Папярэдняя старонка: Філалогія, гісторыя літаратуры

Аўтар: Станкевіч Станіслаў,
Дадана: 20-03-2018,
Крыніца: Спадчына. 1998. №5. С. 100-139.; 1999. №1. С. 79-135.; 1999. №2. С. 125-142.; 1998. №6. С. 100-176.; 1999. №2. С. 82-113.; 1999. №4. С. 134-196.

Выдатны беларускі літаратуразнаўца, публіцыст, грамадзкі дзяяч доктар Станіслаў Станкевіч (1907-1980) яшчэ ў Віленскім унівэрсытэце плённа дасьледаваў беларускую польскамоўную літаратуру XIX ст. (магістарская дысэртацыя "Беларуская стыхія ў творах Элізы Ажэшкі"). Дык не выпадкова, што й ягоная наступная навуковая праца - "Беларускія элемэнты ў польскай рамантычнай паэзіі" (за якую ў 1936 г, набыў годнасьць доктара філязофіі ў галіне польскае ды славянскае літаратуры) - таксама прысьвечана гэтай тэме.

Друкуецца ў перакладзе з польскае паводле: Stanisław Stankievicz. "Pierwiastki białoruskie w polskiej poezji romantycznej. Część I (Do roku 1830)". Wilno, 1936.

I. ЛЯ ВЫТОКАЎ БЕЛАРУСКАГА РЭГІЯНАЛІЗМУ

Беларускі рэгіяналізм у польскай літаратуры i навуцы народжаны напачатку XIX ст. зацікаўленасьцю i дасьледаваньнямі фальклёру. Праўда, узаемадзейнічалі ў гэтым кірунку яшчэ i іншыя чыньнікі, пра якія будзе гаворка ніжэй, але іхны ўплыў на ўзьнікненьне рэгіянальных настрояў ды паняцьцяў быў значна меншы i ня мог вынікова ўзьдзейнічаць на разьвіцьцё новых культурных каштоўнасьцяў.

Зацікаўленасьць народнаю творчасьцю ў Польшчы, перадусім, рэшткамі славянскае міталёгіі, што захаваліся ў фальклёры, у значнай ступені апярэдзіла рамантызм i разьвівалася напачатку незалежна ад яго, знаходзячы моцную падтрымку ў настроях тагачаснага грамадзтва. Аднак толькі пад уплывам рамантычнага пошуку ў фальклёры першасных, некранутых з-за панаваньня клясыцызму прыкметаў нацыянальнага побыту, а таксама найбагацейшых крыніцаў паэзіі, яна набыла моц i выразнасьць.

Не кранаючы ўвесь фальклярыстычны рух у Польшчы, бо гэтае пытаньне агульнавядомае i шматразова разглядалася ў разнастайных літаратуразнаўчых працах [1], мы зьвернем увагу на яго праявы ў Вільні, што былі ў непасрэднай сувязі з разьвіцьцём тутэйшага рэгіянальнага пісьменства. Характэрна, што пачынальнікі гэтага руху напачатку XIX ст. галоўную ўвагу зьвярталі на фальклёр этнаграфічна літоўскі; нашмат болей цікавіліся літоўшчынаю, чым беларушчынаю, хоць роля апошняе ў польскай рамантычнай паэзіі была аграмаднаю пры параўнальна нязначным значэньні першае. Зацікаўленасьць літоўскім фальклёрам нарадзілася не ў Вільні, a ў Варшаве. Так, у сувязі зь дзейнасьцю Т.Чацкага i кс. Г.Калантая, першых польскіх вучоных, якія зьвярнулі ўвагу на важнае значэньне народных песьняў ды паданьняў, ужо ў 1804 г. на даручэньне варшаўскага таварыства сяброў навук узьнікла г.зв. "дэпутацыя, што мелася заняцца зборам этнаграфічных матэрыялаў сярод літоўскага люду" [2]. Калі гэтыя намаганьні не далі вынікаў, Ксавэры Богуш у працы "Пра пачаткі літоўскага народу i мовы", выдадзенай у 1806 г., дамагаецца заснаваньня адмысловае ўстановы, якая б занялася зборам фальклёрных помнікаў у Літве [3]. Асабліва вялікае значэньне надавалі літоўскай міталёгіі; бачачы ў ёй найдакладнейшае адпюстраваньне старажытных часоў паганскае Літвы, яе ставілі поруч з клясычнаю міталёгіяю [4]. У другім дзесяцігодзьдзі XIX ст. літоўскім справам шмат увагі прысьвячае "Tygodnik Wileński". Аўтары асобных артыкулаў, зьмешчаных у гэтай газэце, нават лічылі ліцьвінаў славянскім племенем [5]. Падрахаваньнем пошукаў i дасьледаваньняў у галіне літоўшчыны стала праца Тэадора Нарбута; ён першы том свае "Старажытнае гісторыі літоўскага народу" цалкам прысьвяціў літоўскай міталёгіі. I хоць кніга зьявілася толькі ў 1835 г., але яна - вынік папярэдніх дасьледаваньняў i зьвязана з публікацыямі гэтага аўтара ў віленскай пэрыёдыцы ў другое дзесяцігодзьдзе XIX ст. [6]

Апрача міталёгіі, зьвярталася таксама ўвага на літоўскія народныя песьні. У "Tygodniku Wileńskim" у 1820 г. i часткова ў 1822 г. Эмэрык Станевіч друкуе "Песьні літоўскага люду" - пераклад пятнаццаці народных песьняў разам зь літоўскім арыгіналам. Як інфармуе А.Э. Адынец, Станевіч зьвярнуў увагу на народныя літоўскія песьні пад уплывам Яна Чачота, які ўжо ў той час зьбіраў i перакладаў беларускія песьні [7]. У гэтым жа "Tygodniku Wileńskim" у 1820 г. Лявон Рагальскі друкуе "Вясельную песьню літоўскага люду" (N2 177, З.ХІІ) у арыгінале, а таксама ў польскім перакладзе. Апрача таго, ён зьмяшчае ў гэтым жа выданьні зноў жа ў арыгінале i польскім перакладзе "Песьню эстонскага простанародзьдзя" (№ 162, 15. V. 1820), а яшчэ "Украінскую песьню пра Багдана Хмяльніцкага" (№ 164, 15. VI. 1820).

У той час зьяўляюцца шматлікія інструкцыі ды артыкулы, у якіх адзначаецца вартасьць i значэньне народных прымхаў i забабонаў, аднак маюць яны агульны характар i не вылучаюць мясцовы абсяг фальклярыстычных дасьледаваньняў. Варта да ix залічыць "Заўвагі да збору назіраньняў i зьвестак пра фізычныя прадметы", надрукаваныя ў 1805 г. у "Nowym Pamiętniku Warszawskim" Віленскім унівэрсытэтам; тут зьвернута ўвага на народную магію ды чары. У 1816 г. Віленскі унівэрсытэт зьмяшчае ў жнівеньскім томіку "Dziennika Wileńskiego" "Інструкцыю па складаньні ў гімназіях i павятовых школах запісаў у галінах розных навук". У шостым параграфе "Інструкцыі", які называецца "Этнаграфія", рэкамэндуецца надаць асноўную ўвагу мове жыхароў асобных мясцовасьцяў, а таксама народным паданьням ды песьням, што "складаюць апошні разьдзел айчынных крыніцаў нашае гісторыі". У "Інструкцыі па складаньні запісаў у галіне статыстыкі i тапаграфіі", надрукаванай у "Dzienniku Wileńskim" у наступным годзе, рэкамэндавалася зьбіраць народныя прымхі i забабоны.

Апрача гэтага, "Dziennik Wileński" зьмясьціў у 1815 г. ананімны артыкул "Колькі словаў пра народныя прымхі з апісаньнем злачынства аднае ўяўнае чарнакніжніцы, пераклад з часопіса "Bibliotheque Britanigue... 1812 г." Аўтар цьвердзіць, што хоць вера ў чарнакніжнікаў i забабоны ўжо спакваля зьнікае, аднак жа "па-сапраўднаму адукаваныя людзі... не пагарджаюць i не адмаўляюцца ад народных прымхаў, a ўважліва назіраюць за імі, дасьледуюць i паведамляюць усім, вылучаючы праўду ад фальшу ды карысьць ад шкоды".

Нарэшце прыйшла чарга i на беларускі фальклёр. Рух на гэтым пол i распачынае артыкул Марыі Чарноўскае "Рэшткі славянскае міталёгіі, захаваныя ў звычаях вясковага люду на Беларусі", надрукаваны ў 1817 г. у "Dzienniku Wileńskim". У ім падаюцца дастаткова дакладныя зьвесткі пра народныя абрады i звычаі, занатаваныя аўтаркаю ў Чэрыкаўскім павеце на Магілёўшчыне, a менавіта апісаньне Купальля, вясновых Дзядоў, якія называюць Радаўніца, сьвята русалак, якое ўрачыста адзначаюць на другі дзень Сёмухі, а таксама заўвагі пра ляснога бажка Дабрахочага. У артыкуле Чарноўскае выразна адлюстравалася жывая ў той час тэндэнцыя пошукаў у народных традыцыях рэшткаў паганскае міталёгіі. Пра гэта сьведчыць сам тытул артыкул у. У заключным абзацы аўтарка з націскам падкрэсьлівае, што ў народных беларускіх песьнях захаваліся да сёньня імёны паганскіх бажкоў: Лелі, Палелi, Лады. Гэты артыкул ня мог не ўплываць на наступнае разьвіцьцё зацікаўленасьці беларускім народам, пра што можа сьведчыць хоць бы той факт, што за параўнальна кароткі час яго двойчы перакладалі на расейскую мову [8].

У 1819 годзе ў "Tygodniku Wileńskim" (№ 130 i 132) зьявіўся надрукаваны ананімна [9] артыкул Ігната Шыдлоўскага "Вясельныя абрады вясковага люду ў Менскай губэрні, у Барысаўскім павеце, у Гаенскай парафіі, занатаваныя ў 1800, 1-м i 2-м гадох, з асобнымі песьнямі ды іхнымі мэлёдыямі". Аўтар, добра абазнаны ў звычаях беларускага люду, дакладна падаў пачатак абраду народнага вясельля, абяцаючы працяг у наступных нумарох газэты, якога, аднак, не было. У тэкст ён уключыў восем народных песьняў па-беларуску, дакладна, як на той час, пададзеных i ў перакладзе на польскую мову. Сярод ix мы бачым шырока папулярную пазьней песеньку, якую сьпяваў Міцкевіч ды іншыя філямацкія паэты: "Да ціраз мой двор, Да цяцеpa ляцела". Рэдакцыя "Tygodnika", адклікаючыся на вядомы ліст Калантая з Аламунецкае вязьніцы, у прыпіску заахвочвала зьбіраць фальклёр, які павінен прыдацца пры дасьледаваньні старажытнае гісторыі славянаў.

Сярод друкаваных рэчаў, што датычаць беларускага фальклёру, варта прыгадаць ананімны артыкул "Падарожжа па частцы Вількамірскага павету, Курляндыі, Інфлянтах i Белай Русі ў ліпені ды жнівені", надрукаваны ў 1819 г. у "Dzienniku Wileńskim". Назіраньні над народнымі звычаямі i абрадамі тут вельмі скупыя i агульныя; у той частцы артыкулу, у якой ідзе гаворка пра Беларусь, знаходзім зьвесткі пра звычай насіць ежу на магілы падчас восеньскіх Дзядоў.

Нарэшце, належыць зазначыць, што этнаграфічныя дасьледаваньні Зарыяна Далэнгі-Хадакоўскага, якія мелі на мэце фальклёр усходніх славянаў, перадусім, украінскі, вяліся таксама i на этнаграфічных беларускіх землях [10]. Фр. Равіта-Гаўронскі дапускаў нават, што ўжо вядомы нам артыкул Шыдлоўскага "Пра вясельныя абрады" знаходзіўся ў бясспрэчнай сувязі з дасьледаваньнямі Хадакоўскага, аднак ён ня здолеў давесыді, хто на каго ўплываў. З тае прычыны, што зьвесткі, якія маюцца ў гэтым артыкуле, паходзяць з Гаенскае парафіі Барысаўскага павету з 1800 i двух наступных гадоў, Гаўронскі лічыць, што першыя спробы этнаграфічных дасьледаваньняў Хадакоўскага пачаліся ў той мясцовасьці i ў тым часе [11]. Больш таго, Барысаўскі павет быў добра вядомы Хадакоўскаму, бо там жылі яго родныя [12]. Што датычыць беларускіх збораў Хадакоўскага, мы толькі ведаем, што частка ix трапіла ў рукі Калайдовіча i пазьней увайшла ў збор П.Бяссонава "Белорусские песни", выдадзены ў Маскве ў 1871 годзе [13].

Каля 1820 году пачаў зьбіраць беларускія народныя песьні Ян Чачот, але i пра ix сёньня мы маем вельмі скупыя зьвесткі. Ведаем пра гэта толькі з словаў сучасьнікаў [14] ды таксама з прызнаньняў самога зьбіральніка, але пра гэта пагаворым ніжэй.

Дагэтуль фальклярыстыка зьвяртала ўвагу толькі на навуковую вартасьць вуснае народнае творчасьці; яна, перадусім, мусіла паглыбляць веды пра пачатковую гісторыю Славяншчыны. Аднак не было яшчэ гаворкі пра тое, што фальклёр можа прыдацца дзеля выкарыстаньня ў мастацкай літаратуры.

Першым, хто, апрача ўжо вядомых вартасьцяў, што ўсімі прызнаваліся ў народнай паэзіі, выразна падкрэсьліў таксама i яе мастацкасьць, быў, як вядома, Лях Шырма. Зьмяшчаючы ў "Dzienniku Wileńskim" у 1818 г. дзьве думкі "Ясь i Зося" ды "Зданак i Галена", заснаваныя на народных украінскіх песьнях, Шырма далучыў ліст да рэдактара "Dziennika", у якім падрабязна спыняецца на значэньні народнае паэзіі. Як i іншыя аматары фальклёру, ён сьцьвярджае, што народная паэзія "магла б прыдацца дзеля вытлумачэньня гісторыі звычаяў; яна б кінула сьвятло на палітычную гісторыю, на рэлігійныя абрады i багоў, што існавалі да Хрыстовае навукі". Але ён не спыняецца на гэтым i з такім жа імпэтам стараецца падкрэсьліць новае значэн'ьне народнае творчасьці. "Апрача гэтага, што за невычэрпны скарб быў бы дзеля нашага вершскладаньня! Тады б, пане рэдактар, не закідалі б "Dzienników", "Pamiętników", "Tygodników" ды іншыя выданьні чужымі нам фантазіямі, якія, будучы шмат каму незразумелымі, успрымаюцца, бывае, абыякава, часам толькі зьвіняць у вушах, але не трапляюць у сэрца i не грэюць яго". Зразумела, што такі погляд на народную паэзію, хоць i сфармаваны яшчэ ў агульных рысах, мусіў у хуткім часе здабыць сабе шматлікіх прыхільнікаў [15].

Апрача праяваў, усё большае зацікаўленасьці лякальнаю беларушчынаю ды літоўшчынаю ў галіне фальклёру, гэты рух можна таксама заўважыць у грамадзка-культурнай дзейнасьці віленскага грамадзтва. Перадусім дзейнасьць віленскага таварыства шубраўцаў, у склад якога ўваходзілі вельмі адукаваныя i прагрэсіўныя людзі, мае выключна лякальны характар. Часткова сьведчаць пра гэта словы "Ліста з Варшавы", надрукаванага ў № 147 "Wiadomości Brukowych" за 1819 год, у якім уяўны варшаўскі аўтар закідае віленскім шубраўцам: "... вы для Літвы, а не для Кароны пішаце... менш дбаеце пра тое, ці вас у Варшаве разумець будуць, толькі б у Вільні i на Літве былі зразу меты". Пра пэўны рэгіяналізм шубраўцаў сьведчыць таксама звычай сяброў таварыства браць імёны паганскіх багоў не грэцкіх альбо рымскіх, як можна было спадзявацца на тыя часы, a літоўскіх. Так, напрыклад, Якуб Шымкевіч меў імя Пяркунаса, Андрэй Сьнядэцкі - Сатвараса, Контрым - Паклюса, Лявон Бароўскі - Пэргрубюса i г. д. Ю.Трацяк лічыў, што гэтая арыгінальная ідэя замены клясычнага Алімпу Алімпам літоўскім паходзіла ад Лявона Бароўскага, які меў вялікую сымпатыю да паганскіх літоўскіх старажытнасьцяў [16]. У сваёй конкурснай працы "Заўвагі аб паэзіі i красамоўстве" ён заахвочваў берагчы рэшткі старажытнае літоўскае паэзіі, шкадуючы, што ў наш час "сьвятло філязофіі засьляпіла хараство паэзіі, i мы на ўзор іншых народаў намагаемся сьпяваць для чыстага розуму" [17].

На абуджэньне зацікаўленасьці народнаю паэзіяю i фальклёрам увогуле ў пэўнай ступені мусілі ўплываць намаганьні прагрэсіўнага грамадзтва палепшыць побыт вясковага люду. Гэтае пытаньне напрыканцы XVIII i напачатку XIX ст. было на Літве i Беларусі асабліва актуальным i мела шмат шчырых прыхільнікаў [18]. У барацьбе за дабрабыт сялянаў залатымі літарамі расьпісалася віленскае таварыства шубраўцаў, якое на старонках "Wiadomości Brukowych" сыстэматычна вяло кампанію супраць земляўласьнікаў, што бесчалавечна зьдзекваліся з прыгонных [19]. У кірунку ж асьветы сялянаў найруплівей працаваў віленскі часопіс, што выдаваўся ў 1820-1824 гг. "Dzieje dobroczynności krajowej i zagranicznej z wiadomościami ku wydoskonaleniu jej służącemi". Ян Ходзька, аўтар "Пана Яна зь Сьвіслачы", надзвычай папулярнае ў той час народна-маралізатарскае аповесьці, друкуе тут свае артыкулы пра народную асьвету, рэкамэндуючы засноўваць школкі для вясковае дзятвы. З тагачасных паэтаў барацьбу за абарону люду распачаў Антон Гарэцкі, востра ганьбячы ў шэрагу вершаў, напісаных тады, а таксама i пазьней, злых паноў, што прыгняталі люд. Празь нейкі час сялянскае пытаньне знойдзе пэўнае адлюстраваньне ў дзейнасьці ды лістох філяматаў, а таксама ў паэзіі Адама Міцкевіча ды Яна Чачота.

Такім чынам, пэўная зьмена паняцьцяў i ўяўленьняў у розумах польскага грамадзтва напачатку XIX ст., што спрыяла ўзьнікненьню новага рамантычнага напрамку i асабліва абуджэньню зацікаўленасьці народнай творчасьцю, а таксама прага пазнаньня побыту вясковага люду ды імкненьне палепшыць яго,- былі стымуламі, якія спакваля падрыхтавалі грунт дзеля пазьнейшага выкарыстаньня фальклёру ў мастацкай літаратуры.

* * *

Вышэйпададзеныя ідэі ды схільнасьці, што нарадзіліся сярод старэйшага віленскага грамадзтва, сталіся дырэктыўнымі ў дзейнасьці i зацікаўленьнях філяматаў, а таксама роднасных ім саюзаў унівэрсытэцкае моладзі ў Вільні. Апрача шчырага спачуваньня сялянам i барацьбы за паляпшэньне іхнае долі, годная ўвагі ў дзейнасьці філяматаў праца над усебаковым пазнаньнем краю i ягоных жыхароў. Ад імя ўнівэрсытэцкіх таварыстваў былі складзеныя падрабязныя інструкцыі, паводле якіх студэнты абавязваліся ў вакацыйныя месяцы зьбіраць статыстычныя зьвесткі пра мясцовасьці, у якіх яны жылі. Гэтыя інструкцыі асаблівую ўвагу зьвярталі на збор зьвестак з галіны звычаяў, прымхаў i нораваў. Так, напрыклад, у інструкцыі філяматаў для I аддзелу ад 27. IV. 1819 г. чытаем: "Сябры пры спрыяльных умовах не забываюць пра збор статыстычных зьвестак, звычаяў простага люду ды іншых цікавых рэчаў" [20]. У інструкцыі, прынятай на паседжаньні Зьвязу сяброў 17. IV. 1821 г., складзенай некалькімі студэнтамі [21], быў адмысловы разьдзел "Звычаі, норавы", у якім рэкамэндавалася зьвярнуць увагу на наступныя фальклёрныя асаблівасьці: "Што да трэцяе клясы насельніцтва, дык варта зьвяртаць увагу на вопратку, жыльлё, схільнасьці, асаблівыя прымхі, на мову, на стаўленьне мужчынаў да жанчынаў, бацькоў да дзяцей i дзяцей да бацькоў; на абрады ў пэўныя дні году, а таксама i пры іншых акалічнасьцях (вясельлі, хрэсьбіны, хаўтуры); на забабоннасьць, сужыцьце, гаспадарку, працавітасьць i на прывязанасьць гзтае клясы да краю". Крыху далей чытаем: "Нарэшце, апісваючы звычаі i норавы пэўнае мясцовасьці, належыць паведаміць пра агульныя яе прымхі, забабоны, заганы i недахопы насельніцтва" [22].

Згодна з гэтымі інструкцыямі, асобныя філяматы падрыхтавалі апісаньні сваіх родных мясьцінаў ды чыталі ix на навуковых паседжаньнях. Так, на паседжаньнях Зьвязу сяброў чыталіся наступныя працы: 10. V. 1819 г. Т.Лазінскі апавядаў "Пра абрады вясковага люду ў ваколіцах Жытоміра", 24. X. i 14. XI. 1820 г. С.Казакевіч - "Апісаньне Завілейскага павету", нарэшце, 8. VI. 1821 г. прэзыдэнт Ф.Малеўскі прапанаваў "Зьвесткі пра фальклёр на Беласточчыне", апрацаваныя М.Рукевічам [23].

Шчырыя сымпатыі да фальклёру ўзьніклі ў філяматаў стыхійна, як вынік глыбокае зацікаўленасьці побытам мясцовага люду i шчыльных зь ім дачыненьняў. Апрача гэтага, уплывал i жывыя ў той час народафільскія тэндэнцыі. Філяматы ведалі пра этнаграфічную дзейнасьць Хадакоўскага, пра якога часта ім паведамляў В.Пялчынскі, што знаходзіўся ў Пецярбурзе [24]. Ахвотна вывучалі яны сэрбскія народныя песьні з збору Вука Стэфанавіча Караджыча, перадрукаваныя ў "Pamiętniku Naukowym" у 1819 годзе. Ян Чачот у лісьце да Міцкевіча ў кастрычніку 1819 году называв ix "дзівоснымі" ды "чароўнымі" [25]. Не чужымі былі ім i заклікі Брадзінскага, які імкнуўся пераканаць, што народныя песьні гэта найбагацейшая крыніца паэзіі.

У тагачаснай Вільні пашыраўся модны тады магнэтызм, які прапагандаваў "Pamiętnik Magnetyczny Wileński" (1816- 1818), рэдагаваны Ігнатам Эмануэлем Ляхніцкім. Сябры таварыства вельмі цікавіліся магнэтычным рухам, аднак да сьпірытыстычных экспэрымэнтаў ставіліся зь вялікай асьцярожнасьцю. Выключэньнем быў Тамаш Зан, тэорыя прамяністасьці якога мела шмат агульнага з магнэтызмам [26]. У карэспандэнцыі філяматаў знаходзім дастаткова шмат згадак i справаздачаў пра асобныя сьпірытыстычныя сэансы; трактуюць ix філяматы з выразным скептыцызмам, не шкадуючы нават іроніі, і, наадварот, нідзе не сустракаем словаў у хвалы [27]. Дадамо да гэтага, што i шубраўцы зброяю іроніі ды зьедлівае сатыры змагаліся ў "Wiadomościach Brukowych" з магнэтызмам ды высьмейвалі папулярнага ў той час "лекара" Антоську, якога падтрымлівалі віленскія мэсмэрысты [28].

Хоць сама тэорыя мэсмэрызму не магла знайсьці шчырых прыхільнікаў у коле філяматаў, аднак артыкульі, друкаваныя ў "Pamiętniku Magnetycznym", у якіх абараняліся вартасьці народных прымхаў ды забабонаў, пэўна ж не заставаліся без водгуку, Палымяную абарону фальклёру мы бачым у артыкулах Гуфэлянда i Дэлюзье, якія друкаваліся ў "Pamiętniku" ў польскім перакладзе. Апошні, між іншым, піша: "Прымхі, што анёлы - пасярэднікі між Богам i людзьмі - апякуюцца над добрымі, даюць ім спакой думкі, схіляюць да дабрачыннасьці ды пацяшаюць у няшчасьці; што асобы, якія жылі да нас, клапоцяцца пра нас, слухаюць нашыя пажаданьні i могуць даць нам параду; што ёсьць повязь між небам i зямлёю, між часам i вечнасьцю; што Бог пасылае ласку на тых, хто моліцца... i тысячы іншых такога роду ўяўленьняў, высьмеяных у наш час - што кепскага зрабілі яны людзям?" Гэтыя i падобныя думкі, якімі баранілі маральныя i пачуцьцёвыя вартасьці народных прымхаў, не маглі быць чужымі філяматам, што культывавалі ў сваім коле народную паэзію [29].

Праца па вывучэньні мясцовага люду, а таксама замілаваньне ягонаю творчасьцю ў значнай ступені паўплывалі на ўзьнікненьне краёвага партыкулярызму ў настроях віленскае моладзі, якая ў пераважнай большасьці была моцна зьвязаная зь беларускаю зямлёю сваім паходжаньнем. Апрача гэтага, мусіла спрыяць i тая акалічнасьць, што Вільня ў тагачасным разумовым руху знаходзілася вышэй за іншыя асяродкі культурнага жыцьця ў Польшчы. Пра Варшаву філяматы мелі дастаткова непрывабныя думкі на падставе непасрэдных паведамленьняў трох сваіх сяброў: Петрашкевіча, Чачота, Малеўскага, якія, пажыўшы пэўны час у сталіцы, мелі магчымасьць пазнаёміцца зь яе літаратурным i навукова-культурным рухам. Зьдзіўляў ix нізкі ўзровень разумовага жыцьця Варшавы, а таксама залішне рабскае падпарадкаваньне мёртвым псэўдаклясычным формам [30]. A Вільня вяла ўласнае навукова-культурнае жыцьцё, у значнай ступені самабытнае i незалежнае ад іншых асяродкаў Польшчы.

Гэтыя партыкулярныя настроі філяматаў, як i моцны культ айчыннага фальклёру, адлюстраваліся ў іхных рыфмаваных спробах, якія, хоць у бальшыні наіўныя ды немудрагелістыя, часам пазбаўленыя мастацкае вартасьці, далі, аднак, пачатак беларускаму рэгіянальнаму напрамку ў польскай рамантычнай паэзіі.

II. ТАМАШ ЗАН

У выкарыстаньні фальклёру ў прыгожым пісьменстве немалую ролю адыграў Тамаш Зан - першы зь віленскага кола паэтаў, што прызнаў народную творчасьць за адзін з найгалоўнейшых разьдзелаў свае паэтычнае праграмы. Рэалізуючы прынцыпы народнасьці ў паэзіі, ён перш-наперш зьвярнуўся да беларускае народнае творчасьці, найлепей яму вядомую, чэрпаючы зь яе ня толькі фабулы асобных балядаў i насьледуючы сяды-тады форму, але нават уводзячы ў сваю мову вялікую колькасьць словаў i зваротаў, запазычаных з мовы беларускага люду.

Зь беларускаю народнаю паэзіяй пазнаёміўся Зан, як i іншыя паэты, пра якіх будзе гаворка, у дзяцінстве ды юнацтве. Калі ён прыйшоў на сьвет, ягоны бацька, у той час зьбяднелы шляхціц, быў аканомам у Вязыні Вілейскага павету, а праз колькі гадоў узяў у арэнду фальварак Іверы, куды пераехаў разам з усёю сям'ёю [31]. Правёўшы ў тых мясьцінах дзяцінства ды юнацтва (зь перапынкам на вучобу ў Менску i Маладэчне), ён меў магчымасьць блізка сутыкнуцца з народам i ягонаю паэзіяй. А яшчэ раней з народнаю творчасьцю пазнаёміўся ён у бацькоўскай хаце, дзе ягоная бабуля, Дылеўская, якая клапатліва апекавалася ім, часта апавядала яму народныя казкі ды паданьні [32]. Як моцна ягонае дзіцячае ўяўленьне рэагавала на хараство i фантастычнасьць народных казак ды апавяданьняў, ён сам паведаміць празь нейкі час у адным з "Разьдзелаў", напісаным для Марылі Верашчакі. Шчыра перадае там будучы творца тэорыі прамяністасьці свае ўражаньні i дзіцячыя перажыванні ад бабуліных аповедаў: "Зь вечару Тамашык шмат наслухаўся ад пабожнае бабулі пра Купалу, пра ведзьмаў, што выдойваюць малако ў кароў, пра папараць-кветку, пра сонца, што грае ды скача, узыходзячы ў дзень сьв. Яна. Ен усё зь цікавасьцю слухаў, вядзьмаркі палохаўся, але загарэўся жаданьнем знайсьці папараць-кветку; не адважыўся толькі адзін начаваць у лесе, дык з-за страху i ня меў здольнасьці разумець мову дрэваў ды зьвяроў. Аднак вырашыў пабачыць сонца, што іграе ды скача. Прачнуўшыся на досьвітку, разбудзіў Стафанку, такога ж цікаўнага, як i ён; яны выйшлі на пагорак, дзе ўчора разам пабудавалі горад з трэсак ды засялілі яго бобам. Абодва зь нецярплівасьцю i неспакоем, з страхам i надзеяю чакалі ўсходу" [33].

Традыцыя народных паняцьцяў i ўяўленьняў, вынесеная з бацькоўскага дому, была ў ім такою моцнаю, што нават у сталым узросьце памятаў: сваім выздараўленьнем у дзяцінстве быў абавязаны ня лекарам, а таемствам забабоннага люду, дзейсна ўжываных клапатліваю бабуляю. Ён шчыра прызнаваўся ў гэтым у сваіх "Дзёньнікавых нататках", пісаных прыкладна ў 1850 г.: "Я абавязаны выздараўленьнем ад пагрозьлівае сьлепаты не дактаром, а матулі, якая ахвяравала свайго сына ў Мядзел; выздараўленьнем ад лішаю на твары (вогнік)- пацерам бабулі, якая трымала мяне да зьнікненьня ix насупраць полымя ці жару ад палаючых у каміне дроваў. Ад падобнае нядужасьці ачуняў таксама адзін мой знаёмы пасьля таго, як адступіліся ад яго ўсе віленскія дактары, прызнаўшы хваробу невылечнаю; палёгка прыйшла ад вады, якою мылі рукі, пасьля таго, як імі мясілі хлебнае цеста, i ў ёй тушылі распаленыя вугольчыкі на працягу чытаньня пэўнае колькасьці малітваў "Ойча наш" i "Вітана будзь, Марыя" [34].

Калі празь нейкі час Зан стане студэнтам унівэрсытэту ў Вільні ды пачне шырока выпрабоўваць свае паэтычныя здольнасьці, дык тыя ўражаньні, атрыманыя ў бацькоўскай хаце, а таксама ад непасрэдных сутыкненьняў зь сьветам народнае творчасьці, абудзяцца зноў зь першаснай моцаю i сьвежасьцю ды будуць дамагацца выяўленьня ў паэзіі. Аднак перш чым пад уплывам завезеных у Вільню рамантычных паняцьцяў перакінуцца на поле баляды, ён будзе займацца прынагоднаю творчасьцю, зьвязанаю зь сяброўскім жыцьцём філяматаў, а таксама пісаць вялікія творы паводле псэўдаклясычнае паэтыкі. У гэтых творах, якія ўвогуле нічога агульнага з фальклёрам ня маюць, ён будзе старацца добра падкрэсьліць лякальны калярыт, уводзячы ў ix беларускія словы, а таксама малюнкі з жыцьця мясцовага люду ды ягоныя звычаі.

Такую лякальную афарбоўку мае вясёлая камэдыя Зана з студэнцкага жыцьця "Грэцкія піражкі", напісаная ў 1817 г. згодна з прынцыпамі школьнага тэатру Багамольца [35]. Асабліва цікавая ў "Грэцкіх піражках" мова, якая мае шэраг правінцыйных словаў i зваротаў, што надаюць твору рэалістычныя рысы. Мова, якою карыстаецца Цьвібак, - гэта, уласна, канглямэрат ламанае польскае, нямецкае i беларускае альбо дакладна такая мова, якою мог гаварыць у той час дробны менскі гандляр нямецкага паходжаньня. Таксама i студэнты ды лёкай у сваю мову час ад часу ўплятаюць беларускія словы; бо яны, як i сам паэт, бясспрэчна, паходзяць з дробнае мясцовае шляхты, якая дзякуючы шчыльнай сувязі з простым людам, шмат пераняла зь ягонае мовы. Мы ня будзем тут падрабязна аналізаваць мову "Грэцкіх піражкоў", бо гэтае пытаньне закранём у той частцы разьдзелу, якая будзе прысьвечана мове Зана. М.Дунаюўна лічыць, што правінцыялізмы i ўвогуле рэалізм i будзённасьць у галіне мовы i стылю маглі трапіць у "Грэцкія піражкі" паводле аналёгіі з даўнімі школьнымі інтэрмэдыямі, аўтары якіх ахвотна карысталіся народнымі гаворкамі, а таксама з камэдыяў XVIII ст., у якіх асаблівую ўвагу зьвярталі на індывідуалізацыю мовы [36]. Зь меркаваньнем Дунаюўны не абавязкова нам згаджацца, бо крыніца правінцыялізмаў i моўнага рэалізму ў камэдыі Зана хаваецца ў іншым месцы. У "Грэцкіх піражках" паэт клапаціўся пра дакладнае адлюстраваньне студэнцкага жыцьця, якое назіраў, будучы ў менскай школе. Якія настроі панавалі ў той школе, паэт апавядае ва ўжо згаданых "Дзёньнікавых нататках", дзе чытаем: "Жыдоўка з абаранкамі, немец з грэцкімі піражкамі, Ясюта-званар, Янак-вар'ят; смаргонскія мядзьведзі, царкоўны звон, Карнееўскі сад, Залатая Горка i Кальварыя, архірэй Пацёмкін - гэта былі студэнцкія славутасьці, вакол якіх кружлялі ўяўленьні менскіх дзяцей 1812 г. Нянавісьці i розьніцы між нацыямі ня ведалі...

З тае грубае i дзікае мовы маскалёў, бо менскім сялянскім прастамоўем (г.зн. беларускаю моваю) ахвотна карысталіся студэнты, прыжылося башкірскае "гайда" [37]. Увядзеньне ў літаратурную мову беларускіх словаў было ў Зана ня чымсьці часовым, што праявілася толькі ў "Грэцкіх піражках", але сьвядомаю тэндэнцыяю, якая ў большай альбо меншай ступені выступае ва ўсіх ягоных творах.

Апрача гэтага, як мясцовы элемэнт, знаходзім у "Грэцкіх піражках" некалькі тыпова беларускіх прыказак, умела ўключаных у гаворку пэрсанажаў. Напрыклад, калі Цьвібак, пакрыўджаны студэнтамі, хоча ісьці паскардзіцца на ix, лёкай адказвае яму вядомаю прыказкаю: "Gdy baba z kolosy, będzie lżej kolosie"; у зборы беларускіх прыказак У.Дыбоўскага яна гучыць так: "Баба з калёс, калёсам лягчэй" [38].

Калі ж лёкая свавольныя студэнты перапранаюць гувэрнэрам, той адказвае: "Ni czytać ani pisać, a na urząd wiodą". У народнай казцы герой, якога нясуць у завязаным мяшку, каб пакараць сьмерцю, крычыць сустрэчным: "Ня ўмею ні чытаць, ні пісаць, за кораля обіраюць" [39]. Таксама падчас таго ж пераапрананьня лёкай зьвяртаецца да студэнтаў: "Nie chcę... nie pop, w popowe ubierać się ryzy", што зьяўляецца даслоўным перакладам народнае беларускае прыказкі: "Калі ня поп, не ўбірайся ў рызы" [40].

Начныя духі ў "Табакерцы" ня маюць нічога агульнага з народнымі фантазіямі, а нагадваюць дэманалягічны сьвет, якім асабліва захаплялася псэўдаклясычная паэзія. Затое ў адным фрагмэнце паэмы Зан дае апісаньне табакеркі, на якой стары барскі канфэдэрат выкалаў разнастайныя малюнкі з народнага жыцьця ды звычаяў люду. Так, у трох строфах паэмы ён маляўніча i рэалістычна стварае карціну вясковага вясельля, падкрэсьліваючы ў апошняй страфе самыя важныя дэталі абраду:

Там цеста замешваюць для каравая

Ў дзяжы маладзіцы зь сяла;

Стрыгуць валасы ля чала

Нявесьце - дзяжу яна тройчы кранае,

Пасьля тры разы ў кут паклон адбівае,

Абыходзячы вокал стала.

I чары, i кут, i сталы

Выколваў наш майстар стары.

(Пераклад Кастуся Цьвіркі)

З этнаграфічнаю дакладнасьцю паказаў тут паэт адзін фрагмэнт вясельнага абраду, які адбываецца перад ад'ездам панны маладое да шлюбу. Прыгаданыя народныя звычаі - мясіць каравай каравайніцамі ў традыцыйнай дзяжы, стрыгчы валасы паньне маладой, а таксама i тое, што панна маладая кланяецца кутам у хаце, калі яе тройчы вядуць вакол стала,- належаць да тыловых i надзвычай распаўсюджаных у вясельных абрадах на Беларусі [41].

У іншым фрагмэнце паэт апісвае русалак, якія гушкаюцца на галінах дрэваў; падае ix таксама дакладна паводле ўяўленьня люду:

Чало яго зноўку натхненьне пагодзіць.

Іголка на мяккай кары

У лесе пры сьветлай зары

Літоўскія німфы - русалкі - выводзіць;

У ix валасы аж да пятак даходзяць,

A грудзі - зірні i памры!

Іx чары хлалца аплялі -

Гайдаюць яго на гальлі.

(Пераклад Кастуся Цьвіркі)

I люд уяўляе сабе русалак як прыгожых дзяўчат з распушчанымі да зямлі валасамі, зь вялікімі грудзямі, i яны ў пэўны пэрыяд лета выходзяць з рэчкі ды, гушкаючыся ("гойдаюцца") на галінах дрэваў, падпільноўваюць сваю ахвяру [42].

Наступны малюнак, зроблены на табакерцы старым канфэдэратам, - гэта праца аратага на полі; ён, клапоцячыся пра свой ураджай:

Z lotu jaskółki pogodę wróży,

Z wron kraku wie, kiedy słota;

Patrzy na kundla, na kota,

Gdy się na ziemi lub piecu łoży,

I już się deszczem lub mrozem trwoży.

Hybliwa sroka u płota

Swoim szczebiotem Imości

Lubych zapowiada gości.

З выключным веданьнем народнага жыцьця падаў паэт сялянскі спосаб прадказаньня надвор'я па лёце ластаўкі, карканьні варонаў, а таксама паводзінах сабакі i ката. Пра першы спосаб знаходзім у адным з этнаграфічных збораў наступнае: "Калі ластаўкі летаюць высока, будзе добрая пагода, калі ены летаюць над вадою ці над самаю зямлёю, та гэто на дождж" [43]. Другі спосаб таксама вядомы ў Беларусі, як пра гэта, дарэчы, можа сьведчыць іншая згадка ў тым жа этнаграфічным зборы: "Калі вароны летаюць чарадою да громко каркаюць, та будзе непагадзь" [44]. Нарэшце пра астатні спосаб прадказаньня людам надвор'я можам даведацца з аднаго з этнаграфічных збораў Нікіфароўскага: "Калі кот ляжыць на халодным месцы ў маразы, належыць спадзявацца на цёплае надвор'е, наадварот, калі ляжыць на печы альбо скруціўся ў клубок, то неабходна абавязкова чакаць марозу" [45]. Прымхі пра сароку, што прарочыць гасьцей, шырока распаўсюджаны i знайшлі водгук у "Булках" Шымановіча. Ёсьць яны i ў беларусаў, як пра гэта сьведчыць Федароўскі: "Як сарока кал я будынку шчабеча, то таго дня будуць госьці" [46].

У наступным малюнку паэт дастаткова дакладна перадаў абрад сьвяткаваньня Купальля:

А гэта вясёлае сьвята - Купала.

Палае агонь ля ракі.

Дзяўчаты пры ім, дзецюкі.

Сьпяваюць i скачуць. Тут жартаў нямала.

Праз полымя скокнуўшы, любым з запалам

Даруюць падпал сьмельчакі.

А збоку матулі сядзяць -

На пары каханкаў глядзяць.

Падобнае сьвяткаваньне Купальля разам з звычаем скаканьня праз вогнішча вядома шматлікім народам; у беларусаў яно захавалася ў першасным i нескажоным выглядзе [47].

Урэшце, у апошнім малюнку паэт гаворыць пра крывасмока i пра ведзьму, што ў ноч на сьв.Яна высмоктвае ў кароў малако:

Лятаюць навокала мётлы, лапаты.

А ведзьма грамніцу ўжо зубам клыкатым

Надкусвае, мчыць з усіх ног.

Забраўшыся ў хлеў па страсе,

Ў кароў малако- гляньце - сьсе.

Люд з-за страху перад ведзьмаю, каб яна не адабрала малако ў кароў,у ноч сьв.Яна падвешвае ля дзьвярэй аборы пасьвянцоную ў дзень Маці Божае Грамнічнае сьвечку. Гэты спосаб абароны ад ведзьмы распаўсюджаны на Беларусі i часткова практыкуецца нават сёньня [48].

Разгледжаныя малюнкі народных прымхаў ды звычаяў выразна паказваюць, што ўжо ў "Табакерцы", вытрыманай наогул у стылі клясычнае паэзіі, паэт стараўся зьвярнуцца да айчыннага фальклёру. Апрача таго, гэтыя ўстаўкі, што не стасуюцца зь дзеяньнем паэмы, маюць у творы мастацкае значэньне, бо сваёй сьвежасьцю i народным рэалізмам яны робяць больш разнастайным сумны сюжэт дастаткова вялікае паэмы.

* * *

Разглядаючы бал яды Зана, што маюць пэўнае значэньне ў разьвіцьці гэтага жанру ў Польшчы, мы ня будзем спыняцца на перакладах замежных балядаў, дакладней, на ix перапрацоўках, бо яны ня маюць мясцовых фальклёрных элемэнтаў. Адзначым толькі, што баляды "Нярына" i "Нярыс", якія належаць да неарыгінальных твораў, сваім тытулам, а таксама i імем гераіні абавязаны старалітоўскай назьве рэчкі Вілія - Нярыс [49]. Больш за тое, у балядзе "Нярыс" дзеяньне перанесена ў казачныя часы Вайдэвуты, аднак літоўскіх рысаў, тым больш народных, у творы мы не знаходзім [50].

