфесійнага дыялогу адыгрывае вызначальную ролю ў працэсе духоўнай кансалідацыі грамадства ВКЛ. У Рэчы Паспалітай з канца XVI ст. існуе аформленая пазаунійная апазіцыя (праваслаўных і пратэстантаў) дзяржаўнай каталіцкай царкве.
На думку А.Мартаса, паварот улады да метадаў прыцяснення і адкрытага гвалту, на думку вучонага, не ў апошнюю чаргу тлумачыцца яднаннем на пэўным этапе дзяржаўнай стратэгіі варожай Маскоўскай дзяржавы і ідэйнай платформы праваслаўя. Узнікненне ў 1589 годзе патрыярхату ў Маскоўскім княстве - знешнепалітычным суперніку ВКЛ - азначала стварэнне моцнага духоўнага цэнтра, прэтэндуючага на ўладу над усім праваслаўным насельніцтвам ўсходнеславянскіх зямель [5, с. 84].
Праўленне караля Уладзіслава Вазы можна ахарактарызаваць як перыяд кампрамісу паміж «апазіцыйнай» царквой і ўладамі, што вынікала з узаемавыгадных інтэрэсаў: для ўлады гэты інтэрэс заключаўся ў прадухіленні непажаданых раскольніцкіх тэндэнцый у грамадстве, выкліканых палітыкай папярэдніка, для канфесій - як уніяцтва і каталіцтва, так і «апазіцыйных» - было непрыймальна вырашэнне царкоўных спраў гвалтоўным шляхам (па прыкладу віцебскіх падзей 1623 г. ці рокашаў 1606 - 1607 гг., антыпратэстанцкіх пагромаў 1611 г.). У дарэвалюцыйнай расійскай гістарыяграфіі асобе Уладзіслава Вазы часта выпадала стаць ледзь не адзіным, хто актыўна імкнуўся захаваць канфесійны мір у дзяржаве [4, с. 231]. Ян Казімір Ваза праводзіў канфесійную палітыку ўжо ў новых геапалітычных умовах, што вызначала асобную тактыку ўплыву на рэлігійнае жыццё ў краіне.
У расійскай дарэвалюцыйнай і савецкай гістарыяграфіі трансфармацыя рэлігійнага жыцця і з'явы ў саслоўным грамадстве звязваліся і нават атаясамліваліся. У працах «патрыярха» ўкраінскай гістарычнай навукі М.Грушэўскага выводзіцца паняцце праваслаўнага «духоўнага грунта», адарвацца ад якога - значыць адарвацца ад народа [6, с. 220]. Падобная тэндэнцыя падзелу на «свой народ» і «польскія эліты» паступова замяняецца навукова выверанымі падыходамі да вывучэння Новага часу на беларускіх землях. На думку Л.Івановай, працэс кансалідацыі шляхты ў пачатку XVII ст. насіў пераважна саслоўны, а не веравызнаўчы характар [7, с. 42]. Контррэфармацыя на беларускіх землях здолела «вярнуць» у лона каталіцызму пратэстанцкія эліты, далучыць большасць праваслаўнай знаці, што, аднак, не дазволіла стварыць нацыянальную царкву ў ВКЛ па прыкладу нацыянальных цэркваў Чэхіі, Германіі, Англіі і іншых [1, с. 339]. Да сярэдзіны XVII ст. этапнымі датамі ў рэлігійнай гісторыі ВКЛ можна лічыць 1547 і 1548 г. У першай палове XVII ст. Літоўская мітраполія праваслаўнай царквы перажывае апошні этап самабытнага развіцця і інтэлектуальнага ўзвышэння. Са смерцю «апошняга экзарха Канстанцінопальскага трона» Пятра Магілы заканчваецца традыцыя «літоўскага» праваслаўя. «И обоснованно его именем обозначают целую эпоху в истории Западно-русской церкви и культуры. Это был убежденный западник, западник по вкусам и привычкам» - пісаў пра Пятра Магілу Г.Флароўскі [8]. Нягледзячы на тое, што Кіева-Магілянская школа, цэнтр беларуска-ўкраінскага («заходняга») праваслаўя ў разглядаемы перыяд знаходзіцца па-за межамі княства, дзейнасць знакамітага мітрапаліта ў справе захавання праваслаўнай традыцыі ВКЛ, стварэння асобнага патрыярхата і інш. у многім датычыць беларуска-літоўскіх зямель. Вызначальным у гісторыі беларуска-ўкраінскага праваслаўя з'яўляецца 1654 год, калі беларускія епархіі на акупаваных расійскімі войскамі тэрыторыях перайшлі пад юрысдыкцыю Маскоўскага патрыярхату, а патрыярх Нікан стан стаў першасвятаром «усяе Вялікія і Малыя і Белыя Русі» [7, с.163].
У кантэксце развіцця дзяржавы і права лёсавызначальным з'яўляецца рашэнне Сейма 1658 года аб выгнанні арыян з Рэчы Паспалітай. Да гэтага моманту пратэстанцкая царква, знаходзячыся пад пагрозай ідэйнага вынішчэння ў лоне контррэфармацыі, застаецца веравызнаннем эліт. Антыпратэстанцкія пагромы становяцца распаўсюджанай з'явай. Аднак да сярэдзіны XVII ст. пратэстанты вызначаюцца актыўнай выдавецкай, асветніцкай дзейнасцю.
1658 год юрыдычна замацаваў канчатковы адыход ад ідэй рэлігійнай талерантасці, якая з часоў Жыгімонта ІІ вызначала канфесійнае жыццё Рэчы Паспалітай.
Спіс крыніц і літаратуры
1. Марозава, С. В. Трансфармацыя канфесійнай структуры Вялікага княства Літоўскага ў паслялюблінскае стагоддзе 1569 - 1667 гг. / С. В. Марозава // Polsko-Białoruskie związki językowe, literackie, historyczne i kulturowe. - VII. - Biаłystok. - 2006. - S. 333 - 343.
2. Падокшын, С. А. Этычная думка ў культуры Беларусі XVI - XVII стст. / С. Падокшын. - Мінск: Беларуская навука, 2004. - 151 с.
3. Вішнеўская, І.У. Канцэпцыі міжканфесійнай уніі ў палітыка-прававой думцы Беларусі XVI ст. / І.У. Вішнеўская // Проблемы правового регулирования общественных отношений в условиях глобализации: материалы международной научно-практической конференции, Минск, 26 октября 2007 г. / редколлегия: Г. А. Короленок (отв. ред.) [и др.]. - Минск : БГЭУ, 2007. - С. 57-59.
4. Батюшков, П. Н. Белоруссия и Литва. Исторические судьбы Северо - Западного края / П. Н. Батюшков. - СПб.: «Общественная польза», 1890. - 376 с.
5. Салей, С. М. Канфесійнае пытанне ў Вялікім Княстве Літоўскім у кантэксце міжнародных адносін у XVI ст. / С. М. Салей // Хрысціянства ў гістарычным лёсе беларускага народа: зб. нав. арт. / рэдкал.: С. В. Марозава [і інш.]. - Гродна: ГрДУ, 2008. - С. 77 - 88.
6. Грушевський, М. Ілюстрована Історія Украіни / М. Грушевський. - Кіів: Петро Барській, 1918. - 576 с.
7. Гісторыя Беларусі: У 6 т. Т. 3: Беларусь у часы Рэчы Паспалітай / Ю. Бохан [і інш.]; рэд.кал.: М. Касцюк (гал. рэд.) [і інш.] - Мінск: Экаперспектыва, 2004. - 344 с.
8. Флоровский, Г. Пути русского богословия [Электронный ресурс]. - Режим доступа: http://krotov.info/library/f/florov/page03.htm#5 -Дата доступа: 02.05.2009.
Петраускас Міхаілас Альгімантавіч - магістр гістарычных навук, аспірант кафедры гісторыі Беларусі Гродзенскага дзяржаўнага універсітэта імя Янкі Купалы.
УДК 947.6
А.С. Юнгіна (Мінск)
УДЗЕЛ СВЯТА-ТРОІЦКАГА ВІЛЕНСКАГА БРАЦТВА Ў ЖЫЦЦІ ПРАВАСЛАЎНАЙ ЦАРКВЫ КІЕЎСКАЙ МІТРАПОЛІІ ДА 1596 г.
В XVI в. на территории Великого княжества Литовского широко распространился протестантизм и посттридентское католичество. Перед православной церковью остро встала проблема религиозного просветительства. Она стала главной для нового типа православных братств - религиозно-просветительского, к которому относилось Виленское Свято-Троицкое братство, созданное в 1584 г. В статье рассматривается период деятельности братства со времени его основания до 1596 г. За это короткое время братством было сделано много полезных дел: создана школа, приглашены квалифицированные преподаватели, установлены контакты с другими братствами, развернуто книгопечатное дело, устроен госпиталь и братские постройки. Братство принимало активное участие в Берестейских церковных соборах 1590 - 1594 гг., но его главной заслугой явилось укрепление православного населения Великого княжества Литовского в своей вере.
Свята-Троіцкае Віленскае Праваслаўнае брацтва з'явілася ў 1584 г. пры Свята-Троіцкім манастыры [14, с. 548]. Падчас яго ўтварэння ў Вільні існавала пяць праваслаўных брацтваў, але ўсе яны адносіліся да так званых «мядовых», ці «філантрапічных» [4, с. 62]. У сувязі з гэтым у гістарычных даследваннях часам блытаюць Троіцкае брацтва з адным з гэтых пяці папярэдніх, але яно было зусім новым стварэннем [3, с. 8; 9, с. 8-9]. У XVI ст. на тэрыторыі Вялікага княства Літоўскага шырока распаўсюдзіўся пратэстантызм і посттрыденскае каталіцтва. Перад Праваслаўнай царквой паўстала вострая праблема рэлігійнага асветніцтва. Гэтае пытанне стала галоўным для новага тыпу праваслаўных брацтваў - рэлігійна-асветніцкіх, да якіх і адносілася Віленскае Свята-Троіцкае брацтва.
Супрацьдзеянне, сустрэтае з боку некаторых віленскіх гараджан, прымусіла брацтва прасіць мітрапаліта Анісафора аб дазваленні надрукаваць статут і аб дараванні новай благаславеннай граматы. У 1587 г. мітрапаліт пацвердзіў законнасць стварэння брацтва, і ў 1588 г. яно надрукавала свой статут [7, с. 54]. У ім звяртае на сябе ўвагу ўступ, заснаваны на евангельскіх словах, якія заклікаюць злучыцца ў брацкі саюз для выканання запавету Хрыста аб любові да Бога і бліжняга [8, с. 235-237].
У брацтва мог уступіць любы, але калі пасвячалі ў братчыкі, ён павінен быў пацвердзіць сваю згоду з абавязацельствам ні ў чым не пярэчыць брацтву. Брацтва было ўсесаслоўным і прымала асоб мужчынскага і жаночага полу [8, с. 240]. Братчыкі штомесяц павінны былі наведваць сход, дзе абмяркоўваліся і вырашаліся бягучыя справы, збіраліся ахвяраванні. Брацкія справы павінны былі зберагацца ў строгім сакрэце, і ўсяму брацтву было дадзена права суда над вінаватымі [8, с. 246]. У статуце сцвярджалася аб недапушчэнні галечы свайго брата, клопаце аб хворых, адзінокіх і бедных. Асаблівая ўвага ўдзялялася пахаванню, выдаткі і арганізацыю якога брацтва брала на сябе [8, с. 250-252].
Найважнейшай дзейнасцю брацтва была арганізацыя школы ў Вільні, якая, магчыма, з'явілася некалькі раней за Львоўскую. Львоўскае брацтва ўтворана ў 1585 г., а брацкая школа ў Львове з'явілася ў 1586 г. па благаслаўленню Антыахійскага патрыярха Іакіма, які тады наведаў Львоў [5, с. 603]. Школа з самага пачатку была галоўным клопатам Віленскага брацтва. Віленская школа раней за Львоўскую пачала карыстацца друкаванымі падручнікамі. Маецца на ўвазе выдадзенная ў 1586 г. славянская граматыка Іаана Дамаскіна ў перакладзе Іаана, экзарха Балгарскага. Пасляслоўе гэтай граматыкі, датаванае 8 кастрычнікам 1586 г., сведчыць аб тым, што яна ўзята з «газафілакіі» (скарбніцы, казнасховішчы) князя К.К. Астрожскага [11, с. 316].
Разам з К.В. Харламповічам можна дапусціць, што каб звязацца з князем Астрожскім і атрымаць граматыку, яе адрэдагаваць і надрукаваць, павінна было спатрэбіцца шмат часу, тым больш, што гэта была яшчэ зусім незнаёмая справа. Такім чынам, рашэнне надрукаваць граматыку ўзнікла ў пачатку 1586 г., а з'яўленне школы можна аднесці да 1585 г.
5 чэрвеня 1588 г. Віленскае брацтва атрымала благаславенне самога Канстанцінопальскага патрыярха Іерыміі, які, едучы ў Маскву, спыніўся ў Вільні. Патрыярх ухваліў статут, убачыўшы, што ўсе напісанае накіравана «к соединению любви духовное и к совершенному христианскому благочестию» [11, с. 319]. Таксама ён благаславіў «школу братскую в дому братском, языка греческаго, латинскаго и рускаго имети. Також и друкарню вся книги ветхаго и новаго завета по святых отец преданию печатати» [11, с. 319]. Як і Львоўскаму брацтву, патрыярх даў права адлучаць усенародна ў царкве праз мясцовых святароў тых братчыкаў, якія не жадалі падпарадкоўвацца ці паводзілі сабе непрыстойна. Усіх духоўных асоб патрыярх папярэдзіў, каб не перашкаджалі брацтву [6, с. 21-22].
21 чэрвеня 1589 г. Жыгімонт ІІІ пацвердзіў законнасць брацтва і брацкай школы. Каралю былі прапанаваны чын брацтва і грамата патрыярха Іерыміі. Знашоўшы дзейнасць брацтва законнай і карыснай, Жыгімонт зацвердзіў усе артыкулы брацкага статута, даў брацтву пячатку, вызваліў яго ад усялякіх грашовых і натуральных падатакаў і падпарадкавання гарадскім уладам [1, № 52].
На сходзе ў Вільні ў 1591 г. групоўка сенатараў і шляхты Вялікага княства Літоўскага пад кіраўніцтвам новагародскага ваяводы Фёдара Скуміна-Тышкевіча ўвайшла ў склад Віленскага брацтва [2, № XLII]. Такім чынам, брацтва з аб'яднання віленскіх гараджан пераўтваралася ў аб'яднанне, якое магло ўплываць на царкоўныя справы [10, с. 68-69]. Братчыкі прымалі ўдзел у Берасцейскім царкоўным саборы 1591 г., на якім была прынята вялікая праграма па рэфармаванню існуючага ладу ў Царкве. Таксама дэлегаты Віленскага брацтва заявілі аб аб'яднанні намаганняў з Львоўскім брацтвам. Гэта прапанова была пацверджана віленскімі дэлегатамі ў Львове: «единость …утверждаючи, дабы посполу промышляти о всем в общую ползу и заступати от напасти» [13, № CCXVI, с. 341].
У 1591 г. Багдан Сапега, мінскі ваявода, адзін з адметных прадстаўнікоў Віленскага брацтва, дзякаваў у лісце Львоўскае брацтва за дасланую граматыку і прасіў даслаць «до тоеж науки граматычное писма кгрецкого и словацкого делателя искусна то ест дидяскала чоловека доброго в том умеетного» [13, CCI, с. 310]. Віленскай школе былі вельмі патрэбны адукаваныя дыдаскалы (настаўнікі). Святара Ігнація і Кірыла Транквіліёна-Стаўравецкага, прысланых Львоўскім брацтвам, прынялі толькі пасля сур'ёзных іспытаў.
У 1594 г. Віленскае Свята-Троіцкае брацтва прыняло актыўны ўдзел у наступным Берасцейскім царкоўным саборы. Дэлегаты брацтва прыехалі на сабор з «інструкцыяй», якая была падпісана групоўкай сенатараў і шляхты Вялікага княства Літоўскага на чале з Ф. Скуміным [2, № CCII]. Інструкцыя ўяўляла сабой праграму далейшых рэформ у Праваслаўнай Царкве і датычыла пераважна месца і ролі ў ёй брацтваў. У ёй патрабавалася пацвердзіць права і статус брацтваў, заснаваных па благаславенню патрыярха, мітрапаліта і епіскапаў і «не только не препятствовать, но и всячески содействовать их процветанию, а все иные церковные братства, противные этим, хотя бы получили начало от какого-либо епископа, знать не хочем и возбраняем» [2, № CCII, с. 497]. У кожнага брацтва павінна быць свая царква і школа, а іншыя трэба забараніць. Інструкцыя абвінавачвала епіскапаў у тым, што яны выкарыстоўвалі царкоўныя сродкі дзеля свайго ўзбагачэння. Гэтыя грошы прапанавалася накіраваць на стварэнне «школ и наук», на ўтрыманне свядомых святароў, на будаўніцтва шпіталяў і храмаў [2, № CCII, с. 498].
Брацтвы і школы з «учеными попами» належала стварыць у кожным павятовым горадзе [2, № CCII, с. 498]. Права друкаваць царкоўныя кнігі давалася толькі Віленскаму і Львоўскаму брацтвам [2, № CCII, с. 498]. Віленскай школе разам з Львоўскай надаваўся статус галоўных адносна ўсіх іншых царкоўных школ [13, CCCXII].
