To miejsce, po zawojowaniu Księstwa Dejnowskiego, około r. 1180, w którem leżało, jest osadą litewską; ponieważ Lida, znaczy trzebież, pole z lasu oczyszczone. Zamek założonym został w roku 1323, przez Wielkiego Xiążęcia Gedymina; budowali go rzemieślnicy Kijowscy i jeńcy z Wołynia użyci byli.

Najwięcej ze szczegółów w tym artykule poczerpniętych jest z notacyj plebańskich, zebranych przez ś. p, X. Wincentego Narbutta, Proboszcza i Dziekana Lidzkiego.

Religia chrześciańska Ruskiego wyznania, była od bardzo dawnych czasów wprowadzona w tych S.ch, Kaplica na zamku znajdowała się od początku jego założenia. Wyznanie łacińskie wprowadzili Franciszkanie, celem nawracania Litwinów, będących jeszcze w pogaństwie: gdyż Rusini wcale się nie wtrącali do wierzenia krajowego, przeto pokój i tolerancya wzajemna, była między nimi.

W roku 1366, przybyła missya Franciszkańska, ze trzech xięży złożona; ich w roku 1369 wymordowali poganie, z okazyi jakiegoś tumultu. Wkrótce jednak przybyło ich sześciu, którzy nad mogiłą swych braci wysławili oratorium i przy niem zamieszkali, na podzamczu. Wtedy Starostą Lidzkim, był Dowgierd, Pan chrześciański.

Około roku 1376, przybyło więcej Franciszkanów i liczba ich podniosła się do dziewięciu. Obraz Matki Bozkiej przynieśli z sobą, z miasta Wizny, który dotąd łaskami słynie w kościele farnym.

Roku 1381 Jagełło Xiąże wówczas Witebski, Krewski i na Lidzie, nadał Kościołowi Lidzkiemu majątek, dziś zwany Plebańce i dochód z jakiejś innej włości.

1397. Nowy kościoł stanął w Lidzie, poświęcony przez Biskupa Wileńskiego Andrzeja, który przy nim Franciszkanów nanowo osadził (1). Podobno, że dawniejsi Missyonarze tego zakonu, przez napad Krzyżaków w roku 1394, rozpędzeni, czy wybici zostali, jak świadczą notacye plebańskie.

R. 1406 Sierpnia 5. Jerzy Swiatosławicz, Xiąże Smoleński, z dobraną, bandą hajdamaków, najechał Lidę, zrabował i spalił; szturmował i do zaniku, ale napróżno. Żona, lego Xiążęcia z dziećmi znajdowała się na zamku Lidzkim w niewoli i Starosta tameczny, Jakób z Sielicy,

-----------------

(1) X. Grzybowski: Skarb nieoszacowany i t. d. str. 58.

zowiący się, nie był obecny; lecz nadbiegł wkrótce z Hołdowali hajdamaków poraziwszy odpędził, którzy zniknęli w lasach Solecznickich, a polem napadli na klasztor Franciszkański, w Wilnie u Panny Maryi na Piaskach będący, w którym, szukając skarbów, mnichów wymordowali prawie do jednego, jakich zostali w klasztorze. (Tak słowo w słowo znajduję w notacyach plebańskich Lidzkich). Xiądz Grzybowski, Skarb nieoszacowany str. 422 - 431, opisuje ten sam wypadek, gdyż w dniu 7 Sierpnia, naznacza umęczenie. Franciszkanów wileńskich; jednakże co do roku myli się, kładąc rok 1403, w którym nie mógł ten Xiąże Jerzy bydź w Litwie; wogóle, jego chronologia ze źródeł mylnych poczerpnięta; notacye wyżej spomnione lepiej i zgodnie z porządkiem dziejów, kładą rok 1406, one. są prowadzone przez Xiędza Stogniewa, który w lat czterdzieście kilka poźniej, był Proboszczem Lidzkim, kończone dalej przez następców jego.

Roku 1414 kościoł został odnowiony w Lidzie, poświęcony pod wezwaniem N. Maryi Panny, Wszystkich Świętych, a szczególnie, podług pierwszego poświęcenia, S. Krzyża. Przywileju Króla Władysława, znalazł się w papierach probostwa, ułamek mały, z którego tylko następne miejsce wyczytać się dało:

In nomine Dni Amen. Vladislaus dei gratie Rex polonie lituanieque Princeps supremus e. t. c. Heres mie e. t. c. Ad perpctuam rei memoriam. Quamquam ex suscepli cura Regiminis universorum nostrorum Regimini subditoruM utilitale tenemur ad ea tanien que diuini cultui administracionem decus ac gloriam ac statum felicem et quietem, ac virium firmitatem Ministrorum Omnipotentis conspiciunt, tanio dignius intendimus quantum pro ceteris mundi Princibibus nomen Regale solum magniricencie extollit et mirabilius universorum prouidencie creatoris con-sideranles sane Omnipotenlis inimensam clemenciam

qua nos ovem pridem perditam ad Begales dignitates solium Clementissimi sublimauit, volentesque tanquam fidelis commissorum gubernator pro infinibis heneficiis aliquibus licet tamen exilio meritis obuiare. Ecclesiam vetere nostre fundacionis olim pp. cc. ord. s. Francisci Apostolis Lituanie cominendandam in opido nostro Lida nunc de nouo conslructam et ad honorem Omnipotentis Dei Gloriosissime Virginis Marie Omnium Sanctorum specialiler Sancti Crucis...... dicalum......dotauirnus bonis prouenlibus et utilitatibus ut in nostris literis ........clare nitilur confirmamus et incorporamus donamus et appropriamus Lidensem..........Dougirdi........ommos thelonis vulgariter.