Першаю арыгінальнаю балядаю Зана лічыцца "Бэкеш", уключаны ў IV песьню "Табакеркі". У Архіве філяматаў IV песьня "Табакеркі" не захавалася, затое з тэкстам баляды мы можам пазнаёміцца па машынапіснай копіі паэмы, што цапкам зьбераглася ў Архіве таварыства сяброў навук у Вільні. Зьмест баляды заснаваньі на народным паданьні пра Бэкешаву гару ў Вільні, што знаходзіцца ля рэчкі Віленка. Назва тары паходзіць ад прозьвішча Каспара Бэкеша, вугорскага рыцара, які адважна змагаўся ў войску Сьцяпана Батуры, а пасьля сьмерці знайшоў сабе месца на вяршыні прыгаданае тары, бо не маглі яго, як антытрынітара, пахаваць на могілках [51]. Тымчасам фантазія люду зусім інакш падала сьмерць Бэкеша. У балядзе Зана Бэкеш тройчы ўзьбіраецца на кані на стромкую гару, каб атрымаць прыхільнасьць каханкі, да якое "z rozlicznej strony// Biegły tysiączne swatania". Вось чаму, выклікаючы ўсеагульнае зьдзіўленьне сваёй незвычайнаю адвагаю, рыцар двойчы ўзьбіраецца на rapy i шчасьліва спускаецца назад. Аднак на трэці раз, зьяжджаючы зь вяршыні гары:

Koń na łeb pada, i Bekiesz zleci,

Kark skręcił, szyszak w podał odleci,

Swą rycerz krwią piasek broczy,

Bo koń co swej zgubie radził

W łeb mu podkowę zasadził.

Дзяўчына, ня маючы моцы перажыць сьмерць каханага, "Z żałości w rzekę wskoczyła"; пахавалі яе разам з Бэкешам на вяршыні гары.

Такі зьмест наіўнае баляды Зана. Народнае паданьне пра Бэкеша падаў Ю.І.Крашэўскі ў сваёй гісторыі Вільні [52], а пасьля, літаратурна апрацаваўшы, яго паўтарыў д-р. Ул. Загорскі ў "Віленскіх легендах". У гэтай вэрсіі Бэкеш не дзеля каханкі, a з-за ўласных фантазіяў часта конна ўзьбіраўся на вяршыню гары i тою ж самаю дарогаю зьяжджаў назад. Пэўнага разу, калі, як звычайна, спускаўся з гары, конь спаткнуўся i разам зь бясстрашным вершнікам зваліўся ў Віленку. Бэкеша, што загінуў на месцы, пахавалі на вяршыні гары, якую з таго часу пачалі называць Бэкешаваю.

Паміж прыведзенай вэрсіяй паданьня пра Бэкеша i балядай Зана маюцца, як бачым, значныя адрозьненьні. Перадусім, прычына, з-за якое герой узьбіраецца на rapy, у балядзе Зана іншая, чым у народным паданьні. Ці гэтае несупадзеньне паходзіць ад іншых вэрсіяў паданьня Бэкеша, цяжка сказаць нешта канкрэтнае, бо адсутнічаюць іншыя вэрсіі. Ва ўсялякім разе, вядома, што паэт, падаючы такім чынам зьмест баляды, меў пэўнае фальклёрнае абгрунтаваньне. М.Дунаюўна дапускае, што трохразовае ўзыходжаньне на гару ў гонар матулі, бацькі ды каханкі паходзіць з паданьня, бо ў гэтай жа форме яно выступае i ў балядзе Гераніма Марцінкевіча "Бэкешава гара", зьмешчанай у "Rubonie" ў 1846 годзе [53]. З другога боку, дзеля разуменьня гэтае праблемы добра можа дапамагчы Чачот, які, як мы ведаем, таксама напісаў баляду пад такім жа тытулам. Дык вось у балядзе Чачота рыцар таксама ўзьбіраецца на rapy, праўда, толькі адзін раз, а не тройчы, з мэтаю атрымаць руку каханае, бо ейны бацька, усемагутны ваявода, паставіў такую ўмову перад залётнікамі. Ваявода прыйшоў да такое думкі пад уплывам памятнае зь дзяцінства народнае казкі, у якой тры браты, двое разумных, a трэці дурны, вырашылі ўзьлезьці на вяршыню шкляное гары да зачараванае каралеўны, i, вядома, шчасьце спрыяла дурному. Зазначаючы, што матыў узыходжаньня рыцара на тару дзеля заваяваньня каханкі ён запазычыў з народнае казкі пра шкляную тару, Чачот тым самым часткова пярэчыў існаваньню гэтага матыву ў паданьні пра Бэкеша. Таму магчыМа, што i баляда Зана атрымала той матыў з казкі пра шкляную тару ці то з падобных казак, якія, як убачым пры разглядзе баляды Чачота, шырока распаусюджаныя на Беларусі. Дабрахвотная сьмерць дзяўчыны, а таксама пахаваньне ix у агульнай магіле маглі, як дапускае М.Дунаюўна, прыйсьці зь іншых народных паданьняў альбо з прыгожага пісьменства, дзе тэты матыў часта выкарыстоўваўся [54].

У балядзе "Твардоўскі" паэт выкарыстаў народнае паданьне пра слыннага чарнакніжніка, які выступае пад такім прозьвішчам, аднак у выкладаньні тэмы i ў апрацоўцы дэталей ён значна адышоў ад фабулы паданьня. Ужо сам вобраз рыцара, у душы якога ідзе барацьба між палкім каханьнем i голасам сумленьня, моцна розьніцца ад Твардоўскага з паданьня, бесклапотнага гулякі-шляхціца, што любіць вытварыць добрую штуку. Таксама i прычына, з-за якое Твардоўскі прадае сваю душу д'яблу, ня мае нічога агульнага з народным паданьнем. У творы Зана бедны рыцар кахае багатую князёўну i, ня маючы магчымасьці ажаніцца зь ёю, пакуль сам ня стане багатыром, выходзіць ноччу на расстайныя дарогі ды заключав дамову з д'яблам. Падобную сытуацыю мы знаходзім у іншай балядзе Зана, у "Сьвіцязь-возеры", дзе бедны хлопец, ня маючы магчымасьці ўзяць шлюб з багатаю паненкаю, пакуль не набудзе маёнтак, ідзе на крывавае злачынства i дасягае свае мэты. Гэты матыў паходзіць, як хутка ўбачым, з паданьня, на якім заснавана "Сьвіцязь-возера", а таму ён мог трапіць таксама i ў "Твардоўскага" з тае ж самае народнае крыніцы. Дарэчы, варта прыгадаць, што падобнае выкарыстаньне матываў характэрнае для балядаў Зана і, як неўзабаве пераканаемся, выступав яно шматразоў [55].

Іншы матыў, якога не сустрэнеш у цыкле паданьняў пра Твардоўскага, гэта матыў бацькі-нябожчыка, што падымаецца з магілы i стараецца адвесьці сына ад намеру заключыць дамову зь пеклам. Падобнае паэт выкарыстаў i ў балядзе "Нярыс", дзе маці-нябожчыца з таго сьвету прарочыць сваёй дачцэ [56]. Матыў умяшаньня духу бацькі ў балядзе Зана паходзіць, як, зрэшты, лічыць М.Дунаюўна, ад прымхаў беларускага люду, у якіх нябожчыца маці ці бацька часта выходзяць з магілы, каб падтрымаць сваіх дзяцей парадамі альбо даць ім перасьцярогу [57]. Выкраданьне Твардоўскім каханкі, а таксама начная язда сярод жудасных прадчуваньняў яскрава нагадваюць аналягічную сытуацыю ў "Нярыне" i ў народных вэрсіях цыклу пра Леанору [58]. Нарэшце, матыў кабеты зь дзіцем, якіх Твардоўскі сустракае ў дарозе ды забірае ў сваю каляску, таксама належыць да невядомых народнаму паданьню пра Твардоўскага [59].

У іншых дэталях твор Зана дастаткова дакладна перадае паданьне. Матыў продажу душы д'яблу пры ўмове, што ён будзе служыць Твардоўскаму ды выконваць усе ягоныя задачы, пакуль Твардоўскі дабрахвотна ня зьявіцца ў Рыме, дзе яго паводле ўмовы схопяць д'яблы, паходзіць наўпрост з паданьня. Пабудова д'ябламі на працягу аднае начы пышнага замку, завабліваньне Твардоўскага пры дапамозе падману ў Раманава ці Новы Рым, засланеньне ад д'яблу малым дзіцем, матыў рыцарскага слова, урэшце, ажыўленьне намаляванага на сьцяне каня,- усё гэта належыць да вядомых дэталей з паданьняў, дастаткова дакладна ўплеценых паэтам у свой твор [60]. Таксама i ў адлюстраваньні лёсу Твардоўскага заўважаецца адпаведнасьць баляды народнаму паданьню. Твардоўскі стаў у пекле брамнікам, бо, калі яго несьлі над Рымам, людзі маліліся. Шматлікія вэрсіі паданьня гавораць, што Твардоўскі ў часе свае паветранае вандроўкі пачаў сьпяваць малітвы да Прачыстае Панны Марыі, якія складаў у маладосьці; за гэта пакінулі яго ля брамы пекла, дзе ён мусіць чакаць Страшнага Суду [61].

Апрача гэтага, знаходзім у балядзе Зана колькі іншых, больш дробных матываў, зачэрпнутых з фальклёру. У сцэне выкліканьня злых духаў Твардоўскім паэт між іншым гаворыць:

Tak nieważąc imię Boże,

Twardowski zwał czarne duchy

Tam, gdzie poczwórne rozdroże

Wiodło przez las ciemny, głuchy.

Люд таксама лічыць, што толькі на скрыжаваньні дзьвюх дарог можна выклікаць злога духа; вось што пра гэта чытаем у Федароўскага: "Каб выклікаць д'ябла, належыць у які-небудзь чацьвер перад поўначчу стаць на крыжовых дарогах, а як прыйдзе поўнач, тройчы сьвіснуць, дык чорт абавязкова прыляціць" [62]. Зьяўленьне добрага духу ў вобліку голуба, што ўзьнімаецца над галавою Твардоўскага ды заклікае яго апамятацца, а таксама злых духаў у постацях чорных крукаў, - належыць да распаўсюджаных у народных прымхах [63].

Бал яда Зана, заснаваная на паданьнях пра Твардоўскага, паданьнях спрадвечна польскіх, толькі ў дробных ды нешматлікіх дэталях зьвязана зь беларускім фальклёрам. Наадварот, дзьве наступныя баляды - "Сьвіцязь-возера" i "Цыганка" - цалкам абавязаны сваёй задумаю беларускай народнай творчасьці.

Баляда "Сьвіцязь-возера" ўзьнікла на аснове народнага паданьня пра забойства купца бедным хлопцам, які, завалодаўшы Купцовым набыткам, мае магчымасьць узяць шлюб з багатаю паненкаю. За злачынства праз пэўную колькасьць гадоў, а яна ў адрозных вэрсіях неаднолькавая, Пан Бог пасылае кару на ўвесь горад i залівае яго вадою. Гэтае паданьне належыць да найбольш распаўсюджаных на тэрыторыі этнаграфічнае Беларусі. Знаходзім яго ў Федароўскага [64], Я.Карловіча (у двух варыянтах) [65], Я. Раманава (у двух варыянтах) [66], пра адну вэрсію, зьвязаную з возерам Сьвіцязь, згадвае П.Дземідовіч [67]. У часе маіх пошукаў на Наваградчыне я пераканаўся, што гэтае паданьне мясцовы люд звычайна зьвязвае з возерам Сьвіцязь; можна пра яго пачуць у амаль кожнай вёсцы ў радыюсе 20-30 км ад возера [68]. Нягледзячы на тое, што яго выкарыстаў Чачот, а таксама i Міцкевіч у сваёй славутай балядзе абавязаны яму ідэяю затапленьня гораду, мы ня будзем прыводзіць яго тут, бо чытач лёгка можа пазнаёміцца зь ім у прыгаданых этнаграфічных зборах. Ня будзем таксама падрабязна разглядаць сувязь баляды з народным паданьнем, бо гэта зрабіла ўжо Дунаюўна ў сваёй манаграфіі пра Зана, узяўшы за аснову адну вэрсію, запісаную Федароўскім у Ваўкавыскім павеце. Нам застаецца толькі дапоўніць назіраньні Дунаюўны новымі дэталямі, што паходзяць зь іншых вэрсіяў.

Народнае паданьне паэт перадаў дастаткова дакладна, адно ў дэталях дазволіў сабе ўвесьці пэўныя зьмены. Самаю цікаваю мадыфікацыяю паэта зьяўляецца тое, што пра злачынства Войцеха i зьвязаныя зь ім здарэньні, пададзеныя ўвогуле згодна з паданьнем, мы даведваемся не непасрэдна, а з сну гераіні. Адправіўшы зь нічым Войцеха, бо быў ён бедны, Пракса мае жудасныя сны, якія апавядае пакаёўцы Марце:

Мне снілася, Марта, ліхое:

Вайцэх на дарог скрыжаваньні,

Дзе слуп, стрэў парою глухою

Купца... Не, былі то не здані...

Кроў бачыла... Чула там крыкі...

Не бойцеся... Сон дзіўны пані

Чульлівае сэрца параніў.

Бы нёс ён жмут грошай вялікі...

I крыкнуў скрозь грому раскаты:

"Ты жонка мая: я - багаты!"

(Пераклад К.Цьвіркі)

Знаёмства з злачынствам Войцеха з сну Праксы насуперак народнаму паданьню, здаецца, пададзена ў сувязі з характарыстыкай дзяўчыны i ў сувязі зь ейнаю роляю ў творы. Як слушна заўважыла Дунаюўна, характар Праксы ў творы Зана зусім іншы, чым у дзяўчыны з народнага паданьня. Пракса ўсьведамляе зло i саромеецца сваіх словаў, сказаных Войцеху, баючыся, каб яны не падштурхнулі яго на злачынства. Таму i Войцех ня можа адкрыць ёй страшную праўду, як гэта ў паданьні, а тлумачыць, што грошы паходзяць з знойдзенага скарбу ("Дзе ўзяў?.. Скарб знайшоў я..."). Яна паверыла ў сказанае каханкам, выходзіць за яго замуж, спакваля забываючы пра жудасны сон. Гераіня ж народнага паданьня ведае пра злачынства каханка, a ў асобных вэрсіях сама падштурхоўвае хлопца на злачынства, лічачы гэты спосаб здабываньня грошай зусім нармаль ным.

У залежнасьці ад такое кампазыцыі твору ды характарыстыкі Праксы, паэт зьмясьціў перад шлюбам i адразу пасьля яго дыялёг, што паўтараецца ў паданьні тройчы адразу пасьля злачынства; у тым дыялёгу забіты дамагаецца пометы, а Пан Бог абяцае яму яе праз сто гадоў [69]. Размова забітага купца з Богам пададзена згодна з паданьнем:

Ты, Божа, таму ягамосьцю

За кроў маю, кату, адпомсьці.

А зь неба адказвае голас:

- Праз дваццаць гадоў ён павінен

Адказ даць... Тады й горад згіне...

У народным паданьні гэтаму адпавядае: "Божа, Божа, памсьціся за маю крыўду!" А Бог адказвае: "Памшчуся, але за сто гадоў!" [70].

Паэт не ўключыў у свой твор сцэну з ксяндзом, бо яна, хоць i маецца ва ўсіх вэрсіях паданьня, ня лучыцца арганічна зь ягоным зьместам; наадварот, ён увёў вобраз пакаёўкі Марты, якой Пракса апавядае свой сон пра злачынства Войцеха. Згодна з паданьнем, урэшце, падаецца сужыцьце Праксы з Войцехам, якое ішло ў шчасьці i памыснасьці, што не заўважылі, як прыйшла гадзіна помсты.

М.Гавалевіч i праф. Уейскі закідалі Зану, што катастрофа Сьвіцязі лягічна не зьвязаная з катастрофаю Войцеха, бо жыхары гораду не вінаватыя [71]. Дунаюўна лічыць, што гэты недахоп трэба аднесьці на рахунак паданьня, на якім заснаваны твор [72]. Але, з другога боку, у вэрсіі, запісанай Федароўскім, i зь якою Дунаюўна параўноўвае баляду Зана, горад будаваўся за крывавыя грошы, i таму ягоная катастрофа там лягічна абгрунтавана. Аднак мы мусім заўважыць, што вэрсія, запісаная Федароўскім, з гэтага пункту гледжаньня ўяўляе выключэньне ў шэрагу разгалінаваных вэрсіяў паданьня, бо іншыя вядомыя нам вэрсіі дружна падаюць, што горад існаваў задоўга да злачынства. Дык прычыны неадпаведнасьці між злачынствам Войцеха i катастрофаю горада мы павінны шукаць толькі ў народным паданьні.

Баляда "Цыганка" лічыцца ўсімі за самы дасканалы твор Зана. Яе просты i нескладаны зьмест заключаецца ў тым, што сірата плача ды сумуе па каханку, якога ўланы забралі на вайну, i, ня маючы моцы дачакацца яго вяртаньня, шукае пацехі ў варажбе цыганкі. Тымчасам уланы вяртаюцца з вайны i нясуць у труне цела забітага Яся, a дзяўчына, ня маючы моцы перажыць сьмерць каханага "самлела... i сканала". Гэты матыў вельмі часта сустракаем у народных песьнях, а таксама ў мастацкай літаратуры. Аднак дарэмна шукаць у "Цыганцы" якіх-небудзь літаратурных уплываў, бо ўсё тут як зьмест, так i форма - наскрозь фальклёрнае. Паэт заснаваў зьмест баляды на распаўсюджанай у Беларусі народнай песьні, у якой гаворыцца пра тое, як жонка альбо сястра (радзей каханка) марна сумуе ды чакае вяртаньня з вайны свайго мілага. Урэшце, доўгачаканы вяртаецца, але, на жаль, нежывы. I гэты апошні матыў народнае песьні выразна нагадвае аналягічны фрагмэнт у "Цыганцы". Уланы, што вяртаюцца з вайны, нясуць цела забітага Яся, а за жалобным почтам ідуць "сваякі, бацькі, сёстры ды плачкі":

Ах, i бацька, i маці

Там аплакваюць сына!

Цёмна стала ўсё ў хаце,

I нявеста-дзяўчына

Тут без памяці упала

I ад гора сканала.

Падобная сытуацыя i ў народнай песьні, у якой вязуць цела забітага на вайне юнака:

Коні стогнуць, цело везучы,

Чаляднікі плачуць пры боку йдучы,

Харцікі скогляць за ім бегучы,

Саколікі сьвішчуць над ім лецячы [73].

Наибольшую сувязь з народнаю песьняю маюць наступныя радкі баляды:

Josiu! Sławny mołojcze,

Tobie królować było!

Dwa zbiłeś wojska zbójcze,

A ciebie trzecie zbiło.

Гэтым словам адпавядае ў народнай песьні:

Ці ня твой брат,

Што тры войскі ўбіў,

А за чацьвёртым галаву палажыў... [74]

Таксама i настрой баляды хутчэй адпавядае народнай песьні, чым казцы альбо паданьню. У апошніх звычайна пераважае таямнічасьць i пануры тон, у песьні ж, наадварот, рэдка дзеецца нешта звышістотнае, яна, папраўдзе, тужлівая, але лагодная. Тое ж самае мы бачым у "Цыганцы", у якой у адрозьненьне ад іншых балядаў Зана, адсутнічаюць звышістотныя здарэньні, няма панурага настрою, пераважае ў ёй лёгкі ды лагодны смутак, які не азмрачае нават сьмерць абодвух каханкаў.

Сцэна чараў цыганкі, што нагадвае аналягічны фрагмэнт ва "Уцёках" Міцкевіча, заснавана на народных таемствах. Цыганка "У ваду яйка (...) таямніча ўбівае" ды паказвае дзяўчыне прывід каханка, які вяртаецца з вайны. Падобны спосаб чараў практыкуюць на Наваградчыне: "Цыганка наяіе поўную шкпянку вады i ўкіне туды два яйкі, i там ёй у вадзе пакажацца той, каго яна хоча бачыць" [75].

Народнасьць баляды дасягае найбольшага выяўленьня ў стылі i ў мове. Простыя выразы i звароты, зачэрпнутыя з народнае песьні ды гаворкі, надаюць твору выключную рэалістычную адзнаку i шмат прывабнасьці. Слушна заўважыў Гавалевіч, што "яна робіць уражаньне, нібыта яе, расказаную ці прасьпяваную пры кудзелі, без усялякіх прэтзнзій на цудоўную форму i друк, наўпрост занатавалі на вячорках з вуснаў вясковае дзяўчыны" [76]. У балядзе шмат такіх параўнаньняў, як "малако з крывёю твой твар", "лён, не валасы, у касе", якія ахвотна выкарыстоўвае народная песьня. У народным стылі зьвяртаецца цыганка да дзяўчыны, называючы яе "мая лілея!", "галубка!", "зязюлька!", а таксама сяміскладовы верш "Цыганкі", блізкі да народнае песьні. У балядзе раіцца ад правінцыйных выразаў ды зваротаў, зачэрпнутых з мовы беларускага люду, напрыклад, "krupki w przypołeczky", "okrajczyk chleba", "Niesione ułanami" i шэраг іншых, пра якія скажам пазьней.

Народныя элемэнты адыгралі важную ролю ў творах Зана, надалі ім своеасаблівую да арыгінальную афарбоўку, а таксама павялічылі іхную мастацкую вартасьць. Хоць гэтыя творы стаяць недалёка адзін ад аднаго, бо ўзьніклі на працягу двух гадоў, але спосаб трактоўкі ды апрацоўкі ў ix народнага элемэнту падпаў значнай эвалюцыі. Пачаў паэт з малюнкаў вясковага жыцьця ды звычаяў, што ён уключыў у "Табакерку", а таксама ў баляду "Бэкеш", у якіх дастаткова рэалістычна, але яшчэ даволі наіўна былі выкарыстаныя фальклёрныя матывы. "Твардоўскі" вытрыманы ў панурым i грозным настроі, у зьмесьце яго шмат літаратурных уставак, a імкненьне паэта да элегантнае формы значна аддаліла гэты твор ад народнае прастаты. Баляда "Сьвіцязь-возера" - гэта ўжо значны крок наперад. Тут бачым дастаткова ўмелае выкарыстаньне сюжэту паданьня як у разьвіцьці дзеяньня, якое даволі кампактнае ды празрыстае (нягледзячы нават на згаданую неадпаведнасьць між злачынствам i пакараньнем), так i ў стылі, значна набліжаным да народнага. Балядны даробак Зана завяршае, нарэшце, "Цыганка", якая зьяўляецца вяршыняю намаганьняу паэтаў вобласьці выкарыстаньня народнага элемэнту.

Пасьля выезду Зана зь Вільні народная мэлёдыя ужо болей не загучыць у ягонай творчасьці, як увогуле i ягоная літаратурная праца скароціцца да мінімуму. Рэха народнае песьні знаходзім адно толькі ў двух напісаных на выгнаньні вершах, якія захаваліся ў рукапісах i ў машынапіснай копіі ў Архіве Таварыства сяброў навук у Вільні. Гэта песьня "Мінчук", напісаная ў 1836 г., ды верш "Сабіраемся знад Урала на Літву", напісаны ў Арэнбургу 22 жніўня 1838 г. Як Чачот свае песенькі для Зосі Малеўскае пісаў на мэлёдыі народных песьняў, так i Зан пазначыць у падтытуле "Мінчука": "на мэлёдыю "Мікіта, чы ты та?", насьледуючы рытміку i памер вершу гэтае песьні. Песьню запомніў паэт праўдападобна яшчэ ў часе свайго побыту ў менскай школе, бо ў ямбе на імяніны Петрашкевіча, якія сьвяткавалі філяматы 30 мая 1819 г., называе яе "менскаю":

W nieznanym wam tańczyku pokażę się solo.

Oto wam potańcuję mińskiego Mikita.

Гэта вядомая беларуская песенька вясёлага зьместу, якую сьпяваюць у такт народнага танца; першая страфа гучыць так:

Мікіта! Ці ты та?

Не я то, мой тата.

Мікіціха дзяжу месіць,

A Мікіта ж...у чэшыць [77].

Верш "Сабіраемся з-над Урала на Літву" мае заўвагу: "на мэлёдыю "Антон казу вядзець, шык, пык, каза ня йдзець". Гэта два радкі папулярнае народнае песьні, якая пачынаецца з словаў:

Антон казу вядзець,

Тпруць-тпруць, каза ня йдзець... [78]

* * *

Амаль усе філяматы ахвотна ўжывалі правінцыйныя словы, запазычаныя зь беларускіх народных гаворак як у мове штодзённай (пра гэта сьведчыць іхная прыватная карэспандэнцыя), так i ў літаратурнай. Сярод філямацкіх паэтаў беларускія правінцыялізмы бадай найбольш сустракаюцца ў мове Зана, ён ахвотна ўводзіць ix ня толькі ў напісаныя дзеля філямацкіх урачыстасьцяў вершы, але таксама i ў творы, прызначаныя дзеля друку, як, напрыклад, у "Цыганку". Аднак між гэтымі групамі твораў маюцца, з пункту гледжаньня мовы, значныя адрозьненьні. Калі ў творах на выпадак (okolicznościowych) знойдзем пэўную колькасьць словаў i нават цэлых беларускіх сказаў, ужытых у ix першасным гучаньні, напрыклад, "Czem chatabohata, tem ci budzieć rada" (P.F. Т. II. S.36) [79]. "Przyjm to ni sioje ni toje" (P.F. T. L S. 314), " Da nie du rej Wasza" (P.F. Т. II. S. 217) i шмат іншых, дык у творах прызначаных дзеля друку, ён стараўся ўжываць беларускія словы паводле польскіх фанэтычных i марфалягічных формаў.

У гэтай частцы, падобна як i ў іншых, прысьвечаных мове асобных паэтаў, мы зьвернем увагу толькі на самыя істотныя правінцыялізмы, сувязь якіх зь беларушчынаю бяссумнеўная. Да такіх правінцыялізмаў у галіне марфалёгіі можна аднесьці форму роднага склону адз. л. назоўнікa stół, што заканчваецца на -а замест -u: "Trzy razy chodząc wkrąg stoła" (P.F. Т. I. S. 299), "wśród stoła" (Ibidem. Т. II. S. 8). Гэтай форме, якая вельмі часта сустракаецца ў Міцкевіча, адпавядае ў беларускай мове форма стала. Родны склон адз. л. назоўніка duch мае канчатак -u замест звычайнага канчатк а-а: " Wsadził w nos proszku, mnie duchu niema" ("Табакерка" - машынапісная копія ў т-ве Сяброў Навук), "Inni dwa ciała bez duchu wnoszą" ("Бэкеш"). Таксама ў беларускай мове, напр.: "Ены зноў як без духу папрыбегалі да палацу" (Federowski М. Т. I. S. 127).

Назоўнік жаночага роду kieszeń Зан ужывае паводле скланеньня назоўнікаў жаночага роду, якія заканчваюцца на галосную -a: "Łeb pusty, w oczah mglisto i chuda kieszenią" (P.F. Т. II. S. 72). Такую ж форму мае гэты назоўнік у беларускай мове: "Усадзіў той нож ёй у кішаню, дый пабег" (Federowski М. Lud biał. Т. II. S. 116).

Дзеяслоў tupać мае ў Зана форму 3-е асобы адз. л. цяперашняга часу абвеснага ладу tupa замест tupie: "Koń przy stosie rże i tupa" (P.F. Т. I. S. 297). У беларускай мове гэтаму адпавядае форма ту пае. Уласьцівую беларускай мове форму загаднага ладу надае паэт дзеяслову "podjąć": "Ej, padymi, padymi, nu" (P.F. Т. I. S. 289).

Прыметнік tani выступае як tanny: "Bardzo tanny" (P.F. Т. I. S. 234), "zdało się, że tanne" (Ibidem. S. 261), "ale piróg tanny" (Ibidem. S. 271). Такую ж форму сустракаем двойчы ў карэспандэнцыі Чачота: "Nie sama tanność albo chęć posiadania wszystkiego" (Arch. Fil. Т. IV. S. 67), można kupić tanno" (Ibidem. S. 68). Гэта беларуская форма [80], якая ўласьцівая таксама i мове Яна Ходзькі [81].

Да беларускіх правінцыялізмаў належыць таксама залічыць асобныя назоўнікі, якія маюць іншы род, чым у агульнапольскай мове. Вось назоўнік białko ўжывае Зан у мужчынскім родзе: "Та jajko bije, pawi. // Białek w wodzie" ("Цыганка"). Па-беларуску паўсюль ужываецца "бялок" як назоўнік мужчынскага роду (В.Ластоўскі. С. 49). Назоўнік жаночага роду paczka мае ў Зана мужчынскі род: "paczek krzykliwy" (P.F. Т. II. S. 99). Падобнае i ў карэспандэнцыі Зана: "Przyniósł wczora paczek jakichś medykamentów" (Arch. Fil. Т. I. S. 185). У беларушчыне адпавядае гэтаму "пачак". Назоўнік жаpasek, што ўжываецца ў агульнапольскай мове ў мужчынскім родзе, мае ў Зана жаночы род, як i ў беларускай мове: "strokatąpaską wskazał rozmiary" (P.F. Т. I. S. 297).

Да яўных правінцыялізмаў у вобласьці сынтаксу належыць аднесьці сказ у "Цыганцы": "mary // Niesione ułanami" замест "przez ułanów". Гэта тыпова беларускі сынтакс, які сяды-тады ўласьцівы i Яну Ходзьку [82]. Таксама беларускаю асаблівасьцю сынтаксу ёсьць ўжываньне інфінітыву пасьля дзеясловаў, выкарыстаных замест залежных сказаў: "piękną postrzegli // I... i... i... ją ehe, pocałować biegli" (P.F. Т. II. S. 181), "Ja będę tak głupiasty wszystkie twe pochwały wyliczać i zajmować arkusz jambów cały?" (Ibidem.), Liczni zbierają się krewni małżeńskie śluby skojarzyć ("Сьвіцязь-возера"). Падобнае знаходзім i ў карэспандэнцыі Зана, напр.: "wzagniewaniu nie kazała posłańcowi, który pozawczora był w Wilnie, do mnie zachodzić po rozdziałek" (Arch. Fil. Т. IV. S. 358), "słaba ręka próżno się wysila zwyciężyć zapęd gorączności i gniewu" (Ibidem. S. 380). Больш падрабязна спынімся на гэтай канструкцыі ў разьдзеле пра сынтакс Міцкевіча. Урэшце, як яўны беларускі правінцыялізм, што часта таксама выступаt ў Міцкевіча, належыць назваць выкарыстаньне непераходнага дзеяслову wiedzieć як пераходнага: "Wie koło brzucha chodzić" (P.F. Т. II. S. 118).

Аднак найбольш беларускіх правінцыялізмаў у слоўніку Зана:

busi- pocałunek: "Z jednej strony od busiów zemknie dziewka pusta" (P.F. Т. II. S. 121.), "Nie lubisz, że ci lica przed busiem umyka" (Ibidem. S. 122). Падобнае i ў карэспандэнцыі Зана: "w rączkę buś" (Arch. Fil. Т. II. S. 216). Гэта беларускае слова, якое ўжываецца амаль выключна ў дзіцячым жаргоне i зусім не скланяецца [83]. Вельмі часта выкарыстоўвае яго Чачот, а таксама Міцкевіч.

charoszy-piękny, przystojny: "charoszy urodą" (P.F. Т. I. S. 249). Слова беларускае, напр.: "які елень харошы" (Fed. Т. II. S. 65).

chwost - ogon: "Spuszcza drzewa, lecz chwostem jeszcze wbija pale" (P.F. Т. II. S. 127). Беларусізм, што выкарыстоўваецца ўсімі філямацкімі паэтамі. Напр.: " а бычок, як псйдзе па шкодзе, задзёршы хвост дагары" (Fed. Т. II. S. 49).

cieciorka - cietrzew: "Nie zabiliśmy w puszczach cieciorky" (P.F. Т. II. S. 35). Таксама ў беларускай мове: "Да цераз мой двор зялёненькі ляцела цяцера" (народная песьня).

duch - dech: "Wsadził w nos proszku, mnie duchu niema" ("Табакерка" - машынапісная копія), "Inni dwa ciała bez duchu wnoszą" ("Бэкеш"). Назоўнік duch у значэньні dech, tchu характэрны ня толькі для Зана, але таксама i для Міцкевіча. Дастаткова частае ўжываньне гэтага слова паэтамі, якія паходзяць зь Беларусі, дазваляе дапусьціць, што гэта правінцыялізм, бо ў беларушчыне ён выкарыстоўваецца паўсюль у гэтым значэньні. Напр.: "Карону кінуў, а сам чуць з духам да хаты прыбег" (Fed. Т. I. S. 127), "А чорт ня можа вымавіць ні слова, бо яму дух забіло" (Ibidem. S. 228).

ham: "Jamba nie łatwo pochwycić // Na jakiś łyk i na ham!" (P.F. Т. II. S. 284). Гэта беларускі выклічнік, які азначае "зьесьці"; выкарыстоўваецца ён пераважна ў дзіцячым жаргоне.

hałubczyk - gołąbeczek: "O Janie, Janie, Janie, mój ty hałubczyku" (P.F. Т. II. S. 115 i 120). Як слова, так i форма беларускія, напр.: "Ой, вы галубчыкі, ой, вы сівенькіе" (Романов Е. Мат. Т. II. С. 134).

hlaczek: "W hlaczku Królawskie wino" (P.F. T. łk S. 92). Гэта беларускае слова, памяншальнае ад "гляк"; звычайна азначае гліняны посуд з вузкім рыльцам, напр.: "Купіў мужык вёдро, жонка кажа: гляк (Романов Е. Мат. Т. II. С. 328). Параўнай: Walicki A. "Błędy nasze".

Hojdy - huśtanie: "Wyrył hojdyna gałęzi" (P.F. Т. I. S. 300). У адным лісьце Зан піша: "Ich dzieci, piękność i moc, hojdać będąziemię wolnością i szczęściem" (Arch. Fil. Т. V. S. 369). У беларускай мове слова "гойды" мы не сустракалі, аднак часта ўжываецца назоўнік "гойдаўка" - "huśtawka" i дзеяслоў "гойдаць" - "huśtać" ("Слоўнік" В.Ластоўскага. С.253, 270 i Walicki A. "Błędy nasze"). У Федароўскага знаходзім яго як зваротны дзеяслоў: "Чорт седае на назе i гойдаецься" (Т. I. S. 309). Тадэвуш Мікульскі прысьвяціў гэтаму дзеяслову асобны матэрыял у № 2 "Języka Polskiego" за 1932 г.

hubliwy - gibliwy, той, што калыхаецца: "Hubliwa sroka u płota" (P.F. Т. I. S. 302). У беларускай мове мы адно знайшлі дзеяслоў "гібаць" - гнуць, згінаць, калыхаць (Ластоўскі В. С. 124).

każan - nietoperz: "Patrzą karzany, gdzie siedzą sowy" (P.F. Т. I. S. 292), Cóż pocznę? Próżno zmorzę kolan f ("Табакерка" - машынапісная кбпія. Т. III), "Jak w złe kożany uprzęży" (Ibidem), "Drzemlin krzyknął: Wiwat, panie! I żywo bił pokożanie" (Ibidem). Слова беларускае, напр.: "Улетку вечарам, як кажаны лятаюць, то ня можна па надворку хадзіць з голаю галавою" (Fed. Т. I. S. 292).

kolosa - аднаконны сялянскі воз: "Gdy baba z kolosy, będzie lżey kolosie" (P.F. Т. I. S. 262). Беларусізм. Параўнай: Walicki A. "Błędy nasze".

kostra - paździerze: "Wyprostował krzywizny i wutrzepał kostry (P.F. Т. II. S. 37). У карэспандэнцыі А.Петрашкевіча знаходзім гэтае слова ў іншай форме: "Niewiele w niej pyłu i kostrzycf (Arch. Fil. Т. III. S. 305). У беларускай мове ў гэтым значэньні ўжываецца звычайна паралельна "кастра" i "кастрыца" ("Словарь" І.Насовіча). Таксама выкарыстоўвае гэта слова i Ян Ходзька [84].

kosy - ukośny, krzywy: "Kiedy mieszczanie krok czynią/cosy// Z pijanych jarmarków, ziemię ryją nosy" ("Табакерка"). Правінцыялізм, напр.: "Косы заяц, косы заяц на прыпечку граець" (Шейн П. Бел. нар. песни. С. 313). Параўнай: Walicki А. "Błędy nasze".

kóżelny: "Tam swat, odziany w płótno kóżelny (P.F. Т. I. S. 298). Гэты прыметнік, утвораны ад беларускага назоўніка "кужаль", што азначае самы лепшы гатунак саматканага палатна. Напр.: "Дала ёй повесьмо кужалю, штоб спрала i саткала" (Романов Е. Бел. сб. Т. III. С. 289).

kraska - kwiat: "Przed nimby żadney kraski człowiek nie wyszukał" (P.F. Т. II. S. 125). Беларусізм, напр.: "A мілые мае краскіі Мне вас ні шчыпаці" (Шейн П. Бел. нар. песни. С. 747).

krzykun: "A krzyki ż jego, krzyki! Ach wszystkie кпукпў' (P.F. Т. II. S. 100). Правінцыялізм, што адпавядае беларускаму "крыкун", азначае таго, хто крычыць ("Словарь" І.Насовіча).

nacie - weźcie, bierzcie:"Nacie sznurek z włosami" (P.F. T. II. S. 179). Слова ў гэтым значэньні ўжываецца ў беларускай мове, прычым, калі зьвяртаюцца да аднае асобы, гавораць "на", калі ж да дзьвюх i болей - "наце", напр.: "А мой сыночак! Яно заходзілосе, яно есткі хоча: на, зьеш крышку" (Federowski М. Т. I. S. 113), "На, еш, парху! (Ibidem. Т. II. S. 191), "Наце, паднясеця, калі ласка" (Ibidem. Т. II. S. 234), "Наце, крышачку ўкусеце то сего, то того" (Ibidem. S. 229). Праўда, гэтае слова сустракаецца таксама i ў польскай мове, але пераважна ў народных гаворках. Тымчасам у творчасьці паэтаў, якія паходзяць зь Беларусі сустракаецца яно, як убачым, дастаткова часта; таму можна зрабіць выснову, што на той тэрыторыі - гэта правінцыялізм. "Słownik Polskie" падае "па" як слова агульнапольскае, a "nacie" -як дыялектнае.

nacisk - natłok: "Patrzy, że wszystko w nacisku lezy, jak na pobojowisku" (P.F. Т. I. S. 303). Такое значэньне мае гэтае слова звычайна ў беларускай мове ("Словарь" І.Насовіча).

nadtaczać: "Nadtaczamy, jak możem, Adama niebycie" (P.F. Т. II. S. 216). Гэтае слова азначае ў беларускай мове амаль тое ж самае, што i "падоўжыць", "дадаваць", напр.: "Людзі тое толькі i робляць, што падрэзваюць адных да надтачваюць другіх" (Сержпутоўскі A. Казкі. С. 159), "Спушчалі, спушчалі - пасоў не хваціло. Сталі надтачваць" (Шейн П. Мат. Т, II. С. 99).

nawda - korzyść, zysk: "Kpić z mego stara głowa - to niewielka nawda" (P.F. Т. 1. S. 236). Слова беларускае, напр.: "Ніякае наўды ня меў я, харчуючы яго" ("Слоўнік" В.Ластоўскага. С. 100).

nieochajny - plugawy, nieczysty, nieokrzesany: "Cięży mu grzbiet nieochajny" (P.F. Т. I. S. 304). Слова беларускае, напр.: "Ек ён быў неохайны, дзе што робіць, то ён гето ўсё ўбрыдзіцьсе i не ачысьціць каптана свайго" (Klich Е. Teksty białoruskie z po w. Nowogródzkiego. S. 49).

niuch, niuchina: "Czteropalczaste niuchyw nos mierzy" (P.F. Т.. I. S. 305), "A niuchny w nos pakując" (Ibidem. Т. II. S. 38), "By dla krzywego nosa użyczył niuchiny" (Ibidem. S. 182). Як адно, так i другое словы азначае ў беларускай мове "шчопаць табакі", напр.: "Нюху табакі пожалев" ("Словарь" І.Насовіча).

nu-no: "Nu, cymbała lub giterę" (P.F. Т. I. S. 313),"Nu, hej, bracia, od rymów, nu, bracia, do wierszu!" (Ibidem. Т. II. S. 123). Падобнае i ў карэспандэнцыі: Śpiewaj! Nu, śpiewaj" (Arch. Fil. Т. I. S. 366), "Nu, stoj staruszka" (Ibidem. Т. III. S. 269). Гэта беларускі правінцыялізм, напр.: "Ну, то што?" (Federowski М. Т. III. S. 190), "Ну, падарожнаму чалавеку ўсё можна" (Ibidem. S. 191).

nuęie: "Nucie, nucie, każdy swoje" (P.F. Т. I. S. 314). Беларусізм, напр.: "Да нуце, сваты, прыберайцеся, паедзем" (Дмитриев М. Собрание песень. С. 201), "Нуце, вала, нуце ў поле" (Klich Е. Teksty białoruskie. S. 123). Паводле значэньня яму адпавядае польскае "nuże", адно з тою розьніцаю, што "nucie" заўсёды адносіцца да назоўніка ў мн. ліку.

odszpilić - odpiąć: "Rzecz cała odszpilićguziki" (P.F. Т. I. S. 264). У гэтым значэньні слова ўжываецца ў беларускай мове. Параўнай: Walicki A. "Błędy nasze". Выкарыстоўвае яго таксама i Я.Ходзька [85].

okrajczyk - okrawek: "Okrajczyk chleba" ("Цыганка"). Так i ў беларускай мове, напр.: "А на табе окрайчык хлеба" (Романов Е. Бел. сб. Т. III. С. 278).

oplauszyć - wy policzkować, uderzyć: "Gracko Żouryta niegdyś oplauszył" (P.F. Т. II. S. 183). У народных беларускіх гаворках мы сустракалі адно толькі назоўнік "аплявуха": "Схопіш аплявуху, аж кроў пойдзе з губы" (Federowski М. Т. III. S. 17).

orud - засек для захаваньня збожжа: "Śpicie, panowie, a ekonomy // Dziurawią wasze orudу" ("Табакерка" - машынапісная копія). Слова беларускае, напр.: "С оруда жыта вытрасла" (Дмитриев М. С. 118).

popiołucha - дробная табака, сьцёртая ў пыл: "Теn popiołuchą wrusza kichanki" (P.F. Т. I. S. 303). У гэтым значэньні слова ўжываецца ў беларускай мове.

poroszek: "Nie biegaj wnet po poroszku, II Jeżeli zechcesz być cał" (P.F. Т. II. S. 290). Памяншальнае слова ад назоўніка "пароша", што азначае "сьвежы сьнег". Параўнай разьдзел пра мову Чачота.