У 1593 - 1594 гг. у Віленскай школе выкладалі не толькі чатыры мовы, але і «вшелякия науки» [11, с. 322]. Рэктарам школы быў Стэфан Зізаній, запрошаны сюды з Львова ў 1593 г. Яго «Катехизис» быў надрукаваны ў 1595 г. у Вільні на польскай і рускай мовах [6, с. 43]. На працягу 1595-1596 гг. у Віленскай друкарні былі надрукаваны «Молитвы повседневные», «Псалтырь», «Казанье святого Кирилла, патриарха Иерусалимского, о антихристе и знакох его, з росширением науки против ересей розных» С. Зізанія, «Грамматика словенска съвершеннаго искусства осмии частей слова и иных нуждных» Л. Зізанія, складзеная Зізаніем «Наука ку читаню и розуменю письма словенского, тутыж о Святой троици и о Вочеловечении Господни», «Книга о вере», «Часовник» [12, с. 481].
Такім чынам, з моманту свайго заснавання за вельмі кароткі адрэзак часу (1584-1596 гг.) Віленскае Свята-Троіцкае брацтва зрабіла шмат карысных спраў: заснавала школу, запрасіла аўтарытэтных выкладчыкаў, устанавіла кантакты з іншымі брацтвамі, разгарнула друкарскую справу, уладкавала шпіталь і брацкія пабудовы. Брацтва прымала актыўны удзел у Берасцейскіх царкоўных саборах, адстойваючы свой погляд на царкоўныя рэформы. Зрабіла значны ўклад у дагматычнае багаслоўе. Але галоўнай справай брацтва з'явілася ўмацаванне праваслаўнага насельніцтва Вялікага княства Літоўскага ў сваёй веры.
Спіс крыніц і літаратуры
1. Акты, издаваемые Виленскою Археографическою комиссиею. - Т. IX: Акты Виленского земского суда. - Вильна: Тип. А.Г. Сыркина, 1878. - XXII с., 592 с., 58 с.
2. Архив Юго-Западной России, издаваемый комиссиею для разбора древних актов, состоящей при Киевском, Подольском и Волынском Генерал-Губернаторе. - Ч. I. Т. Х: Акты, относящиеся к истории Галицко-русской Православной Церкви (1423 - 1714 гг.). - Киев: Тип. Императорского Университета, 1904. - 966 с.
3. Виленское Свято Троицкое впоследствии Свято-Духовское братство. - СПб.: Издание Редакции народного журнала «Мирской Вестник», 1876. - 60 с., 2 с.
4. Зилитинкевич, И.П. Виленские филантропические или медовые братства / И.П. Зилитинкевич. - Вильна: Виленская Губернская Типография, 1887. - 85 с.
5. Карташев, А.В. Очерки по истории Русской Церкви / А.В. Карташев. - Т. I. - Репринт: Париж, 1959. - Москва: «Наука», 1991. - 704 с.
6. Папков, А.А. Братства: Очерк истории западно-русских православных братств. - Свято-Троицкая Сергиева Лавра: Тип. Св.-Троицкой Сергиевой Лавры, 1900. - LXIV с., 291 с., 22 с., 5 с., XXIV с., XXXIX c.
7. Рункевич, С.Г. Описание документов архива западно-русских униатских митрополитов / С.Г. Рункевич. - Т. 1: 1470 - 1700. - СПб., 1897. - 502 с.
8. Устав виленского братства, утвержденный иерусалимским Патриархом Феофаном во время пребывания его в Киеве // Голубев, С.Т. Киевский митрополит Петр Могила и его сподвижники. Опыт исторического исследования. Т. 1. - Приложение / С.Т. Голубев. - Киев: Тип. Г.Т. Корчак-Новицкого, 1883. - С. 235 - 256.
9. Флеров, И., свящ. О православных церковных братствах, противоборствовавших унии в Юго-Западной России в XVI, XVII и XVIII столетиях/ свящ. И. Флеров. - Репринт: СПб., 1857. - 1996. - III с., 200 с.
10. Флоря, Б.Н. Брестские синоды и Брестская уния / Б.Н. Флоря // Славяне и их соседи. - Вып. 3: Католицизм и православие в средние века. - М., 1991. - С. 59 - 75.
11. Харлампович, К. Западнорусские Православные школы XVI и нач. XVII века, отношение их к инославным, религиозное обучение в низ и заслуги их в деле защиты православной веры и церкви/ К. Харлампович. - Казань: Типо-Литография Импер. Университета, 1898. - 524, LXII с.
12. Харлампович, К.В. Западнорусские церковные братства и их просветительная деятельность в конце XVI и начале XVII в. / К.В. Харлампович. - Б.м.: б.изд., б. г. - 19 с.
13. Шлевис, Г.П. Виленское Православное Свято-Духовское братство / Г.П. Шлевис // Православная энциклопедия. - Том VIII: Вероучение - Владимиро-Волынская епархия. - М.: Церковно-научный центр «Православная энциклопедия», 2004. - С. 480 - 484.
14. Milkowicz, W. Monumenta confraternitatis stauropigianae Leopoliensis sumptibus Instituti Stauropigiani/ W. Milkowicz. - T. I. - Leopolis, 1895. - XVI p., 960 p.
15. ΣΥΝОΨΙΣ, - сочинение въ защиту правъ православной западно-русской церкви, изданное Виленскимъ братствомъ ко времени конвокаціоннаго сейма после смерти короля Сигизмунда III 1632 года // Архив Юго-Западной Россіи, издаваемый коммиссіею для разбора древних актовъ, состоящей при Киевском, Подольском и Виленском Генералъ Губернаторе. - Ч. І, т. VII. - Киев: Тип. Г.Т. Корчакъ-Новицкаго, 1887. - С. 533 - 576.
Юнгіна Анастасія Сяргееўна - аспірантка кафедры гісторыка-культурнай спадчыны Беларусі Рэспубліканскага інстытута вышэйшай школы (г. Мінск). Скончыла Інстытут тэалогіі імя святых Мяфодзія і Кірыла Беларускага дзяржаўнага універсітэта. Магістр філасофскіх навук. Кола навуковых інтарэсаў: канфесійная гісторыя Беларусі ў XVI ст.
УДК 2-9(476)(XVI − XVII)
В. Галубовіч (Гродна)
КАНФЕСІЙНАЯ ПРАБЛЕМАТЫКА НА СОЙМІКАХ ПОЛАЦКАГА ВАЯВОДСТВА Ў КАНЦЫ XVI - СЯРЭДЗІНЕ XVII ст.
Статья посвящена конфессиональной ситуации в Беларуси в конце XVI- середине XVII в., рассмотреной сквозь призму ее обсуждения на шляхетских сеймиках Полоцкого воеводства. В течение первых четырех десятилетий после заключения Брестской церковной унии 1596 г. сеймик выступал в поддержку православной церкви и периодически - протестантов. Но в 1630 - 1640-е гг. произошли изменения, в результате каких местное учреждение шляхетского самоуправления очутилась под контролем униатов и католиков.
Полацкае ваяводства ў першай палове XVI cт. было своеасаблівым рэгіёнам ВКЛ. Тут захоўваліся многія элементы аўтаномнага жыцця, якія замацоўваліся ў праве і пацвярджаліся манархамі [10, c. 85-92]. Мясцовая палітычная эліта, калі не ўлічваць намеснікаў ці, пазней, ваяводаў, мела мясцовае паходжанне і складалася ў падаўляючай большасці з праваслаўных. Попіс войска ВКЛ 1528 г. сведчыць, што полацкія баяры і князі за невялікім выключэннем належалі да праваслаўных. Выснова гэта заснавана на аналізе анамастычнага матэрыялу дакумента, што не гарантуе ад памылак, але носьбітаў відавочных каталіцкіх імёнаў у спісе адзінкі (Марцін, Бертош) [8, c. 154-155]. Не змянілася становішча і на 1552 г., што адлюстравала «Полацкая рэвізія»: прыналежнасць да неправаслаўнага веравызнання можна суаднесці толькі з некалькімі асобамі сярод больш сотні, уключаных у спіс полацкіх шляхціцаў [7, c. 495-496]. Калі абапірацца на гэтыя статыстычныя крыніцы, то яшчэ ў сярэдзіне XVI cт. падаўляючую большасць полацкіх шляхціцаў трэба аднесці да вызнаўцаў праваслаўя. Разам з тым, нельга не заўважыць, што сярод палачанаў былі прыхільнікі не толькі традыцыйнага веравызнання.
Ужо ў сярэдзіне XVI cт. полацкая шляхта адчула на сабе ўздзеянне ідэй пратэстантызму. Цяжка сказаць, хто і калі пачаў пашыраць новае вызнанне на Полаччыне, не выключана, што гэтаму спрыялі выхадцы з Польшчы. Так, актыўнымі прыхільнікамі пратэстантызму былі Францкевічы-Радзімінскія. Прыналежнасць гэтага польскага рода, шчыльна звязанага з пратэстантызмам [22, s. 170], да полацкай шляхты фіксуе «Полацкая рэвізія 1552 г.» [9, с. 48, 60, 123-124]. У Полацку пратэстанцкая абшчына існавала ўжо да 1563 г., а пасля вызвалення горада ад маскоўскай акупацыі ў 1579 г. полацкі ваявода М.М. Дарагастайскі заснаваў тут новы збор [6, c. 512]. Менавіта полацкая шляхта дала рэфармацыйнаму руху такога выдатнага дзеяча, як Васіль Цяпінскі, які меў у сваім маёнтку Цяпіна ў Полацкім ваяводстве друкарню [2, c. 127]. Не застаўся абыякавым да «новай» веры найбольш уплывовы і разгалінаваны шляхецкі клан ваяводства - Корсакі [22, s. 119-120]. Корсакі далі і адну з самых колькасных у ВКЛ, хаця і не вельмі паслядоўную, групу шляхецкіх «евангелікаў» [22, s. 280, 282].
Што датычыцца каталіцкага веравызнання, то яно пусціла карані на Полаччыне задоўга да XVI cт., але стан каталіцкай царквы тут быў досыць хісткім. На цэлае ваяводства да сярэдзіны XVI cт. прыходзілася толькі адна парафія [19, s. 237]. Заснаваны ў 1498 г. у Полацку бернардынскі кляштар[19, s. 250] не быў у стане выканаць маштабных місіянерскіх задачаў, з якімі каталіцкая царква не давала рады нават на захадзе ВКЛ з-за вялікай тэрыторыі і нешматлікасці святароў [19, s. 236-243]. Маласпрыяльныя часы для каталіцкай царквы наступілі ў выніку пашырэння Інфлянцкай вайны на тэрыторыю Беларусі. Захоп Полацка ў 1563 г. і працяглая акупацыя маскоўскімі войскамі большай часткі ваяводства прывяло да вымушанай міграцыі каталіцкага кліра і шляхты. «Зачыстка» тэрыторыі ваяводства маскоўскімі ўладамі ад неправаслаўных уплываў магла пайсці на карысць праваслаўным. Толькі ў 1579 г. пачало аднаўляцца даваеннае становішча. Cтаўленне полацкіх абывацеляў да каталіцкай царквы ў гэты час яскравым чынам ілюструе выпадак, апісаны Іванам Лапай. Падчас Віленскага з'езда шляхты ВКЛ дэлегацыя Полацкага ваяводства ў складзе падкаморыя Анікея Корсака і пісара земскага Юрыя Катавіцкага выступіла супраць рашэння Стэфана Баторыя заснаваць у Полацку езуіцкі калегіюм і перадаць яму частку земляў, якія належалі праваслаўнай царкве [7, c. 176, 181]. Пазіцыя полацкіх паслоў, прычым выказаная каралю адначасова з падзякай за вызваленне ад маскоўскай акупацыі, напэўна не мела толькі асабісты характар, а адлюстроўвала настроі пэўнай часткі шляхты, па меншай меры тых, хто, выпраўляючы паслоў на з'езд, складаў на сойміку інструкцыю. Не выключана, што палачане спадзяваліся «пагрэць рукі» за кошт уладычых земляў без удзелу езуітаў. Але сама рэакцыя на каралеўскія планы, скіраваная найперш на абмежаванне прысутнасці адукацыйнай каталіцкай установы, сведчыць пра выразныя антыкаталіцкія настроі мясцовай эліты.
Напрыканцы XVI ст. і ў першыя дзесяцігоддзі XVII cт. Полацкае ваяводства заставалася ў відавочнай апазіцыі да афіцыйнай палітыкі варшаўскіх уладаў у адносінах да праваслаўя [21, s.12]. Датычылася гэта, у першую чаргу, мяшчанства, але таксама і шляхты. Мясцовая шляхецкая грамада неадназначна ўспрыняла абвяшчэнне уніі ў 1596 г. Ужо напярэдадні сойма 1598 г. полацкі соймік апынуўся ў рэчышчы палітыкі кіеўскага ваяводы Канстанціна Астрожскага, правадыра праваслаўнай партыі, і яго хаўрусніка віленскага ваяводы Крыштапа Радзівіла, які ачольваў пратэстантаў у ВКЛ. На сойміку ў 1598 г. полацкія абывацелі актыўна падтрымалі просьбу праваслаўнага віленскага брацтва, якое скардзілася на пераслед ад месцкіх уладаў і каралеўскіх ураднікаў: « Віленскае Брацтва грэчаскай рэлігіі дало нам справу пра тое, нібы ім бяспраўе немалое чынілася, змушалі іх да паслушэнства і да іншага, па-рознаму пераследуючы, і ў нявіннасці выклікалі на суды» [16, s. 239]. Полацкія паслы атрымалі даручэнне прасачыць, каб « ніхто не быў прыспешаны, а маёнткі той рэлігіі каб давалі толькі асобам таго ж набажэнства паводле старадаўніх звычаяў і правоў» [16, s. 239]. Не з'яўляецца выпадковым той факт, што акурат на полацкім сойміку ў 1599 г. пад старшынствам мясцовага падваяводы Баркулаба Корсака быў складзены пратэст супраць уніі, засведчаны шматлікімі подпісамі і пячаткамі [1, c. 205]. За абарону праваслаўя полацкі соймік выказаўся ў 1607 г.: « Рэлігіі набажэнства грэцкага Віленскага брацтва, каб ніякага ўціску не чынілася» [17, s. 191]. Полацкія абывацелі не толькі спрабавалі абараніць праваслаўе, але лічылі патрэбным прапаноўваць разнастайныя рэцэпты яго ўдасканалення. У складзенай на сойміку 27 сакавіка 1607 г. інструкцыі прапаноўвалася наступнае: « Уладыкам Полацкім трэба прызначаць таго, за каго будуць прасіць паны полацкія абывацелі, а пасля смерці уладыкі, каб старосты С. Сафіі трымалі ўладычыя добра, якія потым пераходзілі да наступніка, які б па нашай просьбе прызначаўся «[17, s. 191].
На працягу XVII cт. полацкі соймік неаднаразова і ў розных формах выступаў у абарону пераважна праваслаўных. Перад соймам 1609 г. мясцовыя абывацелі ўнеслі ў тэкст пасольскай інструкцыі пункт аб захаванні маёмасці « Рускай Царквы» паводле « старога звычаю»[3, c. 72]. На сойміку ў Полацку у той жа час разглядалася справа « Віленскага брацтва грэцкай рэлігіі», па выніках чаго паслы абавязваліся паспрыяць вырашэнню справы « без парушэння права» [3, c. 72].
На жнівеньскім сойміку 1611 г. полацкія абывацелі ў чарговы раз выказаліся ў падтрымку праваслаўнай царквы. Cоймікавая інструкцыя патрабавала, каб адносна асоб, « якія пад зверхнасцю мітрапаліта быць не жадаюць», дзейнічала канстытуцыя сойма 1609 г., якая стала прававой падставай прызнання статуса праваслаўнай царквы [20, s. 257], і ўсе трыбунальскія дэкрэты « пры моцы сваёй заставаліся» [18, s. 51v.]. На гэтым жа сойміке палацкія шляхціцы рашуча падтрымалі пратэстантаў, а сярод абраных паслоў ад павета быў адзін з правадыроў «іншаверцаў» кашталян Парнаўскі - Пётр Стаброўскі [18, s. 49]. Пасольская інструкцыя на сойм 1611 г. інфармавала: « Была ўнесена справа ад паноў Патронаў сеньёраў Віленскага евангельскага збору аб разбурэнні і спаленні збору, а таксама раскраданні і поўным знішчэнні маёмасці супраць бурмістраў, райцаў і іншых мяшчанаў места Віленскага…» [18, s. 51-51 v.]. Далей паведамлялася, што спробы прыцягнуць абвінавачаны бок да адказнасці перад Галоўным Літоўскім Трыбуналам поспеху не прынеслі, а яго дэкрэты ігнараваліся. Узрушаныя такім стаўленнем да вышэйшай апеляцыйнай установы, палачане патрабавалі ад паслоў прыкладання максімальных намаганняў па гэтым пытанні паколькі, як адзначана ў дакуменце « справу збора разумеем як абразу спакою паспалітага» [18, s. 51 v.].