Na odwrocie data późniejszego czasu pismem położona: A. Domini M. CCC. XIIII. Feria iijj. in hebd. Pentecost...... Niezawodnie tojest data przywileju.

W roku 1434 gdy Swidrygełło Lidę spalił, kościoł jednak ocalał.

1450. Kościoł stanął w Krupie filialny.

1533. Cerkiew ruska w mieście była poświęconą (Latopisiec Daniłowicza: str. 315).

1631. Umarła w Lidzie z połogu Anna, z domu Xiężniczka Szujska, w zamężciu za Janem Michałem Narbuttem będąca, ostatnia ze krwi Xiążąt Szujskich na Szui, emigrantów Rossyjskich, około roku 1500 do Litwy przybyłych. Z jej syna Franciszka, poszedł dom Narbuttow Lidzkich.

Spis proboszczów lidzkich.

(z papierów miejscowych wyjęty.)

Roku 1460 objął probostwo X. Stogniew. Od roku 1554, w którym X. Jan z Donatowa, Prebendarz Wileński, objął probostwo Lidzkie, kościoł był rządzony ad interitn przez administratorów, dochody z ziemi szły na rzecz Kapituły Wileńskiej, przeto gospodarstwo upadło.

Od roku 1559 Xiąże Jan Andrzejewicz, Biskup Łucki i Brzeski.

- - 1580 X. Jan Juszyński, od niego poczynająsię pisać Proboszczami Ludzkiemi i Krupskiemi.

- - 1622 X. Jan Chryzostom Rogniatowski.

- - 1650 X. Adam Lipnicki Dziekan Lidzki.

- - 1657 X. Marcin Dłuzniewski.

- - 1662 X. Ignacy Rebert.

- - 1688 X. Stanisław Widmund Widymowski. _ _ 1700 X. Jan Dowgierd.

- - 1738 X. Piotr Strokowski.

- - 1747 X. Michał Zienkewicz, Biskup Wileń. Fundator Kościoła murowanego, który przeniesiono na inne miejsce, z Podzamcza, gdzie dziś plac przed domem Kassy Skarb.

- - 1760 X. Stanisław Bohusz Siestrzeńcewicz, Kanonik Zmójdzki.

- - 1766 X. Antoni Ejssmont.

- - 1783 X. Kazimierz Narbutt, ex Pijar, Opat Paradyjski, Kaw. ord. S. Stanisł.

- - 1801 X. Wincenty Narbutt, Kanonik Inflantski, Dziekan Lidzki.

- - 1826 X. Raczyński.

- - 1831 X. Wincenty Linkień, Dziekan Lidzki.

SPIS STAROSTÓW SĄDOWYCH LIDZKICH.

(zrękop. Wiercińskiego Komornika, starej daty.)

Jakób z Sielicy około roku 1404.

Aczgerej (Hadży Gerej) Hanem został Krymskim, wezwany przez Tatarów roku 1443.

Stanisław Pietraszkowicz do roku 1499.

Hleb z Janowa Sapieha, krótko.

Krzysztof Illinicz 1503.

Drozd po zrzuceniu Illinicza pr zez Króla 1505.

Jakób Abramowicz krótko.

Jerzy Mikołajewicz Radziwiłł, 1538.

Mikołaj Janowicz Radziwiłł) krótko.

Jerzy Jllinicz krótko.

Piotr Weryha Bohuszewicz Mossalski 1559.

Jan Abramowicz, (na Wornianach Wojewoda Smoleński, Prezydent Derpski, Starosta Lidzki i Wendeński. Jego tytuły z innego źródła (1).) Prezydent Ziemski Inflant. 1596.

Jerzy Radziwiłł krótko.

Alexander Hołowczyński krótko.

Kazimierz Stefan Sapieha 1619.

Michał Xiąże Radziwiłł, krótko.

Alexander Naruszewicz Podkomorzy W. X. L. 1660.

Krzysztof Xiąże Radziwiłł 1675.

Michał Frąckiewicz 168O.

Kazimierz Frąckiewicz 1688.

Jan Scypion 1703.

Józef Scypion 1720.

Ignacy Scypion.

Józef drugi Scypion 1785.

------------------

(1) Katechizm, albo krótkie zebranie wiary i powinności chrześciańskiej i t. d . nakładem Jana Abramowicza i t. d. w Wilnie