pośpieć: "Cóż teraz modły pośpieją" ("Нярына"). Гэта беларускі дзеяслоў, што адпавядае польскаму "zdążyć", напр.: "Дрова надто сырые былі, то ні пасьпеў нагатаваць" (Fed. Т. I. S. 133). Аднак часам гэты дзеяслоў мае значэньне "zdołać", г. зн. тое, у якім i ўжыў слова Зан.

przykasać się- przyczepić się: "Przykasałsię niesłusznie, wart rózeg i batów" (P.F. Т. I. S. 264). Беларусізм. Надзвычай распаўсюджана беларуская прымаўка: "Прыкасаўся, як смала".

przypołeczek: "I krupki w przypołeczku" ("Цыганка"). У адным зь лістоў Зан піша: "Wyjmuje z przypołu atłasowego i czarnego fant i mówi" (Arch. Fil. Т. V. S. 346). Па-беларуску "прыпол" (памяншальнае - "прыпалочак") адпавядае вядомаму ў польскіх гаворках слову "podołek", напр.: "Шла дзевушка з поля, // Несла красочкі ў "прыполе" (Шейн П. Мат. Т. I. Ч. 2. С. 347).

rano - wcześnie: "Rano cieszyłem się z życia, // Rano się wdzięk mój zaciemia, // Rano powab traci ziemia" ("Нярына"). Падобнае i ў карэспандэнцыі Зана: "Jutro jaknajraniejprzynieś do mnie 5 jabłek... Ale przyjdź jak najraniej" (Arch. Fil. Т. V. S. 358). Прыслоўе ranoy значэньні wcześnie ёсьць i ў польскай мове, аднак паэты, што паходзілі зь зямлі беларускае, ужывалі яго значна часьцей. Дык можна выказаць меркаваньне, што ў гэтым краі яно зьяўляецца беларускім правінцыялізмам, перадусім, так лічыць Ю.Каленбах у прыпісах да IV тома львоўскага выданьня "Твораў" Міцкевіча (С. 397). У беларускай мове "рано" ў значэньні "wcześnie" ўжываецца стала, напр . : "Зажурылася Манячка, што рана зіма настала (Шейн П. Мат. Т. I. Ч. 2; С.105), "Да зялёная дубровачка! Чаго рано так зашумела... Як жа мне рано не шумеці" (Тамсама. Т. I. Ч. 1. С. 247), "Хто рано прыбыў, той папіў i паеў, а хто прыпазьніўся, то той ні напіўся" (Klich Е. S. 67).

rozjawić - rozdziawić, адкрыць рот: "Adamie, rozjaw usta" (P.F. Т. II. S. 70 i 216), "Wszyscy się rozjawili" (Ibidem. S. 143). Беларусізм, напр.: "На чужы каравай рот не разяўляй" (беларуская прыказка), "А бедные бацькі i роты паразьзеўлялі" (Шейн П. Мат. Т. II. С. 173).

rusy - ciemnopłowy, ужываецца дзеля азначэньня колеру валасоў: "Ile głów widzi, czarne, kręcone i ruse" (P.F. Т. II. S. 183), "Z rusawemi włosami" (Ibidem. S. 178). Беларусізм, напр.: "Руса каса до паяса шоўкам перавіта" (Романов Е. Мат. Т. II. С. 64), "Да мы езьдзім тропой, // Да за русой косой" (Шейн П. Мат. Т. II. Ч. 2. С. 124). Тое ж i ў Яна Ходзькі [86].

wytnąć - wytnę: "Wszechmocny Panie, wiekuisty Boże" (P.F. Т. II. S. 184), "Ja wytnę dla śmiałości" (Ibidem. S. 71). Wytnę адпавядае беларускай форме "вытну", што паходзіць ад дзеяслова "выцінаць", які часта ўжываецца ў значэньні "сьпяваць, падыгрываць", напр.: "А нявеста ідзе зь места, // Гоцы выцінае" (Шейн П. Т. I. Ч. 1. С .542), "На скрыпачку выцінае, сваю долю праклінае" (Народная песьня, запісаная мною ў Ашмянскім павеце).

uń: "Uń Adam... uń Jan... uń Hieronim... uń Jeżski... uń Onufr... a uń tam Tomasz... a uń owa... pani Tomaszowa" (P.F. Т. II. S. 143) i шэраг іншых прыкладаў. Гэта прыслоўе месца, якое на польскую мову можна прыкладна перакласьці як "oto tam". У беларускай мове яно мае форму "вунь", аднак часам i "ун": "А тож ун кум наш недалёка гарэ" (Federowski М. Т. II. S. 229), "Ун дзе, у коморцы" (Ibidem. Т. III. S. 44), i "унь": "ГІойдзі, возьмі, унь там ляжыць на возі" (Шейн П. Мат. Т. II. С. 19).

zabywać - zapominać: "I o troskach zabędziemf (P.F. Т. II. S. 42), "Spraw, niech Likora na mnie zabywa" (буколіка "Ад'езд Лікоры"). Беларускі правінцыялізм, напр.: "За даўнейшыя часы людзі забылі Бога" (Сержпутоўскі A. Казкі. С. 61), "Забыла ўзяць серп" (Тамсама. С. 64).

zaklikać - zawołać, przywołać: "Kto mię z zamiarem dobrym zaklicze" ("Табакерка"). Беларусізм, напр.: "Меня, маці, войско знае, // Як я еду, заклікае" (Шейн П. Мат. Т.І. Ч. 1. С. 320).

zaszpilać - zapinać, przypinać: "Z tysiąca kwiatów wieniec uplata, // Na wdzięcznem czołezaszpila" ("Кветкі Клосі" - копія ў Архіве Таварыства Сяброў Навук у Вільні), "Jeden na śnieżnym gorsie zaszpila" ("Праходка да Маркуць" - тамсама). Дзеяслоў "зашпіляць" у значэньні "przypinać, zapinać" агульнаўжывальны ў беларускай мове (Ластоўскі В. С. 202). Тое ж самае ў Яна Ходзькі [87].

zażenie - zapędzi: "Pewnie śmierć nagła w grób mnie zażeniel" (P.F. Т. I. S. 304). Беларусізм, напр.: "Ена жане таго бычка i плача" (Federowski М. Т. II. S. 48). Падобнае знаходзім у мове Петрашкевіча.

zieziulka - kukułka: "Zieziulko" ("Цыганка"). Слова беларускае, напр.: "Як зязюлька кукуе ў вішнёвым садочку" (Карский Е. Материалы для изучения белорусских говоров. Петербург, 1903. Т. IV. С. 181).

zyczeć - wrzeszczeć, wydawać dźwięk: "Lecz krzyczysz i zyczysz" (P.F. Т. II. S. 181), "I rzodkiew księdza zjadam bez krzyku i zyku" (Ibidem. S 182). Гэта беларускія словы: "зычэць" адпавядае польскаму "wreszczeć", "выдаваць гук", а "зык" - "wrzask, dźwięk" (Носович И. С. 222).

Як бачым, Зан ахвотна ўводзіў у сваю літаратурную мову беларускія словы i звароты, жыўцом узятыя з мовы мясцовага люду. У бальшыні выпадкаў паэт надаваў ім польскія фанэтычныя ды марфалягічныя асаблівасьці, хоць часам сям-там стараўся ўжываць ix згодна з вымаўленьнем люду. Сьвядомая афарбоўка літаратурнае мовы шматлікімі беларусізмамі, а з другога боку -выкарыстаньне ў творах фальклёрных матываў, зачэрпнутых з вуснаў мясцовага люду, выдатна сьведчыць, што Зан моцна трымаўся мясцовага рэгіянальнага грунту, што ён быў адным зь перщых i адным з самых руплівых прыхільнікаў разьвіцьця бясспрэчна краёвае, правінцыйнае, зьвязанае зь мясцоваю беларушчынаю, літаратуры. Імкнучыся ў асобных балядах выкарыстаць фальклёрную тэматыку так паважна, як гэтага вымагала рамантычная эстэтыка, а таксама непасрэдна наблізіцца да народнага рэалізму як зьместам, так i формаю, ён стаў адным зь першых папярэднікаў Міцкевіча на ніве рамантычнае паэзіі.

III. ЯН ЧАЧОТ

На фоне ўсяго літаратурнага руху ў кірунку выкарыстаньня фальклёру яскрава вылучаецца постаць Чачота. Не тагачасная рамантычная мода i людафільскія схільнасьці, што былі тады пашыраныя, спрыялі ягонаму захапленьню хараством народнае песьні ды прымушалі шукаць мараль у беларускіх фантастычных казках, а хутчэй стыхійная любоў да простага люду, што абудзілася ў ім у дзіцячыя гады й ня зьнікла ажно да сьмерці руплівага зьбіральніка вясковых песьняў. Як паэт Чачот плённа выкарыстоўваў паэзію беларускага люду, пісаў свае песьні на ўзор народных i нават ужо ў філёмацкі пэрыяд пасьпяхова спрабаваў складаць прынагодныя вершыкі на беларускай мове, якой навучыўся ад вяскоўцаў. З гэтага гледзішча паэзія Чачота мусіла пэўным чынам уплываць на тагачасных паэтаў, перадусім, на Міцкевіча, зь якім, як вядома, Чачота зьвязвала моцнае сяброўства ды каляжанства, запачаткаванае ў часе сумеснага навучаньня ў наваградзкай школе.

Пра любоў ды цікавасьць да фальклёру Чачота ў маленстве ды юнацтве шмат гавораць ягоныя прызнаньні, што паходзяць з пазьнейшага часу. Чачот з сумам неаднойчы вяртаецца памяцьцю да мінулых гадоў, дакладна ўзнаўляючы сваё «сельскае анёльскае» жыцьцё, праведзенае ў вёсцы на Наваградчыне. Бо нарадзіўся i гадаваўся ён у маёнтку Рэпіхава Навамыскае парафіі ў сёньняшнім Баранавіцкім павеце, дзе ў той час ягоны бацька, Тадэвуш, быў адміністратарам уладаньняў Тызэнгаўза [88]. Вера ў народныя прымхі ды паданьні жыла ў сям'i Чачотаў, што належала да зьбяднелае шляхты, якая мела шмат агульнага з звычаямі люду. У трэне II, што належыць да цыклу аўтабіяграфічных твораў, Чачот гаворыць пра сваё маленства, прыгадвае, як маці страшыла яго дзедам ды ведзьмаю так, як страшаць сваіх дзяцей вясковыя маці:

A któż to patrzy dziurką od klucza?

Jaki to z brodą dziad stoi?

To jest czarownik - mama poucza -

Dziecię i patrzy i boi.

A to z brzydkiemi wiedźma oczyma

Może na cię rzucić czary.

Dziecię ma serce, rozumu niema,

I wszystkiemu daje wiary.

У прадмове да апошняга зборніка «Вясковых песьняў» (1846) Чачот прыводзіць асобныя народны я паданьні, якія чуў у маленстве ў вёсцы. Гаворыць ён, між іншым: «Не магу бязь нейкага мілага ўзрушэньня прыгадаць забытыя казкі, якія я чуў i ведаў у дзіцячыя гады. Часта ў ix зьмяшчаецца цудоўная мараль. Ідзе, напрыклад, нехта ў зачараваны замак i знаходзіць на дарозе рыбіну, якая марна намагаецца ўскочыць у раку; рыбіна просіць нейкай прынятай у гэтых выпадках формулай дапамагчы ёй; ён дапамагае, a іншы ў гэтай просьбе адмаўляў. Бачыць ён далей перакуленага жука, які ня можа ўстаць, бачыць рака, які просіць дапамогі; усім ён дапамагае, а за тое яны, адчараваныя, ператварыўшыся ў людзей, дапамагаюць яму ўвайсьці ў замак, калі іншыя, што адмаўлялі ў ратунку, дамагчыся гэтага ня могуць» [89]. Паэт неаднойчы ўваскрашае ў памяці пачутыя ў маленстве народныя казкі ды песьні, але на ix мы зьвернем у вагу ў іншым мейсцы.

Аддадзены ў калегіюм айцоў дамініканаў у Наваградку, Чачот пасябраваў з Адамам Міцкевічам, i сяброўства гэтае хутка паўплывала на лёсы абодвух паэтаў: Міцкевіч у значнай ступені дзякуючы Чачоту зьвернецца ў сваёй паэзіі да фальклёрных тэмаў, a апошні, калі пачне ў філёмацкім коле спрабаваць свае паэтычныя сілы, будзе атрымліваць ад прыяцеля шчодрыя парады й заахвочваньні. У Наваградку Чачот не пакінуў цікавіцца фальклёрам і, як засьведчыў пазьней І.Дамейка, разам зъ Міцкевічам «прыглядаліся да кірмашоў, рынкаў i фэстаў, бывалі на сялянскіх вясельлях, дажынках i хаўтурах» [90].

Сыстэматычныя заняткі літаратурнай творчасьцю выпадаюць на час побыту Чачота ў Вільні, калі ён прыехаў вучыцца ва ўнівэрсытэце. Праўда, нармальна вучыўся толькі адзін год, бо дзеля заробку мусіў заняць пасаду ў г.зв. Mace Радзівілаўскай [91]. Пакінуўшы з-за гэтага ўнівэрсытэт i нават выязджаючы час ад часу зь Вільні па справах Масы, не адмовіўся Чачот ад працы ў таварыстве філёматаў; больш таго, ён будзе й надалей займацца літаратурнаю працаю, а таксама настойліва імкнуцца пашыраць свой навуковы кругагляд. «Спакойна прымае свой лес i хоць мала бачыць сьвятло навук, але душа яго чынна ўмее ўзьняцца над справамі й, якое можа, чэрпае сьвятло шчасьця»,- паведамляе пра сябе Чачот у лісьце да Петрашкевіча ад 8 сьнежня 1821 году [92].

Апрача цяжкае працы ў канцылярыі ды штудзіраваньня Літоўскага Статуту, які цяпер для Чачота «становіццца лесу вытокам», ён распачынае ў 1820 годзе інтэнсіўнае вывучэньне нямецкае мовы, непазьбежнае дзеля прыхільніка новага паэтычнага накірунку [93]. Гэтыя заняткі не прынясуць, аднак, у паэзію Чачота новых элемэнтаў i закончацца на перакладзе а дно некалькіх нямецкіх вершаў. Чачот добра разумеў, што ё.н мае пасрэдныя паэтычныя здольнасьці, аднак пісаць не пакідаў; пісаў як мог, «на спажытак душэўны». Ён шчыра прызнаецца перад Міцкевічам: «Здаецца, шкада, што я, маючы пэўную ахвоту да пісання, але ня маючы пра што пісаць, нібыта ўлез i пасадзілі мяне ў кола вершапісцаў. Якая розніца - пісаць вершы i пісаць сапраўдныя вершы! Як неба i зямля! Што ж рабіць, няхай у адных будуць зямныя, a ў іншых - нябесныя» [94].

Галоўнаю тэмаю твораў Чачота, як i ўзорам іхнае формы, была беларуская народная паэзія. Ён з маленства захапляўся фальклёрам i наймацней зь філёматаў трымаўся за айчынны грунт. Ягоны гарачы польскі патрыятызм, што часта мяжуе з фанатызмам, не перашкаджаў абагаўленьню беларушчыны, якая выяўлялася ў любові да простага люду i ягонае паэзіі, а таксама ў жаданьні палепшыць долю вяскоўцаў [95].

Прыроджаная сьхільнасьць да маралізатарства ў значнай ступені паўплывала на ягоную творчасыдь, бо ў вершыках, пісаных на ўзор народнае песьні, i нават у вялікіх творах, ён імкнуўся ўзьдзейнічаць на грамадзтва. Перш за ўсё заклікаў, каб грамадзтва па-бацькоўску клапацілася пра прыгонных, тагачаснае становішча якіх жадала быць лепшым. У турботах пра люд i пра апеку над ім ён часта даходзіў да крайнасьці, як можа пра гэта сьведчыць хоць бы ягоны ліст да Адзінца, якому піша ў 1829 г. пасьля вяртаньня таго з Варшавы на вёску: «Ці быў ты, прыехаўшы дадому, у хаце хоць аднаго свайго селяніна? Ці маеш знаёмых дзяцей ды старцаў? I ці прывёз ім альбо купіў у Ашмянах гасьцінца ці абаранкаў у Смаргоні? Паведамі мне пра ўсё гэта, i я буду ведаць, як ты любіш людзей, тваіх бліжніх-братоў?.. » [96]

Характэрна, што калі іншыя паэты, захопленыя ў маладыя гады фальклёрнымі матывамі, потым пераносяцца на поле агульных пытаньняў, стараюцца ў меру разьвіцьця свайго таленту ахапіць больш шырокія літаратурныя далягляды, Чачот жа назаўсёды застанецца адданым фальклёру. Як у філёмацкі пэрыяд, так i пасьля вяртаньня з выгнаньня ён ня выйдзе за межы народнае песьні. I ў гэтай абмежаванасьці й заключаецца, уласна, значэньне Чачота як паэта й этнографа, бо ўжо самі томікі «Вясковых песьняў», будучы першаю спробаю сыстэматычнага збору беларускага фальклёру, даюць права на ўшанаваньне. Чачотавы творы, якія будуць разглядацца ў гэтай частцы працы (г.зн., напісаныя да 1830 году), можна падзяліць на тры групы. У першую ўвойдуць прынагодныя вершыкі, зьвязаныя з найважнейшымі справамі ў таварыстве філёматаў, у другую - песьні, пераважна інтымныя, i, урэшце, у трэцюю - баляды.

* * *

Сярод прынагодных Чачотавых вершаў асаблівую ўвагу прыцягваюць вершы, напісаныя на беларускай мове. Распачынае ix верш на імяніны Яжоўскага, што адбываліся 19 сакавіка 1819 года. Чачот ня быў у той час у Вільні, дык даслаў свой твор калегам i даручыў Зану прачытаць яго на ўрачыстасьці. Гэта вялікі твор у форме дыялёгу, у якім прамаўляюць беларускія сяляне, што прыйшлі павіншаваць Яжоўскага на сваёй уласнай мове. У цэлае складваюцца прамовы цівуна, войта, дзясятніка, хор хлопцаў ды хор дзяўчат, а таксама сьпеў Мікіты.

Удалося тут Чачоту вельмі добра перадаць народны дух. Няма тут аніякіх літаратурных лрыёмаў, сяляне вядуць сябе i прамаўляюць так, як у сябе ў хаце. I «цівун з двара», што прыйшоў на чале вяскоўцаў, i «сельскі дзясятнік», які «лыс i ну гладзіць», i войт, «што уса круціць, чалавек бывалы», а таксама экс-жаўнер ды вясковы музыка, - гэта асобы, жыўцом узятыя з народнага асяродзьдзя. Найпрыгажэйшыя партыі твору - лесьні, сьпяваныя хорамі дзяўчат ды хлопцаў. Гэта не народныя песьні, бо паэт імкнуўся прыстасаваць. ix да ўрачыстасьці, аднак іхная форма ў значнай ступені запазычана з народнае песьні. Адмысловае ўжываньне доўгіх маляўнічых параўнаньняў, узятых з сьвету вясковае прыроды, а таксама ix адпаведнае выкарыстаньне ў творы суадносіцца з народным сьпевам. Напр.:

Лісічка, жоўты грыбок,

Слімакоў не баіцца;

Не точыць яго чэрвячок,

Ён у лесе здароў блішчыцца.

Конік па полю дурэе,

Хоць копы возіць не дбае.

Салавей харашо пее,

Самічку к сабе склікае.

Будзь, як лісічка, здаровы,

Як конік, весёл пры трудзе;

Нех Тваё пісмо, размовы,

Як салаўя голас, будзе.

Такімі параўнаньнямі стала аперуе народная песьня, якая звычайна пачынаецца ад пэўнага малюнку альбо здарэньня ў прыродзе, а пасьля пераходзіць да параўнаньня.

Нічога дзіўнага, што гэтая песьня прыйшлася да густу філёматам, i яны з гэтага часу нязьменна сьпявалі яе на сваіх урачыстасьцях, a Ігнат Дамейка прыгадаў яе нават празь пяцьдзесят гадоў. [97]

Наступная песьня, якую сьпяваў хор хлопцаў, таксама мае надзвычай характэрныя фрагмэнты, што зьяўляюцца адмысловай стылізацыяй народнае песьні.

Колькі ў снопе есьць зернетэк,

Только жый шчасьлівых летэк;

....

Колько за адным пакосом

Касец добры траў схэндожыць,

Только Табе перэд носом

Бог нехай чэрвоньцоў зложыць.

А як мы заўшэ да леса

Ад некрутоў уцекаем,

Так нехай беда да беса

Уцечэ, нех ей не знаем.

Гэтая згадка ў апошняй страфе зусім дарэчы, бо ўцёкі ў лес ад набору ў «некруты» - так люд называв рэкрутаў - былі ў той час у жыцці беларускае вёскі вельмі характэрнаю зьяваю.

Наступная страфа таксама можа прыгадаць народную песьню, бо мае ў сабе цікавы забабон, што зязюля прадказвае дзяўчыне, калі яна выйдзе замуж:

Нехай цебе панны любяць

I часто просяць зазулькі,

Калі з табой ся зашлюбяць

I ад'едуць ад матулькі.

Гэты забабон распаўсюджаны ў шматлікіх народаў; вясковая дзяўчаты на Беларусі зьвяртаюцца да зязюлі з наступнаю просьбаю:

Закуй, закуй, зезюлька,

За колько я лет замуж пайду [98].

Зь іншым народным прароцтвам мы сустракаемся ў наступнай песьні, якую сьпявае хор дзяўчат:

Ужо даўно шчэбятала

Сарока нам на паркане;

Ена мілаго казала,

Да едзьжэсь ты да нас, пане.

Вясковыя дзяўчаты паўсюль вераць, што сарока зьвястуе прыезд каханага. Такія прымхі распаўсюджаныя сярод беларускага люду ды адлюстраваныя ў наступнай вясельнай песьні:

Прыляцела сарока чы, чы, чы!

Села ў дзевочкі на плечы:

Скажу табе добрую весьць,

Што ў цебе сваты на дворэ [99].

Падобных фрагмэнтаў выключна народнага характару знойдзем у Чачотавым творы значна больш, але i гэтых дастаткова, каб паказаць ягоныя сувязі з народнаю творчасьцю.

Варта прысьвяціць колькі слоў мове верша, які зьяўляецца першаю спробаю Чачота пісаць па-беларуску. Трэба прызнаць, што спроба атрымалася ўдалаю, бо мова беларускага люду перададзена дастаткова дакладна. Хоць не было ў той час унармаванага беларускага правапісу ды граматыкі, але паэт здолеў - вядома, зь нешматлікімі выняткамі - дакладна перадаць фанэтычныя ды марфалягічныя асаблівасьці мовы. Гэта сьведчыць, што ўжо тады ён цалкам авалодаў беларускаю моваю, пра якую больш шырока пагаворыць ва ўступе да аднаго з томікаў «Вясковых песьняў» ды дасьць пачаткі ейнае граматыкі. Імкненьне дакладнага паказу ў гэтым творы вясковага асяродзьдзя выразна адлюстравалася i ў мове. Такія фрагмэнты, як хор дзяўчат, хор хлопцаў, а таксама сьпеў Мікіты напісаны чыстаю беларушчынаю, тыповаю для наваградзкага краю; у той жа час прамову «дзясятніка», які згодна з сваёю пасадаю быў у кантакце з дваром, паэт шчодра перасыпае польскімі словамі.

Народны рэалізм i прастата надаюць гэтаму Чачотаваму твору шмат прывабнасьці ды сьвежасьці, што ў тагачаснай філёмацкай паэзіі, пісанай на ўзор клясычных вершаў, было новым, несустраканым. Дык тэты твор мог зьвярнуць увагу паэтаў-філёматаў на паэтычныя тэмы, што існавалі ў народнай творчасьці.

Таксама папулярнаю была беларуская песьня Чачота «Да пакіньце ж горла драць», напісаная на імяніны Дыяніза Хлявінскага, якую пасьля паэт перапрацаваў ды выкарыстаў на Ярашавых імянінах, што адзначалі 1 лістапада 1819 г. Чачот, паведамляючы Міцкевічу пра ход урачыстасьці, так кажа пра гэтую песьню: «На імяніны Дыяніза я напісаў колькі мужыцкіх песьняў, сярод якіх апошняя - «Да пакіньце ж горла драць» - найбольш спадабалася Тамашу; ён прыдумаў, як ведаеш, мэлёдыю i зь ёю паўсюль, як цыган на кірмашы, выхваляецца. А раз падабалася, дык я мусіў столькі ж радкоў да яе дапісаць i дзеля Яраша ды з таго ж самага радка «Да пакіньце ж...» пачаць» [100]. Што да іншых «колькіх мужыцкіх песьняў», якія напісаў Чачот, дык мы нічога пра ix ня ведаем, бо ў «Архіве філёматаў» няма апісаньня імянін Хлявінскага. Пэўнае сьвятло на гэтае пытаньне кідае карэспандэнцыя Чачотавых сяброў. Зан у лісьце да Міцкевіча ад 1 сьнежня 1819 г. гаворыць, што «Яраш абвінаваціў Тамаша, што сьпявае, а ён, менавіта, тую славутую «Лісічка, жоўты etc.» ды яшчэ больш славутую з-за музыкі «А як пшыдзе каляда etc для Дыяніза напісаную, сьпяваў» [101]. Таксама i Малеўскі паведамляе пра яе Міцкевічу, называючы «фаварытнаю песьняю», якую «слухаць прыемней, чым «God save the King» [102]. Хоць аўтара песьні ніхто не называв, аднак праўдападобна, што гэта беларуская песьня Чачота, напісаная, як прыгадвае Зан у сваім лісьце, для Дыяніза, г.зн., на ягоныя імяніны. Таксама мы ня ведаем першапачатковага тэксту песьні «Да пакіньце ж горла драць», напісанай для Дыяніза, а маем адно тэкст пазьнейшы, перапрацаваны дзеля Яраша, г.зн. Малеўскага. Што той першапачатковы тэкст мусіў быць іншым, сьведчыць вялікі фрагмэнт, у якім паэт зычыць Малеўскаму хутчэй закахацца ды ажаніцца. Зьвяртацца так да Хлявінскага, які рыхтаваўся да духоўнага стану, Чачот ня мог.

Гэтая кароценькая песенька, як i той першы беларускі твор Чачота, сваім рэалізмам ды простымі, немудрагелістымі словамі набліжаецца да народнага сьпеву. Апрача гэтага, знаходзім тут цікавы народны звычай:

...Да дай красну дзевочку,

Каб ён з сэрца пакахаў,

Да з гарэлкой пляшэчку,

Сват ад няго к ней ехаў.

Гайда, гайда, гайда, гайда.

Да ехаў, да то сказаў:

Да наш Геранім, наш бык

К вашэй цялушцы прывык.

Дай Бог ее поймаці,

Да да бычка загнаці...

Гэта звычайная народная формула, якую прамаўляе сват да бацькоў панны-маладое. Калi просяць свата заняць мейсца за сталом, дык ён наступным чынам апавядае пра сваю місію:

Дзякаваць! Седзелі на тэтой недзелі!

Да што з таго будзе? Наш бык

Да к вашэй целушцэ прывык!

Каб дав Бог таго нам даждаці,

Штоб вашу целушку да до нашого быка загнаці [103].

У польскім «Вершы да спажываных кілбас», напісаным на сьвята Тамаша, якое філёматы адзначалі 21 сьнежня 1819 г., Чачот прыводзіць народную легенду пра сьвіньню. Ён апавядае, як Хрыстос навучаў у Юдэі ды тварыў размаітыя цуды, a фарысэі вырашылі выпрабаваць ягоную мудрасьць i зь гэтаю мэтаю

Pod ciasne wparli koryto

Z małemi dziatki hebrajską matronę

I rzekli: «Cóż tam ukryto?»

- «Macierz z prosięty!» - Chrystus odpowiedział.

Aż osłupieli zjawiskiem:

Ród krewny dzikom pod korytem siedział

I przerażał przykrym piskiem.

Na tę pamiątkę potomkowie Judy

Nie żrą kiełbasy i szynek...

Слова у слова гэтае самае мы знаходзім у дастаткова распаусюджанай на Беларусі народнай легендзе. Чытаем: «Раз Езус Крыстус ішоў по вуліцы i захоцелося яму дужа піць, ён узяў дый зайшоў к жыду ў хату i просіць у яго напіцца. Увідзіў жыд Езуса i думаіць: дывай-ка паляджу, ці праўду гэта людзі кажу ць, што ён усе ўпярод веда i ць, што з чэловеком колі будзіць? Узяў ён посадзіў над корыто свою Рохлю зь дзеткамі, а сам пытаіцца ў Езуса: «Пан Езусе! Ці ня ведаіш, хто гэта там ляжыць под корытом?» А Езус яму кажыць: «Сьвіньня з поросят камі». «Не! - кажыць жыд. - Ніпраўду ты сказаў!» А Езус яму кажыць: «Открый корыто дай полядзі сам». Толькі жыд одкрыў корыто, глядзь - а там i зыпраўды ляжыць сьвіньня з поросятымі. З той поры жыды сьвініны i ня ядуць» [104].

Апошні, які захаваўся, беларускі твор Чачота філёмацкага часу - гэта верш на прыезд Адама, што пачынаецца з слоў «Едзеш, міленькі Адам». Ён быу прачытаны на імяніннай урачыстасьці Міцкевіча й Зана, якую адзначалі 24 сьнежня 1819 г. Гэты верш мае тыя ж самыя вартасьці, што й іншыя творы Чачота, напісаныя па-беларуску, - г.зн., шмат прывабнасьці ды сьвежасьці, дзякуючы падабенству да народнае песьні, якая пакінула асабліва выразныя сьляды на другой ягонай частцы.

Не так нам сонка ясно

Блішчыць, як цебе нет.

Радасьці ішчэм напрасно,

Увесь нам не міл сьвет.

Салавей не так нам пея,

Рожы не пахне цьвет,

Не так нам бела лялея,

Калі цябе тут нет.

Без цебе у сё тут смутно,

Па табе плачэ гай,

I рэчкі плывуць мутно,

У жалобе ўвесь край.

I ў народнай песьні падобным чынам пюд выказвае свой смутак. З тугою закаханых альбо зь нешчасьлівым лёсам замужняе жанчыны звычайна суадносіцца апісаньне прыроды, якое набывае адпаведную пачуцьцёвую афарбоўку.

I варта назваць яшчэ адну чачотаўскую беларускую песьню, штог прасьпяваная ў камеры Зана, абудзіла імправізатарскі талент Міцкевіча. Песьня гэтая не захавалася; мы ведаем пра яе адно з апавяданьняў Атона Сьлізьня [105] ды Адзінца [106], як сьведкаў. Апошні, апрача таго, прывёў два пачатковыя радкі песьні: «Было нас больш за дзесяць вечарам у камеры Тамаша Зана, куды таксама прыйшлі й Сузін ды Чачот. Апошні засьпяваў пад гітару нядаўна складзеную ім самім на народнай русінскай (беларускай) гаворцы песьню, зь якое я памятаю толькі два радкі:

Да лятуць, лятуць, да дзікіе ryci,

Да нас лавязуць до далёкой Руci.

Далей апавядалася пра супярэчлівыя пачуцці тых, хто добраахвотна ляціць на поўдзень, i тых, каго вязуць на поўнач, з надзеяю i бяз надзеі на вяртаньне. I так песьня глыбока ўзрушыла ўсіх, што агульны плач стаўся ейным акампанэмэнтам, а сьпявак - аб'ектам абдымкаў» [107]. Гэтыя пачатковыя радкі, пераказаныя Адзінцом, маглі быць мадыфікацыяй першага радка шырока вядомае народнае песьні:

Да ляцелі серые гусі із Русі [108].

Некампенсаваная страта для творчасьці Чачота, што шэраг найлепшых ягоных твораў, напісаных паводле народных песьняў, беззваротна загінуў. Так, мы даведваемся з «Матэр'ялаў да гісторыі таварыства філёматаў», што на навуковым паседжаньні 12 сьнежня 1818 года Чачот чытаў верш «Купало», які адзінагалосна ўхвалілі, а на паседжаньні 23 сьнежня таго ж году Міцкевіч чытаў «Крытыку «Купалы» Чачота» [109]. Толькі тое ведаем пра гэты верш, што ён, як паказвае тытул, заснаваны на фальклёры.

* * *

Пераходзячы цяпер да другое групы твораў Чачота - песьняў, належыць сказаць, што яны займаюць у дастаткова вялікім (з гледзішча колькасьці) паэтычным даробку Чачота даволі значнае мейсца. Мы ўжо казалі, што сярод прынагодных філёмацкіх вершаў Чачота тыя заслугоўваюць большае ўвагі, якія прызначаны дзеля сьпяваньня ды напісаны на ўзор народных песьняў. Невялікімі лірычнымі песьнямі, складзенымі на мэлёдыю народных сьпеваў, ад якіх ён i форму неаднойчы таксама пазычаў, меў посьпех Чачот сярод філёмацкае сябрыны. Гэтую Чачотавую здольнасьць хутка заўважыў Міцкевіч ды заахвочваў сябра працаваць у гэтым кірунку. «Што мяне, аднак, ня менш уцешыла, - піша Міцкевіч 9 сьнежня 1819 г., - i ў чым табе прызнаюся, a la філёмат, дык гэта песьня ці, хутчэй, твае песьні; бачу ў ix твой хуткі ды непамерны прагрэс з часу ўзыходу на пісьменьніцкі шлях. Лёгкасьць ды яшчэ агонь, проста піндараўскі, перасягнулі нават надзеі, якія я меў на цябе... Не спыняйся, зьмілуйся! Атрымліваецца ўсё лепей ды лепёй; я хацеў бы, каб ты паспрабаваў свае сілы ў якіхнебудзь лірычных формах» [110].

З Чачотавымі песьнямі, як увогуле зь ягонымі творамі, лёс абышоўся неміласэрна. Пры жыцці з гэтага пэрыяду ён амаль нічога не надрукаваў [111], пасьля сьмерці ягоныя творы знаходзіліся ў прыватных зборах, пераходзілі з рук у рукі, i таму шмат загінула, а большасьць i сеньня знаходзіцца ў рукапісах. Калі гаварыць пра песьні, дык усяго некалькі надрукавана ў «Архіве філёматаў» Я.Чубакам, колькі таксама ў V i VI томіках «Rubonu», у «Tygodniku lllustrowanym» за 1862 г. ды іншых выданьнях. Толькі праф. В.Клінгер знайшоў у 1922 г. у Лодзі «Малы архіў філярэтаў», дзе сярод іншага знаходзіліся тры рукапісныя зборнікі недрукаваных вершаў Чачота. У трох томіках маецца больш за дзьвесьце дробных твораў, у тым ліку блізу ста сямідзесяці песьняў, пераважна інтымных, пісаных дзеля Зосі Малеўскае; у большасьці гэта невядомыя песьні, бо адно нешматлікія з ix друкаваліся ў прыгаданых выданьнях [112].

Бояьшасьць сваіх песьняў Чачот напісаў на ўзор народных, дзеля асобных выкарыстоўваў шляхоцкія, што сьпяваліся пры жыцьці паэта на Літве ды Бел ару ci па-польску. Але дзеля нас цікавымі зьяўляюцца тыя, якія паэт складаў на мэлёдыі беларускіх народных лесьняў i ў прыпісах паказаў, адкуль запазычыў мэлёдыю. У другім томіку ix усіх дваццаць i яны маюць агульны тытул «Зосіны песьні, прыстасаваныя да мэлёдый народных песьняў. З музыкай. 1823»; апрача гэтага, знаходзім некалькі ix у трэцім томіку. У асобныя песьні ён уключаў цэлыя строфы з народных, іншыя пісаў на ix узор.

Першая з такога роду песьняў (у томіку яна мае парадкавы нумар III), прыстасаваных да беларускіх народных мэлёдый, - гэта «Прэч, прэч, сум, турботы», якую таксама можна знайсьці ў першым томе «Poezji Filomatów», выданым Я. Чубакам. Пад ейным тытулам ёсьць прыпіс: «Мэлёдыя: «Сем дзён малаціла, // Чах, чах, зарабіла». Гэта шырокавядомая беларуская песьня, якую сьпяваюць у такт народнага танца. Яе сьпявалі на філёмацкіх урачыстасьцях, як гэта прыгадвае Петрашкевіч, паведамляючы Міцкевічу пра ход імянін Яжоўскага: «Танец «Сем днёв малаціла», перапрацаваны на A. i D., пачаты разам з бутэлечнаю працэдураю, здабыў сабе шмат прыхільнікаў i пераймальнікаў» [113]. Зьмешчаныя ў «Poezji Filomatów» ноты Чачотавае песьні цапкам адпавядаюць прыгаданай мэлёдыі народнае песьні. Колькі варыянтаў гэтае песьні знаходзім у асобных фальклёрных зборніках; першая страфа амаль заўседы гучыць так, як наступныя:

Сем дзён малаціла,

Шостак зарабіла.

Сама сабе дзівілася,

Што так танно згадзілася [114].

Пасьля ідзе песьня V, якая пачынаецца з словаў «Люба маладосьць, чаму ж так марна», складзеная на мэлёдыю надзвычай папулярнае беларускае народнае песьні «Ой, валы ж моі да половые». Характэрна, што першая страфа Чачотавае песьні мае падобную думку, якую знаходзім i ў народнай:

Młodości luba, czemuż tak marnie

Znikają mnie chwile twoje?

A ciągle tylko cierpi męczarnie

Zakrwawione serce moje.

Ёй адпавядае першая страфа вядомае народнае песьні:

Ах, валы ж мае, палавенькія,

Чаму ж вы ні арэце?

Ах, літа ж мае, маладзенькія -

Чаму ж вы марне ідзіце? [115].

Два першыя радкі Чачотавае песьні - гэта амаль літаральны пераклад трэцяга i чацьвёртага радкоў народнае песьні. Такія рэмінісцэнцыі народных песьняў сустракаюцца ў Чачота даволі часта.

Вядомая патрыятычная песьня Чачота «О ты, край мой нешчасьлгвы», зьмешчаная ў томіку пад нумарам VI, якую таксама знаходзім у «Poezji Filomatów», мае прыпіс: «Мэлёдыя: «Панічыку, кароліку, пускай жэ нас до доменьку» - жнеі на Наваградчыне сьпяваюць». Гэта два першыя радкі вядомае жніўнае песьні, якую Чачот падаў у адным з томікаў «Вясковых песьняў» у польскім перакладзе i ў арыгінале:

Панічыку, кароліку!

Пушчай жэ нас да доменьку... [116].

Знаходзім яе таксама й у іншых зборах беларускіх народных песьняў [117]. Гэтую песьню паэт ведаў з маленства, як пра гэга сьведчыць ягоны прыпіс, зьмешчаны пры перакладзе на польскую мову ў прыгаданым томіку: «Гэтую песьню я вывучыў ад жней у 1806 ці 1807 годзе, у Баранавічах, у Мыскай парафіі, у Наваградзкім павеце, будучы яшчэ дзіцём, i да гэтага часу захаваў яе разам з мэлёдыяй у памяці» [118].

Сваё каханьне да Зосі Малеўскае Чачот выказвае ў VIII песьні, напісанай на мэлёдыю народнае: «Як не бачу Петруся, // То я зь ветру валюся». Ня толькі рытміку верша ды ягоны памер запазычыў паэт з народнае песьні, але таксама й зьмест асобных фрагмэнтаў відавочна пісаў на ейны ўзор. Адносіцца гэта да дзьвюх пачатковых строфаў Чачотавае песьні, а таксама апошняе, што зьяўляецца паўторам першае страфы.

Jak nie widzę tej Zosi,

Tak mi w sercu źle cosi.

Oj, losy me sroge (sic)!

Ja żyć bez niej nie mogę.

Jak ja Zosię obaczę,

Serce z radości skacze.

Oj, losy me sroge! i t.d.

Апрача рэфрэну (Oj, losy me sroge!) - гэта відавочнае насьледаваньне народнай песьні:

Як не віжу Петруся,

Боліць сэрца i душа.

Як увіжу Петруся,

Разыграетца душа [119].

X песьня мае мэлёдыю «Стал заклікаті: - Подай перэвезу». Падобнае песьні знайсьці не ўдалося, але зьмест першае часткі Чачотавага твору надзіва нагадвае іншую народную песьню.

Nie jedź, kochany,

Przeciw ciemnej nocy.

Słyszysz, jako śnieg na ściany

Sypie wiatr z północy?

Przenocuj z nami

W naszej ciepłej chacie,

Jutro z pierwszemi świtami

Dom nasz pożegnacie.

Moja kochana

Cóż nad prośby twoje?

Lecz ja wiozę od Hetmana

Listy ważne ...

Гэтаму ў народнай песьні адпавядае наступны фрагмэнт:

Ох, куды ж ты, мой міленькі, выбіраішся?

Выбіраюсь, мая міла, Ввяліку дарогу!

- Пераначуй, мой міленькій,

Хоць ночку са мною!

- Ох, рад бы я, мая міла,

Тры, чатэры начаваць,

Да баюся, мая міла,

Штоб паходу ні сьціраць... [120].

У абедзьвюх песьнях падаецца падобная сытуацыя, дык можна дапусьціць, што паэт выкарыстаў роднасную народную песьню.

XII песьня «О, мой любы, твая шла //Ўжо ўсе вочы выгледзела» мае мэлёдыю «Я калінушку ламала, //Я в пучочкі вязала». Гэта таксама беларуская народная песьня, адпаведнік якое, хоць i не зусім дакладны, мы далучаем:

Дзеўкі калінку ламалі,

Дзеўкі ў пучочкі вязалі... [121].

XIV песьня «Праз мой двор», надрукаваная таксама ў «Poezji Filomatów», i формаю, i, часткова, зьместам абавязаная беларускай народнай песьні. Першая ейная страфа гэта літаральны пераклад фальклёрнага твору, як кажа ў прыпісе сам паэт: 'Гэтая прыемная мэлёдыя - найпрыемнейшая з тых, якія я чуў у нашым наваградзкім краі. Першую страфу перанёс з тае песьні ў маю».

Przez me podwórze,

Przez me podwórze

Cieciera leciała;

Nie dałeś, Boże,

Nie dałeś, Boże,

Kogom sobie chciała...

У народнай песьні, пададзенай Чачотам у прыпісе, гэтаму адпавядае наступная страфа:

Да ціраз мой двор (bis)

Лецела цецера,

Ой, не даў мне Бог,

Не судзіў мне Бог,

Каго я хацела...

Гэтая песьня, якую Чачот слушна лічыў найпрыгажэйшаю, - нечувана папулярная; у размаітых фальклёрных зборніках знаходзім шматлікія ейныя варыянты, наогул блізкія да тэксту, пададзенага паэтам [122]. Заканчваецца яна звычайна даволі сумна, бо дзяўчына «З каго кпіла, сьмяялася, // Сама таму дасталася». Але ў наступных строфах Чачотавае песьні перамагае, як звычайна ў яго, мараль, i дзяўчына пагаджаецца зь лесам, пацяшаючыся тым, што «W niebios krainie //Duch się z duchem złączy».