Падзеі наступных дзесяцігоддзяў скарэктавалі настроі полацкіх шляхціцаў. Напэўна, не прайшлі незаўважанымі наступствы забойства ў суседнім Віцебску полацкага архіепіскапа Іясафата Кунцэвіча. Але як толькі з'явілася магчымасць, полацкія абывацелі адкрыта выступілі ў абарону праваслаўя. Нагодай стаў скон па ультракаталіцку настроенага Жыгімонта Вазы ў 1632 г. Напярэдадні элекцыйнага сойма 1632 г. на мясцовым сойміку было сфармулявана патрабаванне аб аднаўленні ў Полацку дзейнасці праваслаўнай царквы: " Унесена просьба ад Іх Міласцей Паноў абывацеляў полацкіх шляхецкага народу Русі неуніятаў, каб па прыкладу местаў Вільні, Мсціслаўля і Магілёва ў месце Полацкім для іх вольнага набажэнства была дадзена царква, каб яны маглі мець свабоднае набажэнства і трымаць святара, аб чым маюць старацца паслы" [15, s.1]. Побач з гэтымі патрабаваннямі полацкія абывацелі таксама актыўна падтрымалі уніятаў, крыўды якіх выказаў полацкі архіепіскап Антоні Селява: " Панове Русь неуніяты ў дыяцэзіі Яго Міласці архіепіскапства Віцебскага і Мсціслаўскага ў Магілёве і Мсціслаўлі пэўныя цэрквы адабралі, што учынілі пры адсутнасці Яго Міласці, пасля чаго выйшлі з-пад духоўнага падпарадкавання і Яго Міласці самому, а таксама іншым будучым у уніі духоўным і свецкім асобам розныя шкоды чыняць, нарэшце пагражаюць жыццю" [15, s.1]. Усплеск плюралізма на полацкім сойміку дапаўняе патрабаванне пратэстантаў аб тым, " каб зборы ў местах на старажытных месцах вольна і бяспечна будаваліся, таксама ж і шляхта ў сваіх маёмасцях зборы для набажэнства свайго магла свабодна будаваць" [15, s.1].
Адметна, што толькі пункт, датычны праваслаўнай царквы, быў паўтораны ў інструкцыі полацкім паслам на каранацыйны сойм 1633 г. [13, арк. 14-14 адв.].
Перад соймам 1638 г. полацкія шляхціцы ізноў вяртаюцца да традыцыйнай праблематыкі. Дваццаць трэці пастулат гучаў наступным чынам: « Грэчаская рэлігія каб была супакоена як сярод Іх Міласцей паноў унітаў, так і дэзунітаў» [12, арк. 167 адв.].
Цікава, што такое ўпартае жаданне полацкай шляхты адстойваць інтарэсы праваслаўнай царквы ўваходзіць у супярэчнасць з наяўнай інфармацыяй пра рэальныя ахвяраванні для царквы. Няма палачанаў сярод найбольш вядомых фундатараў праваслаўных храмаў у першай трэці XVII ст. [1, с. 209]. Нельга выключаць, што голас у падтрымку дысідэнтаў належаў нейкай маргінальнай групе, ці, увогуле, быў вынікам пратэстанцка-праваслаўнай узаемападтрымкі.
Але далёка не кожны раз палачане выказваліся ў абарону ці маглі падтрымаць праваслаўную царкву. Не выключана, што на гэта магла паўплываць актывісцкая пазіцыя уніяцкіх і каталіцкіх святароў, звесткі пра прысутнасць якіх на полацкіх сойміках з 30-х гадоў XVII cт. набываюць рэгулярны характар [23, s. 95]. З'яўленне уніяцкіх іерархаў на сойміках мела на мэце не толькі абарону інтарэсаў царквы, але і блакіраванне намаганняў дысідэнтаў, у тым ліку і праваслаўных. Так, у 1640 г. антыпратэстанцкі характар пастаноў полацкага сойміка добра карэлюецца з прысутнасцю на ім Антонія Селявы, полацкага архіепіскапа [4, c. 48]. З іншага боку, прысутнасць уніятаў і асабліва каталікоў на сойміку сведчыць пра відавочную канфесійную пераарыентацыю мясцовай эліты.
Адбылося гэта пад уздзеяннем шэрагу фактараў. Побач з мэтанакіраванай палітыкай падтрымкі уніі ў Полацкім ваяводстве з боку каралеўскага двара, вялікай актыўнасцю вызначалася і само уніяцкае святарства. Дзейнасць пакутніцку замардаванага полацкага архіепіскапа Я. Кунцэвіча мела відавочныя вынікі. Напэўна не адзіным шляхціцам, пакінуўшым пад яго ўплывам праваслаўе, быў уплывовы полацкі месцкі пісар Ян Дзягілевіч, якому святар параіў прачытаць лёсавызначальную кнігу «Абарона святога адзінства» [14, s. 23-24]. Толькі адчуванне ўпэўненасці ў сваіх сілах магло падштурхнуць натоўп на чале з вучнямі базылянскай школы Корсакамі ў ноч з 23 на 24 ліпеня 1638 г. разбурыць кальвінскі збор у Полацку, а потым закідаць камянямі праваслаўных мяшчан [20, s. 464].
У першай палове XVII ст. больш відавочнай стала прысутнасць і ўплыў у ваяводстве шляхціцаў польскага паходжання, каталікоў па веравызнанні. У XVI-XVII стст. на Полаччыне аселі Радзімінскія, Беганскія, Кланоўскія, Кунінскія, Ласоўскія, Бажымоўскія [5, c. 48-55]. Некаторыя з іх дасягнулі высокіх пасадаў у мясцовай урадніцкай іерархіі [11, c. 73-80].
Полацкая шляхта да сярэдзіны XVI cт. была амаль выключна праваслаўнай па канфесійнай прыналежнасці. Прыхільнікі каталіцызму не ўтваралі для яе відавочнай канкурэнцыі. Распаўсюджванне рэфармацыйных ідэяў істотным чынам захапіла і ўсходнія ваяводствы ВКЛ, дзе пратэстанты папаўнялі свае шэрагі за кошт праваслаўных. Наступ уніяцкай царквы на Полаччыне спачатку ўспрымаўся адмоўна. Мясцовы соймік на працягу першых чатырох дзесяцігоддзяў уніі выступаў у падтрымку праваслаўнай царквы і перыядычна - пратэстантаў. На працягу 1630 - 1640-х г. адбыліся змены, у выніку якіх мясцовая ўстанова шляхецкага самакіравання апынулася пад кантролем уніятаў і каталікоў.
Спіс крыніц і літаратуры
1. Белоруссия и Литва. Исторические судьбы Северо-Западного края. - Минск: Изд. центр БГУ, 2004. - 407 с.
2. Галенчанка, Г. Цяпінскі / Г. Галенчанка // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. - Т. 6, кн. 2. - Мінск: БелЭн, 2003. - С. 127 - 128.
3. Галубовіч, В., Радаман, А. Інструкцыя полацкай шляхты на сойм 1609 г. / В.Галубовіч, А. Радаман // Commentarii polocenses historici. - 2006. - T. III. - С.70 - 72.
4. Галубовіч, В.У. Пасольская інструкцыя ад шляхты полацкага ваяводства на сойм 1640 г. / В.У Галубовіч // Гісторыя і археалогія Полацка і Полацкай зямлі: матэрыялы IV Міжнароднай навуковай канферэнцыі. - Полацк, 2003. - С. 41 - 49.
5. Галубовіч, В. Шляхта польскага паходжання ў Полацкім ваяводстве ў канцы XVI - XVII cтст. / В.Галубовіч // Матэрыялы гісторыка-краязнаўчай канферэнцыі: да 80-годдзя Полацкага краязнаўчага музея. - Полацк: НПГКМЗ, 2008. - С. 47 - 55.
6. Гісторыя Беларусі. У 6 т. - Т. 2: Беларусь у перыяд Вялікага Княства Літоўскага. - Мінск: Экоперспектива, 2008. - 688 с.
7. Лаппо, И. И. Великое княжество Литовское от заключения Люблинской унии до смерти Стефана Батория (1569 - 1586). Опыт исследования политического и общественного строя / И. И. Лаппо. - Т. 1. - СПб.: Тип. И. Н. Скороходова, 1901. - 796 с.
8. Перапіс войска Вялікага княства Літоўскага 1528 г. Метрыка Вялікага княства Літоўскага. Кніга 523: Кніга публічных спраў 1. - Мінск: Беларуская навука, 2003. - 444 с.
9. Полоцкая ревизия 1552 г. - Москва: Университетская типография, 1905. - 237 с.
10. Полоцкие грамоты XIII - начала XVI вв. - Вып. III. - Москва, 1980. - 215 с.
11. Радаман, А. Земскія ўраднікі Полацкага ваяводства (другая палова XVI - першая палова XVII стст.) / А.Радаман, В.Галубовіч, Д.Вілімас // Commetarii polocenses historici. - 2004. - T. I. - C. 73 - 80.
12. Российская Национальная Библиотека в Санкт-Петербурге. Отдел рукописей. Автографы Дубровского. № 124.
13. Российская Национальная Библиотека в Санкт-Петербурге. Отдел рукописей. Автографы Дубровского. № 132.
14. Akta męczeńskie unii // Rocznik Towarzystwa historyczno-literackiego w Paryżu. Rok 1868. - Paryż: Księgarnia Luxemburgska, 1869. - S. 1 - 63.
15. Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie. Archiwum Radziwiłłów. Dział II. Sygn. № 1066.
16. Biblioteka Książąt Czartoryskich w Krakowie. Rks. 2234.
17. Biblioteka PAU i PAN w Krakowie. Rks. 360.
18. Biblioteka PAU i PAN w Krakowie. Rks. 365.
19. Вłaszczyk, G. Litwa na przełomie średniowiecza i nowożytnośi. 1492 - 1569 / G. Вłaszczyk. - Poznań: Wydawnictwo Poznańskie, 2002. - 336 s.
20. Kempa, T. Wobiec kontrreformacji. Protestanci i prawosławni w obronie swobód wyznaniowych w Rzeczypospolitej w końcu XVI i pierwszej połowie XVII wieku / T. Kempa. - Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek, 2007. - 624 s.
21. Kempa, T. Prawosławie i unia we wschodnich województwach WKL w końcu XVII wieku / T. Kempa // Białoruskie Zeszyty Historyczne. - Z. 22. - Białystok, 2004. - S. 5 - 41.
22. Liedkie, M. Od prawosławia do katolicyzmu. Ruscy możni i szlachta Wielkiego Księstwa Litewskiego wobiec wyznań reformacyjnych / M. Liedkie. - Białystok: Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, 2004. - 313 s.
23. Rachuba, A. Wielkie Księstwo Litewskie w systemie parlamentarnym Rzeczypospolitej w latach 1569 - 1763 / A. Rachuba. - Warszawa: Wyd-wo Sejmowe, 2002. - 376 s.
Галубовіч Віталь Уладзіміравіч - кандыдат гістарычных навук, дацэнт, Гродзенскі дзяржаўны аграрны універсітэт.
УДК 947.6
В.П. Гарматны (Баранавічы)
ПАДРЫХТОЎКА І ПРАВЯДЗЕННЕ БЕРАСЦЕЙСКАЙ ЦАРКОЎНАЙ УНІІ 1596 г.
Статья посвящена процессу подготовки церковной унии и собора 1596 г. в Бресте. Отмечается, что Брестская церковная уния резко ухудшила положение Православной церкви ВКЛ, которую лишили последних проявлений попечительства со стороны закона и государства.
Думка пра ажыццяўленне царкоўнай уніі праваслаўных жыхароў Вялікага княства Літоўскага з Каталіцкаю царквою даўно прываблівала рымскіх пап і мала-памалу стала ўвасабляцца ў жыццё. Езуіты прапагандавалі ў ВКЛ ідэю уніі сваімі пропаведзямі, дыспутамі з праваслаўнымі, сваімі школамі і асабліва праз свае творы. Такім чынам, яны змаглі дастаткова азнаёміць просты праваслаўны люд з ідэяй уніі. Падрыхтоўцы уніі ў значнай ступені спрыяла тагачаснае становішча Праваслаўнай царквы, далёка не заўсёды адпавядаючае кананічнаму статусу. Купля і продаж царкоўных пасад, ігнараванне пастырскіх абавязкаў і парушэнне царкоўных канонаў прынялі пагражаючыя памеры. Ужо з канца XV ст. мітрапаліта і епіскапаў прызначаў кароль ці найбольш уплывовыя магнаты. Сам кіеўскі мітрапаліт Анісіфор Дзевачка быў жанаты двойчы і да свайга рукапакладання ў духоўны сан з`яўляўся ўдаўцом пасля смерці другой жонкі, і таму ён ніяк не мог быць духоўнай асобай [3, с. 26; 4, с. 107].
Справа аб'яднання каталіцкай і праваслаўнай веры ставілася ў глабальным маштабе першапачаткова на Канстанцкім (1418 г.) і на Фларэнтыйскім (1438 г.) саборах. Упершыню на тэрыторыі ВКЛ ідэю уніі падтрымаў Вітаўт, які бачыў непазбежнасць барацьбы праваслаўя і каталіцтва на сваіх землях. Таму пытанне царкоўнай уніі мела на землях ВКЛ амаль 200-гадовую гісторыю. Не дзіўна, што езуіты так ухапіліся за ідэю уніі - для іх унія была не новай самастойнай царквой, а толькі пераходным этапам ад праваслаўя да каталіцызма [2, с. 355]. Галоўнай прычынай падрыхтоўкі царкоўнай уніі стала імкненне да збліжэння царкоўных і свецкіх іерархаў ВКЛ і Польшчы.
Галоўным тэарэтыкам уніі і яе ідэйным натхняльнікам стаў езуіт Пётр Скарга (Павенскі), які абгрунтаваў сваю задуму ў кнізе «Пра еднасць касцёла Божага» (1577 г.). У сваім шырокавядомым трактаце Скарга заклікаў праваслаўных грамадзян ВКЛ вярнуцца да рашэнняў Фларэнтыйскага сабора, пагадзіцца з тымі «нязначнымі», на яго погляд, умовамі, якія прывядуць да рэлігійнай згоды ў Рэчы Паспалітай. Ён накідаў шырокую праграму палітычна-культурнай дзейнасці на землях ВКЛ: раіць наладжваць супольныя сяброўскія сустрэчы каталіцкіх і праваслаўных святароў, паноў, шляхты, браць пад апеку беларускія і ўкраінскія школы, кнігавыдавецтвы, перакладаць на польскую або «рускую» мову карысныя кнігі і г.д. Асаблівую ролю езуіт надаваў каталіцкім вучоным, якія павінны былі займацца апрацоўкай грамадскай думкі, «пераконваць» беларускіх і ўкраінскіх паноў і шляхту, растлумачваць неабходнасць рэлігійнай згоды, уніі, шкоднасць «схізмы» (праваслаўя).
У сваім творы Скарга вызначыў тры асноўныя, на яго думку, прычыны крызісу Праваслаўнай царквы: дапушчэнне шлюбу святароў, выкарыстанне стараславянскай мовы, якая нібыта прывяла да крызісу навукі, і ўмяшанне свецкіх асоб у царкоўныя справы [3, с. 30]. Узнікненне «схізмы» Скарга тлумачыў адыходам грэка-візантыйскага свету ад «сапраўднай» веры, заняпадам яе культурна-гістарычных і рэлігійных традыцый пад уплывам Атаманскай Порты і мусульманства, а таксама распаўсюджваў тэзіс аб тым, што канстанцінопальскі патрыярх пасля захопу ў 1453 г. туркамі-асманамі Канстанцінопаля (зараз Стамбул) з'яўляецца падданым турэцкага султана і адстойвае яго інтарэсы [6, с. 52].
Праваслаўныя іерархі ВКЛ не жадалі падпарадкоўвацца маскоўскаму патрыярху, які прыняў гэты тытул у 1589 г. і меў намер пашырыць сваю ўладу на ўсю тэрыторыю былой Кіеўскай Русі. Адначасова яны разлічвалі атрымаць усе прывілеі і правы каталіцкіх епіскапаў, абаперціся на падтрымку з боку Каталіцкай царквы ў нарастаючым канфлікце з брацтвамі, якія выступалі сапраўднымі абаронцамі праваслаўя, і рэфармацыйным рухам [5, с. 287; 7, с. 55].
Першым з праваслаўных іерархаў выказаў намер прыняць унію львоўскі епіскап Гедэон Балабан, дзеля гэтага ён уступіў у змову з луцкім епіскапам Кірылам Цярлецкім, з якім да гэтага часу варагаваў. Яны пачалі схіляць новага кіеўскага мітрапаліта Міхаіла Рагозу склікаць сабор у Бельзе, без удзелу міран, для абмеркавання царкоўных праблем. Мітрапаліт вырашыў склікаць сабор па справах уніі ў Брэсце ў 1591 г. Цярлецкі, Балабан, мінскі епіскап Лаўрэнці Пельчыцкі і холмскі Дыянісій Збіруйскі сабраліся трохі раней у Бельзе і дамовіліся прыняць унію, з такім намерам яны і прыехалі ў Брэст.
На Брэсцкім саборы вышэйшыя іерархі Праваслаўнай царквы скардзіліся на сваё гаротнае становішча і на нелады са свецкімі ўладамі. Цярлецкі прама заявіў, што выхад толькі адзін - прыняць царкоўную унію. Іерархі склалі грамату, у якой пісалі, што яны па абавязку пастыраў дзеля таго, каб выратаваць сваіх прыхаджан ад бед, гатовы падпарадкавацца рымскаму папе, калі будзе захавана ўсходняя абраднасць [1, с. 120]. У маі 1592 г. епіскапы перадалі грамату каралю Жыгімонту III, які выказаў ім удзячнасць, абяцаў розныя выгоды і «абарону ад нягод», роўныя правы з каталіцкім духавенствам.