Варта, дарэчы, адзначыць, што гэтая простая народная песьня, якая пазьней нагадвала Чачоту «Смутна-мілыя ... часы даўнейшыя» [123], якую зноў жа часта сьпявала й напісала да яе музыку Марыля Верашчака [124], была таксама ўлюбёнай песьняю Міцкевіча. Праблема каханьня ў ёй Нагадвала лес Міцкевіча, i, як успамінае Адзінец, думка пра гэтую песьню напаўняла паэта вялікім смуткам [125].

Шмат іншых твораў складае паэт на мэлёдыі беларускіх народных песьняў, падаючы звычайна ў прыпісе адзін ейны pa док. VII песьня «Ехаў рыцар на вайну» мае мэлёдыю «Ехау казак за Дунай, //Сказал: - Дзевчыно прашчай». Вядомая з «Poezji Filomatów» песьня «Будзьма, браты, сёння вясёлымі», што ў рукапісным томіку пазначана нумарам XIII, мае прыпіс: «Мэлёдыя: «Да у Чэнчыка пас чырвоны etc.». XVIII песьня «Чаго ж плачаш, еймасьцянка?» мае мэлёдыю «Журылася піподя з своею бідою». Народная песьня «Скрыпят, рыпят воротэнка, некому шчыніці» дала мэлёдыю XIX твору «О, як мне без цябе цяжка». I, нарэшце, XX песьня, што пачынаецца з слоў «Я хлопец бедны, //Што ж я зраблю», складзена на мэлёдыю фальклёрнага твору «О я нешчасны, //Што маю дзелаці». Нягледзячы на старанныя пошукі нам не патрафіла знайсьці гэтыя народныя песьні, дык немагчыма праверыць, ці Чачотавы творы абавязаны народным толькі асаблівасьцямі формы, ці таксама часткова i зьместам.

У трэцім томіку шмат Чачотавых твораў, напісаных на мэлёдыі сьпяваных па-польску шляхоцкіх песьняў, зь якіх паэт часта цэлыя строфы, пазначаючы ix зорачкамі, пераносіць ва ўласныя. Сярод ix знайшлася песьня «Уцякае прыгожая дзяўчына Зося-свавольніца», якая, як i творы ў другім томіку, мае мэлёдыю беларускае народнае песьні «Пастэжова донька погнала бычкі». Як даведваемся з «Ямбаў» Міцкевіча, чытаных на імянінах Яжоўскага й Навалеўскага 19 сакавіка 1819 г., гэты твор, разам зь іншымі народным} песьнямі, належаў да заўсёднага філёмацкага рэпэртуару. Зьвяртаючыся да Зана, Міцкевіч зазначае:

I czy piosnkę poważną na lutni zabrząka,

Czyli pod nos zanuci «Pastorowa dońka» [126].

Зусім верагодна, што ёй адпавядае песьня ў польскім перакладзе з томіка 1839 г. Чачотавых «Вясковых песьняў»:

Piękne dziewczę gnało byczki ku lipce,

Za nią Janek brzęczy tanek na skrzypce... [127]

Апрача песьняў, напісаных на народныя мэлёдыі, мы знаходзім у рукапісных томіках Чачота таксама колькі такіх, якія зьяўляюцца цалкам альбо часткова перапрацоўкамі беларускіх народных песьняў. У першую чаргу належыць залічыць да ix уключаную ў другі томік прыгожую песьню «Парада сыну», якую мы зьмяшчаем цалкам.

Jedziesz, synu ulubiony,

Szukać dla się w świecie żony.

Nie szukajże jej, me życie,

Ni w złocie,

Ni w aksamicie,

Ale w rozumie i cnocie.

Kwiat dziś kwitnie, jutro bladnie,

Liść zielony w jesień spadnie,

Tak nikną wdzięki mamiące.

Lód na wiosnę - obraz złota,

Ale rozum, ale cnota,

Trwa jak słońce.

У вызначэньні народнае крыніцы гэтае сапраўды прыгожае Чачотавае песьні на слушны шлях накіроўвае нас сам аўтар. У празаічным «Дадатку» да другога томіка, дзё ён гаворыць пра беларускія народныя песьні з Наваградчыны, называючы ix яшчэ «рускімі», між іншым, зазначае: «Матка там ці цётка выпраўляе свайго сына ў залёты i кажа: убачыш там тры дзяўчыны, адну ў золаце, другую ў аксаміце, трэцюю ў розуме; не бяры ж тае, што ў золаце, ні тае, што ў аксаміце, але тую, што ў розуме, бо золата ды аксаміт могуць быць страчаны, розум жа - самае трывалае багацьце». Простая песьня, пачутая ў наваградзкім краі, зьдзівіла сваёю прыгожаю думкаю паэта, які перапрацаваў яе на ўласны твор. Гэты чачотаўскі твор, як i асобныя іншыя, мы называем перапрацоўкамі народных песьняў, бо хоць яны й дакладна перадаюць арыгінал, але не зьяўляюцца перакладамі. Паэт вольна перапрацоўвае асобныя фрагмэнты, дапаўняючы ўласнымі дадаткамі, дык ня можам мы паставіць ix у адзін шэраг з пазьнейшымі «Вясковымі песьнямі». Ніжэй далучаем тэкст народнае песьні, якая зьяўляецца дастаткова дакладным адпаведнікам Чачотавага твору з тою розьніцаю, што замест маці зь ейнымі парадамі сыну выступае брат.

Ды ў Андрэйка два браціткі родненькіх:

Одзін брацітка яму коніка сідлаіць,

Другій браіцітка яго молодого навучаіць:

- Як паедзім, мой брацітка, жаніцца,

Посадзюць табе тры ланенкі на выбор:

Одну паненку ў золоці - раненька,

А другую ў серабрэ - раненька,

A трэцьцію ў разумі - раненька.

Hi бяры тую, што ў золоце - раненька,

Hi бяры тую, што ў серабрэ - раненька,

А бяры тую, што ў разуме - раненька,

Мы на яе сваё золото ўзложым,

А мы жэ ей свайго разума ня ўложым [128].

Такою ж перапрацоўкаю зьяўляецца i Чачотавая песьня «Адмова», надрукаваная ў V томе «Rubonu» за 1845 год. У рукапісных зборніках вершаваных твораў Чачота мы яе не знаходзім, а гэта сьведчыць, што напісана яна крыху пазьней, магчыма, на выгнаньні. З прычыны выключна фальклёрнага характеру твору ды неабходнасьці параўнаньня з народным тэкстам, мы прыводзім яго таксама цалкам.

Leci gołębica,

Za nią sokół młody;

Za nią sokół młody

Puszcza się w zawody.

- Wdzięk mię twój zachwyca!

Zostań moją żoną,

Zostań moją żoną

Moją ulubioną!

-Nie chcę być twą żoną

Szukaj równej pary.

Trzeba równej pary

Do małżeńskiej wiary.

Naprzód ulubiona,

Potem pogardzona

I nienawidziana,

Będę rozszarpana.

Jedziesz Panie Hrabio

Próżno do szlachcianki.

Próżno do szlachcianki

Stroisz zalecanki.

Wdzięki ciebie wabią

Prosisz być twą żoną

Prosisz być twą żoną

Twoją ulubioną

Nie kwap się na wdzięki,

Biednam jest sirota;

Biednam jest sirota,

Nie mam srebra, złota.

Nie chciej moiej ręki,

Szukaj równej pary.

Trzeba równej pary

Do małżeńskiej wiary.

У «Дадатку» да другога рукапіснага зборніка паэт таксама прыгадвае падобную народную песьню, пачутую ім на Наваградчыне: «Так, напрыклад, - ляціць сокал за нейкаю птушкаю, здаецца, за чайкаю, i кліча яе, а яна яму адказвае: я чайка, я не твоя, шукай ты соколкі, як сам, а з гэтага параўнаньня - пераход да дзяўчыны, якая залётнікам адказвае: я ўбога, я не твоя, шукай багатой, як сам». Прыведзены верш Чачота, вядома, зьяўляецца перапрацоўкаю народнае песьні, пра якую гаворыць паэт. У зборніках беларускае народнае паэзіі нам пашчасьціла знайсьці ейны варыянт, які хоць асобнымі дэталямі i адрозьніваецца ад чачотаўскае «Адмовы», аднак у агульнай канцэпцыі зьяўляецца дакладным яе адпаведнікам:

Літала сізая лава па полю;

А за ей селізінь удагонь:

Стой, пастой, сізая пава, ты міне!

Што табе, сізый селізінь, ды міне?

Ёсьць у цібе лепшы пташычкі зы міне!

Облітаў чатыры сады, яшчо й тры, -

Ні нашоў такей пташычкі, як i ты!

Гуляла млода Марютка па саду,

А за ей младэй Іванька уздагонь:

Стой, пастой, млада Марютка, ты міне!

Што табе, младэй Іванька, ды міне?

Ёсь у цібе лепшы дзевачкі зы міне!

Абхадзіў чатыры сялы, яшчо й тры,

Ні нашоў такей дзевачкі, як i ты! [129]

Далёкім рэхам гэтае песьні можа таксама быць наступнае параўнаньне ў Чачотавым творы, зьмешчанае ў першым рукапісным зборніку:

Sokół nie goni orlicy,

Słowik nie szuka papugi.

Szukaj że równej dziewicy,

Nie dla państwa lub usługi...

Раней мы зьвярталі ўвагу, што паэт часта бярэ з народнае песьні адну альбо некалькі строфаў ды пераносіць ix цалкам ва ўласны тэкст. Такое выкарыстаньне фальклёру мы можам заўважыць у дзьвюх іншых Чачотавых песьнях. Яны абедзьве выводзяцца зь аднае крыніцы, г.зн., з аднае й тае самае народнае песьні альбо зь ейных варыянтаў. Гаворка пра XCIV песьню зь першага рукапіснага зборніка, а таксама пра 10-ты сьпеў з трэцяга зборніка, адпаведныя фрагмэнты якіх мы працытуем:

а) Maleńka wioseczka

I miła żoneczka.

Bym to mógł mieć kiedy,

Nie znałbym ja biedy.

Chcę jadać wybornie,

Ale nie wytwornie.

Chcę pić wyśmienicie,

Ale przyzwoicie.

(Зборнік I)

в) Więcej mi nie trzeba

W czystym pokoiku,

Na pięknym stoliku

Kawałeczek chleba.

I kilka potrawek,

Co ja sobie zwarzę

Z kuchareczkąw parze,

Podług mych ustawek.

(Зборнік III)

Ёсьць шэраг беларускіх народных песьняў, у якіх селянін падобным чынам выказвае свае сьціплыя жаданьні. Больш таго, яны маюць рытміку, падобную на рытміку Чачотавых песьняў, а таксама верш у адным i другім выпадку шасьціскладовы. Напрыклад:

Каб мне заутра йзранку

Горэліцы шклянку,

I тытуню люльку,

I дзеўку Ганульку -

Люльку паліў бы,

Горэліцу піў бы

I дзеўку Ганульку

К сябе прытуліў бы [130].

Мы пазнаёміліся зь вершамі, якія паэт пісаў на мэлёдыі беларускіх народных песьняў, а таксама з тымі, што зьяўляюцца поўнымі альбо частковымі перапрацоўкамі фальклёрных тэкстаў. Паказваючы на залежнасьць Чачотавых песьняў у вобласьці рытмікі ад народных, мы бралі лад увагу толькі тыя выпадкі, пра якія інфармуе нас сам паэт у прыпісах да асобных вершаў. Але рэч амаль пэўная - шмат іншых твораў напісаў Чачот на мэлёдыі народных песьняў, ды немагчыма гэта вызначыць, ня маючы яўных сьведчаньняў аўтара. Ужо той факт, што паэт прызначаў свае вершы дзеля сьпеву ды меўся пісаць да ix музыку, можа часткова даводзіць, што, ствараючы ix, ён выкарыстоўваў вядомыя яму народныя песьні.

Што да формы, дык Чачотавыя песьні ў значнай ступені створаны на ўзор народных. Паэт стараецца ня толькі выкарыстоўваць іхны памер ды рытміку верша, ня толькі й тут i там уключае ва ўласныя песьні цэлыя іхныя строфы, але часта таксама аперуе параўнаньнямі, надзвычай характэрнымі для народнае песьні. У прыгаданым «Дадатку» да другога рукапіснага зборніка паэт успамінае, што «вясковыя рускія песенькі ў наваградзкім краі, перадусім, знаёмыя мне, амаль заўсёды пачынаюцца з параўнаньняў». Гэта, хутчэй, характэрныя для народнае песьні г.зв. паралелізмы, заснаваныя на супастаўленьні двух малюнкаў, першы зь якіх узяты з жыцьця навакольнае прыроды, а другі - з жыцьця героя. Ідучы за гэтым узорам, паэт i свае ўласныя песенькі часта пачынае з падобных паралелізмаў. Дзеля прыкладу параўнаем колькі Чачотавых строфаў:

а) Strumień bieży,

bieży Kryształową wodą.

Do niegoż należy

Równać miłość młodą?

(36. I. Песьня VIII)

в) Widziałem ja róże,

Widziałem bławatki,

I lilijki hoże,

I makowe kwiatki.

Lecz przed moją dziewą ładną

Wszystkie zgasną i przepadną.

(36. I. Песьня IX)

с) Skowroneczek nóci,

I ja sobie nócę.

On do swej powróci,

Ja do swej powrócę.

(36. I. Песьня XLIX).

d) Gdzie ty bieżysz rzeko?

Gdzie wy myśli moje?

Wody w morze twoje,

Myśli w morze cieką.

(36. III. Сьпеў 11)

У трэцім рукапісным зборніку вершаваных твораў Чачота знаходзім блізу дваццаці пяці твораў пад тытулам «Трэны». Яны - вершаваная аўтабіяграфія паэта й першакрыніца дзеля пазнаньня асобы Чачота, асабліва ягоных дзіцячых ды юначых гадоў. У адным «Трэне» заўважаем выразнае рэха народных прымхаў: кожны чалавек мае на небе сваю зорку, якая асьвятляе ягонае жыцьцё.

Każdy ma swoją gwiazdę, jak na niebios kole,

Każdy czyta z jej lica życia swego dole.

A gdy ta gwiazda spadnie, znak to śmierci skorej;

Wątpię, czy przeżyć zdołam blaski mej aurory!

Błysnęła - drży znów serce z radości przybycia.

Sam nowego, i wszystko nabyło tu życia...

Шырока распаўсюджаныя сярод шматлікіх народаў прымхі пра залежнасьць жыцьця чалавека ад ягонае зоркі, якая загараецца адначасна зь ягоным нараджэньнем i гасьне ў час сьмерці, вядомыя таксама й беларускаму народу. У зборніку прымхаў ды забабонаў А.Сержпутоўскага чытаем пра гэта: «Зорак толькі на небе, колькі на сьвеце людзей: як родзіцца чалавек, та анёлы i запаляць на небе зорку, а як чалавек умірае, та яго зорка падае зь неба, бо яе анёлы тушаць» [131].

Мы паказалі, што Чачотавыя творы шмат у чым залежаць ад беларускіх народных песьняў. Яны даюць магчымасьць канстатаваць, што ўжо ў філёмацкі пэрыяд паэт j вельмі цікавіўся гэтымі песьнямі, якія, паводле слоў аўтара ў прыгаданым «Дадатку», давалі пазнаць «характар, звычаі ды норавы краю, дзе яны сьпяваюцца». Там жа інфармуе нас Чачот, што падобных песьняў ён сабраў блізу трьіццаці, a дастасоўваючы іхныя мэлёдыі да ўласных твоI раў, меў, перадусім, на мэце, каб i іншых схіліць да I зьбіраньня «гэтых помнікаў нацыянальнае літаратуры». З прыкладу І.Шыдлоўскага, які ў «Tygodniku Wileńskim» апісаў вясельле на Міншчыне, Чачот заклікае апісваць сьвяты й Народныя Абрады: Купальле, Дзяды, Каляды, Вялікдзень ці Шчодры вечар(?), Зажынкі, Дажынкі, а таксама звычаі, зьвязаныя з сьвятым Юр'ем. Усе гэтыя зьвесткі пра інтарэсы Чачота ў філёмацкі пэрыяд надзвычай каштоўныя для нас, бо даюць мажлівасьць пазнаць фальклёрную аснову ягонае творчасьці, а зь іншага боку зьяўляюцца важным дадатковым матэр'ялам дзеля разуменьня пазьнейшае дзейнасьці паэта як першага зьбіральніка ды перакладчыка беларускіх народных песьняў.

* * *

Справа з балядамі Чачота выглядае яшчэ горш, чым з песьнямі. Песьні знайшліся, дзякуючы праф.Клінгеру, хоць праз сто гадоў і, нягледзячы на тое, што ненадрукаваныя, аднак даступныя дзеля дасьледаваньня. Тымчасам тэкстаў балядаў да сёньняшняга дня мы ня маем; ведаем ix толькі па пераказу ды вынятках, якія падаў Я.Рыхтэр у «Ognisku Domowym» за 1887 год пад тытулам «Ян Чачот i ягоныя нязнаныя вершаваныя творы». Апрача гзтага, выняткі ды пераказ баляды «Сьвіцязь» надрукаваў Рыхтэр у «Dzienniku Polskim», № 295 за 1886 год, i «Biesiadzie Literackiej», № 2 i 3 за 1887 год («Сьвіцязь» i «Сьвіцязь») [132]. Выключэньне складае бал яда «Калдычэўскі шчупак», якую надрукаваў цапкам, адно без уступу, ськіраванага да Міхала Верашчакі, Л.Мэе ў «Kurjerze Warszawskim» (№ 288 за 1905 г.) на падставе аўтографу, падараванага А.Плугу І.Дамейкам.

Рыхтэр апрача дробных твораў Чачота, пераважна інтымных, пералічае восем ягоных балядаў у наступным парадку: «Бекеш», «Наваградзкі замак», «Калдычэўскі шчупак», «Падземны звон на горцы ў Пузяневічах», «Радзівіл, альбо Заснаваньне Вільні», «Узногі», «Мышанка» i «Сьвіцязь». У карэспандэнцыі Чачота зь Міцкевічам, што паходзіць з канца 1819 г., мы знаходзім згадкі, i дастаткова частыя, адно толькі пра тры баляды: пра «Бекеша» i «Сьвіцязь», а таксама пра «Арыён» [133], якога не называе Рыхтэр. Пра іншыя баляды мы не знаходзім аніякіх зьвестак, дык немажліва дакладна вызначыць час ix напісаньня. Бясспрэчна, усе яны паходзяць зь філёмацкага пэрыяду, а баляда «Калдычэўскі шчупак», як бачна з прыпісу самога паэта ў тэксце, надрукаваным Мэе, паходзіць з 1823 году. Міцкевіч нязьменна прысьпешвае Чачота, каб даслаў яму свае баляды. Чачот усё марудзіць, усё правіць ды перапісвае, бо надзвычай важнаю была яму думка Міцкевіча. Можа, на яго паўплывала непрыхільная крытыка Ю.Кавалеўскага ці, можа, сам пераканаўся, што ягоныя баляды кепскія, ня могуць зраўняцца з прывабнымі лірычнымі песьнямі, дык пакінуў працу над імі [134]. I на самай справе: баляды - самыя слабыя творы Чачота. Грашаць яны як недасканалаю кампазыцыяй, так i хібамі тэхнікі ды стылю - цяжкага й нязграбнага. Бракуе ім выразнасьці ды кампактнасьці, яны залішне доўгія, «Сьвіцязь», напрыклад, мае 560 радкоў. Чачоту, які вызначыўся ў пісаньні кароткіх лірычных песьняў i апярэдзіў на гэтым полі дзейнасьці ўсіх філёмацкіх паэтаў, на ніве баляды бракавала эпічнага чуцьця, i ён ня мог зраўняцца зь лепшымі балядамі Зана. Аднак, нягледзячы на значныя мастацкія хібы, Чачотавыя баляды вельмі цікавыя, бо ў ix выяўляюцца на поўную моц шчырыя i непасрэдныя адносіны паэта да фальклёру.

Баляду «Бекеш» Чачот заснаваў на тым самым народным паданьні пра Бекешаву гару ў Вільні, што й Т.Зан, але кароткі й просты зьмест паданьня ён значна разьвіў i дапоўніў. Той фанабэрысты ваявода, які дзеля атрыманьня рукі свае дачкі Малгосі загадвае рыцарам узьбірацца на конях на вяршыню стромкае гары, чыніць гэта ў Чачотавай балядзе (як ужо гаварылася пра гэта) пад уплывам народнае казкі. Чуў ён «яшчэ ад сваіх нянек», што пэўны сьмелы рыцар узабраўся колісь на вяршыню шкляное гары да свае каралеўны, a быў гэта адзін, празваны дурнем, з трох сыноў даўно памерлага ваяводы. Дык вось гэты «дурань» пачаў спаборнічаць з разумнымі братамі й перамог. Гэты фрагмэнт паходзіць непасрэдна з народнае казкі, бо ў балядзе Зана яго няма. Народная казка пра трох братоў, што ўзьбіраліся на вяршыню шкляное гары да прыгожае каралеўны, i пра тое, як адзін зь ix, якога лічылі дурнем, заўсёды перамагае, - была добра вядомая Чачоту. Яе, пачутую ў маленстве, згадвае паэт ва ўступе да зборніка «Вясковых песьняў» за 1846 г., а таксама дастаткова дакладна перадае ў балядзе «Народная казка пра трох братоў, двух разумных, а трэцяга дурня», якую зьмяшчае ў выдадзеным у тым жа 1846 г. зборніку «Песьні земляўласьніка». Прыгаданая казка належыць да шырока распаўсюджаных у беларускім, а таксама польскім фальклёры; знаходзім яе з усімі падрабязнасьцямі, пададзенымі Чачотам, у некалькіх этнаграфічных зборніках [135].

Другая дэталь Чачотавае баляды, што адрозьнівае яе ад «Бекеша» Зана, - гэта паказ героя як здрайцы. Ён прысягаў у каханьні іншай, а цяпер спаборнічае за руку Малгосі, i за гэта спатыкае яго кара. Так у народнае паданьне, якое не закранае прычыны сьмерці Бекеша, Чачот увёў глыбокую маральную думку. Таксама й заканчэньне баляды йдзе па лініі маральнае навукі Чачота, які заўсёды імкнуўся праводзіць яе. Пакаяўшыся, ваявода вырашае аддаць сваю дачку таму, хто выславіцца на паслугах Айчыне.

Баляда «Калдычэўскі шчупак» была колісь аб'ектам вострае дыскусіі. Ян Квятнеўскі стараўся любым коштам прыпісаць гэты твор Міцкевічу, у той час як Л.Мэё i Т.Піні ўсебакова давялі, што Міцкевіч, нават першыя творы якога ў мастацкіх адносінах значна вышэй за «Калдычэўскага шчупака», ня мог быць ягоным аўтарам, i што, мяркуючы па шматлікіх прыкметах, трэба яго прыпісаць Чачоту [136]. Аднак Квятнеўскі не здаўся й яшчэ ў 1911 годзе надрукаваў брашуру «Праўда пра «Шчупака», у якой упарта імкнуўі ся замацаваць свой ранейшы погляд. Ды тое, што аўтарам гэтае баляды зьяўляецца Чачот, сёньня ня можа быць аніякіх сумненьняў. Сьведчаць пра гзта ня толькі бібліяграфічныя зьвесткі, але таксама й стыль ды кампазыцыя «Шчупака», якія нічым не адрозьніваюцца ад іншых балядаў гэтага паэта.

«Калдычэўскі шчупак» - гэта тыповы прыклад расьцягненасьці Чачотавых баляд. Заснаваная на кароценькім народным паданьні, што можна лёгка пераказаць некалькімі сказамі, яна складаецца з 296 радкоў, ня лічачы ўступу, якога няма ў тэксьце, надрукаваным Мэе. Паэт апавядае пра тое, як Анцута, багаты наваградчанін Жыгімонтавых часоў, жывучы ў сваім замку, «Дзе Калдычэва, возера сіне, //Раскінулася на абшары», прагнучы надаць урачыстасьці народзінам дачкі, запрасіў шмат гасьцей i даў пышны баль. Прыехаў i Верашчака, які жыў у Пяшчанцы ля Сьвіцязі, а як быў адмысловым рыбаком, дык падахвоціў гасьцей пасьля бяседы пайсьці на возера. Кінулі невады, і, калі выцягнулг аграмаднага шчупака, Анцута кажа:

... «Чакай, о мой куме! -

Анцута яго тут Спыняе. -

Няхай паляжыць у вадзе ён, у шуме,

Зрабіць так з ім сябра жадае:

Уздзець у хрыбет яму кольца стальное

I ў хвал i пусціць - да сустрэчы!

У памяць дачкі нараджэння такое

Ўчыніць было б вельмі дарэчы.

На кольцы тым выб'ем, - Анцута так мовіць, -

Мы зараз жа надпіс тактоўны:

«Той, хто Шчупака таго дзе-небудзь зловіць,

Дасць баль мне, Анцуту, шыкоўны!»

Я знаю, шмат з возера нашага нораў

ідзе пад зямлёй ва ўсе бокі.

Шчупак па ix можа патрапіць да мораў

Нязнаных - у край найдалёкі [137]

Ад гэтае прыгоды шмат прайшло гадоў, Анцутава дачка вырасла ў статную паненку, а пра шчупака зусім забыл!. Ажно пэўнага дня стары Верашчака злавіў у Сьвіцязі шчупака, ды

«Цуд! Цуд!» - Верашчака здзіўлёна ўсклікае,

Убачыўшы кольца стальное...

Дадому, да жонкі вярнуўся - аж ззяе:

«Ці чула ты дзіва такое!

Чакай - заутра ж госць з Калдычэва прыедзе!»

Сапраўды, назаўтра прыехаў Анцута, i ў часе вясёлага балю дамовіліся выдаць ягоную дачку за Верашчакавага сына, якія ўжо даўно кахаліся.

Выкарыстанае Чачотам паданьне шырока распаўсюджана на Наваградчыне i зьвязана з возерам Калдычэўскім, а таксама зь Сьвіцязьзю. У часе сваіх росшукаў на той тэрыторыі я занатаваў шэсьць варыянтаў гэтага паданьня, адзін зь якіх далучаю: «Рыбакі лавілі ў Кадлычэўскім возеры (мясцовы люд вымаўляе Кадлычэўскі замест Калдычэўскі) рыбу i аднаму шчупаку прывязалі да пашчэнкі кальцо i напісалі: «Хто гэтага шчупака зловіць, няхай мяне запросіць на абед» дый пусьцілі назад у возера таго шчупака. То потым празь некулькі год злавіў гэтага шчупака ў Сьвіцянцы (г.зн. у Сьвіцязі) міратыцкі пан Война i запрасіў пана кадлычэўскага на абед. А гэты шчупак прайшоў падземнымі норамі з Кадлычэўскага возера ў Сьвіцянку» [138]. Пра гэтае паданьне згадвае некалькімі словамі таксама i Федароўскі [139]. Падобную вэрсію прыводзіць Шэйн, але адносіцца яна да возера ля Дамашковічаў у Барысаўскім павеце [140].

Апрача таго, паэт уплёў у баляду цікавыя народныя прымхі. Верашчака, ловячы ўночы рыбу ў Сьвіцязі, загадаў запаліць вязанкі лучыны й

Агонь гэты бачыцца людзям са шляху.

З таго, што вядзе ў Гарадзішча.

Мо гэта нячысцік, гадаюць у страху,

Там сушыць свой скарб, што так блішча.

Люд верыць: калі ўночы зіхцяць мігатлівыя агеньчыкі, дык гэта д'ябал перасушвае заклятыя ў зямлі скарбы альбо пераносіць ix у больш бясьпечнае мейсца [141].

Дзеяньне баляды паэт перанёс у Жыгімонтавы часы, але калярыту эпохі ў творы ня бачна зусім. Паэту бракавала адчуваньня гістарызму i таму гістарычны фон абмежаваны адно толькі згадкаю, што падзеі адбываюцца ў тым альбо іншым часе. Гэта датычыць i шматлікіх іншых балядаў Чачота, дзеяньне якіх ён ахвотна пераносіў у мінулую эпоху. Наадварот, у перадачы лякальнага фону Чачот быў майстрам. Лякальную афарбоўку надае балядзе ня толькі сюжэт паданьня, зьвязанага з акрэсьленаю мясцовасьцю, але таксама й дакладная лякалізацыя ўсяго дзеяньня. Яно адбываецца блізу Калдычэўскага возера, а таксама ў Пяшчанцы, маёнтку ля Сьвіцязі, апрача таго, аўтар згадвае шэраг мясцовасьцяў i рэчак Наваградчыны ды суседніх паветаў. Тут ідзе гаворка пра Цырын, вядомы зь «Сьвіцязі» Міцкевіча, Слонім, Бярэсьце, пра «Пінскі край», Прыпяць, Мозыр, Сэрвач, якая плыве праз Наваградзкі павет, Неман, нарэшце, пра Плужыны, Туганавічы, Гарадзішча, мястэчка ў сёньняшнім Баранавіцкім павеце. Характэрна для Чачотавых баляд тое, што яны амаль заўсёды заснаваны на народным паданьні, зьвязаным з пэўнаю мясцовасьцю. Гэтае правіла пацьвярджае бал яда «ГІадземны звон на горцы ў Пузяневічах» [142]. Паэт выкарыстаў у ёй мясцовае паданьне пра царкву, якая за грахі сьвятара ды ягонае жонкі правалілася пад зямлю.

Паблізу Турца, у Пазяневічах - чулі? -

У вёсцы, не вельмі прыкметнай,

Ёсць горка - пры ёй вы ўначы б не заснулі:

Шуміць, нібы Гекла ці Этна!

I звоніць, i звоніць...

На той горцы стаяла колісь праваслаўная царква. Мясцовы поп меў надзвычай фанабэрыстую жонку, якая «На ўсіх кірмашах - у Сталовічах, Міры - // Уборамі сьвет асьляпляла», i калі змарнатравіла ўвесь набытак, пачала думаць, дзе ўзяць грошы на новыя строі. На царкве быў крыж i фігурка Збаўцы, адлітая з бронзы, дык у «пападзьдзі» ўзьнікла ідэя.

Вады ўліць туды - хай сцякае

З воч-дзірак, бы слёзы.

На з'яву такую

Люд злотых мяхі нассыпае!

Люд з усяго павету пачаў зьяжджацца, каб паглядзець на цуд i даваць б агаты я ахвяры, а жонка сьвятара мела мажлівасьць выхваляцца новымі строямі. Кал i аднойчы, пакаяўшыся ў сьвятатацтве, яна сваімі рукамі аздабляла аўтар, раптоўна сьцямнела, пачалі біць перуны, зямля закалыхалася,

I тут зашумеў, застагнаў вецер глуха,

І ў бездань царква паляцела!

З гэтага часу ад горкі, на якой стаяла царква, часта чуецца голас званоў.

Варыянт народнага паданьня, выкарыстанага Чачотам, занатаваў у сярэдзіне мінулага стагодзьдзя Ян са Сьлівіна (А.Кіркор), мы далучаем ва ўрыўках i пераказе: «На дарозе зь Міра ў Нясьвіж, каля мястэчка Турца, разьмешчана маленькае паселішча, падобнае хутчэй на вёсачку, якое завуць Позеневічы. Пра яго такое сярод акалічнага люду ходзіць паданьне: На невялікай горцы паблізу знаходзілася цэркаўка, у якой служыў парох, жанаты з фанабэрыстай i хцівай кабетаю. Цалкам падпарадкаваўшы сабе мужа, яна спусташала парафію, каб фарсіць у штораз прыгажэйшых строях. Калі ж, урэшце, звычайных запасаў сталася мала дзеля яе ненасытнае i ўсё большае хцівасьці, яна схіліла мужа да гнюснага чыну: зрабіць у цэркаўцы фальшывы цуд. Слабы муж на адным абразе сьвятога выразаў намаляваныя на палатне вочы, а за абразом паставіў падгаворанага лёкая, абы той, гледзячы лраз зробленыя дзіркі, пазіраў сюды-туды». Набожны я жыхары паверылі ў цудоўнае зьяўленьне i пачалі прыносіць багатыя ахвяры. Калі прыйшоў дзень вялікае ўрачыстасьці ды пачаліся малітвы, «раптоўна сьцямнела, страшны віхор здуў сьвечкі, грымнуў жудасны гром... Цэркаўка загайдалася, зямля задрыжала, разламалася i паглынула яе ў сваіх глыбінях... Ад таго часу на горцы трава толькі, ды й то чэзлая расьце, але часта з-пад зямлі чуваць галасы званоў» [143]. Адрозьненьні, якія маюцца між паданьнем й зьместам баляды, датычаць толькі спосабу, пры дапамозе якога створаны фальшывы цуд. Праўдападобна, ён узяты ў твор непасрэдна з варыянту паданьня, які ведаў паэт, бо не было аніякае прычыны зьмяняць паданьне, што, зрэшты, Чачот выконваў звычайна неахвотна. Апрача гэтага, паэт па-нявольніцку трымаецца паданьня, не адважваючыся ўвесьці аніякіх уласных думак, дык ягоная баляда - усяго толькі вершаваная апрацоўка народнага паданьня. Убоства фантазіі ды паэтычнага пошуку Чачота, што адчуваецца ва ўсіх ягоных балядах, у дадзеным выпадку проста трыюмфуе.

Наступная баляда мае тытул «Радзівіл, альбо Заснаваньне Вільні» й грунтуецца на ліцьвінскім гістарычным паданьні. Мяркуючы па ўрыўках, надрукаваных Рыхтэрам, належыць яна да лепшых з гледзішча апрацоўкі балядаў Чачота. У часы Гедыміна ў сьвятыні Пяруна, што знаходзілася ў даліне Сьвентарога, правіў сьвятыя абрады ліцьвінскі арцыкаплан Крывэ-Крывэйта. Да сьвятыні прыходзіла на малітву пекная пастушка, зь якой таемна кахаўся вялікі каплан, а плодам гэтага каханьня быў сын. Калі зь цягам часу пачуцьці каплана астылі, каханка ад жалю i сораму

Жыць, бедная, болей не можа.

На рукі малое бярэ i пляцецца

У свет - у слату, ў бездарожжа.

У лесе раптоўна гняздо бедачына

Арлінае бачыць на хвоі.

Залазіць, кладзе туды ў роспачы сына

I зверху - уніз галавою!

Крывэ-Крывэйта, аднак, кахае сваю пастушку, ня можа жыць без яе; ён бярэ ў рукі кій ды рушыць у дарогу, каб знайсьці яе. Доўга ён блукае па лесе, урэшце бачыць, як «арлы па-над хвояй штось кружаць», ды знаходзіць мёртвую каханку, а з арлінага гнязда чуе плач дзіцяці. Ён забірае сына i аддае яго на двор Гедыміна, дзе яго выхоўваюць i даюць імя Лізьдзейка - ад арлінага гнязда, у якім дзіця было знойдзена.

Гэта першая частка баляды, дзеля якое паэт дастаткова арыгінальна выкарыстаў народнае паданьне пра Веркі - прыгожую мясцовасьць пад Вільняю. У другой частцы ён па-нявольніцку пайшоў за вядомым гістарычным паданьнем пра заснаваньне Вільні. Лізьдзейка вырас статным юнаком, а стаўшы арцыкапланам, быу таксама дарадцам вялікага князя, якому вытлумачыў сон пра жалезнага ваўка, прысьнёны пасьля паляваньня на магутнага тура на адной з гор блізу Віліі. Па радзе арцыкаплана Гедымін заснаваў Вільню й пабудаваў замак, а люд празваў Лізьдзейку Радзівілам «за раду заснаваньня горада Вільні».

Паданьне, на якім паэт заснаваў сваю бал яду, мы маем у некалькіх варыянтах. Чачот значна ад яго адступіў i ў паказе каханьня каплана да беднае дзяўчыны, а таксама ў паказе лесу Лізьдзейкі часткова выкарыстаў уласную фантаззію. У паданьні Крывэ-Крывэйта, страціўшы жонку, самотна туляўся ўздоўж Віліі ды ўбачыў прыгожую дзяўчыну, якую палка пакахаў. Дзяўчына адказала яму ўзаемнасьцю, але пабрацца яны не маглі, бо паводле закона арцыкаплан ня мог мець другое жонкі. Калі ж каханка нарадзіла сына, ён пачаў разважаць, як захаваць у таямніцы недазвояены саюз, i прыйшяа удалая думка. Ведаючы, што вялікі князь маецца хутка прыехаць на ловы ў гэты край, дзе было найболей дзікіх зьвяроў, ён кладзе дзіцятка ў прыгожую люльку й зьмяшчае яе ў арліным гнязьдзе на самым высокім дубе. Князь, едучы там з аршакам шляхты, пачуў плач немаўляці, ды, лічачы гэта за яўны цуд божы, загадаў паклікаць арцыкаплана й аб'явіць волю багоў. Крывэ-Крывэйта пасьля доўгае размовы зь небам урачыста паведамляе, што багі пасылаюць гэтае дзіця, якое мае стаць наступнікам арцыкаплана. З княскага загаду ён займаецца выхаваньнем сына, а сваю каханку бярэ за няньку. «Князь на памятку пра цудоўную знаходку немаўляці ў гнязьдзе, якое па-летувіску называецца lizdas, назваў яго Лізьдзейка, а саму мясцовасьць - Веркі ад слова werkti, што азначае «плакаць». Лізьдзейка пасьля сьмерці бацькі стаў арцыкапланам i вытлумачыў сон князя пра жалезнага ваўка, за што атрымаў імя Радзівіл» [144].

Як бачым, у балядзе паэт падкрэсьл'іў матыў здрады каханка, чаго не знаходзім у паданьні. Можа быць, што такі лес каханкаў здаўся паэту больш паэтычным, бо быў дастаткова распаўсюджаны ў тагачасным прыгожым пісьменстве, а таксама ў народнай паэзіі. Наадварот, лес дзіцяці, знойдзенага ў арліным гнязьдзе, у паданьні адлюстраваны інакш, чым у балядзе. Тое, што, дзякуючы знаходлівасьці арцыкаплана, яго знайшоў вялікі князь ды палічыў гэта за цуд, пасланы багамі, зьяўляецца выдатнаю сувязьзю з наступнаю часткаю паданьня, у якой ідзе гаворка пра тое, як на раду Лізьдзейкі была заснаваная Вільня. Тымчасам у балядзе з прычыны адсутнасьці гэтага матыву няма арганічнае сувязі паміж пачатковым лесам дзіцяці, пакінутага матуляю ў арліным гнязьдзе, i ягонаю роляю ў буду чым.

Найбольш арыгінальнаю ды ўдалаю ў апрацоўцы балядаю Чачота Рыхтэр лічыць «Мышанку», абавязаную сваёй назваю рэчцы ў Баранавіцкім пав.; яна працякае праз родны куток паэта. Задуму дало мясцовае народнае паданьне, зьвязанае з рэчкаю, а таксама зь невялічкім мястэчкам Мыш, разьмешчаным блізу яе. Вельмі даўно, калі «Хадкевіч Кароль не займеў яшчэ Мышы», жыў у тых мясьцінах ва ўбогай хатцы баярын Мышка, у якога была дачка красуня. А ў багатым замку, што ўзвышаўся над рэчкаю ды ставам, - заможны рыцар, што часам выяжджаў на ловы. Палюючы пэўнага разу, ён убачыў у гушчары найдзівоснае красы дзяўчыну, якая зьбірала ягады. Пад'ехаў да яе, схапіў, але дзяўчына спрытным рухам вырвалася з абдымкаў князя й пабегла ў бок свае хаткі. Калі ж яна ўбачыла, што пагоня набліжаецца, а дарогу перакрыла глыбокая рэчка, дык скача ў ваду, змагаецца з хвалямі, але пакідаюць яе сілы, i яна тоне. Гэта была дачка Мышкі. Юнак шкадаваў бязьвінную ахвяру i, каб увекавечыць гэтае смутнае здарэньне, заснаваў горад Мыш, а рэчку назваў Мышанкаю.

У час, кал i ноч зорны свет расхінае,

Пры месяцы бачу здалёку,

Як лёгкім зефірам тут перабягае

Дзяўчына раку у паўзмроку.

Угледзь яе постаць у мроіве мглістым -

Імгла ж ля дзяўчыны святлее.

Сама ж яна толькі мо душам найчыстым

Адкрыецца - твар, што лілея.

На памятку пра гэтае здарэньне ў дзень сьв. Юр'я зьбіраюцца на беразе рэчкі дзяўчаты, віюць вянкі ды пяюць сумныя песьні.

Падобнага паданьня мне не ўдалося адшукаць у родных ваколіцах Чачота. Але, бессумнеўна, яно існуе альбо існавала, бо зазвычай бытуюць між людам такія паданьні, што тлумачаць назвы размаітых мясцовасьцяў ды рэчак. Зрэшты, зьмест баляды, такі просты й сьвежы, мае ўсе характэрныя рысы паданьня.

Нізку Чачотавых балядаў завяршае «Сьвіцязь», што, як сьведчыць карэспандэнцыя паэта зь Міцкевічам, існавала ўжо напрыканцы 1819 года. Тымчасам ва ўступе баляды, зьмест якое перададзены Рыхтэрам, маецца згадка пра «Сьвіцязь» Міцкевіча, што ўзьнікла, як вядома, у другой палове 1820 г. Чытаем у ім, што Міцкевіч «казаў, як яму прысьнілася», ці напісаў сваю арыгінальную баляду, Зан зьмест свае баляды запазычыў «ад старых», ці з паданьня, а Чачот «паўтарыў тое апавяданьне» [145]. Дык уступ Чачотавае «Сьвіцязі» мог узьнікнуць не раней, як у другой палове 1820 г., але толькі уступ. Сама баляда бязь зьменаў бясспрзчна паходзіць з 1819 г., з пэрыяду першых спробаў пазта ў гэтым жанры, бо, мяркуючы па ўрыўках, пададзеных Рыхтэрам, з мастацкага боку яна зьяўляецца адной з найслабейшых. Чачот, як вядома, надзвычай неахвотна адступаўся ад паданьня й звычайна бязь зьменаў паводле пачутага пісаў вершаваны твор. Аднак у гэтым выпадку зьмест паданьня ён мусіў значна зьмяніць, каб не паўтараць тых самых дэталяў, якія перадаў у сваёй вядомай балядзе Зан. Гэтая мадыфікацыя, як убачым, ня сталася карыснаю твору.

Ва ўсіх вядомых вэрсіях народнага паданьня, пра што была гаворка ў разьдзеле пра баляду Зана, бедны хлопец, каб здабыць грошы, безь якіх ня мог узяць шлюб з каханаю, накіроўваецца за горад, забівае багатага купца, а ягоны набытак забірае сабе. Гэты матыў знаходзім таксама i ў Чачота, але ён пададзены зусім інакш. Паэт без усялякае патрэбы ўводзіць д'ябла. Бедны хлопец выходзіць уночы на расстайныя дарогі ды выклікае д'ябла, якому за золата абяцае прадаць сваю душу. Зьяўляецца д'ябал, i пасьля доўгага гандлю яны заключаюць дамову: д'ябал «золата ня дасьць», бо цяпер «цяжкія часы», але дапаможа хлопцу замардаваць багатага купца й атрымаць ягоны набытак, каб у замен мець хлопцаву душу, па якую ён зьявіцца праз сорак гадоў. Гэтая неадпаведнасьць тут надзвычай ашаламляльная, бо ў розных вэрсіях паданьня нічога падобнага мы не знаходзім. Апрача таго, гэты дадатак паэта не стыкуецца з рэштаю фабулы, бо невядома, за што Пан Бог пасылае кару на горад: за забойства купца ці за сувязь з д'яблам? Сама ж сцэна, кал i герой накіроўваецца ўночы на расстайныя дарогі ды выклікае злых духаў, магла ўзьнікнуць пад уплывам аналягічнае сцэны ў Занавым «Твардоўскім».

Далей Чачот дэталёва апісвае купца; а таксама сцэну злачынства, пра якую ў Занавай балядзе мы даведваемся з сну Праксы. Гэтая сцэна пададзена згодна з паданьнем з тым адрозьненьнем, што тут адпаведна зь першапачатковаю задумаю паэт падкрэсьлівае дапамогу д'яблаў ды ў залежнасьці ад гэтага ўводзіць у апісаньне элемэнты злавеснае навальніцы. Урэшце ў балядзе няма таго дыялёгу між забітым купцом, што дамагаецца пометы, i Богам, які абяцае яму гэтую помсту праз пэўную колькасьць гадоў. Той дыялёг, зь якога злачынец даведваецца пра час кары, быў тут цапкам лішні, бо гэты час яшчэ перад злачынствам быу названы ў дамове з д'ябламі. Далей у зьмесьце баляды, а таксама ў яе заканчэньні паэт адступае ад паданьня адно толькі ў дробных дэталях. Апускае, як i Зан, сцэну зь сьвятаром; чачотаўскі герой нязьменна мае згрызоты сумленьня, у той час як у паданьні ягоныя гады ідуць у шчасьці ды спакоі, што ён забывае пра набліжэньне катастрофы. Нарэшце, у судны дзень, кал i мусіць аддаць душу д'яблам, ён запрашае шматлікіх гасьцей, але ў часе балю зьяўляюцца страшныя прывіды, зьлятаюцца д'яблы, б'юць перуны i, згодна з паданьнем, увесь горад залівае вадою.

Мы не згадалі пра дзьве чачотаўскія баляды «Наваградзкі замак» i «Узногі», якія, уласна, не зьяўляюцца балядамі, бо там адсутнічае элемэнт цудоўнасьці. Першая заснавана на гістарычным здарэньні з часоў нападу швэдаў на Польшчу пры панаваньні Яна Казімера. Другая, назва якое паходзіць ад маёнтку Ўзногі, што знаходзіцца за тры кілёмэтры на поўдзень ад Баранавічаў [146], мае выключна сацыяльную афарбоўку. Жорсткі ўладальнік Узногаў бязьлітасна зьдзекаваўся з прыгонных, абыякава ставіўся да нэндзы сялянаў i загадваў секчы да сьмерці кожнага, хто асьмельваўся ісьці ў ягоны лес па грыбы ці ягады. Так загінула адна сялянская сям'я. Каб пакараць, Бог паслаў пажар на лес, i разам зь лесам згарэў увесь панскі маёнтак. Мы дарэмна б шукалі ў балядзе звышнатуральных здарэньняў, бо там, дзе ix не дало паданьне i ў паэта была мажлівасьць домыслу, цудоўнага мы амаль не сустракаем. Фабула баляды найверагодней узьнікла зь нейкага мяйсцовага апавяданьня, бо народная традыцыя зазвычай доўга захоўвае ў памяці лютасьць ды бесчалавечнасьць паноў з эпохі прыгону.

Чачотаўскім балядам належыць вельмі сьціплае мейсца ў разьвіцьці гэтага літаратурнага жанру ў Польшчы з прычыны іхнага нізкага мастацкага ўзроўню. Калі асобныя баляды, напр., «Мышанка» альбо першая частка «Радзівіла», маюць дастаткова кампактную кампазыцыю ды даволі ўдала апрацаваныя ў дэталях, дык прыпісаць гэта належыць, здаецца, адно толькі выкарыстаным у ix паданьням, якія добра падыходзілі дзеля мастацкага ўжытку. Значэньне й пэўная вартасьць чачотаўскіх балядаў заключаецца ня ў іхнай мастацкасьці, a ў своеасаблівым, вельмі арыгінальным падыходзе да фальклёрнае тэматыкі, а таксама ў адлюстраваньні мясцовага калярыту. Чачот здолеў так добра захаваць першасную сьвежасьць ды рэалізм зьместу паданьня, што амаль зусім не заўважаецца пасярэдніцтва паэта.

* * *

Рэгіянальную афарбоўку Чачотавым творам надае таксама й іхная мова. Апрача некалькіх вершаў, напісаных пабеларуску, у польскамоўных творах Чачота знаходзім таксама значны запас словаў i правінцыйных зваротаў, перанятых з народнае гаворкі Наваградчыны. Як i ў творах іншых філёмацкіх паэтаў, Чачотавыя беларусізмы выяўляюцца сям-там у фанэтыцы, марфалёгіі, сынтаксе i ў лексыцы.

Праф. Ст.Дабжыцкі ў сваёй працы «Колькі назіраньняў над моваю Міцкевіча» [147] заўважыў, што ў мове палякаў на Русі спалучэньні śl i śń пад рускім (г.зн. беларускім) уплывам пераходзяць у szl i szń. Гэтая цікавая фанэтычная зьява, што шырока выступае ў мове Міцкевіча, у Чачота абмяжоўваецца адпаведнымі формамі дзеяслова słać i вытворных. Напр.: «Szląc swe żony» (P.F. T.І. S.11), «A oni zbawców naszych szlą w podziemne cienie» (Ibidem. S. 15), «A nas w podziemne przeszłe krainy» (Ibidem. S.87), «szle do niej posty z darami» (Ibidem. S.95), «Poszlę miód księdzu» (Ibidem. Т.ІІ. S.26), «Oto cię poszlę takiej czytelnicy» (Зборнік II. «Пасланьне»), «ja za nią szlę oczy błądzące» (Зборнік III. «Трэн»), «Poszlij swojego anioła» (Зборнік III. Песьня 2) i шмат іншых. Спарадычна мы таксама сустракаем форму зь śl, напр.: «Do czarnych piekieł Messeny ślijcie» (P.F. T.І. S.85). Гэтая зьява масава выступае таксама i ў карэспандэнцыі Чачота, як i іншых філёматаў, наадварот, форма зь śl зьяўляецца толькі сяды-тады. У беларускай мове ў падобных выпадках паўсюль выступае шль, напр.: «ці шліся, ці ня шліся» (Klich Е. S.53), «тода прышлецё да мене» (Ibidem. S.87), «Як калені засьвербяць, нехто ніскі.паклон прышле» (Federowski М. T.І. S.209), «я на цебе нашлю казамі» (Ibidem. Т.ІІ. S.12).

Зь іншых цікавых зьяваў заўважаем у Чачота ўласьцівае беларушчыне спрашчэньне групаў зычных, якога няма ў агульнапольскай мове. Напр.: «A czy to święci tylko garki lepią?» (P.F. Т.ІІ. S.233). Слова гарнэк (гарнец) у беларускай мове ва ўскосных склонах, калі адбываецца зьбег трох зычных, заўсёды страчвае -н-, напр.: «бяруць шаснастку, гарнец i поў гарца» (Klich Е. S.48), «даўшы ему два гарцы маку з попеяам» (Fedorowski М. Т.ІІ. S.95). Падобны працэс адбываецца i ў слове gardło, якое ў Чачота мае форму garb, напр.: «Śpiewaćdarmo - boligarło» (Зборнік I. Песьня LIII). Таксама i ў карэспандэнцыі Чачота: «Jak się z Wilczem twemu garłu przestawać podoba łykiem?» (Arch. Fil. Т.ІІ. S.21), «z czystem przyjechawszy garłem będziesz nam szczebietał» (Ibidem. T.І. S.313), а таксама ў Петрашкевіча: «Ale jak garło osłonisz?» (Ibidem. T.І. S.327). Тут відавочны ўплыў беларускае мовы, напр.: «Ды як рызанець пы горлу, дык тая й звалілася» (Романов Е. Т.III. С.405).

Пры скланеньні назоўнікаў мужчынскага роду Чачот часам ужывае ў родным склоне адз.л. канчатак -а замест -и: «Jakiego tam Ustal» (P.F. Т.ІІ. S.262), «Gdy gość nowy koło stoła //Coraz to inny zasiędzie» (Зборнік I. Песьня LXXXVII). Toe самае i ў карэспандэнцыі: «stoła... nie znajduję» (Arch. Fil. Т.ІІ. S.328). Правінцыялізм, параўнай фрагмэнт пра мову Зана.

У месным склоне адз.ліку назоўнік świat часта атрымлівае ў Чачота канчатак -и замест -'e: «będę po światu... głosił» (P.F. T.І. S.36), «Próżno cię iskać po światu» (Ibidem. Т.ІІ. S.88). Таксама i ў беларускай мове побач з звычайнаю формаю на -е часта выступав форма на -у, напр.: «Хадзіла па беламу сьвету плачучы» (Federowski М. Т.ІІ. S.118), «Вы езьдзілі по сьвету» (Романов Е. Т.III. С.301). Канчатак -и замест -а мае гэты назоўнік адзін раз у родным склоне адз.л.: «Przez które młódź lgnie do światu» (P.F. T.І. S.55). Такая форма ў беларушчыне зьяўляецца нормаю.

Назоўнік ніякага роду oczko мае ў Чачота ў назоўным ды вінавальным склонах мн.л. канчатак -і замест нармальнага канчатку -a: «Jej oczki to strzała Boga» (Зборнік III. «Эротык для Зосі»), «A oczki stratę ponoszą» (Тамсама), «Luboczki w niebo spojrzały» (Тамсама), «Oczki jak mojej pieszczotki» (Зборнік III. «Эротык для Марыні»), «Oczki i uszka cukrowe» (Зборнік III. «5 Эротык для Зосі»). Такая самая форма часта выступав ў карэспандэнцыі Зана: «oczki siwe a biegające» (Arch. Fil. Т.ІІ. S.216), «biegające oczki» (Ibidem. T.IV. S.364), «Całuj tych kanalków w oczki, w same oczki» (Ibidem. T.І. S.35). Пра правінцыйнае віленскае скланеньне назоўнікаў ніякага роду так піша Г.Турска ў артыкуле «Польская мова на Віленшчыне»: «Зьмяненьне назоўнікаў у асобаў, якія акаюць, спрашчаецца. Замест трох скланеньняў - мужчынскага, жаночага й ніякага - фактычна існуе толькі два першыя. Дзеецца гэта з-за таго, што назоўнікі ніякага роду з канчаткамі -o, -е, -ę, напр. wiadro, masło, pole, brzemię зьмяняюцца як назоўнікі жаночага роду. Так, як żona, żony скланяюцца wiadra, wiadry, да czółny, да łóżki, i нават Zbyszka, Zbyszki, Zbyszce» [148]. Аднак у прыкладах, узятых з паэзіі Чачота, здаецца, маем справу зь іншаю зьяваю, бо назоўнік oczko мае канчатак -і, што адпавядае канчатку назоўнікаў жаночага роду адно толькі ў назоўным ды вінавальным склонах мн.л., наадварот, у іншых склонах зьмяняецца ён нармальна. Такое ж нармальнае, апрача назоўнага й вінавальнага склонаў мн.л., зьмяненьне мае ён i ў Міцкевіча. Дык можна дапусьціць, што гэтыя формы склаліся пад уплывам беларускіх формаў таго назоўніка, які ў назоўным ды вінавальным склонах мн.л. заканчваецца на -і, напр.: «Так як бач i ў его очкі сталі» (Federowski М. Т.ІІ. S.85).

Назоўнік cud мае ў Чачота ў вінавальным склоне мн.л. канчатак -у, як i ў беларускай мове: «drogi dar, stworzon przez cudy» (rym: Judy. P.F. Т.П. S.197).

У спражэньні дзеясловаў належыць назваць уласьцівае беларускай мове зьмяненьне словаў tupać i czerpać, якія ў цяперашнім часе абвеснага ладу маюць наступныя формы: «Nogą łupa» (P.F. Т.ІІ. S.47), «Niech zaczerpam w twych ochłodę» (Зборнік I. Песьня LVIII). Тое ж самае i ў карэспандэнцыі Чачота: «czerpa światło szczęśliwości» (Arch. Fil. Т.IV. S. 76). Гэтая форма, анармальная ў агульнапольскай мове, вельмі характэрная для паэтаў, што паходзяць зь Беларусі; тут яна - правінцыялізм, які ўзьнік пад уплывам адпаведных беларускіх формаў чэрпае, тупае, напр.: «чэрпаюць тымі сакамі» (Шейн П. Материалы. Т.ІІ. С.454). Знаходзім яе ў мове Зана, Петрашкевіча, а таксама Міцкевіча.

Назоўнік kieszeń мае ў Чачота форму kieszenią, як i ў беларускай мове, напр.: Uchowała od grzechu pusta mię kieszenią» (P.F. Т.ІІ. S.236). У карэспандэнцыі Чачота: «nie kieszenią podyktowała sprowadzić literackich meblów» (Arch. Fil. T.IV. S.68). Параўнай у Зана.

Характэрнаю зьяваю ў сынтаксе зьяўляецца ўжываньне ў пэўных акрэсьленых выпадках прыназоўніка za там, дзе ў польскай мове чакаем прыназоўніка od: «I lepiej za ciebie zrobię» (P.F. T.І. S.70), «Któż lepiej za Tomasza zdoła udać szpica?» (Ibidem. Т.ІІ. S.241). У карэспандэнцыі Чачота: «przychodzi później większy jeszcze za mnie włóczęga Tomasz» (Arch.Fil. T.І. S.140), «lepiej za niego zadkiem i nogami wywijałem» (ibidem. Т.III. S.41). Тут выразна выяўляецца ўплыў беларускага сынтаксу, у якім гэтая зьява - нармальная i ўсеагульная: «я сільней за яго» (Романов Е. Бел. сб. Т.III. С.50), «там сядзіць дзевушка-красотушка, яшчо прыгажэйшая за першыя» (Тамсама. С.80), «і сільней, i мудрэй, i прыгажэй за яе німа i ў сьвеці нікого» (Тамсама. С. 230).

Дзеяслоў winszować выступав ў Чачота зь вінавальным склонам замест давальнага: «Słuchaj, słuchaj bez zdziwienia, //Ze cię dzisiaj winszujemy» (P.F. Т.ІІ. S.158), «Wszak trzeba Jarosza winszować» (Ibidem. S.191), «będą winszować Ciebie dzisiaj twoje braty» (Ibidem. S.276). Таксама й у беларускай мове дзеяслоў віншаваць кіруе вінавальным склонам. Усё гэта даводзіць, што ў сынтаксе Чачота адлюстраваўся ўплыў беларускае, а не расейскае мовы, як сьцьвярджае А.Валіцкі.

Месны склон адз.л. назоўніка dom адзін раз ужыты ў Чачота без прыназоўніка: «Mama się doma kłopoci» (P.F. T.І. S.79). Гэтая зьява належыць да агульнапрынятых у беларускай мове: «Ажны таго нячыстаго духа нема дома» (Романов Е. Бел. сб Т.VI. С,241), «Я старый, а ты малый - будзем дома» (Тамсама. С.286).

Правінцыялізмы Чачота ў лексіцы: ał: «At, wszystko z łaski Boga cało» (P.F. T.І. S.75), «At, jambista z biedy» (Ibidem. Т.ІІ. S.240), «At, moja siostrzyczeńko, to jeszcze pół biedy» (Ibidem. S.257), «Śnieg przyprószył, choć w nocy, at dla niej poroszę» (Ibidem. S.257), «At, głupstwo jest ta odzież» (Ibidem. S.261), «At bredzisz» (Ibidem. S.264), «At, będzie, jak Mrukawy» (Ibidem. S.264), «At, tych Janów jest bez miary» (Ibidem. S.276). Таксама i ў карэспандэнцыі Чачота вельмі часта сустракаецца гэтае слова. Гэта беларускі выклічнік, які ўжываюць, каб ладкрэсьліць нядбальства альбо пагарду, напр.: «Ат, дурэеш ты, больш нічого» (Federowski М. T.І. S.130), «Ат,- кажа чалавек,- які ты: з пераду як хорт, а з заду як чорт» (Ibidem. S. 189), «Ат, - кажа, - адчапісе!» (Ibidem. S.205).

biednieńki - biedniutki: «Nic nie widać biednieńkiemu» (Зборнік III. «4 Эротык»). У гэтай форме слова ўжываецца ў беларускай мове.

bohaty - bogaty: «A wiersz bohały płynie, jak rzeka, jak morze» (P.F. Т.ІІ. S.46). Таксама ў беларускай мове.

busi - pocałunek: «Dam jej w rączkę busi» (Зборнік I. Песьня XLIX). Беларускі правінцыялізм, напр.: «на сівум каню выскачыўшы, каралеўні буські даў» (Federowski М. Т.ІІ. S.93). Пад беларускім уплывам паэт часта ўжывае назоўнік busiak замест правільнае формы buziak, напр.: «dam w pierś busiaka» (P.F. Т.ІІ. S.238), «Dalibóg busiaka mało co nie dała» (Зборнік I. Песьня XXVI), «A tej busiak, busiak szczery» (Тамсама. Песьня XLIII) ды шмат іншых прыкладаў у песьнях Чачота.

busiać - całować: «I zręczniej, jak dowiodłem, niż Zan, busiam w cycki» (P.F. Т.ІІ. S.241), «Jaśbusia i busia, //Wykręca się Zosia» (Зборнік III). Гэты дзеяслоў ужываецца ў беларушчыне побач з цалаваць, як падае Ластоўскі (С.524 i 742) ды Насовіч.

chwost - ogon: «Kuso lub z długim chwostem //Paryżanie robią» (P.F. Т.ІІ. S.52). Правінцыялізм, параўнай у Зана.

cieciera - cietrzew: «Przez me podwórze //Cieciera leciała» (P.F. T.І. S.109). Беларусізм, параўнай у Зана.

chira - czupryna: «Kwas po twojej pudlastej rozpłynie się chirze» (P.F. Т.ІІ. S.235). Э.Кліх у сваім слоўнічку да «Беларускіх тэкстаў з Наваградзкага пав.» падае слова hi га, якое мае тое ж самае значэньне, што i чупрына.

ciemnota - ciemność: «a ciemnota głęboka z przed oka dzień wyrywa» (P.F. T.І. S.44). Тое ж самае ў карэспандэнцыі: «Szczęście, żeśmy się na światło z ciemnoty chaosu wydobyli» (Arch. Fil. T.І. S.145). Праўдападобна, правінцыялізм; у беларускай мове паўсюль ужываецца ў гэтым значэньні слова цямнота альбо цемната.

czerpacha: «nie szklanką pije, lecz czerpachą» (P.F. Т.ІІ. S.32). У беларускай мове гэтае слова азначае посуд, які служыць дзеля чарпаньня вады, напр.: «лі тыя крынічкі будзець комяха стояць - коня попоіць, i ч эр паха лежаць - воды наліць» (Романов Е. Бел. сб. Т.III. С. 127).

czysty - prawdziwy, istny, zupełny: «Jasio, czysty niecnota» (Зборнік II. Песьня XVI). Таксама ў карэспандэнцыі: «Ajuż też to czysta napaść» (Arch. Fil. T.V. S.248). Гэтае слова ў Чачота хутчэй за ўсё правінцыялізм, бо ў тым самым значэньні ўжываюць яго i ў беларускай мове.

durny, durnowaty - głupi, głupowaty: «Odurzył profesorów, Wakdumych, krzykiem» (P.F. Т.ІІ. S.95), «Mam tak rozumy, zmysły, głowę durnowatą» (Ibidem. S.262). Тое самае ў адным зь лістоў: «О durna głowa» (Arch. Fil. Т.ІІ. S.107). Слова беларускае, напр.: «Дурны сваты, дурны, //А заехалі ў гумны» (Шейн П. Бел. нар. песни. С.635).

dzybaty - які мае доўгія ды худыя ногі: «Nasz towarzysz Kazimierz, adwokat dzybaty» (P.F. Т.ІІ. S.242). У беларускай мове гэтае слова пераважна мае форму цыбаты.

głum: «Niech nie będzie głumu //Zdrowia i rozumu» (Зборнік I. Песьня XCIV), «A gdzie tłomaczem łajanie, bicie,//I dobry zginie śród głumu» (Зборнік III. Трэн VIII). Тое самае знаходзім у карэспандэнцыі Зана: «A wiatr szum, zboża głum» (Arch. Fil. Т.ІІ. S.215). Па-беларуску глум азначае амаль тое, што й псаваньне, зьнішчэньне i г.д.

ham: «Słowem na łyk i na ham //Będzie miał dosyć Adam» (P.F. Т.ІІ. S.204), «Gdy się szerzy ham, ham, ham» (Ibidem. S.280). Беларусізм. Параўнай у Зана.

hlak: «dobywa wina z hlaka» (P.F. T.І. S.45). Беларусізм, які ёсьць таксама i ў Зана.

kamuszek - kamyczek: «Na, troszka serduszka, //Nie będzie z kamuszka» (Зборнік III. Сьпеў 8). Слова камушэк Чачот лічыў ліцьвінскім (г.зн. беларускім) правінцыялізмам, бо падаў у прыпісе наступнае тлумачэньне: «Няхай палякі выбачаюць, што яіцьвіны ўзбагачаюць мову сваімі правінцыялізмамі. Мы ведаем ix усе, аяе ўжываць нам не забароняць, бо й мы маем ахвоту ўзбагачаць польскую мову, калі не літаратуру; мьі гэтага хочам». У беларускай мове яно нячувана распаўсюджана; асабліва часта выступае ў народных песьнях. Напр.: «С повороты белы камушэк ляжыць, //С под белого камушка быстра рэчычка бяжыць» (Шейн П. Материалы. Т.III. С. 183), «Повяду жану к сіняму мору, //Почаплю жане белый камушак» (Тамсама. Т.І. Ч.І. С.407). Параўнай таксама: Walicki A. Błędy nasze.

kroba: «Sam wlazł, wydarł je, do kroby zasadził. Z krobą zajeżdża przed jej oko miodów» (P.F. Т. II. S.23). У беларускай мове ёсьць слова каробка, якое азначае: пудэлка з саломы, пераплеценае лыкам, напр.: «Коробочку малін ношу» (Шейн П. Материалы. Т.І. Ч.І. С.253). Тое самае i ў Я.Ходзькі [149].

na - masz, bierz: «Na... wychylże do dna czarę» (P.F. Т.ІІ. S.90), «Na, troszka serduszka» (Зборнік III. Сьпеў 8). Параўнай у Зана.

nadto - bardzo: «Nadto wielka z nią swoboda» (Зборнік I. Песьня LXXX), «Nadto swawoli» (Зборнік III. Трэн I), «I dych gdy wzięci nadto do góry» (Тамсама. Трэн III). Вельмі часта выступае гэтае слова ў карэспандэнцыі Чачота, напр.: «nie mogę obciążać nadto pakietu» (Arch. Fil. T.І. S.141), «nie nadto podoba mi się» (Ibidem. S.167), «on teraz nadto zmądrzał» (Ibidem. T.W. S. 138), «jesteś, zdaje się, nadto krytyk dla siebie surowy» (Ibidem. T.V. S.32) i шэраг іншых прыкладаў. Прыслоўе nadto ў значэньні bardzo ёсьць таксама i ў польскай мове, аднак у Чачота з прычыны вялікай ягонай колькасьці яно зьяўляецца правінцыялізмам. У беларускай мове надто звычайна ўжываецца ў значэньні bardzo, напр.: «Kapaлевіч як анно паглянуў, так надто ўпадабаў» (Federowski М. T.І. S.87), «Ему надто дзіцяці шкода стала» (Ibidem. Т.ІІ. S.118).

odkaź - odpowiedź: «Pytam: Maszżetyjamby? Odkaź: Czego chcesz ty?» (P.F. Т.ІІ. S.262). Слова беларускае («Слоўнік» Насовіча).

pohań: «Czem jej przodki były znaczne, //Gdy przed nimi pohań nikła» (P.F. T.І. S.54). Слова погань мае ў беларускай мове колькі значэньняў, сярод ix i pogan альбо паганства («Слоўнік» Насовіча).

pokuć: «Sadźmy, sadźmy na pokuci» (P.F. Т.ІІ. S. 158). Покуць - гэта ганаровае мейсца ў куце хаты за сталом, на якое садзяць найважнейшых ды наймілейшых гасьцей. Напр. у народнай песьні: «Кум з кумой на покуце сідзяць, на покуце сідзяць, мёд пьюць» (Шейн П. Материалы. Т.І. Ч.І. С. 24).

polica - półka: «Towary na policachuczenie złożone» (P.F. Т.ІІ. S.30). Слова беларускае. Напр.: «на паліцах параскладаў» (Federowski M. Т.III. S.74). Параўнай таксама: Walicki A. Błędy nasze.

poroszą: «Ten, co lubi psy, trąby, flinty i poroszę» (P.F. Т.ІІ. S.242), «śnieg przyprószył, choć w nocy, at dla niej poroszę» (Ibidem. S.256), «Ani psa, ani poroszy» (Ibidem. S.279), «Bo niechaj lisy wezmą tę poroszę, gdzie człek poluje» (Зборнік III. Песьня 3), Пароша ў беларускай мове азначае сьвежы сьнег, што ляжыць на зямлі: «Мы паедзім да парошаю» (Романов М. Бел.сб. Т.III. С. 467), «Рэжуць палазы землю бы парошу» (Сержпутоўскі A. Казкі. С.27). Параўнай: Walicki A. Błędy nasze.

przy śpiewać: «Czy już nigdy z Parnasu bóg nam nie przyśpieje7.» (P.F. Т.ІІ. S.51). Па-беларуску часта гаворыцца: «як ты скора прысьпеў», г.зн., jak ty prędko przybyłeś.

rozkurstać się - rozgrzać się, rozpalić się: «Gdy się winkiem rożkurstają, //Pięty się wznoszą swawolne» (P.F. T.І. S.101). У карэспандэнцыі Чачота: «piszę, ażeby ciebie pokursztać także do pisania» (Arch. Fil. T.lll. S.59). Я.Чубак у слоўнічку да «Poezji Filomatów» выводзіць гэты дзеяслоў зь летувіскага kursłau - «я запальваю агонь». Мусім зазначыць, што гэты дзеяслоў, запазычаны зь летувіскага, жыве ў беларускай мове (разкурстацца - rozgrzać się, rozpędzić się), адкуль ён мог трапіць у мову Чачота.

rano - wcześnie: «Choć w mieście kochanie //Poznać tobie dano, //Lecz na wiejskim łanie //Uczłeś się rano... //Uczył się tak rano» (Зборнік III. «Хлопец - Дзяўчына»). Правінцыялізм, параўнай у Зана.

siostrzyczeńka - siostrzyczka: «At, moja siostrzyczeńko, to jeszcze pół biedy» (P.F. Т.П. S.257). Правінцыялізм, утвораны пад уплывам беларускага сястрычанька.

sporysz: «Ten nie tylko jamb jeden, lecz zrodził sporysze» (P.F. Т.ІІ. S.262). Так беларускі люд называв два прадметы, якія зрасьліся, перадусім, два арэхі альбо кал асы: «Хто знайдзе арэхавые спарышы й заўсёды будзе насіць ix пры сабе, таму ўсё будзе вельмі шанцаваць» (Сержпутоўскі А. Прымхі. С.28), «Такія каласы называюць спарышамі» (Тамсама. С.51). Параўнай: Walicki A. Błędy nasze.

susława - staw: «Co ruchawym językiem bez kości, sustawy» (P.F. Т.ІІ. S.235). Параўнай у Зана.

szkodować - żałować: «Pewnieś ty nie szkodował» (З^орнік III. Трэн X). У адным лісьце Чачот niuia: «Szkoduję, że do ciebie z moim uśmiechem... szkoduję, że pośpieszyć nie mogę» (Arch. Fil. T.II.S.375). Таксама i ў беларускай мове.

tyczynka - patyczek: «Haczyk złoty, a tyczynka» (Зборнік III. «Эротык для Марыні»). Слова беларускае: «Вырвалі свату чупрыну, //Да ўзьбілі на тычыну» (Шейн П. Материалы. Т.І. Ч.ІІ. С.280), «Зімоваў я, зімоваў, у лесі на тычыні» (Романов Е. Материалы. Т.ІІ. С.9).

wereszczaka: «Zdrowym posilna, od niej wereszczaka» (P.F. Т.ІІ. S.199). Гэта страва з сала, улюбёная беларусамі («Слоўнік» Насовіча).

wychłusać się: «Gdy się wychłusa paradnie //Zawsze w rubronach frisz wystrychnięta» («Падземны звон на горцы ў Пузяневічах»). Слова беларускае, блізкае значэНьнем да польскага dokazywać. Напр.: «Ніколі не трэ хлусу казаць, што ён хлусіць, бо сероўно ён хлусіць не кіне» (Сержпутоўскі A. Прымхі. С. 116).

wyczwarzać - dokazywać, płatać figle: «O rodzie gwarliwy, // Co tworzysz z muchy osła, co wyczwarzaszdziwy» (P.F. Т.ІІ. S.234), «Co biednej wyczwarzał duszy» (Зборнік III. «Эротык для Maрыні»). Беларусізм: «Чаго толькі яна не вычварала» (Сержпутоўскі А. Казкі. С.152), «пьяніца часамі такія вычварае штукі» (Тамсама. С.224).

wszystka - cała, całkowita: «A wszystka w zadumieniu wstrzęsła się natura» (P.F. T.І. S.14), «Wszystka ustanie pamięć nieżyczliwa» (Ibidem. S.29). Асабліва часта зьяўляецца гэты прыметнік у карэспандэнцыі Чачота, напр.: «Wszystkawizyta nie poszła wedle ułożonych planów» (Ibidem. Т.ІІ.S.265). У беларускай мове яму адпавядае прыметнік увесь, які звычайна, апрача ўласьцівага значэньня, набывае ў падобных выпадках значэньне cały, całkowity.

zabywać - zapominać: «Kochanka bez zazdrości praw swoich zabywa» (P.F. T.І. S.58). Гэтае слова ў беларускай мове выступае пераважна як зваротны дзеяслоў, але й форма залежнага стану дастаткова распаўсюджаная, напр.: «За даўнейшыя часы людзі забыл i Бога» (Сержпутоўскі A. Казкі. С.61), «забыла ўзяць серп» (Тамсама. С.64).

zadory - zatargi, swary: «Uśmierzmy zadory» (P.F. Т.ІІ. S.258). Таксама i у беларускай мове.

zahacać: «Na toż to wielkie mnóstwo księżek dziś drukują //By kto niemi zahacbł żab siedliska, rowy» (P.F. Т.ІІ. S.49). Гэты дзеяслоу у беларускай мове азначае: «засыпаць балота пяском альбо гальлём, класьці грэблю i т.д.», напр.: «i загаціў тым лесам раку Дунай на сем вёрст» (Романов Е. Бел.сб. Т.ІІІ. С.259).

zazłować - zagniewać się: «Nakoniec Zosia izazłowała» (P.F. T.І. S.100). Беларусізм, напр.: «а цыган за ім мармычучы, нібы то зазлаваў» (Federowski М. T.І. S. 130), «Так Бог зазлаваў i кажа» (Ibidem. S.195).

zyk - dźwięk, wrzask: «Co za krzyki i zyki zaciapiać dukaty» (P.F. Т.ІІ. S.235). Беларусізм. Параўнай у Зана.

Вышэйпададзены запас правінцыялізмаў Чачота выдатна сьведчыць, што ягоная мова ў дастаткова вялікай ступені зазнала ўплыў мовы беларускага люду й што гэтага ўплыву паэт сьвядома не пазьбягаў, культывуючы ў сабе моцнае пачуцьцё пэўнае правінцыйнае адметнасьці.

У замілаваньні мясцовым фальклёрам Чачот нікому зь філёмацкіх паэтаў ня даў сябе апярэдзіць i шчодра ўводзіў яго ў свае творы. 3 прычыны дастаткова нізкага мастацкага ўзроўню ды ўбоства фантазіі ягонае стаўленьне да народнае творчасьці было, праўда, вельмі простае, можна сказаць - прымітыўнае. Выкарыстоўваючы шматлікія фальклёрныя матывы, ён не займаўся іхнай мастацкай апрацоўкай, часта ягоны ўдзел абмяжоўваўся адно звыклым рыфмаваньнем, не заўсёды нават добрым, празаічнае народнае вэрсіі. Трэба, аднак, прызнаць, што такая пазыцыя паэта мела таксама свае дадатныя бакі. Гэта спрычынілася таму, што фальклёр, выкарыстаны ў творчасьці Чачота, ня страціў свае адметнасьці, захоўваючы ва ўсёй паўнаце першасную сьвежасьць i непасрэднасьць. Калі ўлічваць усю творчасьць Чачота, дык народнасьць мы мусім назваць найбольш уласьціваю паэту стыхіяй, што адпавядала яго таленту. Дык ва ўсім ягоным паэтычным даробку, наогул слабым з мастацкага боку, пераважна тыя творы вылучаюцца, якія заснаваны на матэр'яле народных паданьняў ды песьняў.

IV. АНУФРЫ ПЕТРАШКЕВІЧ I ТЭАДОР ЛАЗІНСКІ

Мясцовыя народныя элемэнты выявіліся апрача Зана ды Чачота таксама i ў творчасьці менш значных філёмацкіх паэтаў. Сярод ix заслугоўвае ўвагі Ануфры Петрашкевіч, аўтар прынагодных вершаў, прысьвечаных важным выпадкам ды ўрачыстасьцям у філёмацкім коле, а таксама ідыліяў. У апошніх, праўда, ён яшчэ не разьвітаўся з агульнапрынятым у тым часе ў жанры ідыліі сэнтымэнтальным тонам ды традыцыйнаю ўмоўнасьцю, аднак сяды-тады стараецца выкарыстаць народныя матывы, уводзячы ў твор ці то нейкі. эпізод народнага сьвята, ці то адно асобныя дэталі, зачэрпнутыя з фальклёру.

Да такіх твораў належаць ідыліі «Купала», напісзная ўвосень 1819 г. [150], а таксама «Уладак ды Ваўрак», прачытаная на навуковым паседжаньні філёматаў 4 красавіка 1820 г. Тэма абедзьвюх ідыліяў - апісаньне народнага сьвята Купальле, якое да сёньняшняга дня адзначае беларускі люд. У ідыліях мы знаходзім шмат цікавых дэталяў народнае ўрачыстасьці, назіранае паэтам, праўдападобна, сярод беларускага люду ў ваколіцах Шчучына, куды ён стала выяжджаў на летнія вакацыі й дзе, як паведамляе сваім калегам, зь юначым запалам браў удзел у вясковым жыцьці [151]. Да гэтых дэталяў належыць залічыць: распальваньне моладзьдзю вогнішча, складаньне ахвяраў у выглядзе зёлак ды каласоў паганскаму Богу, сьпевы ды танцы ля вогнішча, а таксама пераскокваньне праз полымя. Усё гэта мы можам назіраць падчас народнае ўрачыстасьці [152].

Апрача таго, у ідыліі «Купала» мы знаходзім Выдатную народную дэталь у песьні, якую сьпяваюць дзяўчаты ля вогнішча, просячы Купалу ўтаймаваць ведзьмаў, якія ў гэты дзень забіраюць ў кароў малако ды завязваюць заломы ў збажыне:

Хай на метлах ведзьмы злыя

Не ляцяць смактаць ix вымя.

Сыдуць хай на мхі глухія

Ўміг з заломамі сваімі!

(Пераклад К.Цьвіркі)

Люд беларускі да гэтага часу верыць, што на Купальле ведзьмы маюць асаблівую моц дзеля чыненьня шкоды людзям, a найвялікшае ix свавольства - забіраць у кароў малако ды завязваць заломы ў збажыне на сьмерць альбо на няшчасьце таго, хто сажне той залом. Дык у гэты дзень (разам зь цікавымі чарадзейскімі абрадамі) прыкладаюць разнастайныя намаганьні, каб перашкодзіць ведзьмам, якія заўсёды ў змове зь нячыстаю сілаю [153].

Апрача дакладна адлюстраваных аўтарам характэрных дэталяў Купальскага сьвята мы марна б шукалі ў абедзьвюх ідыліях рэалістычнага малюнку вясковага жыцьця. Замест вясковае моладзі паэт паказвае нам сэнтымэнтальных пастухоў ды пастушак, a іхныя песьні, прыведзеныя ў абедзьвюх ідыліях, ня маюць анічога агульнага з народнымі песьнямі, якія сьпяваюць падчас старажытнае ўрачыстасьці; акампануюць ім неадменныя ў сэнтымэнтальных ідыліях флейты ды мультанкі.

Сярод народных матываў, ня зьвязаных з урачыстасьцю, паэт увёў у ідылію «Купала» распаўюджаныя між люду прымхі пра заклятыя ў зямлі скарбы:

Widzicie tych gór najeżone garby,

Zaklęte kryją we wnętrznościach skarby;

Dziad mi to mówił, wiedzą o tern starzy,

Jak się w noc ogniem cała góra żarzy,

Lub biegające tuman wieje kłęby,

Albo tam zwodzą piekieł dziewosłęby.

Беларускі люд паўсюль верыць, што ў зямлі схаваныя заклятыя скарбы, якімі апякуецца д'ябал. Калі ён ix уночы перасушвае альбо пераносіць у іншую схову, дык тады зьяўляецца ў тым мейсцы агонь [154].

У ідыліі «Конік» знаходзім ледзь колькі народных матываў. Як i ў папярэдніх ідыліях, паэт выкарыстаў тут прымхі пра ведзьмаў, якія на Купальле завязваюць заломы ў збажыне ды забіраюць у кароў малако. У іншым мейсцы аўтар згадвае, што пасьля сьмерці чараўніка ягоная душа «перайшла ў белы туман», што таксама знаходзіцца ў пэўнай сувязі з уяўленьнямі люду.

* * *

Творы Петрашкевіча маюць для нашага дасьледаваньня пэўную вартасьць ня з гледзішча народных матываў, бо, як мы бачылі, ix няшмат ды пададзены яны ў ідыліях яшчэ ўмоўна, як i належыць клясыцыстычнай творчасьці, а з-за іхнае мовы. Мова Петрашкевіча мае значную колькасьць правінцыйных словаў ды зваротаў, перанятых з мовы беларускага люду, i з гэтага гледзішча можа быць трактаваная, як i мова Зана, Чачота, а таксама Міцкевіча.

У вобласьці марфалёгіі мы сустракаем у Петрашкевіча беларускую форму роднага склону адз.л. назоўніка zając: «Ślepych w worku za zajca nie przedawał kotów» (P.F. Т.ІІ. S.170). У беларускай мове: «Хорт цап за зайца» (Federowski М. Т.ІІ. S.146).

Дзеяслоў czerpać у абвесным ладзе 3-е асобы адз.л. цяперашняга часу мае ў Петрашкевіча, як i ў іншых філёмацкіх паэтаў, форму сzerpa замест czerpie: «I gdy w Wilence czerpa wody świeże» (P.F. S. 184), «Rosnąc, deszcz i rosy czerpa» (Ibidem. S.209). Форма 1-е асобы мн. л. загаднага ладу дзеяслова biec пад уплывам беларускае мовы выступае як bieżma замест bieżmy: «Bieżma, Pałachno, przez błonia kwieciste» (P.F. T.І. S.189). Праўдападобна, паэт насьледаваў тут адпаведную беларускую форму - бяжыма.

Рэгіяналізм мовы Петрашкевіча найбольш выразна выявіўся ў лексыцы. Адносна невялікая колькасьць ягоных твораў, надрукаваных у «Poezji Filomatów», утрымлівае значную лічбу лексычных правінцыялізмаў.

ciosek - jednoimiennik, imiennik: «Nie w rodzących się szuka, lecz w dorosłych ciosici»(P.F. Т.ІІ. S.167), «Cioski wasze odmawia, a stronników skarbi» (Ibidem). Гэта беларускае слова, якое ў назоўным склоне адз.л. мае форму цёска, у родным - цёскі i г.д. Параўнай: Walicki A. Błędy nasze.

czysto - zupełnie: «Czysto są w zmowie i Jan i Tomasz trójłbisty» (P.F. Т.ІІ. S.163). Таксама ў беларускай мове: «Вот ён прывязаў яе к коньскому хвосту, конь яе i разнёс чысто ўсю» (Романов Е. Бел.сб. Т.III. С. 147), «Іна разпытала ў яго усё чысто» (Тамсама. С.284).

dostać - dobyć: «Wtem dostał ostrze, wiszące u pasa» (P.F. T.І. S.194). У беларускай мове дзеяслоу дастаць стала ўжываецца ў гэтым значэньні: «Потым ведзьмар достаў з торбачкі шпагату» (Federowski АД. T.І. S.95), «Полезьлі тоды воўкі на сосну, достал i того богатаго i разьдзёрлі» (Романов Е. Бел.сб. Т. ІІІ. С.20).

kucya - potrawa wigilijna: «Kto chce jeść kucyą, pensak tłucze wstępy» (P.F. Т.ІІ. S.226). Тое самае ў карэспандэнцыі Петрашкевіча: «sadowił się do kucyi, alias wigillii» (Arch. Fil. T.IV. S.112). Гэта беларускае слова для абазначэньня стравы, якую ўжываюць на Куцыдю: «Ядучы куцю, трэба браць па крышачцы» (Federowski М. T.І. S.287).

pensak - pęcak, rodzaj kaszy: «pensak tłucze w stępy» (P.F. Т.ІІ. S.226). У беларускай мове стала ўжываецца ў гэтым значэньні пансак. Таксама ўжывае гэта слова Я.Ходзька [155].

pieńka - włókno konopne: «Spadły obsłony, wywiedzione z pieńki»« (P.F. T.І. S.170). Беларусізм: «Курыла абверцеўся пянькою» (Романов Е. Бел.сб. Т.III. С.218), «Сам сеў на ўзьмежку i стаў з пянькі вяроўкі віць» (Тамсама. С.327). Гэтае слова знаходзім таксама i ў Я.Ходзькі [156].

posobić - wspomagać: «Piękna jest w świątki zrzec się zabaw, tańca //I w czemś posobić wiek laty stargany» (P.F. T.І. S.198). Беларусізм, напр.: «я вашыя платы ня хочу, a пособіць могу» (Романов Е. Бел.сб. Т.III. С.261), «едзь к моей дочце, пособ ёй довезьці, а то іна... чысто замучытца» (Тамсама. С.362).

pukać - pękać, rozwijać liść z pączka: «Jak wesół liść puka w lesie» (P.F. T.І. S.194). Праўдападобна, беларусізм, напр.: «Зазеленела бероза, бо папукалася» (Носович И. Бел. песни. С.80).

rańszy - wcześnieszy: «Idąc za trzodą dziś od innych rańszy» (P.F. T.І. S.186). Беларускі правінцыялізм, які ўжывалі амаль усе названыя паэты. m

rozdawać się - rozlegać się: «Głos się tak ludzki w dali nie rozdaje» (P.F T.І. S. 199). Беяарускі правінцыягіізм, які таксама выкарыстоўваў i Міцкевіч.

rusy - ciemnopłowy: «Nie zataję rusych włosów» (P.F. T.І. S. 199), «które włos rusy powiły» (Ibidem. S.201). Беларусізм. Параўнай у Зана.