Нягледзячы на гэтыя захады сваіх духоўных лідараў, праваслаўныя вернікі не збіраліся прымаць унію і лічылі гэтых чатырох епіскапаў здраднікамі. Львоўскае братства звярнулася да Канстанцінопальскага патрыярха з просьбай дапамагчы і прыслаць у ВКЛ свайго экзарха.
Між тым памёр брэсцкі епіскап Мялеці Храбтовіч, і на яго месца ў 1593 г. быў узведзены сенатар і кашталян Брэсцкі Іпаці Пацей, сваяк вядомага абаронцы праваслаўя Канстанціна Канстанцінавіча Астрожскага, які, аднак, хутка паразумеўся з Цярлецкім і Балабанам і стаў галоўным арганізатарам падрыхтоўкі уніі [4, с. 109 - 110].
К.К. Астрожскі напісаў ліст Пацею, у якім выказаў думку, што аб`яднанне цэркваў павінны правесці перш за ўсё патрыярхі Усходніх Цэркваў, а таксама маскоўскі патрыярх, і раіў Пацею паехаць у Маскву і там папрасіць Вялікага князя Маскоўскага і мясцовых духоўных асоб, каб яны дапамаглі Праваслаўнай царкве ВКЛ. На гэта Пацей адказаў, што паездкі ў Маскву баіцца, бо там яго могуць арыштаваць і пакараць, і пісаў, што калі сам князь не дасягнуў пагаднення з мітрапалітам, «то і ён сам не адважваецца слова сказаць пра такія рэчы, бо мітрапаліт непрыхільны да рымлян». Гэта была відавочная няпраўда - Рагоза быў патаемным прыхільнікам уніі..
Прыхільнікі уніі не змаглі прыцягнуць на свой бок К. Астрожскага і атрымаўшы рашучы адказ [3, с. 46-47], вырашылі паспяшацца з прыняццем уніі. З гэтай мэтай шэраг вышэйшых асоб Праваслаўнай царквы, прыхільнікаў уніі (епіскапы Балабан, Рагоза, Пацей, Збіруйскі, Пельчыцкі і іншыя), у чэрвені 1595 г. падпісалі акт аб прыняцці уніі.
22 верасня 1595 г. адбылася нарада прыхільнікаў уніі, на якой абмяркоўвалася пытанне заключэння уніі і накіравання пасольства ў Рым. Адначасова адзначалася, што пад уплывам агітацыі К. Астрожскага народ настроены супраць будучай уніі.
Адначасова епіскапы далі Цярлецкаму і Пацею даручэнне наведаць рымскага папу Клімента VIIІ і зацвердзіць аб'яднанне Каталіцкай і Праваслаўнай цэркваў пад яго ўладай. 15 лістапада 1595 г. Іпаці Пацей і Кірыл Цярлецкі прыбылі ў Рым і перадалі ў папскую канцылярыю шэраг дакументаў, абапіраючыся на якія рымскі першасвятар мог прыняць рашэнне аб заключэнні царкоўнай уніі: 1) дамову епіскапаў ад 1 снежня 1594 г.; 2) артыкулы ад 1 чэрвеня 1595 г.; 3) саборнае пасланне папе ад 12 чэрвеня 1595 г.; 4) лісты караля і каталіцкіх біскупаў [6, с. 64-65].
Справу падрыхтоўкі уніі ўскладніў Клімент VIIІ, які ў сваёй буле, высланай мітрапаліту Рагозе адразу пасля выезду з Рыма Цярлецкага і Пацея, патрабаваў яшчэ і ўвядзення ва уніяцкую царкву каталіцкага набажэнства. Епіскапы прадбачылі непазбежнасць абурэння праваслаўных і адправілі папе ліст, у якім прасілі яго адмяніць сваё патрабаванне. Клімент VIII згадзіўся і задаволіўся толькі падначаленнем праваслаўнай царквы Рэчы Паспалітай сваёй уладзе [2, c. 357].
Пасля атрымання з Рыма згоды на унію і ў адпаведнасці з універсалам Жыгімонта ІІІ у Брэсце ў царкве Святога Мікалая на пачатку кастрычніка 1596 г. сабраўся царкоўны сабор, мэтай якога было абвяшчэнне царкоўнай уніі. Адначасова па ініцыятыве Канстанціна Астрожскага ў доме пратэстанта Райскага сабраўся праваслаўны царкоўны сабор, які пракляў усіх, хто прысутнічаў на уніяцкім саборы і пазбавіў іх сана. У адказ уніяцкі сабор зрабіў тое самае ў дачыненні да сваіх апанентаў.
Абодва бакі ўяўлялі сабою ўзброеныя лагеры, шатры і гарматы пакрывалі наваколле Брэста. Католікі, каб не дапусціць ніякага ўздзеяння праваслаўных на Рагозу, узялі яго пад свой кантроль і ахову. Каб пазбавіць праваслаўных магчымасці весці саборныя нарады ў царкве, Іпаці Пацей, епіскап брэсцкі, загадаў зачыніць усе храмы, і праваслаўныя вымушаны былі выбраць для пасяджэнняў сабора прыватны дом, у якім знаходзілася вялікая зала, што служыла пратэстанцкай малельняй. Праваслаўныя падзяліліся на дзве часткі - свецкую і духоўную, вызначылі парадак пасяджэнняў і пасля асвячэння залы духоўнага сабора пачалі сваю дзейнасць [4, с. 122-123].
Насуперак канонам, патрабуючым асуджэння вінаватых і іх ушчування, епіскапы не выслухалі меркаванняў праваслаўных і адразу прызналі іх вінаватымі. Пытанне аб уніі не абмяркоўвалася на уніяцкім саборы, а толькі была прачытана папская зацвярджальная грамата на унію. 9 (19) кастрычніка 1596 г. пасля ўрачыстай працэсіі пад час набажэнства была абвешчана знакамітая Брэсцкая (Берасцейская) царкоўная унія. Новаствораная Уніяцкая царква захавала свае структуры: усе праваслаўныя епархіі, якія ахоплівалі беларускія землі, сталі уніяцкімі (Пінска-Тураўская, Полацкая, Смаленская і Уладзіміра-Берасцейская), а уніяцкі мітрапаліт захаваў тытул мітрапаліта кіеўскага з кафедрай у Навагрудку і Вільні.
Праваслаўныя епіскапы ВКЛ выступілі супраць заключанай уніі і адзначылі, што пытанне аб адзінстве цэркваў павінны вырашаць сусветныя саборы, і што яна можа сапраўды адбыцца толькі пры ўмове ліквідацыі ўсіх супярэчнасцей паміж Праваслаўнай і Каталіцкаю цэрквамі ў веры і абрадах і згодзе ўсіх усходніх патрыярхаў. Іерархі Праваслаўнай царквы 9 кастрычніка 1596 г. прынялі рэзалюцыю і надалей цвёрда прытрымлівацца праваслаўя і не падпарадкоўвацца пастырам-уніятам [3, с. 50-52].
Дагматычныя, абрадава-літургічныя, іерархічныя і юрыдычныя асновы уніяцкай царквы вызначаны трыццаццю трыма «Берасцейскімі артыкуламі», прызнанне якіх стала галоўнаю ўмовай заключэння уніі. Артыкулы былі закліканы ліквідаваць дэзарганізацыю Праваслаўнай царквы ва ўсіх сферах духоўнага, матэрыяльнага і культурнага жыцця Яны агаворвалі дзяржаўныя гарантыі памеснасці Уніяцкай царквы, стваралі перашкоду яе лацінізацыі і паланізацыі, прадугледжвалі захаванне адміністрацыйнай самастойнасці і незалежнасці ад рымскага касцёла, павышэнне сацыяльнага статусу епіскапату, захаванне ўсходне-візантыйскай традыцыі. Праваслаўныя епіскапы, якія падпісалі унію, прызнавалі над сабою вяршэнства папы рымскага, але праваслаўная абраднасць павінна была заставацца ранейшай [5, с. 287; 7, с. 331]. Разам з тым Уніяцкая царква прызнавала догмат аб зыходжанні Святога Духа не толькі ад Бога-Бацькі, але і ад Бога-Сына («філіокве», з цягам часу былі прыняты і іншыя асноўныя рымска-каталіцкія дагматы).
Брэсцкая царкоўная унія 1596 г. рэзка пагоршыла становішча Праваслаўнай царквы ВКЛ, якую пазбавілі апошніх праяў апякунства з боку закона і дзяржавы. Уніяцкімі храмамі ў асноўным станавіліся праваслаўныя цэрквы, што не магло падабацца тым праваслаўным вернікам, якія не жадалі мяняць веру. З пункту гледжання свецкіх уладаў і уніяцкіх іерархаў, Уніяцкая царква становіцца свайго роду пераемніцай Праваслаўнай царквы, а праваслаўныя веруючыя павінны былі або падпарадкавацца уніяцкім епіскапам або апынуцца па-за законам, як гэта ў выніку фактычна і адбылося [8, с. 114]. Аб'яднанне, якое здзяснялася падманам і гвалтам, не спрыяла аб'яднанню Праваслаўнай і Каталіцкай царквы, а прывяла да з'яўлення новай - Уніяцкай, што істотна ўскладніла рэлігійныя і нацыянальна-культурныя супярэчнасці на Беларусі, Украіне і Літве.
Такім чынам, пасля Брэсцкага сабора 1596 г. на землях ВКЛ з`явілася новая царква - Уніяцкая, якая з цягам часу ахапіла абсалютную большасць вернікаў. Па планах яе стваральнікаў-езуітаў, Уніяцкая царква павінна была служыць толькі сродкам паступовага пераводу праваслаўных у лона каталіцызму. Але, трэба адзначыць, што яна перасягнула рамкі, адведзеныя ёй каталіцкім духавенствам, і набыла рысы беларускай нацыянальнай царквы.
Спіс крыніц і літаратуры
1. Гронский, А.Д. Уния и политика в белорусской истории / А.Д. Гронский // XI Международные Кирилло-Мефодиевские чтения (Минск, 24-26 мая 2005 г.). - Минск: Ковчег, 2006. - С. 116-130;
2. Ермаловіч. М.І. Беларуская дзяржава Вялікае княства Літоўскае / М.І. Ермаловіч // Мінск: Беллітфонд, 2000. - 448 с.
3. З гісторыі уніяцтва ў Беларусі (да 400-годдзя Брэсцкай уніі) / пад рэд. М.В. Біча і П.А. Лойкі. - Мінск: Экаперспектыва, 1996. - 134 с.
4. Зноско, К. Исторический очерк церковной унии / К. Зноско. - Москва: Мартис, 1993. - 233 с.
5. Никольский, Н.М. История русской церкви / Н.М. Никольский. - Минск: Беларусь, 1990. - 541 с.
6. Падокшын, С.А. Унія. Дзяржаўнасць. Культура (філасофска-гістарычны аналіз) / С.А.Падокшын. - Мінск: Беларуская навука, 1998. - 111 c.
7. Рэлігія і царква на Беларусі: энцыклапедычны даведнік - Мінск: Беларуская энцыклапедыя, 2001. - 368 с.
8. Шукан, М.Г. Нарушение имущественных прав Православной церкви вследствие заключения Брестской церковной унии 1596 г. / М.Г. Шукан // XII Международные Кирилло-Мефодиевские чтения (Минск, 24 - 26 мая 2006 г.). - Минск: Ковчег, 2007. - С. 114-121.
Гарматны Віталь Пятровіч - магістр гістарычных навук, Баранавіцкі дзяржаўны універсітэт.
УДК 2-9
П.І. Гарбуль, П.С. Рамановіч (Брэст)
РОЛЯ ІОСІФА РУЦКАГА ВА ЎМАЦАВАННІ УНІЯЦКАЙ ЦАРКВЫ Ў РЭЧЫ ПАСПАЛІТАЙ
Статья посвящена деятельности известной исторической личности - митрополита Иосифа Рутского по укреплению униатской церкви.
Берасцейскі царкоўны сабор 1596 г. паклаў пачатак існавання на землях Вялікага княства Літоўскага новага веравызнання - уніяцтва. Першыя іерархі уніяцкай царквы кіеўскія мітрапаліты Міхаіл Рагоза (1596-1599 гг.) і Іпацій Пацей (1599-1613 гг.) паспелі распрацаваць агульныя прынцыпы існавання новай веры і падыходы да яе распаўсюджвання. Асноўная праца па умацаванню уніі была выканана трэцім мітрапалітам Іосіфам Руцкім (1613-1637 гг.).
Шлях І. Руцкага да уніяцтва быў складаным. Нарадзіўся ён на Навагрудчыне ў шляхецкай кальвінісцкай сям'і, быў ахрышчаны паводле праваслаўнага абраду. Адукацыю атрымаў у Карлавым універсітэце у Празе, грэчаскім калегіуме ў Рыме, дзе прыняў унію. З 1603 г. І.Руцкі знаходзіўся ў Вільні, дзе займаў пасады рэктара Віленскай уніяцкай семінарыі, архімандрыта Віленскага Троіцкага манастыра. У 1612 г. І. Руцкі быў прызначаны епіскапам галіцкім [1, с. 280].
Узначаліўшы ў 1613 г. Кіеўскую мітраполію, ён каб узбуйніць царкву, узняць яе аўтарытэт у вачах хрысціянскага свету, зрабіць прыцягальнай для вернікаў, распачаў падрыхтоўку карэнных рэформ.
Рэфарматарская дзейнасць І. Руцкага насіла шматбаковы, комплексны характар. Важнейшае значэнне мітрапаліт надаваў пабудове цэркваў і заснаванню манастыроў. Яго намаганнямі былі ўзведзены Быценьскі, Жыровіцкі, Навагародскі уніяцкія манастыры. Яны сталі падмуркам новай царквы, асяродкамі хрысціянскай культуры і духоўнасці.
Асаблівую ўвагу І. Руцкі звяртаў на навучанне моладзі і падрыхтоўку пастыраў. Ён дамогся каралеўскага прывілея на адкрыццё школ у Навагародку, Мінску, Барунах, Жыровічах. Гэтыя адукацыйныя ўстановы перанялі арганізацыю, сістэму і змест навучання езуіцкіх калегіумаў і з 1615 г. атрымалі роўныя з імі правы і прывілеі. Настаўнікаў для уніяцкіх школ рыхтавалі ў Віленскай езуіцкай акадэміі, замежных універсітэтах, калегіўмах. Сістэма уніяцкай адукацыі і выхавання лічылася адной з лепшых. Яна праіснавала да пачатку 40-х гг. ХІХ ст.
Галоўную стаўку ў справе ўмацавання грэка-каталіцкай веры Іосіф Руцкі зрабіў на ўтварэнне Ордэна, які павінен быў сабраць і аб'яднаць усе духоўныя сілы царквы. Мэты, характар дзейнасці новага манаскага Ордэна, яго структура былі вызначаны ў падрыхтаванай мітрапалітам тэарэтычнай працы «Правілы манаскага жыцця». Афармленне манаскай карпарацыі, якая на ўстаноўчай кангрэгацыі атрымала імя вядомага багаслова старажытнасці Святога Васіля (Базыля) Вялікага, адбылося, па сцвярджэнні Івана Саверчанкі, у перыяд шасці з'ездаў прадстаўнікоў буйнейшых манастыроў - у Навагародку (1617 г.), Лаўрышаве (1612, 1626 гг.), Руце (1623 г.), Жыровічах (1629 г.) і Вільні (1636 г.) [4, с. 24]. На першай кангрэгацыі ў Навагародку быў прыняты статут Ордэна Базыльянаў, распрацаваны Руцкім на аснове правіл Святога Васіля на ўзор статутаў каталіцкіх ордэнаў, зацверджаны нормы прадстаўніцтва на наступных кангрэгацыях (ад аднага да чатырох паслоў ад манастыра ў залежнасці ад колькасці у ім манахаў), рэгламент правядзення пасяджэнняў. Вышэйшым органам Ордэна абвяшчалася кангрэгацыя, якая склікалася па меры неабходнасці, але не радзей, чым адзін раз у чатыры гады. Ствараліся і выканаўчыя структуры. Уводзілася пасада галоўнага адміністратара Ордэна - протаархімандрыта (генерала), які выбіраўся на кангрэгацыі таемным галасаваннем і падпарадкоўваўся папе рымскаму праз уніяцкага мітрапаліта. Дарадчыкамі протаархімандрыта з'яўляліся яго чатыры намеснікі. Пры Апостальскім пасадзе ў Рыме базыльяне мелі свайго прадстаўніка - пракуратара. Гэта дазваляла ім атрымліваць інфармацыю аб царкоўным жыцці ў свеце, каардынаваць дзейнасць Ордэна. Для вырашэння магчымых супярэчнасцей І. Руцкі прадбачліва ўвёў пасаду манітора - пасрэдніка паміж Ордэнам і епіскапамі. Манітор знаходзіўся пры двары кіраўніка епархіі і ажыццяўляў сувязь паміж ім і базыльянскімі манастырамі. На вяршыні ордэнскай піраміды стаяў мітрапаліт. Яго ўзаемадзеянне з Ордэнам ажыццяўлялася праз каад'ютара - намесніка. Пазней практыка дзеяння Ордэна запатрабавала ўнесці ў яго арганізацыйную структуру пэўныя ўдасканаленні. У 1621 і 1623 гг. былі ўведзены пасады генеральнага правінцыяла (вікарыя) і генеральнага сакратара, якія займаліся вырашэннем пытынняў на месцах і справаводствам.