śpiaty - dojrzały: «I na stół owoc postawili śpiały» (P.F. T.І. S.182). Беларускі правінцыялізм. Параўнай у Зана.

zenie - pędzi: «Zda się, Alona, rześkie zenie kozy» (P.F. T.І. S. 196), «Lada szmer zenie was w tonie» (Ibidem) . Слова беларускае, якое, дарэчы, сустракаецца часта, напр.: «Ена жане таго бычка i плача, жане i плача» (Federowski М. Т.ІІ. S.48).

* * *

Сярод менш значных філёмацкіх паэтаў варта прысьвяціць таксама колькі словаў Тэадору Лазінскаму. Ягоная паэтычная прадукцыя абмяжоўваецца дзясяткам-другім дробных прынагодных вершаў, напісаных на імяніны калегаў, а таксама на іншыя ўрачыстасьці, што адзначаліся ў філёмацкім коле. З мастацкага боку яны няўдалыя, бо аўтар ня меў аніякіх паэтычных здольнасьцяў, a пісаў толькі дзеля таго, што складаць вершы было абавязковаю модаю сярод філёматаў. Творы Лазінскага цікавыя для нас адно з гледзішча на іхную мову, у якой знаходзім пэўную колькасьць беларускіх правінцыялізмаў. Гэта датычыць толькі мовы паэтычных твораў, бо ягоная штодзённая мова дастаткова бездакорная. У прыватнай карэспандэнцыі Лазінскага я не заўважыў аніводнае зьявы, якую можна было б залічыць да мяйсцовых правінцыялізмаў. Гэта адзін з довадаў, што ўжываньне ў паэтычных творах правінцыйных словаў ды зваротаў, што паходзяць зь беларускае мовы, было сярод філёматаў сьвядомай праявай, абавязковай дзеля кожнага вершапісца. Характэрна гэта, перадусім, для Лазінскага, які мог сутыкнуцца зь беларушчынай адно толькі ў філёмацкім коле, бо паходзіў ён з Валыні [157] й беларускага люду, праўдападобна, ня ведаў.

Выразны правінцыялізм, які сустракаецца таксама ў Чачота й Міцкевіча, - гэта скланеньне назоўнікаў ніякага роду uszko, oczko, якія ў назоўным склоне мн.л. маюць канчатак -і, як i ў беларускай мове, а не -а, як у польскай: «nadstaw swoje uszki» (P.F. Т.ІІ. S.245), «Że oczki ich igrają, dlatego kochamy» (Ibidem. S.251), «Tomasz na ciebie rzucił łaskawie swe oki» (Ibidem. S.24). У іншым мейсцы Лазінскі падае беларускую форму прыметніка miłosne: «Aj, już wyrżnie piorunem w płyny miłośnyje» (P.F. Т.ІІ. S.251).

Падобна , як Зан ды Чачот, слова kieszeń паэт ужывае ў форме kieszenią: «Lecz szalone dziś óręcząkieszenię suchoty» (P.F. Т.ІІ. S.328).

Найбольш жа правінцыялізмаў маецца ў слоўніку Лазінскага.

at: «Ja o tem ani myślę, af tylko ponury» (P.F. Т.ІІ. S.251). Беларусізм, які шырока сустракаецца ў Чачота й адзін раз у Міцкевіча.

dać drała - uciekać, zmykać: «Tem pewniej przeciwnicy dadzą drała w nogi» (P.F. Т.ІІ. S.338). Зварот беларускі: «Як ены паседалі, так недзьведзь драла да драла» (Federowski М. T.І. S. 120), «боржджэй драла оттуль, догоняць братоў» (Романов Е. Бел.сб. Т.VI. С.252).

hładysz - гліняны збан бяз ручкі з шырокаю шыйкаю: «Już kilka hładysz mleka strumieniem się toczy» (P.F. Т.ІІ. S.308), «Pełen męskiej odwagi dopadłszy hładyszki» (Ibidem). Беларусгзм, напр.: «Сьвежымі альховымі веткамі з лісьцем параць гладышы» (Сержпутоўскі А. Прымхі. С.ЗО).

kusać się - gryźć się: «Co tego, to się nie kusamy» (P.F. Т.ІІ. S.251). Слова беларускае, напр.: «Заец як стаў кусацца, от дурэнь i пусьціў его» (Шейн П. Материалы. Т.ІІ. С.235).

nu - no: «Nu, i cóż tam» (P.F. Т.ІІ. S.252), «Nu, cóż, arcyszeroka i najszersza w świecie Gębulko» (Ibidem. S.360). Правінцыялізм. Параўнай у Зана.

młokosos - młokos: «Tam młokososy poszli» (P.F. T.І. S.353). Беларускі правінцыялізм, напр.: «Ты мальчык! Ты - малакасос!» (Добровольский В. Смоленский этнографический сборник. Т. I. С.660).

stomić - zmęczyć, zmordować: «Pegazabym stomił» (P.F. Т.ІІ. S.355). Слова беларускае: «Каня майго не тамеце» (Klich Е. S.81), «Значытца, ён ужо стоміўся» (Романов Е. Бел.сб. Т.III. С.96).

wo - oto: «.. święcona babka» (P.F. Т.ІІ. S.367). Слова беларускае, паўсюль ужыванае ў гэтым значэньні. Напр.: «Яна гавора: во дзе мой будзя друг» (Романов Е. Бел.сб. Т.III. С.98), «Аж во i вечар» (Тамсама. С.112), «Гром думаець: во, богатый якій гэтый пан» (Тамсама. С.221).

zajzdrość - zazdrość: «Czy zajzdrość innych zgubę ci gotuje?» (P.F. T.І. S. 119). У адным з фрагмэнтаў 'Тісторыі забаваў прамяністых», напісаных Фрэендам, мы знаходзім гэтае самае слова: «Arcy z zajzdrością tam na to pogląda» (P.F. Т.ІІ. S.312), а таксама ў карэспандэнцыі Петрашкевіча: «Zajzdroszczę podobnych rozkoszy» (Arch. Fil. T.І. S.99). Беларусізм: «Пана аж зайздросьць узяла» (Шейн П. Материалы. Т.II. С.397).

Значная колькасьць беларускіх правінцыялізмаў у творчасьці амаль усіх філёмацкіх паэтаў - гэта красамоўнае сьведчаньне, што яны моцна былі зьвязаныя зь мясцовай беларушчынай, што не маглі зь ёю разьвітацца ў часе свае унівэрсытэцкае навукі, ды нават наўмысна разьвівалі яе ў сваіх творах. Беларускі рэгіяналізм быў сярод філёматаў ня толькі вынікам іхняга сужыцыдя зь мясцовым асяродзьдзем, зь людам, але таксама ўсеагульнаю модаю, якую падтрымлівалі сьвядома й мэтаскіравана. Гэта можа нам у пэўнай ступені вытлумачыць моцную рэгіянальную афарбоўку творчасьці Міцкевіча, які выхоўваўся ў філёмацкім коле, i хоць меў больш шырокія за сваіх калегаў духоўныя запатрабаваньні, але пачуваўся арганічна зьвязаным з працаю ды ідэямі таварыства i гэтай лучнасьці не разрываў нават пасьля ягонага закрыцьця.

V. «БАЛЯДЫ Й РАМАНСЫ» АДАМА МІЦКЕВІЧА

Сярод шэрагу стымулаў, што фармавалі здольнасьці ды ўяўленьні маладога Міцкевіча, моцна «дзейнічалі на ягоную фантазію» народныя песьні, казкі й прымхі. Правёўшы маленства й юнацтва ў вёсцы, у Завосьсі, альбо ў невялічкім мястэчку Наваградку, што нязначна ад вёскі адрозьнівалася, ён жыў напалову па-вясковаму, маючы мажлівасьць блізка сутыкацца зь мясцовым беларускім людам ды ягонай паэзіяй. Хоць i належаў да дробнае шляхты, аднак усім сэрцам цягнуўся да сялянства.

Упершыню пазнаёміўся Міцкевіч зь сьветам народнае творчасьці пры пасярэдніцтве чэлядзі. Пакаёўка Гансеўская зь вясковымі дзяўчатамі сьпявала мноства песьняў, да якіх прыслухоўваўся малады Міцкевіч. Гэтыя песьні так глыбока запалі ў душу будучага паэта, што, калі праз колькі дзясяткаў гадоў яму прывезьлі ў Парыж друкаваныя зборнікі, мог лёгка ix пазнаць [158]. Гансеўскую, якая першая навучыла яго бачыць хараство ў простых строфах народнае песьні, паэт памятаў да сьмерці. Пра яе так прыгадвае, між іншым, у размове зь Віктарам Бавароўскім у Парыжы ў 1853 г.: «Бацька ягоны ня быў заможны, - інфармуе Бавароўскі, - нічога ня меў. Але ў бацькоўскім доме было колькі дзяўчат-пакаёвак, зь якіх адна мела аграмадны запас показак, паданьняў ды аповесьцяў. Столькі ў юнацтве наслухаўся, што ведае ня толькі ўсе народныя песьні, зьмешчаныя ў зборніках, але апрача тых i шмат іншых; вырас у лясох, дык мог пазнаёміцца з гэтай народнай літаратурай. Народную песьню лічыў лепшым за ўсё» [159]. З народнымі казкамі пазнаёміў Міцкевіча стары лёкай Блажэй, якога бацька паэта называў Улісам, «бо штовечар баяў пра свае праўдзівыя ды выдуманыя падарожжы найдзіўнейшыя рэчы, якія дзеці, зьбегшыся ў чалядны пакой, так прагна слухалі, што ix потым нельга было прымусіць ісьці спаць» [160].

Будучы вучнем наваградзкае школы, Міцкевіч пасябраваў зь Янам Чачотам ды разам зь ім, як пасьведчыць пазьней І.Дамейка, які добра ведаў ix абодвух, імкнуўся пазнаць вясковы люд, ягонае жыцьцё, звычаі, а таксама паэзію [161].

Шмат зьвестак пра юначую зацікаўленасыдь Міцкевіча народнай паэзіяй даюць нам пазьнейшыя ўспаміны паэта. Я к у лекцыях славянскае літаратуры, так i ў размовах зь сябрамі ды знаёмымі ён будзе шматкроць вяртацца памяцьцю да мінулых гадоў, згадваючы многія казкі й народныя паданьні, пачутыя на Наваградчыне, трапна ды глыбока аналізуючы ix. Ён зьдзіўляе як глыбінёю ды ўсебаковым веданьнем прадмету, які дакладна захаваў у памяці на працягу дастаткова доўгага часу, так i вялікай колькасьцю паданьняў ды казак. З тае прычыны, што гэты аналіз паходзіць з значна пазьнейшага пэрыяду, мы прысьвецім яму асобны разьдзел у другой частцы працы, а тут толькі тое скажам, што ён - надзвычай красамоўнае сьведчаньне шырокае й глыбокае зацікаўленасьці паэта народнаю паэзіяй у ягоныя «сельскія анёльскія гады».

Пэрыяд маленства ды юнацтва Міцкевіча праходзіў пад моцным уплывам фальклёру. Калі ў 1815 годзе ён упершыню выехаў за межы Наваградчыны, каб пачаць у Вільні ўнівэрсытэцкую навуку, дык ужо меў у памяці вялікую колькасьць зьвестак з гэтае галіны. Ды, аднак, калі пачне спрабаваць свае паэтычныя сілы, ён рашуча пойдзе сьледам за ўзорамі псэўдаклясычнае паэзіі. Пра выкарыстаньне ў мастацкай творчасьці народных песьняў ды казак, якімі ён нядаўна так захапляўся, няма яшчэ гаворкі, бо, як заўважыў праф. Ю.Кляйнэр, «у яго ўвогуле ад стымулу да творчае рэакцыі шлях быў часта доўгі» [162].

Толькі тады, калі Міцкевіч пяройдзе на поле рамантычнае паэзіі, ён зьвернецца да фальклёру, заўважыўшы ў ім невычэрпнае багацьце творчых матываў. Апрача такіх чыньнікаў, як стараннае вывучэньне нямецкае рамантычнае паэзіі, а таксама глыбокія асабістыя перажываньні, якія, на думку шматлікіх дасьледнікаў, найбольш узьдзейнічалі на духоўнае перамяненьне паэта ды рыхтавалі ў яго псыхіцы ўдзячную глебу дзеля прыняцьця новых рамантычных паняцьцяў, належыць таксама асабліва зазначыць уплыў найбліжэйшага літаратурнага атачэньня. Перадусім, Зана й Чачота, якія зь вялікім посьпехам уводзілі ў свае баляды шматлікія народныя матывы, запазычаныя з вуснаў беларускага люду, у той час калі Міцкевіч яшчэ глыбока сядзеў у клясыцызме. Уплыў Чачота, палкага аматара народнае творчасьці, мусіў з гэтага гледзішча ўзьдзейнічаць найбольш ды заахвоціць яго да паэтычнага выкарыстаньня фальклёру; спрыяла гэтаму яшчэ тая акалічнасьць, што Міцкевіч, як ведаем, лічыў Чачота самым блізкім ды самым сардэчным сябрам, а ягоны талент i паэтычныя здольнасьці напачатку ставіў упоравень з сваімі [163]. Праз колькі гадоў прызнаўся ён Адзінцу: «Разам з Чачотам, старанным зьбіральнікам ды імітатарам народных песьняў, пачалі шукаць у ix сьлядоў уласных пачуцьцяў, паняцьцяў ды звычаяў, якія наша вучоная пераймальніцкая паэзія амаль цалкам у сабе зьнішчыла» [164].

Цікавячыся народнай паэзіяй увогуле, ён лічыў самымі блізкімі беларускія песьні ды казкі, якія называў пераважна «ліцьвінскімі» й якія найбольш давалі яму ўражаньняў у дзіцячыя гады. А таму, уводзячы ў сваю творчасыдь шматлікія народныя элемэнты, ён зьвяртаецца перш-наперш да беларускага фальклёру. Прычына гэтага - ня толькі тая акалічнасьць, што фальклёр Наваградчыны ён найлепей ведаў, але таксама й пэўныя псыхічныя схільнасьці, якія ппыбока сядзелі ў ім. Міцкевіч, будучы гарачым польскім патрыётам, падобна як Зан ды Чачот, а таксама іншыя паэты, што паходзілі з гэтага рэгіёну, быў пачуцьцёва моцна зьвязаны з роднаю зямлёю ды сьвядома падкрэсьліваў у сябе гэты правінцыйны рэгіяналізм. Гэтаму пытаньню прысьвяціў шмат цікавых ды глыбокіх думак праф. Ст. Пігань у сваёй новай працы пра «Пана Тадэвуша», дзе ён між іншым кажа: «Трэба, аднак, сказаць выразна, што Міцкевіч, пры ўсёй сваёй палымянасьці й ёмістасьці польскага патрыятызму, меў заўсёды й нават наўмысна культываваў у ęa6e сьвядомасьць пэўнае індывідуальнае пляменнае асаблівасьці. Быў надзвычай шчыльна зьвязаны пачуцьцёва з родным краем, быў палякам літоўскім, «Ліцьвінам»; аніколі не чуўся заадно з палякам з Кароны [165]. Дык гэтае пачуцьцё пляменнае ды эмацыйнае сувязі зь «літоўшчнынай», гэты партыкулярызм Міцкевіча мусілі моцна ўплываць на ягоную паэтычную творчасьць.

* * *

Першым творам, у якім Міцкевіч зьвярнуўся да паэзіі ды народных прымхаў, была баляда «Люблю я». Закончаная ў сьнежні 1819 г., яна пачала новы пэрыяд у паэзіі Міцкевіча, што будзе разьвівацца пад знакам народнае творчасьці.

Народнасьць баляды - гэта спрэчнае пытаньне для шматлікіх дасьледнікаў. Большасьць лічыла, што з фальклёру паходзяць адно толькі дробныя дэталі твору, такія, як, напрыклад, таямнічыя зьявішчы, што выклікаюць зьяўленьне духу нябожчыцы, альбо формы, у якія ўвасафляецца душа пакутніцы, альбо, нарэшце, зьнікненьне прывіду, калі засьпявае певень, ды г.д. Наадварот, асноўную канцэпцыю фабулы твору, што душа Марылі, якая пры жыцьці была абыякавай да інтымных пачуцьцяў, мусіць пасьля сьмерці несьці страшныя пакуты, пакуль яе не выбавіць хтосьці жывы, - лічылі плёнам паэтычнае фантазіі.

Прычыны гэтакіх дапушчэньняў былі розныя; выводзіліся яны ў большасьці з агульнага характару твору. Я к вядома, у зьмесьце баляды мы знаходзім выразнае адлюстраваньне асабістых перажываньняў паэта, што схіліла Ю. Трацяка да думкі, што фабула «Люблю я» не можа мець анічога агульнага з народнаю творчасьцю [166]. Найвялікшаю крыніцаю непаразуменьняў быў сэнтымэнталізм баляды, а таксама залішнія пошукі ў яе зьмесьце адлюстраваньня рацыяналістычных поглядаў паэта. Так, напрыклад, праф. Ю.Кляйнэр, моцна акцэнтуючы ўвагу на гумары ў «Люблю я», у вырашэньні праблемы віны й пакуты бачыць выразную залежнасьць ад вальтэраўскага погляду на каталіцкую этыку [167]. Таксама праф. К.Гурскі ў спосабе вымярэньня кары нячулай каханцы паводле прынцыпаў адплаты заўважыў уплыў этыкі Асьветніцтва, а народную фантастыку твору, з прычыны трактаваньня яе паэтам гумарыстычна й быццам яна не мае нічога агульнага з рамантызмам, параўноўвае нават з фантастыкаю «Хоцімскае вайны» Красіцкага [168]. Наадварот, С.Скварчыньска сутнасыдь віны й пакуты ў «Люблю я» выводзіць з сэнтымэнталізму паэта, сьцьвярджаючы, што «У эпоху сэнтымэнталізму нячуласьць была найвышэйшаю крыўдаю й найвялікшым грахом, i таму годная ... найвышэйшае кары» [169]. А адлюстраваньне ў балядзе віны Марылі застаецца не адпаведнае пакуце, якая спатыкае яе пасьля сьмерці. Г.Шыпер імкнуўся вытлумачыць гэтую неадпаведнасьць гумарыстычнасьцю твору [170], а С.Скварчыньска шукала яе крыніцу ў сэнтымэнталізьме паэта, не абцяжарваючы сябе праверкаю, ці не паходзіць яна ўласна з народных казак [171].

Толькі некалькі гадоў таму праф. Ю.Кшыжаноўскі на падставе падгаляньскага народнага апавяданьня, што мела падобную на Міцкевічавую баляду праблему, зьвярнуў увагу на сувязь ейнае фабулы з творчасьцю люду [172]. I так ёсьць у сапраўднасьці. I хоць уплыву сэнтымэнталізму ці, хутчэй, ідэяў Асьветніцтва ў «Люблю я» не адмовіш, але мусіць ён быць значна зьменшаны на карысьць народнага элемэнту. Бо йснуе шэраг народных апавяданьняў, у якіх пытаньне віны й пасьмяротнае пакуты трактуецца ідэнтычна Міцкевічавай балядзе.

Зьвернемся да адносінаў фабулы «Люблю я» й народных казак ды апавяданьняў. Душа нячулае каханкі, якая пры жыцьці была абыякавай да інтымных пачуццяў, мусіць пасьля сьмерці несьці суровую кару.

Ты за суровасьць загубную гэту

Муку цярпець будзеш злую,

Покуль мужчына табе з таго сьвету

Ўголас ня скажа: «Люблю я!»

Юзік калісьці прасіў таго слова,

Сьлёзы ліў шчодра ён, бедны,

Страхамі, а не сьлязою ці мовай,

Прывід лапросіць твой бледны?

(Пераклад А.Зарыцкага)

Такі паказ віны й пакуты адпавядае ў найдрабнейшых дэталях уяўленьням беларускага люду, як пра гэта могуць сьведчыць далучаныя ніжэй колькі выняткаў з казак ды народных апавяданьняў. «У ваднэй хаці была клямка ў дзьверах. I хто толькі ня пройдзець лі гэтыя клямкі, дык заўсёды одзежу разорвець. Тады раз прышоў у гэтый дом ксёндз. / ў яго была прымовка: ангел з тобой. Тоды ён ідзець у дзьверы, а клямка одзежу i разорвала. «Ах, - каець, - што ты гэто, ангел з тобой?» Як толькі ён сказав гэтык, так сычас: ах, ах, ах! Дзякуй, дзякуй, дзякуй! - с клямкі. А ноччы прысьнівся ксяндзу ангел i сказаў: «Ты спас грэшную душу! Яна сідзела на клямцы i ўсякага чапала, каб хто сказаў на яе што сьвятое» [173].

У іншым паданьні з гэтым жа сюжэтам, запісаным Федароўскім, гаворка йдзе пра тое, як у пэўнай хаце зьяўляліся размаітыя страхі й нікому жыць у ёй не дазвалялі. I вось заначаваў у ёй нейкі зух. Калі апоўначы зьявілася страшная здань i падарожны тройчы стукнуў яе ў падбародак, дык яна ператварылася ў прыстойнага юнака ды пачала дзякаваць: «Гэто міне бацькі заклялi за тое, што я тры разы ix удэрыў, так мне Бог задаў пакуту, каб я хадзіў датуль, аж нім хто мне тры разы ні дасьць; ціпер ужэ пайду просто да неба» [174].

Падобным чынам збаўляе душу ад пакутаў i герой аднае казкі А.Глінскага, якая паходзіць, праўдападобна, з Наваградзкага павету. Калі герой, стомлены доўгім падарожжам, адпачываў на мураве, дык убачыў зайца, за якім гналася сава. Крануты літасьцю, ён кінуў у яе «чалавечым чэрапам», які знайшоў на лузе, ды ўратаваў жыцьцё беднаму зьвераняці. «I тут чэрап азваўся такімі словамі: - Каралевіч Дабрадзей! Дзякуй табе за ласку, якую засьведчыў беднай пакутнай галаве, якая за забойства, учыненае пры жыцьці, мусіла была валяцца непахаванаю л я расстайных дарог да таго часу, пакуль ня выратуе каму-небудзь жыцьцё. Дык сямсот семдзесят сем гадоў праляжала я ў паняверцы й ляжала б яшчэ Бог ведае колькі, калі б выпадкам кінутая табою ня трапіла ў саву ды ня выратавала такім чынам жыцьцё беднаму зайцу» [175].

Падобная прапарцыянальнасьць віны й пакуты паказана таксама ў адной народнай аповесьці пра ксяндза-пакутніка, які пры жыцьці ў часе адпраўленьня сьвятое ймшы нікояі не прамовіў «аман». За гэта пасьля сьмерці ён мусіў пакутаваць у касьцёле й страшыць людзей да таго часу, пакуль хтось зь сьвятароў пры зьяўленьні духу ня скажа «аман» ды ня выбавіць яго такім чынам ад пакуты [176].

Народныя апавяданьні пра душы пакутнікаў, пакута якіх прапарцыянальная віне за злачынствы пры жыцьці, належаць да надзвычай распаўсюджаных на беларускім этнаграфічным абшары [177]. Яны паказваюць, што люд зьмяшчае душу пакутніка ня толькі ў чысцу ды пекле, як вучаць каталіцкі касьцёл ды праваслаўная царква, але й можа прымусіць блукаць таксама й па зямлі ды быць у блізкім кантакце з чалавекам, які ня ведаючы й выпадкова збаўляе яе ад пакуты. З гэтага гледзішча між Міцкевічаваю балядаю й народнымі апавяданьнямі існуе поўная адпаведнасьць. Адпавядаюць яны адно аднаму й зь іншага гледзішча. Здань у балядзе Міцкевіча ня можа прасіць словаў «люблю я», якія б проста й непасрэдна збавілі яе ад пакуты, але мусіць яна «палохаць падарожных ноччу, // Паказваючы разнастайныя страхі», мусіць прасіць літасьць «страхамі ды дзівамі». Гэтае ж мы сустракаем i ў народных аповесьцях. У першай пакутная душа просіць пэўнага «сьвятога слова», разрываючы людзям вопратку. Зусім выпадкова збаўляе яе сьвятар, калі, паводле свае звычкі, прамовіў у адпаведную хвіліну «анёл з табою». У наступнай аповесьці душа юнака просіць збаўленьня, страшачы ў пустым доме; выпадковы збаўца звальняе яе ад пакуты, стукнуўшы яе, бо менавіта так яна правінілася. Нарэшце, у апошняй - душа сьвятара просіць літасьці таксама «страхамі й дзівамі», якая прыходзіць у выніку прамаўленьня адным з ксяндзоў у адпаведную хвіліну «аман».

Душа Марылі адбывае сваю пакуту не ў любым мейсцы, але ў «царкве альбо на Юзінай магіле», ці то ў мейсцы, так альбо йнакш зьвязаным зь яе правінаю. Таксама й у фальклёрных аповесьцях пакутныя душы страшаць ды просяць ратунку перш-наперш на мейсцы граху. У асобных фальклёрных апавяданьнях душа зьяўляецца свайму выпадковаму збаўцу, дзякуе за вызваленьне ад пакуты й узнагароджвае яго, паказваючы мейсца схаваных скарбаў.

Гэты матыў дазволіў Міцкевічу паказаць прывід Марылі, які, дзякуючы за збаўленьне ад чысцовых пакутаў, імкнецца прадказаць будучае паэта. Здань у «Люблю я» ведае пра час свае пакуты; яна кажа, што «ўжо соты год мінае», як мусіць туляцца па сьвеце ды прасіць літасьці. Гэты матыў таксама паходзіць з фальклёру, бо ў асобных народных аповесьцях пакутная душа называв колькасьць адпакутаваных гадоў. У адным з прыведзеных апавяданьняў душа, што знаходзіцца ў чалавечым чэрапе, пакутавала сямсот семдзесят сем гадоў, у асобных апавяданьнях гэтага цыклю душа дзяўчыны чакае свайго збаўленьня пяцьдзесят [178], у іншых - сто гадоў [179].

Наколькі ў падачы віны й пакуты, а таксама ў асобных іншых прынцыповых ды вельмі характэрных дэталях маецца поўная адпаведнасьць між народнымі апавяданьнямі ды Міцкевічаваю балядаю, настолькі, аднак, яна адрозьніваецца з гледзішча роду віны пакутных душаў. Прычына пасьмяротных пакутаў «страшнае здані» - гвалт з правоў каханьня. За гэты ж самы грэх пакутуе таксама Зося з II ч. «Дзядоў». Наадварот, у асобных народных апавяданьнях душы пакутуюць за разнастайныя грахі, толькі не за тыя, за якія гераіня «Люблю я», асобныя ж вэрсіі роду віны зусім не падаюць. Дык можна было б дапусьціць, што Міцкевіч, прагнучы падкрэсьліць свае адносіны да Марылі, пачутыя народныя апавяданьні крыху змадэфікаваў. Да такога дапушчэньня нас магла б схіліць яшчэ й тая акалічнасьць, што, як убачым пазьней, паэт дастаткова часта зьмяняў ды перапрацоўваў асобныя дэталі народных паданьняў, калі гэтага вымагала галоўная думка твору альбо мастацкая форма. Здаецца, аднак, што ў дадзеным выпадку так не было, i паэт праўдападобна ведаў народнае апавяданьне, у якім віною пакутнае душы была абыякавасьць да інтымных пачуцьцяў.

Ужо Зьдзярскі заўважыў, што ў любельскім паданьні, занатаваным Кольбэргам, «дзяўчына, якая анікога не хацела кахаць, заступае дарогу юнакам, адну руку кладзе на вусны, а другую - на сэрца, просячы ратунку» [180]. Вельмі цікавыя назіраньні над гэтаю праблемаю прывёў нядаўна, як мы згадвалі, праф. Ю.Кшыжаноўскі. Ён знайшоў у «Дзёньніку падарожжа ў Татры» С.Гашчыньскага аповесьць пра парабка з Лапушны, які пасьля сьмерці мусіў пакутаваць за той самы грэх, што й дзяўчына ў «Люблю я». Ягоная душа нязьменна паказвалася ў тым самым мейсцы, дзе ён памёр, i страшыла падарожных. Аднак знайшліся адважныя дзяўчаты, якія пагаварылі з духам ды даведаліся ад яго, што толькі тады скончацца ягоныя пакуты, калі яны замовяць імшу за ягоную душу. Лічачы, што гэтая падгалянская аповесьць не магла быць абмежаваная пэўным рэгіёнам, як зазвычай гэта бывае з фальклёрнымі творамі, ня толькі дапускае на гэтай падставе праф. Кшыжаноўскі, але нават сьцьвярджае пра йснаваньне народнае песьні, зь якое Міцкевіч мог зачарпнуць ідэю свае баляды, а таксама вобраз пастушкі з II ч. «Дзядоў» [181].

I сапраўды, у родным краі паэта бытуюць народныя паданьні пра пакутных дзяўчат, грэх якіх - адсутнасьць узаемнасьці ў інтымных пачуцьцях. Адно такое паданьне занатаваў Е.Раманаў на Магілёўшчыне [182], іншае - М.Федароўскі на Наваградчыне ў Слонімскім павеце [183]. Варта пазнаёміцца тут з паданьнем з збору Федароўскага, бо другое, апрача дробных дэталяў, амаль нічым не адрозьніваецца ад першага й сьведчыць адно пра межы яго распаўсюджваньня. Яно называецца «Аб паненцы з барадою». «Быў адзін вельміся багаты пан, дый меў палац такі харошы, што анно ўзіраўся б. A меў той пан унучку нізьмерня харошу, так што усе да ее залёты строілі, а ена надто перабірала (у вэрсіі, занатаванай Раманавым: «Як вырасла іна большая, дык іна дужа не любіла мальцоў») i бало як хто прыедзя з барадою, то ена кажа, што з барадою ні любіць, а як хто без барады, то таксамо вымышляла. Ну, так аднаго разу дзед пачаў на яе сварыцьсе, што ена гэтак вымышляя, а яна са злосьці заклікала слуг, намовіла, каб падзержалі, дый абгаліла ему чысто бараду. Так ён яе за то сьмертэльно закляў гэтымі славамі: «Каб табе, - кажа, - вырасла барада, дый каб нідзе месца ні нашла, пакуль табе хто ее ні абголіць». Так як бач, у том маменці, i вырасла ёй барада. Ніўбаўкі ўмірая ена, так ад таго часу ніхто ў тым палацы ні мог выбыць: у дзень цішыня, а як надыдзя ноч, так агонь засьвеціцься, такія танцы, музыкі, што i куды!» Аднаго разу прыехаў у палац вандроўны цырульнік, а як быў адважны, дык ахвотна згадзіўся пераначаваць у адным з палацавых пакояў. Апоўначы запалілася сьвятло, накрылі стол; зьявіўся дух пакутнае дзяўчыны. Цырульнік «наеўся зь ею, напіўся, дый кажа ёй: «Брыдко, каб паненка з бара дою хадзіла, пазвольця, то я абгалю!» А ена: «Як сабе хочаця» (у другой вэрсіі на прапанову цырульніка дзяўчына маўчыць). Так ён то зараз узяў, абгаліў, а ена давай ему дзякаваць, дый кажа: «Я пяцьдзесят гадоў ужэ гэтак пакутую, бо мне ў небі месца ні было, a ціпер ужэ ты міне выкупіў» [184].

У наіўнай народнай аповесьці дзяўчына пакутуе ня толькі за крыўду дзеду, але таксама й за тое, што нікога з залётнікаў не хацела выбраць. Народная этыка сьцьвярджае, што прызначэньне кабеты - каханьне й мацярынства, а тая, што ўхіляецца ад гэтага абавязку,- грашыць. Падобную праблему закранае яшчэ адно народнае апавяданьне, зьмешчанае ў зборы Федароўскага, у якім дзяўчына была сурова пакарана за тое, што не хацела за нікога йсьці замуж [185].

З гэтых разважаньняў зусім ясна й зразумела вынікае, што фабула «Люблю я» ўзьнікла пад уплывам народнае паэзіі. Спрачацца можна адно толькі пра тое, ці ў вядомай Міцкевічу народнай аповесьці віною пакутнае душы зьяўляўся гвалт з правоў каханьня ці штосьці іншае. Аднак на падставе таго, што йснуюць народныя казкі ды паданьні, у якіх віна такая ж, як i ў «Люблю я», амаль пэўна можна сьцьвярджаць, што менавіта такую аповесьць ведаў Міцкевіч i выкарыстаў у сваёй балядзе. З-за такое канцэпцыі твору паэт мог увесьці ў ягоны зьмест матыў асабістых перажываньняў, ня чынячы аніякае шкоды фальклёрнай праўдзе баляды. Бо й гэтая народная аповесьць закранала праблему каханьня такім самым чынам, на які мог згадзіцца паэт, адносячы яго да асабістых стасункаў.

З народнае творчасьці выводзіцца ня толькі задума баляды, але таксама й шэраг асобных рысаў, што зьяўляюцца ці то дэкарацыйным арнамэнтам фабулы, ці то ейным дапаўненьнем ды пашырэньнем. Душа пакутнае дзяўчыны зьяўляецца ў «Люблю я» ў пустынным мейсцы, якое рэдка наведваюць людзі.

Нейкай царквы, глянь, старыя руіны,

Сцены званіцы пахілай,

Соваў там гнёзды, навокал маліны

Зараснік, побач магілы.

Беларускі люд уяўляе сабе, што ўлюбёнае мейсцазнаходжаньне пакутных душаў, а таксама нячыстых сілаў - гэта пустэчы, мейсцы найбольш таямнічыя, якія рэдка наведваюць людзі. Пра гэта адназначна гаворыць Федароўскі: «Прытулак для гэтых пакутнікаў - цьвінтары, руіны, пусткі, нежылыя дамы, дзе штоноч, паводле меркаваньня люду, плачуць ды лямантуюць да таго часу, пакуль не адпакутуюць за свае грахі» [186].

Аблічча, у якім зьяўляецца пакутная душа, было накрэсьлена таксама на падставе народных прымхаў.

Труп безгаловы там поўзаў уночы,

То галава, ды без цела,

Вусны раскрыты, расплюснуты вочы,

Полымя ў ix зіхацела.

Падаючы пакутную душу ў ейным відомым абліччы, люд зазвычай уяўляе яе як жахлівую здань, ад якое працінае страхам. Часта яна таксама мае такое аблічча, у якім выступае ў Міцкевічавай балядзе, як гэта мы бачым у народным апавяданьні, занатаваным на Наваградчыне, якое вельмі прыдасца нам дзеля абгрунтаваньня фальклёрнага радаводу вышэйпададзенай страфы. «Давнейшы людзе оповядалі, цо ведзьма, як умжэ, то лята цалы час упарам, дык едны людзі одсеклі глова да палажылі в ногах. Мысьлелі, цо юж ніц ні бэндзе, а ту она взеласе на іншы спосуб, ды вшыстко едно страшы. В тамтым дому, гдзе змарла, лятала по хаце глова без чловека, а цо пуйжы на кого, ці розявісе, то з очув i з гэмбы шуга пламя. А по могілках ходзіла цяла без гловы, ды в куждэй рэньцы зробіліся вочы, дык як лупне тымі зякрачамі, то куждэн колэм стане... Нікт в ноцы ні пшэехал коло могілкув, жэб ні спудзіла коня. Коні наровілісе, тузалі в бок, ламалі оглоблі альбо уносілі без паменці» [187].

У гэтай аповесьці мы знаходзім усё: i труп без галавы, i галаву бязь цела, i буханьне полымя з вуснаў ды вачэй, а таксама вельмі характэрную для Міцкевічавае баляды дэталь, што аніхто ўночы ня мог ехаць каля цьвінтара, бо коні палохаліся, ламалі аглоблі ў возе альбо несьлі без памяці. I ў «Люблю я» падарожныя пракліналі гэтае мейсца, бо, едучы тудою, «Дышаль там зломіш, абернеш калёсы, // Конь сабе вывіхне ногі».

Душа пакутнае дзяўчыны набывае таксама аблічча ваўка:

Выбежыць воўк, раптам крылы раскіне,

Стане арлом ён вялікім.

Толькі скажы яму: «Згінь!» - i ён згіне

З рогатам жудасным, дзікім.

У прымхах ды казках беларускага люду д'ябал часта набывае аблічча размаітых зьвяроў, якія імкнуцца такім чынам ашукаць чалавека. Яго належыць у той час перажагнаць ды сказаць «Згінь-прападзі!» - i здань, сьмяючыся чалавечым голасам, зьнікне, як i ў «Люблю я». Колькі такіх аповесьцяў падае сярод іншых Федароўскі. У адной ідзе гаворка пра тое, як пэўная кабета, вяртаючыся позьняю парою з маёнтку, знайшла авечку, у якую перамяніўся д'ябал. Хацела забраць яе з сабою, але, заінтрыгаваная яе дзіўнымі паводзінамі, прамовіла: «Цьху! Згінь мара, прападзі праз боску моц! А ена: Ха, ха, ха, ха! Да i згінула» [188].

З народных прымхаў паходзіць таксама матыў з духам у абліччы «бледнага агеньчыка». Во люд сьцьвярджае, што «Часамі агеньчык сьвеціцца над магілаю неправіднаго чалавека, душа катораго без пары мучыцца ў дамавіне» [189]. Пакутная душа ў «Люблю я», страшачы падарожных, часта заводзіць ix у «балота ці гай». Гэтая дэталь таксама адпавядае народным прымхам, у якіх блуканьне людзей, асабліва п'яных, па балотах ды дрыгве належыць да самых любімых д'яблавых штучак [190]. I, нарэшце, з народных прымхаў паходзіць матыў, што на голас пеўня душа Марылі перапыняе сваю аповесыдь i зьнікае. У баляду ўвёў паэт таксама матыў здані й у ягонай падачы ў нічым не адышоў ад народных уяўленьняў. I той факт, што здань, помсьцячы за ўласную крыўду, хапае й душыць дзяўчыну, як i тое, што зьяўляецца ён «у страшным абліччы, //Як вогненны пякельнік», мае шчыльную сувязь з народнымі прымхамі [191].

Шматлікія народныя матывы, выкарыстаныя паэтам у «Люблю я», выдатна сьведчаць, што гэты твор, народны характар якога ў значнай ступені адмаўлялі да гэтага часу, амаль цалкам нарадзіўся ў сьвядомасьці паэта на аснове народных прымхаў ды казак. Гэта характэрна перш-наперш для «Люблю я» - першае баляды Міцкевіча й адначасова самага раньняга твору, у якім паэт зьвярнуўся да народнае тэматыкі. Адно з прычыны элегантнае формы, што далека адышла ад прастаты народнае песьні, а таксама надзвычай моцнае яшчэ сэнтымэнтальнае манеры, якая ўплывала як на мову, так i на адлюстраваньне ды трактоўку асобных дэталяў зьместу, народнасьць твору ў значнай ступені затушоўваецца й становіцца амаль нябачнай на першы погляд.

Лякалізуючы дзеяньне амаль усіх балядаў у ваколіцах Наваградка, ужо ў пачатковых строфах «Люблю я» паэт моцна падкрэсьліў тыповы характар пейзажу роднага краю. Бо як справа «лозаў гушчар» i прыгожая даліна, што «раскінулася» зьлева, i рэчачка з мосьцікам, так i старая цэркаўка з званіцаю ды гнілым зрубам, што стаіць на могілках у маліньніку, вельмі нагадваюць асобныя мясьціны Наваградчыны [192].

* * *

Цяпер зоймемся дзьвюма балядамі, якія з прычыны свайго гратэскавага характару й часткова агульнасьці задумаў носяць адметную пячатку ва ўсім балядавым даробку Міцкевіча. Гэта «Пані Твардоўская» i няскончаная баляда «Тукай, альбо Выпрабаваньне сяброўства».

Рэгіяналізм «Тукая», падобна як i «Люблю я», паэт выдатна падкрэсьліў, падаючы ў некалькіх радках дакладны пейзаж Завосься:

А яны ўсё крочаць далей.

Над балотам дождж імгліцца...

Прамінулі ўжо Гніліцу I Калдычаўскія хвалі.

Дзе дрыгвы купчастай шыры

Абступіў гушчар сасновы,

На гары відаць Жарновай

Чуб, насунуты ca жвіру.

(Пераклад Н.Тарас)

Пэйзаж, адлюстраваны ў «Тукаю», цалкам адпавядае таму, што пісаў пра Завосьсе Эдвард Паўловіч: «Сядзіба Міцкевічаў, разьмешчаная ў нізіне, на прасьцягу шырокіх лугоў, пашаў ды багнаў Калдычэўскага возера з аднаго боку, а з другога - у падножжы пагоркаў, што цягнуцца з поўдня, аслоненых гарою Жарнова, у значнай частцы зарослай лесам» [193].

З тапаграфіяй Завосься зьвязана й імя героя баляды ды ейны тытул, бо Тукай - надзвычай папулярнае сялянскае прозьвішча ў ваколіцах Завосься й Калдычэўскага возера [194]. Міцкевіч, любячы мець зносіны зь людам, мусіў запомніць гэтае прозьвішча, каб потым даць яго герою свайго твору.

Асноўнаю задумаю баляды паэт абавязаны народнаму паданьню пра амаладжэньне, дзеля якога цела сякуць на часткі ды намазваюць чарадзейнымі зёлкамі. Пераважна яно зьвязана з асобаю мэтра Твардоўскага, які ў асобных вэрсіях паданьня, праўда, нешматлікіх, падобным чынам падаўжаў сабе жыцьцё. Матыў амаладжэньня з дапамогаю расьсяканьня быў дастаткова папулярны ў заходнеэўрапейскіх сярэднявечных аповесьцях, а адна зь ix пра чарнакніжніка Віргіліюша падае даволі падобны спосаб амаладжэньня, як i ў «Тукаю». На гэтай падставе А.Бэлцікоўскі дапускаў, што яна мусіла перайсьці ў фальклёр ды стацца першаўзорам для народнага паданьня пра амаладжэньне [195]. Ці такі погляд слушны, меркаваць цяжка, бо гэта вымагае адмысловых дасьледаваньняў [196]. Зрэшты, гэтая праблема ня зьвязана наўпрост з прадметам нашых дасьледаваньняў, дык пяройдзем да знаёмства з тымі вэрсіямі паданьня, якія маюць беспасярэднюю повязь з балядаю.