Дзейнасць Ордэна падмацоўвалася распрацаванымі І. Руцкім унутранымі механізмамі функцыянавання, уласнай адукацыйнай праграмай: былі створаны правілы для ўсіх станаў манаскай супольнасці, рэгламентаваліся паводзіны кожнага базыльяніна, дзейнічалі строгія этычныя нормы і жорсткая дысцыпліна, існавала свая сістэма барацьбы з парушэннямі, уводзіліся адзіны распарадак дня і ўніформа, дзейнічаў прынцып поўнага самазабеспячэння ўсім неабходным, рэгламентаваліся фінансавыя справы, узнікалі навучальныя ўстановы. Ідэя стварэння Ордэна аказалася настолькі ўдалай і была так добра рэалізавана, што ў 30-я гг. XVII ст. базыльяне сталі прэтэндаваць на першынства сярод усіх хрысціянскіх ордэнаў. Многія даследчыкі ўвогуле ролю базыльянскага ордэна ў працэсе пашырэння уніяцтва ў Вялікім княстве Літоўскім параўноўваюць з роляй ордэна езуітаў у гісторыі каталіцкай канфесіі ў гэтай дзяржаве [2, с. 280].
Намаганні І. Руцкага па ўмацаванню уніяцтва сталі прыносіць плён. Колькасць вернікаў павялічвалася, уніяцкія іерархі станавіліся ўсё больш уплывовай сілай у дзяржаве і некаторыя з іх увайшлі ў склад Рады Вялікага княства Літоўскага. Аднак далейшае распаўсюджванне новай царквы было перапынена аднаўленнем у Княстве ў 1620 г. праваслаўнай мітраполіі. Ерусалімскі патрыярх Тэафан, карыстаючыся правам найвышэйшага духоўнага пастыра над праваслаўнымі вернікамі ў Вялікім княстве Літоўскім, прызначыў кіеўскага мітрапаліта І.Барэцкага і яшчэ шэсць праваслаўных епіскапаў, што з'явілася парушэннем умоў Берасцейскай царкоўнай уніі. І. Руцкі, абапіраючыся на падтрымку вялікага князя Жыгімонта Ваза, выступіў з пратэстам адносна дзеянняў Тэафана. Гэта прывяло на спрэчак паміж праваслаўнымі і уніятамі, якія перараслі ў літаратурную палеміку. Галоўным у палеміцы было пытанне: каму належыць права прызначэння на царкоўныя пасады - гаспадару дзяржавы або найвышэйшай духоўнай асобе. І. Руцкі адстойваў традыцыі і нормы, замацаваныя ў галоўным зборы законаў краіны - Статуце Вялікага княства Літоўскага 1588 г., у адпаведнасці з якімі ў Княстве ўсе пасады раздаваў манарх. Узнікшая дыскусія абвастрыла канфесійную сітуацыю ў дзяржаве, прывяла ў 1623 г. да забойства ў Віцебску уніяцкага архіепіскапа Я. Кунцэвіча.
Каб зняць напружанасць і не дапусціць рэлігійнай вайны, І. Руцкі прапануе ўрэгуляваць міжканфесійны канфлікт і аб'яднаць вернікаў шляхам утварэння сваёй вялікакняжацкай патрыярхіі, заснавання новага цэнтра хрысціянства. Яго падтрымала большасць уніяцкіх епіскапаў. Аднак у праваслаўных іерархаў план І. Руцкага выклікаў абурэнне. Тады пытанне аб прымірэнні было вынесена мітрапалітам на Варшаўскі сойм 1626 г. Пасля доўгіх дыскусій вялікі князь Жыгімонт Ваза падпісаў пастанову аб скліканні ў Кобрыне 26 верасня 1626 г. агульнага сабора для абмеркавання пытання царкоўнай еднасці. Але праваслаўныя прадстаўнікі ў Кобрын не з'явіліся. Не прыбылі яны і на наступны супольны сабор ў Львоў, які быў прызначаны на 28 кастрычніка 1629 г., лічачы, што яднанне ім навязваюць.
Такім чынам, праект І. Руцкага аб утварэнні патрыярхіі ў Вялікім княстве Літоўскім не здзейсніўся. Адна з галоўных мэтаў яго жыцця пацярпела крушэнне. Нягледзячы на гэта, ён увайшоў у гісторыю як чалавек, што уніяцтва «… умацаваў, пашырыў і зрабіў сапраўднай царквою» [3, с. 289].
Увогуле, падчас знаходжання на мітраполіі Іосіфа Руцкага уніяцкая царква стварыла асновы тэалагічнай дактрыны, набыла адметныя рысы, структурную завершанасць, налічвала сем епархій [4, с. 63].
Спіс крыніц і літаратуры
1. Кароткі, У.А. Руцкі Іосіф Вельямін / У.А. Кароткі // Рэлігія і царква на Беларусі: энцыкл. давед. - Мінск, 2001.
2. Кірэеў, В.Р. Базыльяне / В.Р. Кірэеў // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. Т.1. - Мінск, 1993.
3. Коршунаў, А.Ф. Руцкі Іосіф Вельямін / А.Ф. Коршунаў // Мысліцелі і асветнікі Беларусі: энцыкл. давед. - Мінск, 1995.
4. Саверчанка, І. Апостал яднання і веры: Язэп Руцкі / І. Саверчанка. - Мінск, 1994.
Гарбуль Пётр Іванавіч - кандыдат гістарычных навук, дацэнт кафедры гісторыі Беларусі Брэсцкага дзяржаўнага універсітэта імя А.С. Пушкіна.
Рамановіч Павел Сцяпанавіч - кандыдат гістарычных навук, дацэнт кафедры гісторыі Беларусі Брэсцкага дзяржаўнага універсітэта імя А.С. Пушкіна.
УДК 2-9(476)
С.В. Казуля (Гродна)
МІСІЯНЕРСКАЯ ДЗЕЙНАСЦЬ ОРДЭНА БАЗЫЛЬЯН У ПЕРШАЙ ПАЛОВЕ XVII ст.
Рассматривается миссионерская деятельность базилианского ордена в соседних с Речью Посполитой странах. Его недостаточная активность объясняется неустойчивостью положения самой униатской церкви.
Эпоха Контррэфармацыі прынесла пашырэнне ўплыву Каталіцкай Царквы ва ўсім свеце. Менавіта ў другой палове XVI - XVII стст. каталіцызм пачынае адпавядаць сваёй назве «сусветны» і ахоплівае ўсе кантыненты. Каардынацыя місіянерскай дзейнасці знаходзілася ў руках Кангрэгацыі Прапаганды Веры, створанай булай папы Рыгора XV у 1622 г.
Ва Усходняй Еўропе прадметам асаблівай увагі Апостальскай Сталіцы былі праваслаўныя, якія засялялі абшары Рэчы Паспалітай, уладанні Габсбургаў, Венгрыю, Трансільванію, Асманскую імперыю, Маскоўскую дзяржаву. Ключавую ролю ў распаўсюджванні каталіцтва ў гэтым рэгіёне адводзілася уніяцкаму манаству Рэчы Паспалітай, якое ў 1617 г. аб'ядналася ў ордэн базыльян. I гэта зразумела. Уніятам, якія прытрымліваліся ўсходняга абраду, было лягчэй працаваць сярод праваслаўных, чым католікам-лаціннікам. На думку стваральніка базыльянскага ордэна Язэпа Вельяміна Руцкага, уніяцкія «манахі будуць успрымацца (праваслаўнымі) як свае, таму ім лягчэй будзе навучаць народ, вяртаць яго да паслухмянасці Святой Рымскай Царкве» [13, с. 24).
Планы рымскай курыі супадалі з геапалітычнымі інтарэсамі караля Рэчы Паспалітай Жыгімонта III, які быў зацікаўлены ў аслабленні Маскоўскай дзяржавы і Асманскай імперыі. Стварэнне уніяцкай царквы, менш залежнай ад уладаў, чым праваслаўная, дазволіла бы больш эфектыўна ўплываць на ўнутрапалітычныя працэсы ў гэтых краінах.
Акрамя знешніх чыннікаў, да місіянерскай дзейнасці ў суседніх краінах базыльян падштурхоўвала і рэлігійная сітуацыя ў Рэчы Паспалітай. Пасвячэнне патрыярхам Феафанам праваслаўнай іерархіі ў 1620 г. ускладніла становішча уніяцкай царквы. Супраць яе сталі выступаць не толькі праваслаўныя, але і частка каталіцкіх магнатаў і шляхты, у тым ліку некаторыя лацінскія епіскапы. Пачаўся пераход уніятаў у лацінскі абрад.
У гэтай сітуацыі мітрапаліт Я. Руцкі імкнуўся заручыцца падтрымкай Апостальскай Сталіцы. Каб даказаць неабходнасць захавання царкоўнай уніі ў сябе на Радзіме, ён звяртаецца ў Кангрэгацыю Прапаганды Веры з шэрагам праектаў з удзелам базыльян. Адным з іх стаў план стварэння на тэрыторыі Рэчы Паспалітай місіянерскай семінарыі, выкладзены ў мемарандуме «Аб Масковіі» (1624 г.). Месцам знаходжання вучэльні быў абраны Мінск [6, с. 122].
Гэта ўстанова, па словах Я. Руцкага, павінна рыхтаваць «будучых прапаведнікаў сапраўднай веры, дзякуючы якім схізма будзе выкаранена, не толькі на Русі (беларуска-ўкраінскіх землях - С.К.), але таксама і ў Масковіі, і сярод іншых шматлікіх народаў гэтага абраду..., а менавіта ... ў Валахіі, Малдавіі, Венгрыі, Сербіі, Балгарыі» [11, с. 28]. Кіраўніцтва семінарыяй планавалася даручыць базыльянам. Мітрапаліт спадзяваўся, што і самі семінарысты пасля заканчэння вучобы «стануць манахамі Чыну Св. Васіля Вялікага» або ўстрымаюцца ад шлюбу, што значна аблегчыць ім місіянерскую працу [11, с. 28].
Хоць у творы ў якасці абшару для місіі пералічаны шэраг краін з праваслаўным насельніцтвам, асаблівую ўвагу аўтар надаваў Маскоўскай Русі. Гэта тлумачыцца дзвюма прычынамі. Па-першае, «пераварочванне маскавітаў ніхто іншы не можа зрабіць, як толькі русіны, якія маюць з імі той самы абрад і мову богаслужбы» [11, с. 28]. Да таго ж, размоўная «маскоўская мова», на думку мітрапаліта, мала «адрозніваецца ад русінскай» [11, с. 26]. Па-другое, Я. Руцкі спадзяваўся, што каралевіч Уладзіслаў здолее рэалізаваць свае прэтэнзіі на маскоўскую карону і на троне гэтай дзяржавы будзе каталіцкі цар [11, с. 50; 14, с. 220-221]. Гэта створыць умовы для місіянерскай дзейнасці. Згодна мемарандаму, выпускнікі уніяцкай семінарыі заселяць маскоўскія манастыры. Як больш адукаваныя, чым мясцовае духавенства, яны «зоймуць пасады настаўнікаў у школах, святароў, візітатараў парафій», а з цягам часу - «епіскапаў ды іншыя вышэйшыя царкоўныя прэлатуры». За епіскапамі «як за сваімі ўладарамі пойдзе і народ» [11, с. 28]. Такім чынам, уся Маскоўская Русь пяройдзе ў падпарадкаванне Апостальскай Сталіцы.
План уніяцкага мітрапаліта быў падтрыманы Кангрэгацыяй Прапаганды Веры, якая ў жніўні 1626 г. выдаткавала 1000 скудзі на яго фінанасаванне [6, с. 105]. Праект місіянерскай семінарыі абмяркоўваўся на уніяцкім царкоўным саборы ў Кобрыне (1626 г.) і Лаўрышаўскай кангрэгацыі (1626 г.) базыльянскага ордэна [1, с. 31; 9, с. 98]. Было вырашана ахвяраваць ад кожнай епархіі і манастыра грошы на яе будаўніцтва. Свае ўкладанні зрабілі віленскі біскуп і князь Хрыстафор Збаражскі [11, с. 51]. Пытанне аб місіянерскай семінарыі заставалася актуальным для Рыма і ў 30-я гг. XVII ст. У інструкцыях, дадзеных Кангрэгацыяй Прапаганды Веры місіянеру Мікалаю Янсану, змешчана парада наведаць у Масковіі праваслаўныя манастыры, даведацца ў ігуменаў: «Ці маглі б уніяцкія манахі прапаведаваць каталіцкую веру і засноўваць школы? Ці мажліва знайсці маладых манахаў для семінарыі, якая будзе заснавана ў Рускай Польшчы для рускіх уніятаў?» [11, с. 81].
Спадзяванні Я. Руцкага спраўдзіліся толькі часткова. Адмова Уладзіслава IV ад тытула маскоўскага цара ў 1634 г. зрабіла праблематычнай перспектыву місіянерскай працы ў Расіі. Семінарыя ў Мінску была адкрыта каля 1652 г. і праіснавала ўсяго 2 гады - да вайны, што пачалася ў 1654 г. [1, с. 52; 21, с. 51]. Яна не мела місіянерскага характару і займалася выключна падрыхтоўкай святароў для уніяцкіх прыходаў у Рэчы Паспалітай. Нічога невядома і аб прабыванні базыльян-місіянераў на тэрыторыі Маскоўскай дзяржавы.
Параўнальна большых поспехаў ордэн дасягнуў на Балканах. Ва ўладаннях аўстрыйскіх Габсбургаў пражывала шмат праваслаўных, сярод якіх былі сербскія ўцекачы з Асманскай імперыі (г. зв. ускокі). Частка іх пасялілася ў горнай мясцовасці Жумбэрак (Харватыя). Заграбскі рыма-каталіцкі епіскап Пётра Дамітрыевіч перадаў сербам спустошаны кляштар у вёсцы Марча, у якім уцекачы заснавалі свой манастыр. Пазней ён стаў цэнтрам новаўтворанай Марчанскай епархіі. У 1611 г. Сімун Вратанья, епіскап марчанскі, прыняў унію [17, с. 102; 20, с. 128]. Паколькі кантакты сербскіх уніятаў з Рымам былі эпізадычнымі, Кангрэгацыя Прапаганды Веры ў 1628 г. запатрабавала ад папскага нунцыя ў Вене К. Карафо падрабязную інфармацыю. Той вырашаў паслаць у Жумбэрак студэнта Венскага папскага калегіума Мяфодзія Тарлецкага [17, с. 102]. М. Тарлецкі паходзіў з шляхецкага роду з Бельзкага ваяводства; выконваў абавязкі пісара пры падскарбіі ВКЛ Мікалае Трызне [5, с. 446]. На пачатку 1620-х прыняў манаства ў ордэне базыльян; у 1626 - 1630 гг. вывучаў багаслоўе ў Венскім калегіуме [12, с. 160, № 2]. Чаму К. Карафо звярнуўся менавіта да яго? С.Сэнык тлумачыць гэта тым, што базыльянін меў агульны з сербамі абрад і ведаў іх мову [17, с. 102]. На нашу думку, М. Тарлецкага парэкамендаваў нунцыю мітрапаліт Я.Руцкі, паколькі без дазволу апошняга ён бы не рызыкнуў паехаць у місіянерскае падарожжа. Цалкам мажліва, што Апостальская Сталіца бачыла ў маладым і энергічным базыльяніне намесніка, а ў перспектыве - і пераемніка марчанскага епіскапа. Сімун Вратанья быў ужо ў сталым узросце, таму рымскай курыі патрэбна была гарантыя, што і пасля яго смерці епархія застанецца уніяцкай [16, с. 129].
Восенню 1628 г. М.Тарлецкі наведаў Марчу і пазнаёміўся з сітуацыяй [17, с. 102]. У лютым 1629 г. ён прыезжае ў Рым, перадае ў Кангрэгацыю Прапаганды Веры справаздачу мітрапаліта Я.Руцкага аб стане уніяцкай царквы ў Рэчы Паспалітай і дзеліцца ўражаннямі аб прабыванні ў Марчы [17, с. 103]. Верагодна, гэтай інфамацыі было недастаткова, таму летам 1629 г. місіянер зноў прыязджае ў Харватыю. Напрыканцы свайго прабывання М. Тарлецкі складае план пераўтварэнняў ў царкоўным жыцці епархіі. Галоўная роля ў ім адводзілася базыльянам з Рэчы Паспалітай. Яны павінны былі пасяліцца ў Марчы, заснаваць манастыр са строгім статутам, а затым і семінарыю для навучання сербскіх манахаў і святароў [13, с. 257, 329-333]. Як бачым, план у агульных рысах тоесны вышэйзгаданаму мемарандаму Я.Руцкага. Абодва праекты разглядалі базыльян як галоўную рухаючую сілу царкоўнай рэформы і рабілі націск на адукацыю кліру. Сам М.Тарлецкі напрыканцы 1629 г. мусіў пакінуць Харватыю, паколькі атрымаў ад мітрапаліта Я.Руцкага прызначэнне на пасаду холмскага епіскапа [17, с. 103].
Наступны раз ён трапіў у Марчу на пачатку 1643 г. па дарозе ў Рым. Менавіта тады завязаліся кантакты М.Тарлецкага з маладым Юрыем Крыжанічам, які на той час працаваў святаром у Заграбскай каталіцкай епархіі [7, с. 21]. «Юры Крыжаніч, лацінскі святар, жадае наведаць Русь для вывучэння абрадаў і мовы. Ён хоча змяніць абрад, каб было лягчэй навяртаць душы», - пісаў М.Тарлецкі ў Кангрэгацыю Прапаганды Веры [19, с. 128]. У красавіку 1644 г. на зваротным шляху з Рыму ён зноў наведаў Харватыю і сустрэўся з Ю. Крыжанічам. [17, с. 104]. М.Тарлецкі абяцаў узяць маладога харвата «да сябе (у Холм - С. К.) як жадаючага вывучаць грэчаскі абрад і складаць палемічныя творы» [7, с. 22]. Якую мэту пераследаваў холмскі епіскап? На думку С. Сэнык, ён хацеў «даць Крыжанічу інструкцыі для правядзення місіянерскай працы ў Марчы» [17, с. 104].
Але навошта дзеля гэтага было ехаць у далёкі Холм? «Абрады і мову» сербаў лепш было вывучаць на месцы. Верагодна, існуе сувязь паміж запрашэннем М.Тарлецкага і жаданнем самога Ю.Крыжаніча паехаць місіянерам у Маскоўскую Русь. Упершыню аб сваіх планах малады харват паведаміў у Кангрэгацыю Прапаганды Веры яшчэ ў 1641 г., а затым неаднаразова іх паўтараў [7, с. 15-17]. Аб гэтым не мог не ведаць М.Тарлецкі. Прабыванне ў Холмскай епархіі сярод людзей, блізкіх па абраду і мове да жыхароў Маскоўскай дзяржав, павінна было падрыхтаваць Ю. Крыжаніча да канчатковай мэты яго місіі. Як вядома, харвацкі місіянер так і не змог наведаць Холмшчыну. У 1646 г. Кангрэгацыя Прапаганды Веры накіравала яго ў Смаленск, адкуль ён урэшце трапіў у Маскоўскую дзяржаву.
Прыкладна ў гэты ж час на Балканы прыехаў базыльянін Паўлін Дэмбскі (каля 1615 - 1656). Кароткія біяграфічныя звесткі аб гэтай асобе захаваліся ў рукапісным зборніку мітрапаліта Л. Кішкі пачатку XVIII ст. [4, с. 122-123]. На думку I.Скрутэня, П.Дэмбскі паходзіў са шляхты Плоцкага ваяводства [18, с. 150]. Але ў спісах студэнтаў Брунсбергскага калегіума насупраць яго прозвішча пазначана: «Ruthenus» (русін) [12, с. 55, № 41]. Гэта сведчыць аб тым, што місіянер быў звязаны з рускай галіной роду, якая жыла ў Галіцыі. Пасля прыняцця манаства ў ордэне базыльян П. Дэмбскі з 1633 па 1637 г. вучыўся ў Брунсбергскім езуіцкім калегіуме. У сярэдзіне 40-х гг. XVII ст. Кангрэгацыя Прапаганды Веры прызначыла яго «апостальскім місіянерам у Балгарыі, Сербіі, Чарнагорыі», якія на той час знаходзіліся пад уладай Асманскай імперыі [4, с. 123]. Базыльянін быў вымушаны утойваць сапраўдную мэту сваёй місіі; шмат падарожнічаў, пераапрануты гандляром або селянінам [4, с.123]. Падобна Я.Руцкаму, галоўны націск у місіянерскай працы ён рабіў на адукацыі. У гарадах Печ (Іпэк, Косава) і Катуро П.Дэмбскі адкрыў граматычныя школы для манахаў і шляхты з выкладаннем лаціны [4, с. 123; 18, с. 150; 8, с.4; 22, с. 99]. Гэта дазволіла яму завязаць цесныя адносіны з вышэйшым сербскім праваслаўным духавенствам. У 1652 г. Паўлін Дэмбскі разам з Франам Стаіміравічам, каталіцкім епіскапам Прызрэна, сустрэўся з сербскім патрыярхам Гаўрыілам Раічам [10, с. 233]. На той час Сербская Праваслаўная Царква знаходзілася ў цяжкім становішчы з-за пераследу турак. Таму Г.Раіч звярнуўся праз П.Дэмбскага да папы з просьбай аб дапамозе. Абмяркоўвалася і пытанне заключэння царкоўнай уніі, але канчатковае пагадненнне па гэтаму пытанню так і не было дасягнута [10, с. 233].
У згаданым рукапісным зборніку мітрапаліта Л.Кішкі і пасланнях П.Дэмбскага ў Кангрэгацыю Прапаганды Веры ёсць інфармацыя аб яго ўдзеле ў падрыхтоўцы царкоўных сабораў 1648 і 1654 гг. у Морачскім манастыры (цэнтральная Чарнагорыя) [4, с.123; 18, с. 150]. Абодва саборы нібыта выказалі адданасць сербскага духавенства папе і дэлегавалі ў Рым сваіх пасланнікаў. Сербскія гісторыкі Ё.Радоніч, Н.Мілаш, Д.Сліпчэвіч аспрэчваюць аўтэнтычнасць саборных актаў і лічаць іх сфальсіфікаванымі [8, с. 4]. Але нават калі б вышэйзгаданыя пастановы былі сапраўды прыняты, практычных вынікаў яны не мелі. Сербская царква засталася праваслаўнай.
Аналіз місіянерскай дзейнасці базыльян па-за межамі Рэчы Паспалітай прыводзіць нас да наступных высноваў. Паміж грандыёзнымі планамі мітрапаліта Я.Руцкага, Кангрэгацыі Прапаганды Веры і наяўнымі вынікамі існавала відавочнае разыходжанне. Да сярэдзіны XVII ст. ордэн базыльян здолеў накіраваць толькі двух місіянераў на Балканы, аб душпастырскай дзейнасці ў іншых рэгіёнах нічога невядома. Прычыны гэтага трэба шукаць не толькі ў насцярожаным стаўленні праваслаўных да уніі або неспрыяльнай палітыцы ўладаў Маскоўскай дзяржавы і Асманскай імперыі. Становішча уніяцкай царквы ў самой Рэчы Паспалітай на працягу разглядаемага перыяду заставалася досыць хісткім. Па падліках М. Ваврыка, у 1636 г. у краіне было 36 базыльянскіх манастыроў з прыблізна 160 манахамі [2, с. 9]. Гэта азначае, што на кожны кляштар у сярэднім прыпадала 4-5 чарняцоў. Такой колькасці было, відавочна, недастаткова для падтрымання гаспадаркі і духоўнага жыцця ў належным стане. Аб маланаселенасці уніяцкіх манастыроў гаворыцца ў лісце ў Кангрэгацыю Прапаганды Веры (1648 г.) пракуратара базыльян П.Баравіка, у «Літасе» П.Магілы (1644 г.), у «Перспектыве» К. Саковіча (1642 г.) [15, с. 60; 3, с. 319, 344]. У гэтых умовах больш актуальнай была праблема выжывання ордэна ў самой Рэчы Паспалітай, чым місіянерскай дзейнасці сярод праваслаўных суседніх краін.
Спіс крыніцiлітаратуры
1. Археографическнй сборник документов, относящихся к истории Северо-Западной Руси. - Т. 12. - Вильна, 1900.
2. Ваврик, М. Нарис розвитку i стану Василіянського Чину XVII - XX ст.
Топографічно-статистична розвідка / М. Ваврик. - Рим, 1979.
3. Голубев, С. Киевский митрополит Пётр Могила и его сподвижники / С. Голубев. - Т. 2. - Киев: Тип. С. В. Кульженко, 1898. - 524 с.; Приложение. - 498 с.
4. Житеписи Василіян // Записки Чина Св.Василия Великого. - Жовква,
1924. - Т. 1, вып. 1. - С. 105 - 130.
5. Петрушевич, A. K. Сводная галицко-русская летопись / A. K. Петрушевич. - Львов, 1874.
6. Плохий, С.Н. Папство и Украина / С. Н. Плохий. - Киев, 1989.
7. Пушкарёв, Л.Н. Юрий Крыжанич / Л. Н Пушкарёв. - Москва, 1984.
8. http://www.atlantaserbs.com
9. Стрельбицкий, И. Униатские церковные соборы с конца XVI в. / И.Стрельбицкий. - Вильна, 1880.
10. Турилов, A.A. Игнатий (Шестаков) Гавриил I Раич / A.A. Турилов //
Православная энциклопедия. - Т. X. - Москва, 2005. - С . 232 - 233.
11. Шмурло, Е. Римская курия на русском православном Востоке в 1609 -
1654 годах / Е. Шмурло. - Прага, 1928.
12. Blażejovskyj, D. Byzantine Kyivan Rite students in pontificall colleges and
in seminaries, universities and institutes of Central and Western Europę (1576 -
1983) / D. Blażejovskyj. - Romae: PP. Basiliani, 1984.
13. Epistolae Josephi Velamini Rutskyj, Metropolitae Kiovensis Catholicae
(1613 - 1637). - Romae, 1956.
14. Harasiewicz, M. Annales Ecclesiae Ruthenae / M. Harasiewicz. - Leopoli: Typis institute Rutheni stauropigini, 1862.
15. Litterae Basilianorum in terris Ucrainae et Bielarusjae. - Vol. 1 (1600 - 1730). - Romae: PP Basiliani, 1979. - 368 p.
16. Rechowicz, M. Plany missyjne Kongregacji de Propaganda Fide na
Bałkanach a unia w Polsce (1622 - 1635) / M. Rechowicz // Nasza Przeszłość. - T. 2. - 1947. - S. 135 - 145.
17. Senyk, S. Kriżanić and Ukrainę / S. Senyk // Papers and Proceedings of the Department
of Historical Research of the Institute of Historical and Social Research of
Creation Academy of Sciences and Arts. - Vol. 14. - 1986. - P. 101 - 112.
18. Skruteń, I. Dębski (Dembski) Paulin / I. Skruteń // Polski Słownik Biograficzny. - T. 5. - Kraków, 1936 - 1946. - S. 150.
19. Supplicationis Ecclesiae Unitae Ucrainae et Bielarusjiae. - Vol. 1. - Romae, 1960.
20. Ks Suttner, E. Unie Kośćołów Wschodnich z Kościołem Rżymskiem w
wiekach XVI i XVII / Ks E.Suttner // Unia Brzeska z perspectywy czeterech stuleci. - Lublin, 1998. - S. 123 - 141.
21. Wojnar, M. Basilian seminaries, colleges and schools (XVII - XVIII) / M. Wojnar // Записки Чина Св.Василія Великого. - Vol. 9. - 1974. - P. 48 - 63.
22. Wojnar, M. Basilian missionary work, missionaries and missions (XVII -
XVIII) / M. Wojnar // Записки Чина Св.Василія Великого. - Vol. 9. - 1974. - P. 95 -110 .
Казуля Сяргей Віктаравіч - старшы навуковы супрацоўнік, Гродзенскі дзяржаўны музей гісторыі рэлігіі.
УДК 271.4 (476)
Т.В. Васюкевіч (Гродна)
КАРАНАВАННЕ ЖЫРОВІЦКАГА АБРАЗА
В статье исследуются причины, ход и итоги коронации иконы Матери Божьей Жировичской.
…калі ты і плоццю, й душой нездароў,
І боль твой суняцца не можа -
успомні што ёсць жыватворны Пакроў
Жыровіцкай Маці Божай…
Гісторыя Жыровіцкай цудатворнай іконы прываблівае сваімі таямніцамі гісторыкаў, тэолагаў, культуролагаў. Ікона прызнаецца цудадзейнай праваслаўнымі,уніятамі, католікамі. «Ніводзін з беларускіх абразоў Маці Божай не перажыў такога шматвяковага ўсеагульнага шанавання і не спарадзіў такой шырокай рукапіснай і друкаванай гісторыяграфіі», як жыровіцкі абраз [12, с. 21].
З'яўленне іконы ўпершыню было апісана ігуменам Віленскага Свята-Троіцкага манастыра Феадосіем Баравіком у 1622 г.: «на той пущи пасучи быдло, пастыри убачили на древе светлость великую, образ Пречистой Девы Богородицы, на древе стоящий и накшталт промней солнечных блистающийся, который взявши, принесли до Господина своего на имя Александра Солтана». Ігумен апавядае нам і аб пасадах першага ўладальніка абраза, які з'яўляўся «кавалерам або рыцарам Святога Гробу и Золотого Руна, подскарбием надворным Великого Князства Литовского, который от короля Казимира Ягеллона тые Жировицы за службу держал». Аднак Феадосій у сваёй працы не назваў даты з'яўлення іконы. Пазней, у 1721 г., калі было ўзнята пытанне аб каранацыі цудатворнага абраза, італьянец Ісідор Нардзі датаваў яўленне 1470 г., аднак такая дата пастаўлена пад сумненне. Паколькі А. Солтан валодаў Жыровічамі ў 1493- 495 гг., таму гэтыя падзеі не маглі адбыцца раней, аб чым сцвярджаў і прафессар гісторыі П. М. Жуковіч.
Жыровіцкая ікона ўяўляе сабою зробленую на яшме рэльефную выяву Маці Божай Замілаванне з дзіцем на правай руцэ. Падчас нагрэву гэты камень набыў цёмна-чырвонае адценне. Феадосій Баравік распавядае аб гэтым пажары, які ўспыхнуў 1520 г., агонь знішчыў царкву, аднак абраз уцалеў і быў цудадзейным чынам вернуты веруючым.
Ікона прываблівала сваёй цудадзейнай сілай людзей рознага сацыяльнага стану: «Божая Маці пачала збіраць да Свайго абраза многіх людзей з навакольных гарадоў і вёсак. Мясцовыя жыхары і паломнікі адзначалі, што пасля малітвы перад Жыровіцкай іконай Маці Божай яны атрымоўваюць дапамогу і ацаленне» [8, с. 82]. Дайшлі звесткі аб «васкрашэнні» ў сценах Жыровіцкай святыні Ірыны з шляхецкага роду Войнаў (1558 г.) [4, с. 10], аб паломніцтвах да абраза каранаваных асоб, сярод якіх былі Уладзіслаў ІV з каралевай Марыяй Людвікай (1644 г.), Ян Казімір ( 1651 г.), Ян ІІІ Сабескі (1688 г.), Аўгуст ІІІ (1744 г.), Станіслаў Аўгуст Панятоўскі (1784 г.). Магнаты прыносілі да іконы шыкоўныя дары. У 1621 г. базыльянская кангрэгацыя ў Лаўрышаве пастанавіла выдаць кнігу пра яўленне і цуды абраза.
Каранаванне іконы павінна было павысіць прэстыж Жыровіцкай святыні і прынесці дадатковыя матэрыяльныя сродкі, вельмі неабходныя пасля эпідэміі чумы, якая забрала жыцці 600 святароў-базыльян, і спусташальнага шведскага нашэсця, у час якога манастыр выплачваў вялікія кантрыбуцыі.
Каранаванне абраза з'яўлялася прызнаннем за ім цудадзейнай сілы і ажыццяўлялася асобым «кананічным працэсам». Уведзены быў гэты абрад папай Рыгорам ІІІ, а ў нашай краіне ён стаў вядомы ў пачатку ХVІІІ ст. Жыровіцкая ікона з'яўляецца пятай сярод каранаваных абразоў Рэчы Паспалітай .
Думкі аб каранацыі наспелі пасля яўлення ў Рыме копіі іконы ў базыльянскай царкве Сергія і Вакха (1718 г.). У час рамонту яе знайшоў майстар Сімон Чыоці : «Когда он сметал пылъ со стенъ коридора и жесткой метлой сглаживалъ шороховатость штукатурки, в одном месте отвалился кусокъ ея, и мастеръ съ изумленіамъ заметилъ из-подъ отвалившагося осколка глазъ Богомладенца Іисуса, засіявшій необыкновеннымъ светом. … Чіотти осторожно сталъ отламывать въ этомъ месте штукатурку, и передъ нимъ явились неповрежденные лики Богомладенца и Богоматери» [5, с. 11].
Бенедыкт Трулевіч (генеральны базыльянскі пракуратар у Рыме) прызнаў у фрэскавай выяве знакаміты Жыровіцкі абраз, вакол якога быў размешчаны кірылічны надпіс: «Честнійшую Херувімъ и Славнійшую воистину Серафимъ, без истленія Бога слово родившую», а па баках грэчаскія надпісы: «Іисусъ и Мария». Творчасць невядомага іканапісца і папулярнасць адкрыўшайся рымскай фрэскі сярод веруючых паскорылі наступныя падзеі. 20 студзеня 1726 г. у Рыме была сабрана капітула, якая даследавала гісторыю абраза і цуды, якімі ён праславіўся. У выніку прашэнне аб каранацыі было адзінагалосна задаволена. Апісанне гэтага абраду з лацінскай мовы пераклаў на рускую айцец П. Дзікоўскі і са сваімі каментарамі ў духу заходнерусізму выдаў у Гродне.