Самую раньнюю польскую вэрсію пра амаладжэньне мы знаходзім у творы Альбрыхта Радзівіла, выдадзеным у Вільні ў 1635 г. i ў Кракаве ў 1650 г., «Dyszkurs nabożny z kilku słów wzięty o wysłowieniu N. Panny Bogorodzicy». Сярод іншага падае тут аўтар показку пра гішпанца Мархіёна (у кракаўскім выданьні на с. 267-268), які, жадаючы амаладзіцца, загадаў свайму лёкаю расьсекчы яго на часткі ды пахаваць цела ў стайні, каб праз год ажыць маладым i бесьсьмяротным. Даведаліся, аднак, пра гэта людзі, датэрмінова зазірнулі ў стайню й убачылі «нібыта дзіця, што вырасла з пасечаных частак, шавеліцца». З прычыны, аднак, незахаваньня таямніцы й дачаснага адкопваньня цела Махіён мусіў загінуць. Іншую вэрсію, нашмат пазьнейшую, падаў Вуйціцкі ў прыпісе да паданьня пра Твардоўскага, якую ён пачуў у Мазовіі ля Нарвы. Твардоўскі з мэтаю падаўжэньня сабе жыцьця загадаў свайму лёкаю расьсячы яго на кавалкі, цела намазаць прыгатаванымі зёлкамі ды закапаць ix пад мурам. Толькі праз тры гады, сем месяцаў, сем дзён i столькі ж гадзінаў мусіў лёкай яго адкапаць. Калі з усёю скрупулёзнасьцю ўсе парады мэтра былі ў вялікай таямніцы споўнены й надзейны лёкай адкапаў у прызначаны час ягоную магілу, «Астанкі Твардоўскага зьніклі; на мейсцы стружак, на якіх яны ляжалі, квітнелі духмяныя браткі ды чабор; на гэтай мураве спачывала, ахінутае сном, прыгожае дзіця, захаваўшы ў зьменшаным выглядзе аблічча Твардоўскага» [197].

Гэтыя два паданьні былі дасюль адзінаю крыніцаю, у якой шукалі першаўзору задумы Міцкевічавае баляды. Апрача таго, выказваліся думкі, што маглі існаваць таксама іншыя паданьні гэтага цыклю, якія ведаў паэт. Ва ўдалых дапушчэньнях пра шырокае распаўсюджаньне гэтага паданьня далей за іншых пайшоў Ю.Трацяк, сьцьвярджаючы: «Калі пэйзажным фонам баляды зьяўляюцца ваколіцы Завосься (Калдычэўскае возера, гара Жарнова), можна было б адсюль зрабіць выснову, што гэтае паданьне паэт пачуў у Завосьсі, куды, як ведаем, езьдзіў часта на вакацыі, бо там жыла ягоная цётка Стыпулкоўская» [198]. I сапраўды, паданьне пра амаладжэньне з дапамогаю расьсекваньня цела ды намазваньня чарадзейнымі зёлкамі вельмі блізкае да вэрсіі пра гішпанца Мархіёна й значна адрознае ад вэрсіі Вуйціцкага, вядомае ў родным краі паэта. Я занатаваў яго ў двух варыянтах, прычым адзін зьвязаны з асобаю Твардоўскага, у другім жа - амаладжаецца нейкі чараўнік Брусаў. З гледзішча на іхнюю вялікую вартасьць дзеля генэзы баляды мы падаём другі варыянт цалкам. «Брусаў быў вялікі калдун, i што толькі захацеў ён, то ён мог зрабіць. Усё ведаў ён на сьвеце і гадаў па планетах. Потым, як застарэўся, захацеў ён зрабіцца маладым i сказаў свайму лёкаю парэзаць яго на кусочкі i ўлажыць у яшчык. Потым узяць такога зелья, што расьце над Сьвіцянкаю (г.зн. над Сьвіцязьзю), стаўчы яго ў ступе i сокам паліваць пасечанага Брусава. Потым трэба было яго закапаць у конскі гной i празь некулькі месяцаў мусіў яго лёкай адкапаць. Лёкай i пасек свайго пана, памазаў зельем i палажыў яго ў конскі гной. Аж паліцыя i пастароньнія людзі сталі пытацца ў лёкая: - Дзе твой пан дзеўся? Ён адказваў усё: - Я ня ведаю, паехаў некуды. A паліцыя ізноў давай яго прымушаць, каб сказаў, дзе Брусаў, ды як сталі яго біць i мучыць, тады лёкай прызнаўся, дзе яго пан. Дык адкапалі i знайшлі зародыш малога дзіцяці. Гэтак i прапаў Брусаў» [199].

Калі параўнаем гэтае паданьне з аповесьцю пра гішпанца Мархіёна, дык заўважым надзвычайнае падабенства. У адным i другім чарадзей, што хоча амаладзіцца, чыніць гэта з дапамогаю надзейнага лёкая, якому перад сьмерцю дае парады, як належыць секчы цела, дзе пахаваць ды празь які час мусіць яго адкапаць, ужо жывога ды амалоджанага. Характэрна, што ў абодвух паданьнях пасечанае цела мусіць быць закапанае ў адным i тым жа мейсцы: у творы Радзівіла Мархіён «загадаў свайму лёкаю, каб яго на кавалкі расьсякаў i ў стайні пахаваў», у беларускім жа паданьні - i гэта ў абодвух варыянтах - мейсца, дзе мусіць быць пахаванае цела,- гэта конскі гной. Больш за тое, у абодвух паданьнях амаладжэньне не атрымліваецца з прычыны выяўленьня таямніцы й дачаснага выкопваньня трупа. Дык можна дапусьціць, што, калі народнае паданьне не зьяўляецца айчынным, як мяркуюць асобныя дасьледнікі [200], а належыць да запазычаных, прыйшло яно ў беларускі фальклёр пры пасярэдніцтве Радзівілавага твору, які быў выдадзены на Літве й, бясспрэчна, карыстаўся вялікаю папулярнасьцю сярод тагачаснае тутэйшае шляхты. I, наадварот, - гэты матыў пра амаладжэньне аўтар «Dyszkursu nabożnego» мог зачарпнуць з вуснае мясцовае традыцыі. Во вядома, што ў сямнаццатым стагодзьдзі - а якраз у тым часе напісаны твор Радзівіла - фантастычныя аповесьці гэтага кшталту былі «штодзённым хлебам» ня толькі люду, але й шляхты, якая шчыра верыла ў прымхі ды забабоны. Падабенства гэтых паданьняў з аповесьцю пра гішпанца Мархіёна цалкам выключав тую верагоднасьць, што яны быццам бы літаратурнага паходжаньня, спапулярызаваныя «Тукаем» Міцкевіча альбо якім-небудзь выданьнем пра Твардоўскага.

Ня можа быць аніякіх сумненьняў, што крыніцу задумы Міцкевічавае бал яды належыць шукаць не ў паданьні, занатаваным Вуйціцкім, a ў беларускіх паданьнях, самая раньняя вэрсія якіх - гэта, уласна, показка пра гішпанца Мархіёна [201].

Параўноўваючы пададзенае паданьне зь Міцкевічавым «Тукаем», належыць заўважыць, што паэт дастаткова блізка прытрымліваўся народнага першаўзору. Праўда, ён узбагаціў твор шэрагам новых матываў, узятых альбо зь іншых паданьняў, альбо з уласнае фантазіі, бо самога паданьня яму было недастаткова, аднак у агульнай задуме народная крыніца дакладна захавана. Не парушае гэтае дакладнасьці нават факт, што ў паданьні Твардоўскі альбо іншы чараўнік сродак для амаладжэньня вынаходзіць уласным майстэрствам, не зьвяртаючыся па дапамогу да д'яблаў; наадварот, Тукаю, што быў на ложы сьмерці, зьяўляецца д'ябал у абліччы старца й прапануе яму бесьсьмяротнасьць узамен за продаж уласнае душы. У «Тукаю» д'ябла ніхто не шукае, зьяўляецца ён сам без анічыйнага выкліку. Гэтая дэталь, што не сустрэнеш у народным паданьні пра амаладжэньне, здаецца, аднак, ня выдумкаю паэта, бо маглі яе даць яму іншыя паданьні ды казкі, у якіх выступае яна падобным чынам. У народным паданьні пра Мадэёвае ложа (нязручны ложак. - М.Х.) зьяўляецца чалавеку пераапрануты д'ябал i за выратаваньне з клопату альбо бяды прапануе аддаць яму тое, што перад ад'ездам не пакінуў дома. Чалавек згаджаецца на гэта, не дапускаючы нават, што прадае д'яблу ўласнага сына, які нарадзіўся ў часе ягонае адсутнасьці [202]. Дык вось i матыў Міцкевічавага старца, які быў перапранутым д'яблам, што зьявіўся Тукаю перад сьмерцю, мог узьнікнуць з тае самае крыніцы. Гэтае дапушчэньне становіцца тым больш праўдападобным, калі ўлічым, што матыў, ідэнтычны з вышэйпададзеным паданьнем пра Мадэя, надзвычай распаўсюджаны ў беларускім фальклёры; ён ёсьць у цэлым шэрагу народных казак, якія ня маюць анічога агульнага з прыгаданым паданьнем [203]. Мог ён таксама трапіць у невядомыя нам вэрсіі паданьня пра амаладжэньне.

Тукай у Міцкевічавай балядзе ўзамен за падпісаньне цырографу набываў таямніцу, як можна падоўжыць сабе жыцьцё. Гэты спосаб амаладжэньня, які ўжывае Тукай, - жыўцом перанесены ў баляду з народнага паданьня.

Блізка будзеш ты ад сьмерці.

Дай пасекчыся на чвэрці.

Хай карэньняў звараць белых,

Хай намасьцяць часткі цела!

I тады ізноў зрасьцешся,

Амалоджаным прасьнешся.

Будзеш так ад гэтых зёлак

Вечна дужым i вясёлым.

........

Калі часам хто захоча

Паказаць другому зельле,

Ці ўжыве яго ахвоча

Мо на іншым нейкім целе,

Ці ў патрэбную мо пору

Твайго цела не намасьціць, -

Знай, цябе чакае гора,

Мукі пекла i няшчасьці.

Усе парады, дадзеныя д'яблам Тукаю, маюць дакладныя адпаведнікі ў народных паданьнях. Мы толькі ня ведаем, ці патрафіла Тукаю падоўжыць сабе жыцьцё, бо

Міцкевіч сваю баляду ня скончыў. Заканчэньне яе даверыў Адзінцу, які, калі гаворка пра лёс Тукая, пайшоў усьлед за народным паданьнем: Тукай гіне, бо надзейны лёкай з-за д'яблавых фартэляў не выканаў належных інструкцыяў.

Апрача матыву пра амаладжэньне паэт увёў ў баляду шэраг іншых матываў, зачэрпнутых з народнае паэзіі ды прымхаў. Народны характар мае наступны фрагмэнт «Тукая»:

Маладзік узыдзе ночкай,

Ты ідзі аж да гаёчка,

Дзе каменьне - з-пад каменьня

Белага нарві карэньня!

Вельмі ён нагадвае нязьмерна распаўсюджаную на Беларусі народную песьню:

Пашла донька да гаю,

.....

Накапала карэня,

З-пад бел а го каменя [204].

Тое, што зёлкі дзеля націраньня пасечаных частак павінны быць сарваны толькі тады, «калі месяц у маладзіку», паходзіць таксама зь беларускіх народных прымхаў. Люд лічыць, што лекавая зёлкі, а таксама й зёлкі дзеля ўсялякага чарадзейства толькі тады будуць дзейснымі, калі ix зьбіраць у часе маладзіка [205]. З народных прымхаў паходзіць, нарэшце, матыў падпісаньня ўласнаю крывёю, дабытаю з малога пальца, д'яблавага цырографу, складзенага на валовай скуры [206].

Сярод Міцкевічавых балядаў «Тукай», як бачым, мае вельмі многа народнага элемэнту, які паэт браў у родным беларускім фальклёры. Сюжэт паданьня перададзены дастаткова дакладна, бо анічым не абмежаванае ўяўленьне творцы не патрабавала дабудоўваць заснаваную на прадзіве народнага паданьня фабулу твору да нейкае пазамастацкае мэты, накінутае зьверху, бо такое ў дадзеным выпадку не было. Таксама й асобы паэта мы амаль ня бачым у «Тукаю». Затое выйграла баляда ў сьвежасьці й фальклёрнай выразнасьці. Калі ж у «Тукаю» паэт хацеў закрануць праблему сяброўства, як на тое паказвае падтытул бал яды, дык мог бы легка ўчыніць гэта ў дадзенай канцэпцыі твору, якую дало яму народнае паданьне. Бо ж i там дакладнае выкананьне парадаў мэтра надзейным лёкаем можа засьведчыць пра тое, ці можам мы разьлічваць на сяброўства блізкіх нам асоб ці не.

З фальклёру выводзіцца задума баляды «Пані Твардоўская», якую паэт заснаваў на паданьні пра слынага чарнакніжніка Твардоўскага, якое ў шматлікіх варыянтах вядомае ва ўсёй Польшчы. Межы распаўсюджваньня гэтага паданьня, бясспрэчна, ужо ў тым часе выйшлі за тэрыторыю этнаграфічнае Польшчы, i яно магло й тут ды там сустракацца на Літве й Беларусі. Ягоная вялікая папулярнасьць сярод віленскіх паэтаў, бо, як ведаем, выкарыстаў яго апрача Міцкевіча ў сваёй вядомай балядзе таксама й Зан, - можа ў пэўнай ступені сьведчыць, што йснавалі ўжо мясцовыя вэрсіі паданьня сярод польскае шляхты.

Твор з гледзішча выкарыстаньня народнага элемэнту не ўяўляе вялікіх цяжкасьцяў для дасьледніка. Паэт, праўда, вядзе апавяданьне не з пачатку, а з таго моманту, калі д'ябал зьяўляецца па душу чарнакніжніка, прывабленага хітрасьцю ў карчму, празваную «Рымам», аднак цэлы шэраг характэрных матываў паданьня падаў дастаткова дакладна. Бо такія матывы, як карчма Рым, у якой паводле дамовы мусіць Твардоўскі аддаць сваю душу д'яблу, спро6а засланіцца ад пякельнае моцы малым дзіцем, так i матыў шляхоцкага слова,- належаць да асноўных у асобных вэрсіях паданьня [207]. Таксама й умовы, выстаўленыя д'яблу Твардоўскім, як ажыўленьне намаляванага каня, скручваньне біча зь пяску, будаўніцтва з арэхавых зярнятаў гмаху, дах якога мусіць быць з жыдоўскіх бародаў, убіваньне ў кожнае зярнятка маку па тры цьвікі, так i, нарэшце, купаньне ў сьвянцонай вадзе ды шлюб з жонкаю Твардоўскага, - паходзяць наўпрост з паданьня пра мэтра Твардоўскага [208].

Прыгаданыя матывы, зачэрпнутыя паэтам з народнага паданьня пра Твардоўскага, адносяцца, як i само паданьне, да спрадвечна польскага фальклёру. Аднак знаходзім у балядзе адну характэрную народную дэталь, невядомую паданьню пра Твардоўскага, якая затое шырока выступав ў беларускім фальклёры. Гэтая дэталь - спосаб зьяўленьня д'ябла па хрысціянскую душу:

Піць пачаў, ды чуе: ціхі

Шум на дне у кубку ўзьняўся.

Заглядае: - Што за ліха?

Ты адкуль, кумок, узяўся?

Чорцік там на дне таіўся,

Нібы немец, - куцаполы.

Грамадзе ён пакланіўся,

Ськінуў брыль свой i да долу.

(Пераклад К. Цітова)

Матыў д'ябла ў кілішку гарэлкі ўзьнік пад уплывам распаўсюджаных сярод беларусаў прымхаў, што ўзяўшы гарэлку ад чараўніка, можна разам зь ёю праглынуць д'ябла, які хаваецца на дне кілішка [209].

* * *

Баляда «Лілеі» абавязана сваім узьнікненьнем народнай песьні пра забойства жонкаю мужа, што, як давёў Г.Бэгаляйсан [210], нечувана распаўсюджана на тэрыторыі ўсяе Польшчы. У асобных фрагмэнтах баляды паэт так блізка трымаўся народнага першаўзору, што зь дзесяці пачатковых радкоў свайго твору ажно дзевяць уключыў наўпрост з народнае песьні, а таксама на яе ўзор стварыў сяміскладовы верш «Лілей» [211]. Затое наступным часткам баляды кароткая й простая песьня не магла даць патрэбных дэталяў, па якія ён мусіў зьвярнуцца да іншых народных матываў, што паходзяць, між іншым, зь мясцовага беларускага фальклёру, або дапоўніць ix помысламі свае фантазіі. Перш чым пачнём праводзіць аналёгіі між асобнымі матывамі баляды й беларускім фальклёрам, варта колькі слоў прысьвяціць той песьні пра лілеі.

Не разважаючы пра адносіны баляды да народнае польскае песьні [212], бо гэта наўпрост ня зьвязана з тэмай нашых дасьледаваньняў, аб'ект якіх - беларускі фальклёр у польскай рамантычнай паэзіі, мы зьвернем увагу толькі на тое, якім чынам мог паэт пазнаёміцца зь ёю. Ужо згадвалі, што з народным паданьнем пра мэтра Твардоўскага паэт мог пазнаёміцца на Наваградчыне, дзе - зусім праўдападобна - яго ведала тутэйшая шляхта. Ведаем, што таксама й польскія песьні сьпяваліся ў тым часе дробнаю шляхтаю на Літве й Беларусі, а ад яе яны сям-там перайшлі й да простага люду. Міцкевіч у прыпісе да рукапіснае працы пра Карпінскага, што ўзьнікла ў Пецярбургу ў 1828 альбо 1829 годзе, між іншым, зазначае: «Пад народнымі сьпевамі, пра якія мы згадвалі, разумеем польскія песьні, баляды й ідыліі, што сьпяваюцца дробнаю шляхтаю й дворняю, якія размаўляюць па-польску. Асобныя з тых сьпеваў, бясспрэчна, старажытнага паходжаньня, але, калі яны створаны, ці на Літве, ці перанесены з Польшчы, дасюль аніхто ня ўзяў на сябе клопат дасьледаваць» [213]. Гэтымі сьпевамі вельмі цікавіўся Ян Чачот; ён старанна ix зьбіраў ды ўклаючаў цэлыя іхныя строфы вы ўласныя песьні, уключаючы ў рукапісныя зборнікі (параўн.: с. 58 i 64), ды згаджаючыся зь меркаваньнем Міцкевіча пра іхную старажытнасьць, бо ў шмат якіх выпадках натрапіў ён адно толькі на фрагмэнты.

Захапляўся гэтымі песьнямі таксама й Міцкевіч ды няраз чэрпаў зь ix матэр'ял для сваіх твораў. Яскравы довад гэтага - выкарыстаньне апрача «Лілей» аднае такое песьні ў IV частцы «Дзядоў», пра што скажам у адпаведным мейсцы, а таксама ў эпілёгу «Пана Тадэвуша». Песьню пра лілеі, бясспрэчна, паэт залічаў да тых шляхоцкіх песьняў, «сьпяваных дробнаю шляхтаю ды дворняю» на Літве, г.зн. на Беларусі, больш дакладна на Наваградчыне, бо яна на гэтай тэрыторыі даволі распаўсюджаная нават сёньня. Яна ўжо цалкам перайшла да простага люду, які сьпявае яе па-польску, шчодра перасыпаючы беларусізмамі.

На Наваградчыне я занатаваў тры няскончаныя варыянты гэтае песьні, адзін зь якіх дал у чаю:

А в Кракове новіна.

Пан i пана забіла.

Положила в садочку,

Пад ліліяй л i сточку.

Пасадзіла лілію:

Расьці ж ты тут на магіле!

I тонька i высока,

Як пан лежыць глэмбока.

Выйдзі ты, дзевка, за ляс,

Ці ні едзе кто до нас?

Едуць, едуць панове,

Небошчыка братове.

Вітай, вітай, братова,

Небошчыка катова!

А гдзе, пані, брата подзяла?

Ці на войне воюе,

Ці на таргу таргуе?

I на войне ваюе,

I на таргу таргуе... [214]

Пра адносна даўняе бытаваньне гэтае лесьні ў краі можа таксама сьведчыць факт, што напрыканцы мінулага стагодзьдзя яе занатавалі на тэрыторыі ўсходняе Беларусі й тутэйшы люд здолеў ужо цалкам яе асыміляваць [215].

Апрача песьні пра лілеі, на аснове якое паэт пабудаваў галоўную фабулу твору, мы знаходзім у балядзе шэраг іншых народных матываў, па-майстэрску злучаных спрактыкаванаю рукою мастака. З народных казак i прымхаў выводзіцца постаць пустэльніка, які мае звышнатуральную моц, каб падымаць з магілы нябожчыка. У народным стылі пададзена як падступнасьць жонкі, ейнае пакараньне звышнатуральным чынам, так i карканьне варонаў ды злавесны енк пугачоў, што зьяўляецца прароцтвам кары. Матыў уставаньня з труны нябожчыка, калі сарвалі кветкі, пасеяныя на ягонай магіле, матыў, што нагадвае «цар-зёлкі» ў «Сьвіцязі», таксама знаходзіцца ў яўнай сувязі з народнай творчасьцю. Да матываў, крыніцы якіх можна адназначна знайсьці ў беларускім фальклёры, належыць размова маці зь дзецьмі пасьля злачынства. Калі задаволеная парадаю забойца мужа вяртаецца ад пустэльніка, перад брамаю яе сустракаюць дзеці:

(...) пытаюць: «Мама!

Скажы нам, дзе наш тата?»

(Пераклад М.Танка)

Маці, не спадзеючыся на такое пытаньне, пачынае блытацца, ня ведаючы, як задаволіць цікаўнасьць дзяцей.

«Нябожчык? Дзе? Ваш тата?»

Што адказаць ня знае.

«Застаўся ён ля гаю,

Ён хутка завітае».

Праф. В.Брухнальскі паказаў на крыніцу гэтага матыву ў беларускіх народных песьнях, цытуючы дзьве зь ix, у якіх мужы, пасьля замардаваньня нялюбых жонак, падобным чынам пазбаўляюцца ад пытаньняў сваіх дзяцей [216]. Каб лепш падкрэсьліць сувязі «Лілей» з народнаю песьняю, мы далучым адпаведную ейную частку, у якой, як i ў балядзе Міцкевіча, неспадзяваныя пытаньні дзяцей парушаюць пакой бацькі, які вяртаецца дадому пасьля замардаваньня жонкі.

Скріпнув Іванюша на порох,

Кінулісь дети к ему до нох:

Ой, батюшка, батюшка,

А де наша матушка?

Іванюша задавальняе цікавасьць дзяцей пры дапамозе наступнага выкруту:

Ваша маць пашла в зелен сад гуляць,

Яловых цьветков ірваць [217].

Назіраньні праф. Брухнальскага дастаткова пераканаўчыя, бо сытуацыя як у творы Міцкевіча, так i ў народнай песьні - аднолькавая. Больш за тое, гэтая песьня, як сьведчыць наш прыпіс, належыць да надзвычай распаўсюджаных сярод беларускага люду, дык яе мог лёгка ведаць паэт.

Жонка-зладзейка, ня вырашыўшы, за каго йсьці замуж, па радзе пустэльніка аддаецца на волю лёсу, абяцаючы таму аддаць руку, чый вянок яна выбера. Дык вось, лёсаваньне, калі справа датычыць як выбару мужа, так i спаборніцтва братоў за руку каханкі, мае бясспрэчную аналёгію ў паданьнях беларускага люду. У Лідзкім павеце бытуе паданьне пра пэўную прыгажуню, у якую закахаліся два браты. Дзяўчына па радзе маці хоча, каб ейны выбар вызначыўся лёсаваньнем, бо абодва аднолькава прыпалі ёй да сэрца. Дык яна становіцца на камень, а двум братам загадвае бегчы да яе з аднолькавае адлегласьці - стане жонкаю таго, хто прыбяжыць першы. Але абодва браты прыбеглі адначасова. «А яшчэ, што горш, распаленыя няўдачаю, глядзяць адзін на аднаго злым вокам, гатовыя з-за дробязі кінуцца адзін аднаго. Калі так стаіць спалоханая дзяўчына ля пагрозьлівых братоў, зусім ня ведаючы, што чыніць, - раптам стукнуў пярун зь яснага неба ды забіў усіх траіх» [218].

Між адпаведным фрагмэнтам «Лілей» i народным паданьнем маецца надзвычайнае падабенства. Адрозьненьне заключаецца ў тым, што ў балядзе непасрэдная прычына катастрофы - зрываньне лілей, пасеяных на магіле замардаванага мужа, які помсыдіць за здрадлівасьць жонкі, а тут яна вынік паядынку двух братоў за руку каханае. Калі дапусьціць, што паэт выкарыстаў гэтае паданьне (альбо блізкія яму), а такое дапушчэньне, здаецца, можа мець мейсца, дык той матыў звышнатуральнае кары ён злучыў зь іншым народным матывам пра чарадзейныя ўласьцівасьці кветак, што растуць на магіле. Больш за тое, ён выклікаў з магілы дух мужа, які адпаведна першапачатковай задуме баляды, «нячуванаму злачынству», карае ўсіх.

З народнае традыцыі паходзіць, нарэшце, матыў раскрыцьця зямлі, якая паглынае віноўных, што знаходзяцца ў царкве. У той альбо іншай форме выступав ён ва ўсіх вэрсіях паданьня пра цэрквы й касьцёлы, якія за людзкія грахі правальваюцца пад зямлю.

У «Лілеях», як i ў шматлікіх іншых балядах Міцкевіча, маецца цікавае спалучэньне некалькіх народных матываў. Засноўваючы канцэпцыю твору на польскай народнай песьні, паэт з мэтаю пашырэньня й дапаўненьня фабулы, якую сама песьня не магла даць, зьвярнуўся да іншых народных матываў, галоўным чынам беларускіх. Лучачы ix у адно мастацкае цэлае ды ўзбагачаючы ўласнымі задумамі, адначасова захоўваючы народны характар i стыль, ён на-

пісаў сапраўдны твор мастацтва.

* * *

Паданьні беларускага люду - аснова Міцкевічавае «Рыбкі», што належыць да групы баляд, зьвязаных з возерам Сьвіцязь. Дзеля ейнае фабулы паэт выкарыстаў два адрозныя народныя матывы: перамяненьне кабеты ў рыбку й зьяўленьне яе, каб пакарміць дзіця, а таксама здрадлівасьць пана ды пакараньне яго звышнатуральным чынам [219].

Першы матыў пра перамяненьне кабеты ў рыбку, якая прыплывае, каб пакарміць дзіця,- надзвычай папулярны ў беларускім фальклёры; больш за тое, ён маецца й у іншых народаў. Ягонае дачыненьне зь Міцкевічаваю балядаю заўважана досыць даўно. Ст.Зьдзярскі ў сваёй працы пра народныя элемэнты ў польскай паэзіі цытуе шэраг польскіх ды беларускіх паданьняў, бачачы ў ix крыніцу задумы «Рыбкі» [220]. Яшчэ да Зьдзярскага бясспрэчную аналёгію між балядаю й беларускім паданьнем заўважыў праф. В.Брухнальскі [221], часткова таксама Г.Бэгаляйсан [222] i Ю.Трацяк [223]. Нягледзячы на тое, што народныя паданьні, якія маюць падобны на Міцкевічавую баляду матыў, былі прадметам увагі шматлікіх дасьледнікаў, аднак яны не былі належна прааналізаваныя й іхныя дачыненьні з «Рыбкаю» не былі дакладна выяўленыя. Бо ведалі толькі асобныя вэрсіі паданьня, часта вельмі адрозныя ад Міцкевічавага матыву, якія няшмат давалi матэр'ялу дзеля дасягненьня задуманых вынікаў.

Тымчасам гэтае паданьне належыць да нячувана распаўсюджаных на беларускай этнаграфічнай тэрыторыі, i хоць выступае яно ў некалькіх адрозных вэрсіях, аднак той асноўны матыў, выкарыстаны ў Міцкевічавай балядзе, вялікіх зьменаў ня мае. Выразна ён падкрэсьлены як у вэрсіях, якія ня маюць апрача гэтага матыву іншых дэталяў, так i ў тых, што ўключаны ў іншыя паданьні зь некалькімі сюжэтамі. У надрукаваных зборніках беларускае народнае паэзіі мы знаходзім сем вэрсій гэтага паданьня. Тры вэрсіі паходзяць з Наваградчыны [224], дзьве - з Гарадзеншчыны [225], адна - з Магілёўшчыны [226], дзе была занатаваная апошняя вэрсія - няма пра гэта згадак [227]. Тая акалічнасьць, што адносна вялікая колькасьць надрукаваных вэрсіяў паданьня паходзіць з Наваградчыны, павінна нас прымусіць задумацца й навесьці на думку, ці ня варта шукаць найбольшага распаўсюджаньня гэтага паданьня ў паэтавым родным краі. I сапраўды, у часе сваіх росшукаў на Наваградчыне я занатаваў пяць новых вэрсіяў паданьня, што належаць да гэтага самага цыклю. Гэтая адна акалічнасьць шмат пра што гаворыць, але йдзём далей.

Пераходзячы да разгляду дачыненьняў баляды з народным паданьнем, выкарыстаем адну з вэрсіяў, занатаваных мною на Наваградчыне, i далучаем яе цалкам. «Адзін пан палюбіў простую дзеўчыну i ўзяў яе замуж. А яго матка была вядзьмарка i хацела згубіць сваю нявестку. Падгаварыла гэта яе вядзьмарка ісьці зь ей у возера купацца. Як прыйшлі да возера, дык вядзьмарка сьпіхнула яе ў ваду i ўтапіла, ды загаварыла, што нявестка зрабілася рыбай. Але пакінула яна маленькага сына. Hi было каму карміць дзіцяці, дык слуга таго пана насіў яго штодзень да вады i клікаў:

Крыся-Марыся,

Маладзян плача,

Цыцкі хоча!

А яна яму з вады аказывалася:

Я іду, я бягу,

Жарствіца вочкі выядае,

Вадзіца ножкі падмывае.

I яна рыбкай выплывала на бераг, давала скоранька цыцкі дзіцяці, ды ўсё аглядалася, каб ніхто яе ні бачыў. Як накорміць дзіця, тады ўзноў вяртаецца ў возера.

Гэтак было доўгі час. Аднаго разу пан сам па нёс дзіця да возера, палажыў яго, а сам схаваўся за куст. Як выплыла рыбка з вады i па чала дзіцятка саіць, дык ён яе i злавіў. Тады зь яе зьлезла рыбіна луска i яна ўзноў зрабілася харошай паненкай. А матку ўзялі, разбаранавалі на зелязныя бораны, а пан з жонкаю жылі ўжо шчасьліва i б яды ні зналі» [228].

Ашуканая каханка ў Міцкевічавай балядзе «мае рыбін плаўнік да пояса», г.зн., яна напалову рыба, напалову кабета. Чатыры прыгаданыя вэрсіі паданьня згадваюць, што дзяўчына, як i ў «Рыбцы», мае аблічча напалову рыбы, напалову кабеты, тры вэрсіі гавораць пра рыбу, адна - пра выдру, адна - пра чацьвераногую жывёліну, у астатніх вэрсіях няма аніякіх згадак пра тое, у што перамяняецца цела тапельніцы. Дык постаць Міцкевічавае Крысі зьвязана не з «клясычнаю сырэнаю - жыхаркаю водаў», як сьцьвярджае С.Скварчыньска [229], але выводзіцца з народных паданьняў.

Паэт уводзіць у свой твор постаць «надзейнага л ёкая», які апекуецца пакінутым дзіцём ды прыносіць яго «штовечар, шторанак» да вады. У асобных народных вэрсіях ролю лёкая выконвае вол альбо ягня, у якое перамяніўся брат тапельніцы, калі напіўся вады зь сьледу гэтае жывёліны [230]. На гэтай падставе Ст.Зьдзярскі дапускаў, што постаць надзейнага лёкая - тэта выдумка паэта, уведзеная ў баляду дзеля пэўнае повязі між маткаю й дзіцём [231]. Але Зьдзярскі ў гэтым выпадку ня мае рацыі, бо ў большасьці народных паданьняў ёсьць гэтая постаць: у вэрсіі, якую мы прыводзілі, выступае яна як «слуга», у вэрсіі, занатаванай Ул.Вярыгам, як «лёкай», i , нарэшце, у адной вэрсіі Федароўскага, - як нянька.

Уплыў народнае казкі на Міцкевічавую «Рыбку» моцна адбіўся ня толькі на зьмесьце баляды, але пашырыўся таксама й на ейную форму. Тры страфы баляды, у якіх надзейны лёкай размаўляе з Крысяю, строфы, поўныя народнае прастаты й правінцыйных зваротаў, паэт насьледаваў зь вершаванага фрагмэнту паданьня.

Стаў ля берага крутога,

Стаў ён i слязьмі заліўся:

«Ах, накорміць хто малога?

Адзавіся, дзе ты, Крыся?»

«Тут, на дне я, верны дружа, -

Голас чуецца дзявочы, -

Я дрыжу уся ад сцюжы,

Выядае жвір мне вочы.

Тут я маю сваіх служак,

Паміж хвалямі гуляю,

Ем пясок, травіцу, мушак,

I расою запіваю».

(Пераклад К.Цітова)

Вышэйпададзены фрагмэнт - гэта бясспрэчнае рэха рыфмаванае размовы лёкая з «Крысяю-Марысяю» ў цытаваным паданьні, а радок «Выядае жвір мне вочы» - даслоўнае тлумачэньне скаргі тапельніцы: «Жарствіца вочкі выядае» [232]. Апрача гэтага, у размове надзейнага лёкая: «Ах, накорміць хто малога? // Адзавіся, дзе ты, Крыся?» - паэт бясспрэчна насьледуе тры першыя радкі рыфмаванага фрагмэнту паданьня. Аднак i астатняя частка прыведзеных радкоў баляды - гэта мастацкая стылізацыя чулае размовы лёкая з фальклёрнаю тапельніцаю. Нарэшце, імя Міцкевічавае гераіні паходзіць таксама з народнае першакрыніцы.

У тым, што Міцкевіч ведаў беларускае паданьне й выкарыстоўваў яго пры напісаньні «Рыбкі», няварта й сумнявацца [233]. Дык што ж тады азначае прыпіс паэта: «З народнае песьні», зьмешчаны ў падтытуле баляды? Бо ж тыя паданьні празаічныя; адно толькі размова лёкая з тапеліцаю магла б нагадваць «народную песьню», бо, на ўзор шматлікіх іншых казак i фальклёрных апавяданьняў, яна мае вершаваную форму. Такім чынам, паэт наўмысна ўчыніў тут пэўную недакладнасьць. Часам ён дадаваў да сваіх балядаў прыпісы: «Думка зь ліцьвінскае песьні», «З народнае песьні», «Думка з народнае песьні» i т.д., аніразу не называючы крыніцаю твору паданьне ці казку, хоць чэрпаў зь ix поўнаю жменяю. Відавочна, тагачаснаму густу паэта найбольш адпавядалі словы «Песьня» альбо «сьпеў», якія ў прыпісах да балядаў азначаюць народную творчасьць увогуле. Што гэта так, а ня йнакш, сьведчаць таксама прыпісы да «Люблю я» й «Уцёкаў». Пад тытулам «Люблю я» паэт дапісаў: «Гэтая бал яда - пераклад вясковае песьні». Тымчасам, як мы сьцьвердзілі, яна зьяўляецца «перакладам» фальклёрнага апавяданьня, а ня песьні, бо аніхто да гэтага часу такое песьні не знайшоў. У прыпісе да «Уцёкаў» Міцкевіч паведамляе, што склаў яе паводле песьні, якую колісь чуў на Літве. Але, як хутка пераканаемся, гэтая баляда ўзьнікла на аснове празаічнае казкі, якая, як i паданьне пра рыбку, мае адно толькі кароткі рыфмаваны рэфрэн. Нарэшце, у прадмове да першае рэдакцыі віленска-ковенскіх «Дзядоў», захаванай у копіі Чачота, знаходзім сьведчаньне паэта, што «ўся задума ўзята зь вясковых песьняў». Тымчасам ня трэба, відаць, даводзіць, што тыя «вясковыя песьні» азначаюць тут народны абрад. Асобныя дасьледнікі гэтае сьведчаньне паэта разумелі літаральна i ў выніку гэтага дапускалі шэраг недакладнасьцяў. Яны сьцьвярджалі, што ў часы Міцкевіча маглі існаваць народныя песьні, якія далі паэту заду мы для ягоных балядаў, а пасьля загінулі й засталіся адно апавяданьні прозаю. Іншыя, наадварот, былі схільныя дапускаць, што тыя прыпісы паэта трэба лічыць моднаю ў часы рамантызму літаратурнаю містыфікацыяю. Тымчасам, як бачым, рэч выглядае значна прасьцей.

Вяртаючыся пасьля гэтага адступленьня да пытаньня стасунку «Рыбкі» да народнага паданьня, належыць яшчэ зьвярнуць увагу на адну надзвачай характэрную дэталь. Міцкевічавая баляда хоць шмат у чым падобная на народнае паданьне, але адрозьніваецца ад яго, кал i гаворка пра гісторыю ашуканае каханкі. У народным паданьні Крыся не зьяўляецца ашуканаю каханкаю, а, наадварот, яна выходзіць замуж за пана (у асобных вэрсіях - за каралевіча), ейнае жыцьцё ідзе ў вялікім шчасьці й дастатку. Няшчасьце прыходзіць звонку, бо чараўніца - а ёю зазвычай бывае мачыха альбо маці мужа,- зайздросьцячы Крысінаму шчасьцю, топіць яе, а мужу падсоўвае ўласную дачку, якую з дапамогаю чараў чыніць падобнаю на ягоную жонку. Нарэшце, народнае паданьне амаль заўсёды заканчваецца шчасьліва, бо муж пра ўсё даведваецца, вяртае жонцы натуральнае аблічча, a чараўніцу загадвае разарваць жалезнымі баронамі.

Заўважаем, што Міцкевіч, падаючы лёс Крысі, сьвядома адступае ад паданьня. Учыніў ён гэта праўдападобна дзеля таго, каб знайсьці якую-небудзь сувязь між гісторыяй тапельніцы, узятаю з народнага паданьня, i другім матывам баляды - падступнасьцю пана ды пакараньнем яго звышнатуральным чынам. Гэтаю сувязьзю зьяўляецца паказ Крысі, як панскае каханкі, якая насуперак паданьню сама ўчыняе самазабойства, бо пан яе пакінуў ды ажаніўся з князёўнаю. З гэтае самае крыніцы выводзіцца таксама й іншая неадпаведнасьць між «Рыбкаю» й народным паданьнем, што датычыць лесу Крысі. Ня можа яна быць выратаванаю, бо пан сам пакідае яе й бярэ шлюб зь іншаю, становячыся такім чынам (як чараўніца ў паданьні) віноўнікам ейнага няшчасьця. Такая трактоўка фабулы «Рыбкі» ды ейная разьвязка былі абавязковымі, яны вынікалі з наступнага зьместу баляды, якая мае выключную сацыяльную афарбоўку.

Пераходзім да другога матыву баляды. Пан, што спакусіў вясковую дзяўчыну, а пасьля пакінуў яе з малым дзіцём, быў разам з сваёю жонкаю пераменены ў камень.

Сярод беларускага люду яшчэ да нядаўняга часу панавала моцная вера, што Пан Бог можа перамяніць чалавека за ягоную правіну ў камень. Бытуе нячувана распаўсюджанае паданьне, у якім апавядаецца, як быў пераменены ў камень чалавек разам з валамі за тое, што працаваў на Вялікдзень. Разумеючы назву сьвята літаральна, а яно гучыць па-беларуску Вялікдзень, ён вырашыў пераканацца, ці сапраўды зможа ў гэты дзень заараць большую колькасьць зямлі, чым у будзень. Як толькі трапіў на палетак ды пачаў працу - стукнуў пярун, i араты разам з валамі скамянеў [234]. Беларускі фальклёр ведае шэраг іншых вэрсіяў пра скамяненьне, але яны сустракаюцца радзей i маюць больш абмежаваны абсяг бытаваньня [235]. Ва ўсіх гэтых паданьнях маецца згадка, што чалавек, які быў пераменены ў камень, захоўвае кшталт свае постаці. Існуе яшчэ й сёньня ў размаітых мясцовасьцях Беларусі шэраг камянёў, што нагадваюць формы чалавечага цела; зь імі люд зьвязвае апавяданьні пра скамяненьне. Гэтую дэталь дакладна перадаў Міцкевіч у наступнай страфе баляды:

У затоцы ж пад вярбою

Вырас нейкі камень белы -

Ён падобны быў сабою

На паноў акамянелых.

Хоць спосаб трактаваньня матыву скамяненьня ў балядзе адпавядае народнаму паданьню, аднак ёсьць між імі значныя адрозьненьні, якія датычаць роду віны. У «Рыбцы» пан з жонкаю быў пераменены ў камень за тое, што парушыў слова, дадзенае каханцы, i стаўся прычынаю ейнае сьмерці. Наадварот, у народным паданьні кара скамяненьня выпадае за няўшанаваньне сьвятога дня, радзей - за размаітыя іншыя правіны. Дзе ж трэба шукаць крыніцу Міцкевічавае канцэпцыі?

Зьдзярскі бачыў яе ў каліскім паданьні, у якім ашуканая дзяўчына, паміраючы, заклінае, каб віноўнік перамяніўся ў камень [236]. Наадварот, праф. Брухнальскі далёкае водгульле Міцкевічавага матыву знаходзіў у нямецкім паданьні пра «Hansa Heilingsa Felsena», у якім адзін з каханкаў за парушэньне слова перамяняецца ў камень [237]. Гэтае назіраньне паўтарыў у сваёй манаграфіі пра Міцкевіча праф. Кляйнэр, дадаючы, што «скамяненьне, як кара за грэшнае каханьне, маецца й у арабскіх казках» [238]. Гэтыя зьвесткі мы можам дапоўніць яшчэ адной вэрсіяй пра скамяненьне за кровазьмяшальнае каханьне; яна цікавая з таго гледзішча, што паходзіць ад беларускага люду (Ваўкавыскі пав.), а г.зн. з крыніцы, зь якое непасрэдна мог карыстаць Міцкевіч. Там ідзе гаворка пра тое, як Пан Бог перамяніў людзей у каменьне за тое, што яны, будучы сваякамі, бралі шлюбы [239].

Хоць названыя паданьні маюць падобны род віны, што й «Рыбка», цяжка, аднак, дапусьціць, каб ix (альбо блізкія ім) мог выкарыстаць паэт. Бо яны сустракаюцца надзвычай рэдка й пераважна ў асяродзьдзі, якое непасрэдна ня ведаў Міцкевіч. Такім чынам, можна, здаецца, сьцьвярджаць, што з фальклёру паходзіць адно толькі матыў скамяненьня, што, як мы казалі, надзвычай распаўсюджаны ў пэўным цыклю народных паданьняў. Наадварот, ягонае адлюстраваньне ў балядзе як кары за спакушэньне вясковае дзяўчыны й ейнае самазабойства - гэта плён паэтавае фантазіі. Бо з самое канцэпцыі першае часткі твору лягічна вынікае неабходнасьць пакараньня пана, які моцна правініўся перад вясковаю дзяўчынаю. Больш за тое, гэтая кара мусіла сысьці на яго ад звышнатуральных сілаў, бо, як сьцьвярджае П.Хмялёўскі, «у звычайным чалавечым жыцьці такое злачынства зазвычай заставалася бяз пакараньня» [240]. Дык Міцкевіч мусіў падумаць, якім чынам падкрэсьліць звышнатуральную кару, i ў гэты час прыгадалася яму народнае паданьне пра скамяненьне, агульнавядомае ў родным краі паэта. Пазьней мы ўбачым, што такія адносіны Міцкевіча да народнае крыніцы не зьяўляюцца нечым выключным.