Першапачаткова каранацыя прызначалася на 8 верасня 1728 г., але была перанесена на 19 верасня 1730 г. У хуткім часе гэтая вестка абляцела Рэч Паспалітую, а ў Жыровічах пачаліся прыгатаванні для пачэснай сустрэчы гасцей. Па Слонімскай дарозе, з поўначы на поўдзень, на адлегласці 100 крокаў адна ад адной былі пабудаваны 6 арак, якія здзіўлялі сучаснікаў сваёй прыгажосцю. Першая арка належала базыльянскаму ордэну і Слонімскаму павету. Упрыгожвалі арку скульптуры і карціны з рэлігійнымі сюжэтамі. На карнізе размяшчаўся герб Слонімскага павета: коннік з мячом. Другая была зроблена па загаду «пресветлейшего коронатора» [5, с. 25], мітрапаліта Афанасія Шаптыцкага. Трэцяя - «светлейшего рода Поцеев» - была пабудавана ваяводай віленскім, гетманам вялікім Людвікам Канстанцінам Пацеем. Тэмай, якая была ўвасоблена ў архітэктурна- мастацкім рашэнні, з'яўляецца праслаўленне уніяцтва і яго першага мітрапаліта Іпація Пацея. Далей ішлі двух'ярусныя Радзівілаўскія вароты, яны мелі 8 арак, над якімі ўзвышаліся хоры для музыкаў. Верхні ярус быў зроблены ў выглядзе ўсечанага конуса. Арку шчодра распісвалі рэлігійнымі сюжэтамі і радзівілаўскімі арламі. Пятыя вароты належалі роду Вішнявецкіх, яны будавалася два гады на сродкі канцлера ВКЛ Міхала Сервацыя Карыбут-Вішнявецкага і мелі выгляд егіпецкай піраміды. Апошнія, шостыя вароты, належалі Сапегам, якія для іх будаўніцтва запрасілі мастака Матфея Асоўскага.
Напярэдадні каранавання жыровіцкія базыльяне займаліся ўпрыгожваннем галоўнага храма, які не павінен быў саступаць у велічы і прыгажосці трыумфальным аркам. Сцены і калоны сабора ад падлогі да столі былі пакрыты персідскімі дыванамі. Аб тым, як выглядаў манастыр, бачна з наступнага апісання: «Олтарь Жировицкой Богоматери (один из боковых) сиял исключительно брилліантами и драгоценными камнями. Кроме множества лампад и светильников серебрянныхъ, 12 литых из серебра ангелов огромнаго веса и роста, держали в руках свечи…» [5, с. 37]. Адметным з'яўляецца і тое, што над царскімі варотамі знаходзілася статуя першага уніяцкага ігумена жыровіцкага манастыра, а затым архіепіскапа полацкага Іасафата Кунцэвіча, які пазней быў кананізаваны. Яго асоба і дзейнасць да нашых дзён з'яўляецца дыскусійным пытаннем у айчыннай і расійскай гістарыяграфіі.
Напярэдадні каранавання Жыровічы становяцца паломніцкім цэнтрам веруючых, якія перапаўняюць навакольныя вёскі за 2 - 3 мілі ад святыні. Павялічваецца колькасць магнатаў і шляхты, сярод якіх былі канцлер ВКЛ Міхал Сервацы Карыбут-Вішнявецкі з сям'ёю, польны гетман Лука Баранавіч, Адам Хадкевіч, Радзівілы, Сапегі і інш.
За тыдзень да каранацыі тры разы на дзень гучаў поўгадзінны звон, пасля якога іграла сімфанічная музыка. Кароны для абраду былі аздоблены каштоўнымі камянямі на сродкі Ганны Кацярыны Радзівіл з Сангушкаў і яе сына Гераніма, які прывез іх з Рыма, дзе іх асвяціў папа Бенедыкт ХІІІ.
Пачалася каранацыя яснай раніцай 19 верасня 1730 г. у гаі Вікне з урачыстай перадачы карон Бенедыктам Трулевічам «апостальскаму дэлегату» Гераніму Радзівілу. Экіпаж апошняга суправаджаўся мноствам карэт, коннікаў, прыдворных, шляхтай, замыкала эскорт іншаземная конніца. З гаю кароны святочна пераносілі на ўзгорак святога Георгія, дзе яны былі сустрэты салютам з гармат. Тут іх чакалі мітрапаліт, епіскапы, абаты, магнаты, шляхта і кавалерыя. Далей працэсія накіроўвалася праз трыўмфальныя аркі ў галоўны храм. Адкрывалі гэтае шэсце мітрапаліт кіеўскі і галіцкі Афанасій Шаптыцкі з Геранімам Радзівілам і епіскапамі. Цырымонія перанясення карон заняла тры гадзіны. Затым у саборы пачалася святочная служба, падчас якой быў прачытаны прывілей рымскай капітулы мітрапалітальным аўдытарам.
Пад гукі аргана мітрапаліт каранаваў найсвяцейшы абраз, усклаўшы кароны на Голавы Свяцейшага Немаўляткі Ісуса і Свяцейшай Яго Маці. Тады ж абраз набыў дарагі абклад. У гонар гэтай святочнай падзеі па загаду мітрапаліта і Гераніма Радзівіла былі выбіты памятныя медалі з золата і срэбра шасці відаў, якія былі раздадзены народу. Святкавалі каранаванне ў Жыровічах восем дзён. У час яго кульмінацыі было засведчана некалькі выпадкаў цудатворнага выздараўлення.
Каранаванне абраза, грандыёзныя паломніцтвы да святыні, у тым ліку шляхты і магнатаў, спрыялі падняццю прэстыжа і папулярызацыі базыльянскага ордэна і уніяцкай канфесіі. Падчас Першай сусветнай вайны цудатворны абраз вывозілі ў Маскву, адкуль ён вярнуўся, на жаль, без большасці аздоб.
Штогод і да нашага часу 20 мая адзначаецца свята абраза Жыровіцкай Маці Божай.
Спіс крыніц і літаратуры
1. Бараноўскі, І. Каралева беларускага народу / І.Бараноўскі // Царква. - 2005. - № 4. - С.12 - 14.
2. Бобровский, П.И. Противодействие Базилианского ордена стремлению белаго духовенства к реформам Русской греко-униатской церкви / П.И.Бобровский. - Вильна: Губернская типография, 1889.
3. Віцьбіч, Ю. Наша спадчына прамаўляе: «Уладарка Беларусі, што сьвеціць у Жыровічах»/ Ю. Віцьбіч // Спадчына. - 2000. - № 4. - С. 134 - 138.
4. Глухова, Г. Жировичский Свято-Успенский монастырь / Г.Глухова. - Москва, 2006.
5. Дзиковский, Н.Р., Коронование Жировицкой иконы Богоматери / Н.Р.Дзиковский. - Гродно, 1891.
6. Киприанович, Г.Я. Исторический очерк православия, католичества и унии в Белоруссии и Литве с древнешего времени до настоящего времени / Г.Я.Киприанович. - Вильна: Тип.И.Блюмовича, 1895.
7. Памяць: Гісторыка-дакументальная хроніка Слонімскага раёна. - Мінск: БЕЛТА, 2004. - С. 53 - 56.
8. Сакалоў, Г. Святло Жыровіцкай іконы / Г. Сакалоў // Маладосць. - 2007. - № 9. - С. 81 - 88.
9. Суша, А.А. Ля вытокаў беларускай гістарычнай навукі: творчая спадчына Ігната Кульчынскага / А.А.Суша // Беларускі Гістарычны часопіс. - 2009. - № 2. - С. 27-37.
10. Слюнькова, І. Базыльянскія кляштары на Беларусі / І.Слюнькова //Полымя. - 1993. - № 5. - С. 224-238.
11. Харлампович, К. Западнорусские православные школы ХVІ и ХVІІ века, отношение их к инославным, религиозное обучение в них и заслуги в деле защиты православной веры и церкви / К.Харлампович. - Казань: Типо-литогр. ун-та, 1898.
12. Ярашэвіч, А.А. Жыровіцкі Свята-Успенскі манастыр /А.А.Ярашэвіч. - Мінск: Беларусь, 2006.
13. Ярашэвіч, А.А. Жыровіцкі Успенскі манастыр / А.А.Ярашэвіч // Вялікае княства Літоўскае: энцыклапедыя. - Т. 1. - С. 632 - 634.
Васюкевіч Таццяна Васільеўна - выпускніца факультэта гісторыі і сацыялогіі ГрДУ імя Я.Купалы, магістрантка, малодшы навуковы супрацоўнік Гродзенскага дзяржаўнага гісторыка-археалагічнага музея. Сфера навуковых інтарэсаў - гісторыя уніяцкай царквы.
УДК 283/289(476)
А. Крот (Гродна)
КУЛЬТ МАЦІ БОЖАЙ ЖЫРОВІЦКАЙ У ТВОРАХ АЙЦА ІГНАТА КУЛЬЧЫНСКАГА
Отец Игнат Кульчинский - белорусский историк XVIII в., который жил и работал в Риме и Гродно. Важным направлением его деятельности было развитие культа Жировичской иконы Божьей Матери и её римской копии. Этим святыням историк посвятил несколько публикаций на итальянском, польском и латинском языках. Для И. Кульчинского развитие культа Жировичской иконы носило не только религиозный характер, но и являлось способом распространения знаний об Униатской Церкви Великого княжества Литовского среди католиков Западной Европы.
Спадчына айца Ігната Кульчынскага, якога справядліва лічаць заснавальнікам беларускага гістарычнага краязнаўства, выклікае вялікую цікавасць у беларускіх гісторыкаў [3, c. 100]. Аднак працы І.Кульчынскага, прысвечаныя духоўнаму жыццю Беларусі, да апошняга часу заставаліся па-за ўвагай даследчыкаў.
Ігнат Кульчынскі нарадзіўся ў 1694 г. [4, с. 249] (па іншых звестках - 1707 г.) [3, c. 100]. Няма пэўнасці, што да месца яго нараджэння. Па звестках адных гісторыкаў, ён паходзіў з Уладзіміра Валынскага [2, c. 471], паводле іншых, - з ваколіц Гродна [3, c. 100] . З 1729 па 1735 г. айцец Ігнат жыў і вучыўся ў Рыме [1, c. 28], дзе атрымаў тытул доктара тэалогіі. У Вечным Горадзе святар выконваў таксама функцыі генеральнага пракуратара кангрэгацыі базыльянаў і рэктара царквы святых Сергія і Вакха [1, c. 28]. У Рыме ж Ігнат Кульчынскі выдаў шэраг твораў, найбольш вядомыя з якіх «Specimen Ecclesiae Ruthenicae…» і «Appendix ad Specimen Ecclesiae Ruthenicae…».
Пасля вяртання ў 1735 г. у Вялікае Княства Літоўскае айцец Ігнат Кульчынскі стаў архімандрытам Гродзенскага Барысаглебскага (Каложскага) манастыра і займаў гэту пасаду аж да сваёй смерці ў 1747 г. Адначасова святар займаўся даследніцкай дзейнасцю, стварыў «Інвентар Гродзенскага Каложскага базыльянскага манастыра» і «Хроніку ігуменаў, архімандрытаў, царкоўных старастаў і заступнікаў Гродзенскага Каложскага манастыра». Вывучаў іншыя беларускія старажытнасці: Жыровіцкі Свята-Успенскі мужчынскі манастыр, крыж Еўфрасінні Полацкай.
Прысутнасць гісторыка і царкоўнага дзеяча ў Рыме супала з узрастаннем культу Маці Божай Жаровіцкай. У жніўні 1718 г. у рымскай царкве святых Сергія і Вакха падчас рамонту пад тынкам на адной са сцен выпадкова быў выяўлены абраз Маці Божай, які ідэнтыфікаваны як копія іконы Маці Божай Жыровіцкай. Сярод рымскага люду абраз стаўся вельмі папулярным пад назвай Madonna del Pascolo. Напэўна, цудоўная знаходка копіі і рост яе папулярнасці паспрыялі паскарэнню каранацыі самой Жыровіцкай іконы, якая адбылася 19 (8) верасня 1730 г., у той час, калі І. Кульчынскі знаходзіўся ў Рыме. Аднак святар разам з мітрапалітам Атаназіем Шаптыцкім прымаў удзел у каранацыі рымскай копіі іконы ў тым самым годзе [5, c.119].
Развіццё культу Маці Божай Жыровіцкай стала адным з асноўных накірункаў дзейнасці І. Кульчынскага. Першай яго працай на гэтую тэму стаў пераклад з італьянскай на польскую мову працы каноніка Ізідара Нардзі «Relacja historyczna o zjawieniu Cudownego Obrazu Najświetszej Panny Żyrowickiej, nazwanego po włosku DEL PASCOLO...». Пераклад быў выдадзены ў Супраслі ў 1728 г. [5, c.118]. Наступныя творы - «Il Diaspro prodigioso di tre colori ovvero narrazione istorica delle tre imagini miracolose della B. V. Maria: la prima di Zirovice in Litvana, la seconda, del Pascolo in Roma, e la terca copia della seconda parimente in Zirovice detta de quei Polpoli Romana…» («Цудатворная трохкаляровая яшма, або гістарычны аповяд пра тры цудатворныя абразы Дзевы Марыі: першы ў Жыровічах на Літве, другі - Паскола ў Рыме, і трэці - гэта копія другога, падораная рымлянамі ў Жыровічы») і «Signum magnum… Regina Maria Virgo, in thaumaturgo icone Zyroviesi… coronata…» («Вялікі знак... Валадаркі Дзевы Марыі, у цудатворнай іконе Жыровіцкай... каранаванай...») і «Oratio de beatissimae Virginis Mariae imagine Zyroviensi miraculis» («Малітва да найсвяцейшай Дзевы Марыі ў цудатворным Жыровіцкім абразе...») - выйшлі амаль адначасова - ў 1732 г.
Праца «Signum magnum…» невялікая па памерах і напісаная на лацінскай мове. Яна прысвечана каранацыі іконы, якая адбылася ў Рыме з удзелам мітрапаліта Атаназія Шаптыцкага і самога айца Ігната Кульчынскага. Твор напісаны ва ўзнёслай форме ўсхвалення цудадзейнага абраза. Гэтай падзеі прысвечана яшчэ адна праца гісторыка: «Oratio de Beatissimae Virginis Mariae imagine Zyrovicensi…» Яна перадае тэкст прамовы, якая прагучала ў Рыме падчас каранацыі іконы [6, c. 31].
Найбольшае значэнне сярод твораў айца Ігната Кульчынскага мае напісаная па-італьянску праца «Il Diaspro prodigioso…». Сама мова гэтага твору раскрывае мэту яго стварэння. Праца была адрасавана італійскім вернікам і ставіла за мэту пашырэнне культу Жыровіцкай іконы сярод католікаў Рыма і ўсёй Італіі. «Il Diaspro prodigioso…» складаецца з трох частак: першая - «Стварэнне і шанаванне Жыровіцкай Мадонны»; другая - «Некаторыя звесткі пра царкву Сергія і Вакха, яе жыццё, а таксама пра блаславёнага Язафата»; трэцяя - «Гістарычны аповяд пра Дзеву Марыю Паскола ў Рыме і зробленую з яе цудатворную копію, якая потым з'явілася ў Жыровічах»; чацвёртая - «Аповяд пра каранацыю Жыровіцкай Мадонны». Каштоўнасць выдання для сучасных даследчыкаў яшчэ і ў тым, што яно ўтрымлівае медзярыт Жыровіцкага абраза - малавядомы сучасным даследчыкам іканаграфічны спіс [6, c. 31].
Асаблівай ўвагі заслугоўвае гісторыя рымскай копіі Жыровіцкай іконы, якую апісвае айцец І. Кульчынскі. Як адзначае сам даследчык, гісторыю іконы ён даведаўся ад езуіта К. Кароччы, вядомага ў Рыме распаўсюдніка культу цудатворных абразоў Маці Божай [7, c. 42]. Рымская ікона Жыровіцкай Божай Маці была знойдзена ў гаспіцыі, які прылягаў да царквы св. Сергія і Вакха, на пачатку жніўня 1718 г. У гэты час паводле загаду генеральнага пракуратара распачаўся рамонт памяшкання, і майстар, які ачышчаў мур ад старой вапны, нечакана ўбачыў фрагмент абраза. Прыйшоўшы на наступны дзень, майстар убачыў, што адвалілася яшчэ некалькі кавалкаў вапны і адкрыўся прыгожы абраз Маці Божае з Дзіцяткам. У гэтай выяве рэктар царквы пазнаў копію Жыровіцкай іконы. І. Кульчынскі піша, што невядома, хто намаляваў гэтую копію, хто яе схаваў і як доўга яна была схаваная. Аднак рымская копія, хоць і большая за арыгінал, ва ўсім падобная да яго [7, c. 43].
У кнізе «Il Diaspro prodigioso…» святар пераказвае гісторыю развіцця культу іконы ў Рыме на працягу 1718 - 1719 гг. Шанаванне беларускай святыні італійскімі вернікамі, сярод якіх былі і простыя сяляне, і шляхта, паспрыяла пераносу іконы з гаспіцыя да царквы. Сам І.Кульчынскі спрычыніўся да развіцця культу абраза, падрыхтаваўшы для яго ў час паміж 13 верасня і 29 кастрычніка новую капліцу, адкрытую мітрапалітам Фларыянам Грабніцкім [7, c. 45].
Падсумоўваючы, можна сказаць, што а. Ігнат Кульчынскі пакінуў па сабе невялікую, але надзвычай важную спадчыну. Як адзначаюць некаторыя даследчыкі, менавіта І. Кульчынскі сваімі публікацыямі і дзейнасцю ў значнай ступені паспрыяў шанаванню беларускага цудатворнага вобраза на Захадзе [5, c.119]. Культ Жыровіцкай іконы Божай Маці стаўся для вучонага манаха памостам паміж Уніяцкай Царквой Вялікага Княства Літоўскага і Каталіцкай Царквой Заходняй Еўропы. Маці Божая Жыровіцкая яднала беларускіх вернікаў і сялянаў з ваколіц Рыму. І таму айцец Ігнат Кульчынскі праз свае творы імкнуўся як наблізіць беларускім вернікам культ рымскай іконы, так і заходнім вернікам - шанаванне Маці Божай Жыровіцкай.
Спіс крыніц і літаратуры
1. Monumentae Ucrainae historica. - Рим, 1968.
2. Słownik polskich teologów katolickich / Akademia Teologii Katolickij; red. E. Wyczawski. - Warszawa, 1982. - T. 2. - S. 471 - 473.
3. Алексеев, Л. В. Игнатий Кульчинский - первый исследователь белорусских древностей / Л. В Алексеев // Древности славян и Руси. - М., 1988. - С. 100 - 105.
4. Патрило, І. Нарис історіï василіян від 1743 до 1839 року / І. Патрило // Нарис історіï василіянского чину святого Йосафата. - Рим, 1992. - С. 183 - 274.
5. Суша, А. А. «Signum magnum apparuit in caelo...» (Творчая спадчына Ігната Кульчынскага) / А. А Суша //Беларуская кніга ў кантэксце сусветнай кніжнай культуры: зборнік навуковых артыкулаў. - Мінск, 2006. - С. 117 - 124.
6. Суша А. А. Ля вытокаў беларускай гістарычнай навукі: творчая спадчына Ігната Кульчынскага / А. А Суша //Беларускі гістарычны часопіс. - 2009. - № 2. - С. 27 - 37.
7. Хома, І. Нарис історіï храму Жировицькоï Богоматері в Римі / І. Хома. - Romae, 1972.
Крот Андрэй - магістр тэалогіі. Грэка-каталіцкая парафія Маці Божае Фацімскай, г.Гродна.
УДК 711.424 (476)
А.Ю. Барташэвіч (Гродна)
ДА ПРАБЛЕМЫ ПОЛІКАНФЕСІЙНАСЦІ ГАРАДСКОЙ КУЛЬТУРЫ БЕЛАРУСІ XVI - XVIII ст.
В статье очерчивается понятие городской культуры Беларуси как комплексного феномена. Затрагиваются вопросы поликонфессиональности белорусского общества и ее влияния на формы и содержание городской культуры ВКЛ эпохи позднего средневековья: архитектуры, социотопографии, просветительской деятельности. Подчеркивается значимость реформации, которая способствовала распространению сервильных форм культуры - меценатства, книгопечатания и пр. Автор обращается к проблеме ментальности, этических ценностей белорусских горожан.
Важнае месца ў даследаванні беларускага горада займае вывучэнне такой складанай дэфініцыі як гарадская культура. Тэрмін «гарадская культура» з'яўляецца даволі агульнай катэгорыяй: гэта арганізаваная сукупнасць фізічных, сімвалічных аб'ектаў, каштоўнасных фармаванняў, якія ўключаюць не толькі матэрыяльныя аб'екты (артэфакты), але і такія элементы культуры як нормы і этыка дадзенай гарадской абшчыны, сацыяльная псіхалогія гарадской грамады, менталітэт гараджан, развіццё адукацыі і навукі і г.д.
Эпоха з канца XVI да пачатку XVIII ст. дастаткова яскравая, але і складаная ў гісторыі гарадоў і гарадскога жыцця на Беларусі. Гэты час даследчыкі разглядаюць асобна, адзначаючы, што перыяд пасля Лівонскай вайны і да пачатку казацкіх паўстанняў можна назваць «залатым векам» гарадской культуры ВКЛ. У галіне архітэктуры з'яўляюцца новыя тыпы абарончых збудаванняў - замкі бастыённага тыпу, мураваныя гарадскія ратушы [7, c.11]. Агульны росквіт, рэнесансавыя тэндэнцыі уплывалі на горадабудаўнічую культуру беларускіх гарадоў і мястэчак у XVI-XVII стст. З'яўляючыся асяродкамі грамадскай актыўнасці, між тым, духоўнае і культурнае жыццё ў сярэднявечных гарадах развівалася пераважна ў канфесіянальных рамках [6, c. 94].
Існаванне беларускіх земляў у складзе поліэтнічных дзяржаўных утварэнняў - Вялікага княства Літоўскага, а пазней і Рэчы Паспалітай, знаходжанне на перакрыжаванні шляхоў заходняй цывілізацыі і візантыйскага свету абумовілі складанасць і стракатасць канфесійных адносінаў на працягу XVI - XVIII стст., неадназначны ўплыў на культурныя працэсы, якія адбываліся ў беларускім грамадстве.
Царква ў феадальным грамадстве заўсёды выконвала шэраг важных функцый - акрамя непасрэдна ідэалагічных, нацыянальна-кансалідацыйных, царква займалася распаўсюджваннем культурных ведаў. Адпаведна, справай адукацыі і асветы на Беларусі займаліся установы, якія належалі да розных канфесій.
Асветніцкая і дабрачынная дзейнасць праваслаўных канцэнтравалася вакол брацтваў - рэлігійных арганізацый насельніцтва. Брацтвы ставілі рэлігійныя і дабрачынныя мэты. Пад іх патранатам дзейнічалі ў асноўным пачатковыя школы, выкладанне ў якіх вялося на царкоўнаславянскай ці старабеларускай мове, друкарні, шпіталі. Брацтвы былі важным кампанентам сацыяльнай актыўнасці гараджан - іх дзейнасць накладвала адбітак на вытворчыя адносіны, палітычную дзейнасць праваслаўнай грамады [5, c. 37].
У справе арганізацыі асветы небяспечным канкурэнтам праваслаўных брацтваў былі каталіцкія ўстановы. Ужо ў другой палове XVI ст. ствараюцца езуіцкія калегіі ў Вільні, Нясвіжы, Полацку. У 1579 г. пачынае дзейнічаць Віленская езуіцкая акадэмія - першая вышэйшая навучальная ўстанова ў межах Вялікага княства Літоўскага. Да 70-х гг. XVIII ст. толькі на тэрыторыі ВКЛ езуіты стварылі каля 90 пунктаў (рэзідэнцыі, місіі, калегіі), якія на Беларусі дзейнічалі ў Нясвіжы, Пінску, Берасці, Вільні, Мінску, Навагрудку, Віцебску і інш. Значная роля ў прапагандзе езуітаў адводзілася дзейнасці сяброў ордэна ў прытулках, шпіталях і турмах.
Дзейнасць езуітаў мела неадназначныя вынікі для культуры Беларусі. З аднаго боку, здольныя дзеці з розных сацыяльных груп мелі магчымасць атрымаць гуманітарную адукацыю еўрапейскага ўзроўню, з другога боку, інтэлектуальная эліта ўсё больш губляла сувязь з нацыянальнай глебай.
Цікавасць уяўляе дзейнасць уніятаў, як рэфарматараў, што ўпершыню паспрабавалі спалучыць рымскія і праваслаўна-візантыйскія традыцыі. Найбольшую актыўнасць уніяты праяўлялі ў справе арганізацыі асветы і кнігадрукавання [5, c. 40]. Сістэма адукацыі уніятаў (напрыклад, базыльян) уключала ўсе тыпы навучальных устаноў: духоўныя вучылішчы, манаскія і епархіяльныя, а таксама грамадскія калегіі і школы, прыходскія школы, якія выхоўвалі моладзь на аснове хрысціянскага вопыту як Усходу так і Захаду.
У XVI ст. разам з уплывамі Рэнесансу беларускія землі закрануў такі агульнаеўрапейскі працэс, як Рэфармацыя. У межах рэфармацыйнага руху бяруць свой пачатак многія формы свецкай гарадской культуры: у прыватнасці, літаратурнага і мастацкага мецэнацтва [3, c. 97]. Трэба адзначыць вялікую ролю рэфармацыйнага мецэнацтва ў справе пашырэння асветы сярод розных сацыяльных слаёў насельніцтва, арганізацыі сталага кнігадрукавання, у пераўтварэнні шэрагу мястэчак і прыватнаўласніцкіх беларускіх гарадоў у культурныя цэнтры [2, c. 445]. Да таго ж пры шэрагу пратэстанцкіх збораў дзейнічалі пачатковыя школы, гімназіі, дзе маглі вучыцца прадстаўнікі розных саслоўяў (напрыклад, у Ракаве). Дэмакратычная этыка рэфармацыі накіроўвала дзеянні яе прадстаўнікоў на прапаганду ідэй адукаванасці, ведаў, адкрытасці да ўсяго новага [6, c.130].
Такім чынам, нягледзячы на тое што распаўсюджваннем ведаў займаліся пераважна канфесійныя ўстановы, культурнае значэнне гэтай дзейнасці знаходзілася па-за канфесійнымі рамкамі. Разам з ведамі гараджанін засвойваў пэўную сістэму каштоўнасцей, светапогляд, што фармаваліся ў межах адукацыйных устаноў розных канфесій.
Поліканфесійнасць стварала стракатасць ментальнага, этычнага слоя гарадской культуры. Напрыклад, актавыя запісы магістратаў беларускіх гарадоў фіксуюць праявы тыповых рысаў пратэстанцкіх гарадскіх супольнасцей: культ добрасумленнай працы, ашчаднасці, сацыяльнага прэстыжу, грамадскай актыўнасці [10, c. 250]. Сустракаюцца і запісы аб справах па чараўніцтву, ведаўству, што адлюстроўвае пэўныя забабоны менталітэту тагачаснага мяшчанства [4, c. 267]. Поліканфесійнасць (а пазней і поліэтнічнасць), якая асабліва ўзмацнілася з другой паловы XVII ст., вяла да стракатасці паўсядзённых стасункаў паміж гараджанамі.
У айчынай гістарыяграфіі замацаваўся погляд на талерантныя адносіны паміж прадстаўнікамі розных канфесій. Між тым, варта пазбягаць ідэалізацыі гэтага працэсу: захаваліся, напрыклад, дакументы пра канфлікты паміж рознымі цэхамі ці нават унутры аднаго цэха па рэлігійнай прыкмеце; існавала сістэма прадстаўніцтва ў гарадскім магістраце ад праваслаўнай і каталіцкай абшчын. У сувязі з наплывам яўрэйскага насельніцтва расла напружанасць у адносінах апошніх з мясцовым насельніцтвам, у дакументах сустракаюцца звесткі пра забойствы на рэлігійнай глебе [9, c. 250]. Аднак трэба уважліва вывучаць падобныя звесткі і дакладна адрозніваць сітуацыі, дзе прычынай канфлікта з'яўлялася рэлігійная прыналежнасць, а дзе - сацыяльная канкурэнцыя.
Шматканфесійнасць уплывала і на прасторавае асяроддзе беларускіх гарадоў. Для беларускіх гарадоў эпохі позняга рэнесансу характэрным з'яўлялася існаванне значных тэрытарыяльных комплексаў з монаканфесіянальнай забудовай. Склаліся комплексы забудоў, арганізацыйна належачых пэўнай канфесіі - «праваслаўныя», «іудаісцкія», «каталіцкія», нават «уніяцкія» горадабудаўнічыя кампаненты [8, c. 17]. Рэфармацыя прынесла новы тып культавага будынку - кальвінісцкі збор. Езуіты імкнуліся размяшчаць свае калегіі і касцёлы ў цэнтрах гарадоў, ствараючы шыкоўныя барочныя комплексы [3, c. 97]. Падобная планіровачная структура склалася ў Гародні ў XVI - XVII стст., калі ў раёне рынкавай плошчы склаліся архітэктурныя комплексы каталіцкіх ордэнаў з Фарным, Бернардзінскім касцёлам. На тэрыторыі старажытнага пасада існаваў уніяцкі манастырскі комплекс з царквой Раства Багародзіцы ў якасці архітэктурнай дамінанты [1, c. 217]. Безумоўна, падобная структура магла аформіцца ў межах поліканфесійнай абшчыны беларускіх гарадоў. У гэтым - значная асаблівасць гарадской культуры ВКЛ.
Такім чынам, нягледзячы на значнасць уздзеяння канфесійных устаноў на культурнае жыццё ў беларускіх гарадах, трэба адзначыць рознасць і стракатасць форм гэтага ўздзеяння: арганізацыя асветы, кнігадрукавання, палемічнай публіцыстыкі; гуманізм і антыклерыкалізм Рэфармацыі, рэлігійная талерантнасць дазволіла пранікаць на Беларусь розным свецкім формам культуры (як матэрыяльнай, так і духоўнай), секулярызаваць культурную місію царквы, грамадскую думку, вяла да стварэння спецыфічна гарадскога асяроддзя, гарадской грамады, блізкай па каштоўнасцях, манеры паводзін, менталітэту да іншых бюргерскіх супольнасцей Еўропы. Аднак інтэлектуальная эліта, адукаваная частка насельніцтва выхоўвалася ў розных, часам процілеглых ментальных праекцыях, засвойвала розныя каштоўнасці, што, з аднаго боку, вяло да ўзбагачэння зместу гарадской культуры, з другога, - падзяляла, раз'ядноўвала мяшчанства, вяла да страты грамадзянскага адзінства.
Спіс крыніц і літаратуры
1. Гардзееў, Ю. Магдэбургская Гародня / Ю.Гардзееў. - Гародня - Wrocław, 2008.
2. Иванова, Л.С. Меценацтво и Реформация В Белоруссии (вторая половина XVI - первая половина XVII вв.) / Л.С.Иванова // Наш радавод. - 1993. - Кн.4. Ч.2. - С. 442 - 447.
3. Клімуць, Л. Мецэнацтва і шляхецкі патранаж у Рэчы Паспалітай XVI - XVIII стст. і іх сацыяльнае значэнне / Л.Клімуць // Роднае слова. - 2003. - №11. - С. 97 - 98.
4. Марзалюк, І. Актавыя кнігі магілёўскага магістрата XVI - XVII ст. як крыніца па гісторыі ментальнасці беларускага мяшчанства/ І.Марзалюк // Castrum, urbis et bellum: зборнік навуковых прац. - Мінск, 2002. - С. 263 - 272.
5. Новицкая-Ежова, А. Орден базилиан и его культурно-просветительская деятельность на украинско-белорусско-литовских землях Речи Посполитой / А. Новицкая-Ежова // Славяноведение. - 1996. - №2. - С. 33 - 46.
6. Парашкоў, С.А. Гісторыя культуры Беларусі / С.А.Парашкоў.- Мінск: Беларуская навука, 2004.
7. Трусаў, А. Агульныя тэндэнцыі ў гарадской матэрыяльнай культуры Вялікага княства Літоўскага / А.Трусаў // Спадчына. - 1994. - №6. - С. 11 - 12.
8. Чантурия, Ю.В. Развитие градостроительства Беларуси (вторая половина XVI - первая половина XIX вв.): автореф. дис. … д-ра архитектуры / Ю.В.Чантурия. - Минск, 2003.
9. Археографический сборник документов, относящийся к истории Северо-Западной Руси. - Т.IV. - Вильна, 1867. - С. 250 - 252.
10. Археографический сборник документов, относящийся к истории Северо-Западной Руси. - Т. VІ. - Вильна, 1869. - С. 214 - 216.
Барташэвіч Андрэй Юр'евіч - магістр гістарычных навук, аспірант кафедры гісторыі Беларусі Гродзенскага дзяржаўнага універсітэта імя Янкі Купалы.
[1] Напрыклад, найбуйнейшы тагачасны беларускі горад Полацк у свае памеры з XII - XIII ст. вярнуўся толькі ў пачатку XX ст.
[2] Сёння на паверхні зямлі захаваліся толькі два шэдэўры XII ст.: Спаса-Прэабражэнская царква ў Полацку і Барысаглебская ў Гародні.
[3] У наступныя стагоддзі менавіта Полаччына, Віцебшчына і Смаленшчына будуць называцца ў ВКЛ «Руссю» у адрозненне ад цэнтральнай вобласці дзяржавы «Літвы», а таксама «Масквы», «Ноўгарада» і інш.
[4] Свет-гаспадарка - паняцце, выдзеленае Фернанам Брадэлем. Гэты даследчык адрознівае паняцце «гаспадарка-свет» ад «святовай гаспадаркі». Апошняя распаўсюджваецца на ўвесь свет, «гаспадарка-свет» « закранае толькі частку Сусвету, эканамічна самастойны кавалак планеты, здольны быць самадастатковым, такім, якому яго ўнутраныя сувязі і абмены надаюць пэўнае арганічнае адзінства» (Бродель, Ф. Время мира. Материальная цивилизация, экономика и капитализм. XV - XVIII вв. / Ф. Бродель. - Москва, 1992. - С. 14).
[5] Больш падрабязную бібліяграфію праблемы чытач знойдзе ў Інтэрнэце: http://www.uni-duesseldorf.de/ulbd/burgtorf/basel.htm