Апрача пэўнае сацыяльнае тэндэнцыі, «Рыбка» належыць да тых твораў Міцкевіча, у якіх ён імкнуўся як можна болей падкрэсьліць ягоны народны характар. Дзеля гэтага паэт не абмежаваўся выкарыстаньнем асобных народных матываў у зьмесьце баляды, але i ў ейнай форме імкнуўся сям-там захаваць характар народнае песьні. Мы казалі, што размова надзейнага лёкая з Крысяю вельмі нагадвае рыфмаваны фрагмэнт народнае казкі, а асобныя радкі баляды - літаральны пераклад таго фрагмэнту. Але й іншыя фрагмэнты «Рыбкі» вытрыманы ў народным стылі, перадусім, дзьве пачатковыя страфы:

Дзеўчына сьцяжынкай роснай

Прабягае лес высокі,

Трэпле вецер яе косы,

Заліваюць сьлёзы шчокі.

Яна к рэчцы падбягае,

Горкі сум сюды прыносіць,

Рукі белыя ламае,

Па-над рэчкаю галосіць.

I галосіць так жалобна...

У некалькі апошніх радках мы заўважаем нібы водгульле вядомае народнае песьні, перакладзенай на польскую мову Чачотам:

Sama zamyślona stała,

Rączki załamała;

Białe rączki załamała,

Rzewnie zapłakała [241]

Апрача гэтага, шэраг памяншальна-ласкальных назоўнікаў, ужытых паэтам у прыведзеным фрагмэнце, знаходзіцца ў пэўным зьвязе з стылем народнае творчасьці [242]. Да тыповых зваротаў, ужываных у народнай песьні, належаць, нарэшце, такія звароты, як «'Rozpuściła na wiatr włoski», «Łzami skropiła lica», «Załamuje białe rączki» i т.д.

Ф.Равіта заўважыў, што асобныя малюнкі ў «Рыбцы» быццам жыўцом перанесеныя з народнае беларускае песьні [243]. Добра прыгледзімся да малюнку, калі Крыся, перамяніўшыся ў рыбку,

Падплывае да ракіты,

Да густых кустоў надрэчных,

I спявае паціхеньку,

Да грудзей дзіцятка туліць:

«Люлі, люлі, мой маленькі,

Люлі, мой маленькі, люлі...»

Возьмем таксама іншы малюнак, калі надзейны лёкай выходзіць зь лесу, несучы ў руках дзіця:

I пайшоў няпэўным крокам

Ён туды, дзе гладзь рачная,

Дзе сплялася над затокай,

Нібы плот, лаза густая.

Гэтыя строфы бясспрэчна нагадваюць народную песьню, у якой

Над рэчкою верба в воду похілілась,

Там сідзела дзевка, дзіцё калыхала,

Бай, бай, дзіцятка, А гдзе твая матка? [244]

Падобныя малюнкі часта паўтараюцца ў народных песьнях. Дык можна меркаваць, што пакінулі яны пэўны сьлед у пададзеных строфах баляды.

«Рыбка» належыць да тых балядаў Міцкевіча, у якіх народны характар выяўляецца на ўсю моц. Дарэмна мы будзем шукаць у ёй мастацкіх ды элегантных выразаў, як, напрыклад, у «Люблю я». Простая форма баляды, якая мае шмат рэмінісцэнцый з народнае песьні, удала гармануе з цалкам народным характарам ейнага зьместу й заснавана на матывах паданьняў. Нават i тыя фрагмэнты, у якіх паэт адступіўся ад фальклёрнага першаўзору, таксама вытрыманы ў народным стылі. Сацыяльная тэндэнцыя, уведзеная аўтарам, не затушоўвае народнае адметнасьці «Рыбкі», бо арганічна лучыцца з жыцьцём люду й не чужая таксама ягонай творчасьці.

* * *

З гледзішча выкарыстаньня народных элемэнтаў надзвычай цікавая баляда «Сьвіцязь», у якой паэт (як i ў «Рыбцы») злучыў колькі фальклёрных сюжэтаў, зьмяняючы ды перапрацоўваючы ix з мэтай наданьню твору завершанае цэласнасьці. Галоўны паданьневы сюжэт у балядзе - гэта матыў затапленьня места й узьнікненьня возера. Ён шырока вядомы ня толькі ў беларускім фальклёры, але таксама i ў польскім ды сярод іншых.

Але калі гаворка йдзе пра Міцкевічавую баляду, дык нас перш-наперш будуць цікавіць тыя паданьні, якія зьвязаны з возерам Сьвіцязь.

Як возера на самай справе прыгожае, з празрыстай, крышталёвай паверхняй, атуленае з усіх бакоў густым борам, Сьвіцязь мусіла моцна ўзьдзейнічаць на ўяўленьні простага люду, схільнага бачыць у кожным зьявішчы прыроды недаступную таямніцу. Дык не ашчаджаў люд свае буйнае фантазіі й упрыгожыў Сьвіцязь цэлым шэрагам фантастычных паданьняў, у якіх прагнуў вытлумачыць узьнікненьне прыгожага возера звышнатуральным чынам. Яны бытуюць яшчэ й сёньня на Наваградчыне ды нячувана пашыраныя там; ведае ix амаль кожная вёска паблізу Сьвіцязі. Але для дасьледнікаў творчасьці Міцкевіча яны былі цапкам недаступныя [245]. Запіс беларускае народнае творчасьці да гэтага часу меў выпадковы характар. Асобныя мясцовасьці дасьледаваліся добра, іншыя - а да ix належаць ваколіцы возера Сьвіцязь - дзіўным зьбегам акалічнасьцяў амаль цалкам абміналіся на вялікую шкоду дзеля дасьледаваньняў творчасьці Міцкевіча.

Я сутыкнуўся з гэтымі паданьнямі ў часе маіх этнаграфічных росшукаў на Наваградчыне. Праўда, амаль усе яны вядомыя зь іншых крыніцаў ды прывязаныя да іншых вазёраў Беларусі, але тым ня менш не пазбаўленыя пэўнае вартасьці хоць бы таму, што дазваляюць вызначыць, якімі фальклёрнымі матывамі карыстаўся паэт, пішучы сваю баляду. У пераважнай большасьці гэтых паданьняў гаворка йдзе пра затапленьне горада й узьнікненьне на ягоным мейсцы возера. lx можна падзяліць на тры групы. Да першае залічым ужо вядомыя нам паданьні пра беднага хлопца, які дзеля атрыманьня рукі каханае замардаваў бага тага купца ды забраў ягоны набытак. Пра ix ужо была гаворка ў фрагмэнце пра баляду Зана «Сьвіцязь-возера» (С. 26).

Да другое групы можна залічыць паданьні, у якіх Пан Бог, вандруючы як жабрак, наведаў пэўную кабету ў горадзе Сьвіцязь i папрасіў міласьціну. Кабета аблаяла жабрака ды дала яму аладку, якою абцерла малое дзіця. За зьнявагу Пан Бог перамяняе яе разам зь дзіцём у камень, а горад залівае вадою. Гэтае паданьне таксама зьяўляецца адным з найбольш распаўсюджаных ля Сьвіцязі [246]. У адрозьненьне ад першае групы, вядомай на ўсёй этнаграфічнай тэрыторыі Беларусі, межы пашырэньня другое (апрача названае мясцовасьці) адносна невялікія. Я знайшоў у друкаваных зборніках толькі адзін ягоны варыянт, крыху зьменены, які падобным чынам вытлумачвае ўзьнікненьне возера П'явіч у Слонімскім павеце [247].

Іншыя паданьні, якія ўвойдуць у трэцюю групу, гавораць пра зьяўленьне з вады затопленае царквы. Пэўны адмысловы плывец натрапіў на сярэдзіне возера на вежу затопленае царквы, станавіўся на яе ды адпачываў. Калі, аднак, паведаміў пра гэта людзям, царква зусім зьнікла, а плывец утапіўся [248]. У іншых вэрсіях вясковыя дзяўчаты знаходзяць на беразе возера клубок зь ніткаю, што цягнулася ў ваду. I калі пачынаюць яе зьвіваць, паказваюцца вежы цэркваў ды касьцёлаў, якія знаходзіліся ў затопленым колісь месьце. Але калі, спалохаўшыся, упусьцілі клубок у ваду, дык места, што выходзіла на паверхню, у тое ж імгненьне зьнікла [249]. Наколькі моцна вераць у гэтым краі ў затопленае места ў Сьвіцязі, выдатна сьведчыць тое, што зьявілася нават прымаўка. Калі каму не шанцуе, кажуць у тым краі: «Няхай тут Сьвіцязяй стане!» [250] гэта азначае - «Няхай гэтае мейсца пад зямлю праваліцца й вадой зальецца».

З прычыны існаваньня такое вялікае колькасьці паданьняў, зьвязаных з Сьвіцязьзю, нельга нават дапусьціць, каб ix Міцкевіч ня ведаў. Мог пазнаёміцца зь імі ня толькі з самое крыніцы, ад люду, што жыў у ваколіцах возера, але таксама пры пасярэдніцтве Зана ды Чачота, якім далі яны тэмы дзеля вядомых балядаў. Праз колькі дзясяткаў гадоў прызнаваўся паэт А.Ходзьку, што ў свае маладыя гады, да 1820 года, ён часта разам з Занам наведваў дом Верашчакаў у Плужынах i Туганавічах i там праводзіў «цэлыя ночы ў лясах ды ля вадаёмаў». Гэта тады, «выслухаўшы аднойчы надзвычай цікавую казку, апавяданую рыбаком, Марыля, зьвяртаючыся да мяне, сказала: -»Вось гэта паэзія! Напішы штосьці такое!» Гэтыя словы глыбока кранулі маю душу, i з таго часу я абраў свой паэтычны накірунак» [251]. Найбольш праўдападобна, што апавяданая рыбаком казка - гэта адно з паданьняў пра Сьвіцязь, а словы паэта - «з таго часу я абраў свой паэтычны накірунак» - азначаюць, што ўяўленьне Міцкевіча зьвярнулася цяпер да Сьвіцязі ды народных паданьняў, зьвязаных з гэтым возерам [252].

Нягледзячы на бясспрэчнае знаёмства Міцкевіча з народнымі паданьнямі пра Сьвіцязь, ён, аднак, адступіўся ад ix у сваім творы, i даволі значна. Узяў з паданьня адно матыў затапленьня места й узьнікненьня возера, зьмяніўшы прычыну катастрофы. Места правальваецца пад зямлю не за правіны альбо грахі жыхароў, a ў выніку малітваў кабетаў Сьвіцязі, якія палічылі за лепшае загінуць, чым «у палоне зьвінець ланцугамі». Ён вызначыў свае адносіны да народнае крыніцы такім самым чынам, як i ў другой частцы «Рыбкі», дзе з народнае традыцыі зачарпнуў адно сам матыў скамяненьня, зьмяняючы род віны грэшніка. Што паэт ня мог па-нявольніцку пайсьці за якім-небудзь з народных паданьняў - гэта зусім зразумела. Бо варта ўсьвядоміць, што ў балядзе ён хацеў уславіць род Верашчакаў, калі лес Сьвіцязі зьвязаў з выдуманым князем Туганам, які меўся быць пратаплястам (пачынальнікам. - М.Х.) гэтага роду. Дзеля рэалізацыі гэтае мэты паэту было недастаткова народнага паданьня пра Сьвіцязь. Ён мусіў зьвярнуцца па патрэбныя дэталі да іншых крыніцаў i часткова знайшоў ix у згадцы валынскага летапісца, пададзенай у прыпісе да 'Тражыны». Там сказана: «Я чуў ад абазнанага ў нацыянальнай гісторыі п.Анацэвіча, што ў рукапісе валынскага летапісца маецца згадка пра слаўны чын кабетаў нейкага ліцьвінскага места, якія - пасьля ад'езду мужоў на вайну - самі баранілі муры, а ня маючы моцы супраціўляцца ворагу, палічылі за лепшае памерці, чым пайсьці ў палон».

Гэтая гістарычная вестка кажа адно пра тое, што кабеты абралі сьмерць, каб ня здацца ворагу, але не гаворыць, як яны загінулі, у той час як «жонкі й дочкі Сьвіцязі» правальваюцца зь местам пад зямлю. У падачы гэтае дэталі паэт праўдападобна хацеў зьвярнуцца да фальклёрнага сюжэту пра затапленьне места, зьвязанага з паданьнем пра Сьвіцязь. Адначасова маглі ўплываць таксама й іншыя народныя паданьні, у якіх кабеты, трапіўшы ў небяспеку, не паміраюць натуральным чынам, але Пан Бог аналягічным, як у Міцкевічавай балядзе, спосабам засьцерагае ix ад ганьбы. У легендзе з-пад Кракава йдзе гаворка пра тое, што ў часе нападу татараў мнішкі нейкага кляштару схаваліся ў каплічку, a калі не маглі ўратавацца ад ворага, каплічка разам зь імі правалілася пад зямлю [253]. Падобнае паданьне бытуе таксама й сярод беларускага люду, а гэта даводзіць, што яго мог ведаць Міцкевіч i выкарыстаць у часе напісаньня «Сьвіцязі». «Старые людзі кажуць, што гдзе гэтот груд, там даўней было место. Велікое было гэто место i по серэдзіне стояла велікая церкоў. Поем (верагодна - потымі) былі войны, тайды людзі ўсе ўвойшлі ў гэту церкоў i земля разтворылася i церкоў увойшла ў землю зь людзьмі» [254]. Між гэтым паданьнем i адпаведным матывам баляды маецца неверагоднае падабенства; адрозьненьне толькі ў тым, што ў Міцкевіча гінуць разам з затапленьнем места адно толькі кабеты, там - усе жыхары.

A ў адлюстраваньні возера, якое ўзьнікла на мейсцы затопленага горада, паэт падкрэсьліў яшчэ адзін характэрны матыў народных прымхаў. Ён прыгадвае, што калі ўдзень Сьвіцязь мае чароўны выгляд, дык уночы дзеюцца там незвычайныя рэчы.

То ў возеры гоман, то лямант вялікі,

То ўспыхне агонь сіняваты.

Гул бітвы, лязг зброі, жаночыя крыкі,

Галошаньне, звону раскаты.

(Пераклад А.Бялевіча)

Люд беларускі працягвае верыць, што месты й касьцёлы, якія праваліліся пад зямлю альбо былі затопленыя вадою, мусяць калі-небудзь, праз сотні ці тысячу гадоў, зноў выйсьці на паверхню зямлі ды заняць ранейшае мейсца. Людзі, якія разам зь местам праваліліся пад зямлю, жывуць па сёньняшні дзень i даюць знаць пра сваё існаваньне [255]. У гадавыя сьвяты далятаюць з-пад зямлі альбо вады гук званоў ды малітвы люду. Вера гэтая такая моцная, што выступав амаль у кожным паданьні пра затопленыя альбо падземныя касьцёлы й месты [256]. У тым ліку i ў паданьнях пра Сьвіцязь; больш за тое, тутэйшы люд апавядае: «Гаварылі, што ў той час, як служыцца ў цэркве абедня, дык i ў Сьвіцянцы чуваць сьпевы i галасы званоў. Гэта моляцца людзі i звоняць у цэркві, што некалі ў Сьвіцянцы затанула» [257]. Тое падземнае жыцьцё ня ведав, аднак, ні разьвіцьця, ні поступу й абмяжоўваецца адно толькі тым чынам, які быў у часе катастрофы. Так, у вядомых паданьнях месты альбо касьцёлы затанулі ў часе адпраўленьня набажэнства, i таму можна чуць гук званоў ды сьпевы пабожнага люду. У Міцкевічавай балядзе мы чуем «то лямант вялікі», «Гул бітвы, лязг зброі, жаночыя крыкі, // Галошанне, звону раскаты», бо катастрофа Сьвіцязі адбылася ў часе наступу ворага. Тут паэт даволі дакладна прытрымліваецца народных паданьняў.

Думку пра таямнічую жыхарку Сьвіцязі падказалі Міцкевічу народныя прымхі пра русалак, што жывуць у глыбокіх рэчках ды вазёрах. Прыгажосьць сьвіцязянкі i ўражаньне, якое яна робіць на людзей, былі часткова накрэсьлены паводле народных прымхаў пра русалак, зазвычай дзяўчат з прыгожым абліччам. Але толькі ў гэтым заключаецца падабенства сьвіцязянкі на русалку, бо народныя прымхі не маглі даць паэту іншых дэталяў, патрэбных дзеля стварэньня гераічнае постаці дачкі Тугана.

Паданьне з «Хронікі» Стрыйкоўскага праўдападобна дало паэту матэр'ял дзеля напісаньня сцэны, як злавілі сьвіцязянку. Гэтае паданьне мае дакладнае апісаньне падрыхтоўкі люду да дасьледаваньня таямніцы пэўнага возера, разьмешчанага ў Кракаўскай зямлі, якое д'ябал абраў за сваё логава (логвішча). Сабралася шмат людзей, «з працэсіяй капланаў, харугвы з крыжамі ды сьвятымі рэліквіямі несучы ды сьпяваючы літаніі, жадаючы пры дапамозе гэтага пазбавіцца д'ябальскага гвалту». Закінулі невады, першы раз злавілі тры дробныя рыбкі, другі - анічога i толькі трэці раз выцягнулі «pokussę, альбо цуда нейкае люта жахлівае, з казінаю галавою ды агнёвымі вачыма» [258]. Дык можам сьмела дапусьціць, што гэтае паданьне аказала пэўны ўплыў на адпаведны фрагмэнт «Сьвіцязі», асабліва апісаньне падрыхтоўкі да дасьледаваньня возера ў адным i другім творах амаль аднолькавае. Ва ўсякім разе, этнаграфічныя крыніцы не даюць нам адпаведных дэталяў, больш выразных, чым вэрсія Стрыйкоўскага, якімі б мы маглі абгрунтаваць гэнэзу «Сьвіцязі». Праўда, Ян Баршчэўскі ў сваёй кампіляцыі народных паданьняў «Шляхціц Завальня, або Беларусь у фантастычных апавяданьнях» [259] прыводзіць дзьве народныя аповесьці, нячувана блізкія вэрсіі Стрыйкоўскага. Але ж няма аніякае пэўнасьці, што яны аўтэнтычныя, а не былі створаныя аўтарам пад уплывам Міцкевічавае баляды. Пэўнае фразэалёгічнае падабенства, здаецца, пацьвярджае гэтую думку [260].

З прадзіва народных легендаў магла таксама нарадзіцца задума пра абарону места звышнатуральнымі сіламі. Дачка Тугана запэўнівае бацьку:

Нас Бог абароніць, анёла я сьніла, -

Над горадам нашым ён плаваў,

Маланкаю-мечам абвіў наўкол Сьвіцязь,

Раскрыў залацістыя пёры,

Сказаў мне: «Спакойна працуйце i сьпіце,

Я з вамі - ня будзеце ў горы».

Мы ведаем легенды, як асаджаным шведамі на Яснай Гары дапамагае Божая Маці й дазваляе перамагчы ворагаў; бытуюць таксама падобныя легенды пра абарону Львова ад казакоў ды Пачаева ад татарскае арды [261]. Што падобныя легенды маглі быць вядомымі Міцкевічу, сьведчыць часткова тое, што й беларускі люд верыць у Божую дапамогу ў часе аблогі ворагам. Ян зь Сьлівіна прывёў народную легенду з ваколіцаў Кужэльца (Віленшчына) пра тое, як колісь на вёску Малышкі напалі татары, але люд, дзякуючы сваёй пабожнасьці, меў апеку Маці Божае, якая дапамагла нешматлікім жыхарам перамагчы [262].

Нарэшце, апошні народны матыў баляды - гэта перамяненьне кабетаў Сьвіцязі ў кветкі. Яны маюць тую чароўную ўласьцівасьць, што калі ix хто сарве, дык памрэ на мейсцы. Уводзячы гэты матыў у сваю баляду, а таксама запазычваючы з народнае батанічнае намэнклятуры назву расьліны «цар-зельле», паэт у падыходзе ды апрацоўцы гэтага матыву й тут не трымаўся шчыльна свайго праўзору. Гэта мы можам упэўнена сцьвярджаць. Ул.Дыбоўскі ў сваёй працы пра ліцьвінскія расьліны ў паэзіі Міцкевіча гаворыць: «Пад назваю «цар-зельле» на Літве вядомыя дзьве, цалкам адрозныя расьліны: Hypericum perforatum L. i Petasites officinalis Mónch., зь якіх аніводная не зьяўляецца воднаю. Першую з гэтых расьлін ліцьвінскі люд называв таксама «Сьвентаянскім зельлем» альбо «Галоўкі сьвентаянскія», другую - «падбелам» [263]. Таксама й апісаньне гэтых прыгожых кветак, якія нібыта растуць у возеры Сьвіцязь,- фантазія паэта, бо падобных расьлін флёра Наваградчыны ня ведае [264]. Праўдападобна, што расьліну, якая расьце ў нейкім іншым мейсцы, Міцкевіч наўмысна залічыў у сваёй балядзе да водных, а падставаю да гэтага была, бясспрэчна, ейная народная назва - «цары». Увёўшы ў твор расьліны з гэтаю назваю, паэт мог легка зьвязаць матыў затапленьня Сьвіцязі й перамяненьня кабетаў у кветкі з матывам кары, якая напаткала «цара й рускую зграю». Апрача фальклёрнае недакладнасьці Міцкевіч сьвядома дапусьціў i гістарычную памылку, называючы ворага «царом Русі», хоць вядома, што ў часы Міндоўга аніводзін з рускіх князёў не ўжываў яшчэ гэты тытул. Паэт выкарыстаў гэтае найменьне дзеля спалучэньня фабулы твору з назваю зёлак, што нібыта растуць у возеры [265]. На гэтай падставе ўжо легка давесьці, што як залічэньне расьліны «цар-зельле» ў флёру Сьвіцязі, так i этымалёгія ейнае назвы, пададзеныя ў форме народнае казкі, паходзяць з творчае фантазіі паэта.

Перамяненьне людзей у кветкі й расьліны, у якіх душа нябожчыка жыве пасьля сьмерці, - надзвычай распаўсюджаныя народныя прымхі. Вельмі добра гэта выяўляецца ў беларускай народнай песьні. Паўсюль ведама песьня, у якой брат зь сястрою за кровазьмяшальнае каханьне перамяняюцца ў кветкі, што з таго часу называюцца браткамі.

...Пойдзем, сястра, у поля,

Разсеімся абоя:

Зь мяне будзіць жоўты цьвет,

Зь цябе будзіць сіні цьвет.

Будуць дзеўкі краскі рваць

I брата зь сястрою спамінаць:

Гэта тая травіца,

Што брацейка зь сястрыцай [266].

У іншай песьні маці перамяняе ненавісную нявестку ў дрэва й пасылае сына, каб сьсек яго. Калі сын стукнуў сякераю, палілася кроў, i дрэва загаварыла чалавечым голасам [267]. Матыў перамяненьня, што, бясспрэчна, паходзіць з народных прымхаў, паэт узбагаціў новымі дэталямі, надаючы кветкам цудоўную ўласьцівасьць забіваць тых, хто асьмеліцца сарваць ix. Хоць усё гэта было пададзена адметным народным стылем, аднак не знаходзіць дастатковага пацьвярджэньня ў фальклёры. Гэта наводзіць на думку, што й у гэтым выпадку факт, зачэрпнуты з народнае традыцыі, паэт інтэрпрэтуе дастаткова вольна ў залежнасьці ад кампазыцыйных патрабаваньняў баляды. Таксама, мажліва, ён карыстаўся нейкім народным паданьнем альбо прымхамі, якіх мы сёньня ня ведаем. Ва ўсякім разе, на падставе матэр'ялу, які мы маем, нельга канчаткова разьвязаць пытаньне.

Адносна вялікая колькасьць асобных народных матываў, выкарыстаных у «Сьвіцязі», а таксама ix дастаткова вольны спосаб мастацкае апрацоўкі вылучаюць яе з групы Міцкевічавых балядаў. Гэтая баляда выдатна падкрэсьлівае нам адметнасьць майстэрства паэта ў ягоным стаўленьні да народнае крыніцы. Ён ня быў нявольнікам народнага паданьня альбо песьні, але выкарыстаны фальклёрны матэр'ял здолеў удзячна палучыць з уласнымі ўяўленьнямі, надаючы яму высокамастацкую форму.

* * *

Групу балядаў, зьвязаных з возерам Сьвіцязь, завяршае «Сьвіцязянка». Задума воднае німфы, што зьяўляецца з глыбіняў возера дзеля спакушэньня прыгожага юнака ды пакараньня яго за нястрыманае слова, нарадзілася часткова пад уплывам народных прымхаў пра русалак, часткова яе магла даць паэту нямецкая баляда, перш-наперш Гётэ [268]. Вера ў русалкі яшчэ да нядаўняга часу была ўсеагульнаю сярод беларускага люду; не было ні рэчкі, ні возера, у якіх бы, паводле меркаваньняў люду, не жылі гэтыя дзіўнае прыгажосьці звышнатуральныя істоты. Яшчэ й сёньня можна пачуць сям-там на Наваградчыне, што на досьвітку выплываюць з глыбіняў Сьвіцязі няўлоўныя дзявочыя асобы, што чароўным сьпевам зьвяртаюць на сябе ўвагу вандроўнікаў. Ці гэта прымхі, што ўжо зьнікаюць, пра русалак, ці пра іншых фантастычных істотаў,- цяжка пра гэта меркаваць з прычыны невялікае колькасьці матэр'ялу [269].

Хоць сам матыў воднае німфы паходзіць з тутэйшага фальклёру, пра што гаворыць таксама, між іншым, прыпіс аўтара, аднак у ейнай характарыстыцы народнасьць была ў значнай ступені затушаваная. Прынамсі, зьнешні выгляд сьвіцязянкі няшмат мае агульнага з русалкаю. Дзеля адлюстраваньня ейнае пекнасьці паэт знаходзіць дасканалыя выразы, падаючы яе як постаць ня з гэтага сьвету:

Твар яе - белая ружа нібыта,

Што акрапілі расою.

Лёгкай тканінаю постаць абвіта,

Быццам празрыстай смугою.

(Пераклад А.Зарыцкага)

Апрача таго, яна залішне эфірная, калі «лёгка ўздымаецца ўгору, // Зьзяе вясёлкай праменнай»; паэт залішне стылізуе яе на літаратурны манер. Беларускі люд уяўляе сабе русалак менш паэтычна. Праўда, яны маюць прыгожую зьнешнасьць, калі здольныя баламуціць маладых мужчынаў, аднак больш простыя, маюць больш рэальных рысаў. Гэта маладыя дзяўчаты, пераважна голыя, з поўнымі й разьвітымі грудзямі, з распушчанымі валасамі, якія спадаюць да самае зямлі [270].

Русалкі сваёй прыгажосьцю ды чароўным сьпевам прывабліваюць да сябе юнакоў, а як каторы падыдзе ix, дык яго абступаюць i ca сьмехам ды песьнямі заласкочуць на сьмерць альбо зацягнуць у глыбокі вір [271]. Гэты пагрозьлівы характар народнае русалкі мае таксама Міцкевічавая сьвіцязянка, але паэт уклаў у яе вышэйшую думку. Як ужо заўважыў Ю.Трацяк, яна заваблівае паляўнічага ў здрадлівыя глыбіні возера не з-за прыроджанага жаданьня загубіць род мужчынскі, а выступае тут у ролі мсьцівіцы мужчынскае падступнасьці [272]. Таксама й найменьне «сьвіцязянка» - гэта плён паэтычнае фантазіі, бо люд на Наваградчыне яе ня ведае.

Апрача канцэпцыі воднае німфы мы знаходзім у балядзе цікавую падрабязнасьць з народных прымхаў, што датычыць пасьмяротнае кары. Яна ў выраку, які агучвае «дзяўчына з-пад лесу»:

Цела засыпле зямлёю халоднай,

Вочы юнацкія - жвірам,

Грэшнай душы тваёй страшная кара -

Тысячу год хай мучэньне

Церпіць пякельнае ля ясакара

I не знаходзіць збавеньня.

Люд верыць, што душы грэшнікаў могуць быць пасьля сьмерці заклятыя ў дрэве й заставацца ў такім стане датуль, пакуль скончыцца тэрмін прызначанае пакуты. Калі ж такое дрзва рыпіць, люд лічыць, што гэта енчыць пакутная душа й просіць памаліцца за яе [273]. Паэт ведаў гэтыя народныя забабоны й зь вялікаю дакладнасьцю паўтарыў ix у II ч. «Дзядоў».

Як бачым, у гэтым творы паэт выкарыстаў адносна няшмат народнага матэр'ялу. «Сьвіцязянка» належыць да тых балядаў Міцкевіча, у якіх народныя матывы маюць неістотнае й другаснае значэньне.

* * *

Па чарзе пераходзім да «Курганка Марылі». Асобныя фрагмэнты твору вытрыманы ў незвычайна сэнтымэнтальным тоне, нягледзячы на гэта, аднак, бачна ў ім бясспрэчная повязь з народнай творчасьцю.

Паэт даслаў яго з Коўна філёматам як пераклад зь летувіскае мовы. Сьведчыць пра гэта рэцэнзія Я.Чачота «Заўвагі да перакладу зь летувіскае мовы ідыліі «Курганок Марылі», якую ён чытаў на паседжаньні Саюзу Сяброў 28 лістапада 1820 г. У асобных мейсцах «Курганка» здолеў Міцкевіч па-майстэрску насьледаваць характар народнае песьні, што нават ашукаў Чачота, які лічыўся сярод філёматаў за найлепшага знаўцу фальклёру. Ён шчыра паверыў, што твор - пераклад народнае песьні й пачаў свае нататкі так: «Ня ведаючы арыгіналу, я не параўноўваў лету віскіх словаў з польскімі; нельга, аднак, жадаць, каб больш натуральна й з большаю лёгкасьцю было тое перакладзена. Ня думаю, каб аўтар рабіў вольны пераклад; ён мусіў блізка трымацца арыгіналу» [274]. Хутка, аднак, Чачот заўважыў сваю памылку (можа, паінфармаваны Міцкевічам) i ўжо 20 сьнежня таго ж году паведамляе сябру: «Кадучне (ліха. - М.Х.) мяне ты ашукаў сваёй ідыліяй, я ў заклад пайшоў бы, маўляў, пераклад, а гэта, можна сказаць, арыгінал» [275].

Ідылія пазьней будзе мець прыпіс: «Думка зь літоўскае песьні». Ён тут не бяссэнсоўны, бо дзеля «Курганка Марылі», што з гледзішча літаратурнае апрацоўкі зьяўляецца творам арыгінальным, задуму пачарговага аплакваньня нябожчыка сваякамі ды сябрамі паэт зачарпнуў з фальклёру. Сярод іншых на гэта зьвярнуў увагу Г.Шыпер, адзначаючы, што падобнае паўтарэньне аднаго й таго ж матыву ўласьціва народнай паэзіі, асабліва вясельнай песьні (пачарговае зьвяртаньне маладое да маці, бацькі, сястры й г.д. альбо наадварот) [276]. Іншыя крытыкі схільныя былі лічыць, што на такую кампазыцыю «Курганка» паўплываў жалобны летувіскі абрад, зь якім мог пазнаёміцца паэт у творах, пададзеных у прыпісах да 'Тражыны» [277].

Аднак, на нашу думку, паэт, праўдападобна, дзеля ўзору выкарыстаў хаўтурныя песьні беларускага люду, званыя «прычытаньнямі» альбо « галашэньнямі». З гэтае крыніцы выводзіцда ня толькі структурная канцэпцыя «Курганка», але таксама й шматлікія стылёвыя рэмінісцэнцыі. Бываючы на Наваградчыне, паэт мог неаднойчы чуць такія імправізаваныя жалобныя песьні, якія да сёньняшняга дня гучаць на кожным пахаваньні й на амаль кожным абрадзе дзядоў. Паслухайма, як выказаўся пра ix суайчыньнік паэта Аляксандар Рыпінскі: «Маці па дачцы альбо сыну, дачка па бацьку альбо маці, жонка па мужу, каханка па каханым i г.д. de jure галасіць ці плакаць мусяць... Наіўнасьць іхных скаргаў, што выкарыстоўваюцца ў сьпеве, немагчыма апісацьі Гэта доўгая размова зь нябожчыкам у кшталце нараканьняў, пытаньняў, перапросінаў i г.д» [278]. Беларускія «галашэньні» мусілі вельмі моцна ўразіць паэта, бо ён чуў сам, калі ix заводзілі на могілках вясковыя кабеты, наадварот, летувіскую раўду (жалобная песьня.- М.Х.) мог пазнаць адно толькі праз друк. Пра першаснасьць беларускіх галашэньняў над летувіскімі ў генэзе «Курганка» гаворыць яшчэ тое, што апошнія мог пазнаць адно ў перакладзе, бо, як ужо сцьвярджалася, летувіскае мовы паэт ня ведаў [279]. Што да прыпісу - «Думка зь літоўскае песьні», дык няварта разумець яго літаральна. Бо ж ведаем, што Міцкевіч вельмі часта карыстаўся тэрмінам «літоўскі», ужываючы яго, як i ўсе іншыя ў тым часе, у гістарычна-традыцыйным, а не этнаграфічным значэньні.

Калі параўнаем асобныя фрагмэнты «Курганка» з хаўтурнымі галашэньнямі беларускага люду, дык заўважым вельмі блізкае падабенства. Паразважаем над скаргаю Яся:

Гаспадарлівы быў я, цярплівы,

Бацька мной ганарыўся.

Быў мой бацька шчасьлівы,

А цяпер занудзіўся:

Сын ад дому адбіўся.

Хто ж цяпер старому паможа?

Прападай наш дастатак!

Хай ваўкі павыдушваюць статак,

Хай гніюць i сена i збожжа!

Марылі няма. Ах, мой Божа!

(Пераклад Ю.Гаўрука)

Наіўнасьць скаргі каханка, а таксама ейны народны рэалізм гавораць самі за сябе. Больш за тое, матыў, што сьмерць самае блізкае асобы прыводзіць да занядбаньня гаспадаркі, належыць да надзвычай характэрных у жалобных сьпевах люду, напрыклад:

У мяне зямелькі было немножко,

Палосынька была i вузінька i кароценька,

А цяпер стала i доўга i шырока.

I будзець стояць некошэна,

Будзець лежаць неорана,

А я буду ходзіць i ручэнькі ломаць.

Як прыду я ў хатуньку, -

Моя хаточка ня міла... [280]

У апісаньні скаргаў Яся паэт так далёка пайшоў у кірунку народнага рэалізму, што, не вагаючыся, ужыў выраз «Przystanę do Moskali», які Чачот сустрэў з катэгарычным пратэстам, выказаным у цытаваным лісьце. Чачот разумеў яго літаральна, тымчасам «маскаль» у беларускай мове азначае ня толькі нацыянальнасьць, але таксама й жаўнера, i ў гэтым, апошнім значэньні быў ён ужыты [281].

Галашэньні люду адбіліся таксама гучным рэхам у скарзе Маці, якая зьвяртаецца да нябожчыцы-дачкі з пытаньнямі: «Хто мяне пабудзіць?», «Хто нас на абед пакліча? Хто з намі сядзе за стол?» Тое ж самае прамаўляе Сяброўка: «Хто ж мне даверыцца шчыра, //Каму я даверуся?» Падобныя скаргі, што нябожчык ужо ня будзе больш чыніць тое, што чыніў раней, выказаныя ў форме пытаньняў ды нараканьняў, належаць да надзвычай тыловых i характэрных у «прычытаньнях» люду. Вось шэраг прыкладаў:

Ах хто ж цяпер мне зашчэбечыць?

Ах хто ж цяпер мяне дай пацешыць?

Хто будзіць староеьці моей пільноваці?

Хто будзіць мяне мамкой цяпер зваці? [282]

Альбо:

А хто ж цяпер будзіць нашу нівку ораць?

Хто ж нам будзіць хозяйство суповняць? [283]

Альбо таксама:

Хто ж маёй старысьці прыгледзіць?

Хто ж мне пры старысьці естынькі, пітынькі пыдась? [284]

I яшчэ адзін фрагмэнт «Курганка» вытрыманы ў стылі народнае песьні й выразна нагадвае галашэньні люду:

A былі ж мы заўсёды пры хлебе,

A жылі ж мы з табой як у небе.

У нас i вечарынкі,

Зьбіраліся хлопцы, дзеўкі,

Спраўлялі зажынкі,

Гулялі дасеўкі.

Безь цябе пакрывіліся сенцы,

Павуцінай затканы акенцы,

Двор травой зарастав,

Хто ні йдзе, той мінае.

Пакінула доля нас, людзі забылі,

Ах, мой Божа, няма Марылі!

Гэты матыў, што пры жыцьці каханае асобы ў хаце - радасьць ды весялосьць, а пасьля ейнае сьмерці адусюль дыхае пустэчаю й смуткам, знаходзіць пэўную аналёгію ў жалобных прычытаньнях люду. Напрыклад:

Бывало ж я выйду на жніво ў поле,

Сама стану жаць, а ты коло мяне,

А ў вечара ты мне i снапочкі поносіш.

А я ж цяпер одзінокая:

Мое i снапочкі непоношэные [285].

Гэтыя матывы, што мы параўналі з асобнымі фрагмэнтамі «Курганка», вельмі часта й зьяўляюцца надзвычай характэрнымі для дадзенага жанру народнае творчасьці. Іхнае падабенства на скаргі Яся, Маці й Сяброўкі невыпадковае. Дык не старажытная летувіская раўда, а таксама аніякія іншыя народныя песьні далі матэр'ял Міцкевічавай ідыліі, a беларускія галашэньні, якія, бясспрэчна, паэт мусіў ведаць з уласных назіраньняў. Аднак няварта цалкам ігнараваць i старалетувіскае раўды, бо й яна магла адыграць пэўную ролю ў высьпяваньні задумы «Курганка». Можна дапусьціць, што яна зьвярнула ўвагу паэта на існаваньне песьняў гэтага жанру ў ягоным родным краі.

З гледзішча мастацкае апрацоўкі народнага ўзору твор Міцкевіча не аднастайны. Другая частка скаргі Яся, у якой асірацелы каханак апавядае пра занядбаную гаспадарку ды адмову ад жаніцьбы з багатай, а таксама пра жаданьне пайсьці ў войска, i ўся скарга Маці - маюць выдатную пазнаку народнага рэалізму. Яны характарызуюцца прастатою й нават наіўнасьцю, уласьцівай народнай песьні. Аднак зь іншага боку, яны не зусім адпавядаюць народным «галашэньням». Не стае ім тае кранальнасьці ды шчырасьці пачуцьцяў, якімі характарызуюцца жалобныя песьні люду; іхная мэлёдыя спакойная й ураўнаважаная. Дачыненьні з народнаю творчасьцю астатняе часткі твору, г.зв. скарга Сяброўкі ды пачатковыя радкі скаргі Яся, дастаткова далёкія, бо на яе паўплывала сэнтымэнтальная пачуцьцёвасьць.

* * *

Нам яшчэ засталося разгледзець «Дудара», «Рамантычнасьць» i «Вяртаньне таты», якія, у адрозьненьне ад іншых балядаў Міцкевіча, маюць вельмі мала народнага элемэнту.

Хоць да «Дудара» паэт дадаў прыпіс: «Думка з народнае песьні», аднак гэты твор цалкам арыгінальны. Праўдападобна, паэт даў прыпіс з тою мэтаю, каб схаваць свае адносіны да Марылі ад блізкага яе атачэньня [286]. З народнаю песьняю гэты твор ня мае амаль нічога агульнага, адно першая ягоная страфа:

Што за дзядок там, як голуб сівы,

Зь белай як сьнег барадою?

Дзеда пад рукі хлопчыкаў двое

Сьцежкай вядуць яго, нівай.

(Пераклад Ю.Гаўрука)

магла быць далёкім водгульлем фальклёрнага тэксту. Адзіны выразны народны матыў у «Дудару» - гэта апісаньне вясковае забавы - сьвята дасевак. Гэтая ўрачыстасьць, пра якую паэт згадваў таксама i ў «Курганку Марылі», выяўляецца ў тым, што пасьля заканчэньня восеньскае сяўбы люд зьбіраецца на падворку гаспадара ды ўсю ноч сьпявае й скача [287]. Падобна выглядаюць дасеўкі й у Міцкевічавым творы, хоць у іхным апісаньні заўважаем сэнтымэнтальныя ноткі.

Пішчыкі сьвішчуць.

Бубны, бразготкі.

Дровы трашчаць i палаюць.

Скачуць дзяўчаты, пьюць мёд малодкі:

Сьвята вясны адзначаюць.

У часе напісаньня «Рамантычнасьці» паэт, як вядома, імкнуўся да палемікі; бо хацеў супрацьпаставіць жывыя праўды, здабытыя з таямніцаў народных прымхаў i забабонаў, мёртвым праўдам, асьвечаным рацыяналістычнаю філязофіяй мінулае эпохі. З гэтае прычыны адсунуты на другі плян народны элемэнт баляды выявіўся вельмі слаба. Праф. Брухнальскі сумняваўся ў мажлівасьці ўплыву народнае творчасьці на баляду, сцьвярджаючы, што матыў вяртаньня каханка з таго сьвету паэт мог запазычыць з думы Нямцэвіча «Сон Марысі», а таксама з тагачасных сэнтымэнтальных аповесьцяў. Дзеля абгрунтаваньня свайго погляду ён сярод іншага зазначыў i тое, што прастата народнае паэзіі «ніколі ня мае сэнтымэнтальных выразаў, пяшчотнасьці й штучнае закаханасьці Карусі» [288].

Хоць гэтае меркаваньне праф. Брухнальскага, заснаванае на яўных аналёгіях, якія маюцца між «Рамантычнасьцю» й прыгаданымі творамі мастацкае літаратуры, здаецца дастаткова абгрунтаваным, аднак вымагае пэўнага ўдакладненьня. Перш за ўсё пэўная сэнтымэнтальная афарбоўка мовы гэтых твораў, заснаваных на фальклёры, не выключная для Міцкевіча, пра што можа сьведчыць хоць «Люблю я» альбо «Курганок Марылі». Задума вяртаньня каханка магла ўзьнікнуць у паэта пад уплывам вядомых літаратурных твораў, якія закраналі падобную тэму, але гэта яшчэ не выключав мажлівасьці насьледаваньня народнай паэзіі. Захапіўшыся тымі творамі, паэт мог зьвярнуць увагу, што матыў зьяўленьня душы нябожчыка, якую выклікалі сьлёзы й туга жывых, сустракаецца таксама - i надзвычай шырока - у апавяданьнях i прымхах люду. Гэтыя прымхі мусілі быць вядомымі Міцкевічу, бо матыў вяртаньня духу паўтараецца ў ягоных творах шматкроць, у «Дзядах» яму належыць адна з галоўных роляў. У часе напісаньня «Рамантычнасьці» паэт мусіў мець на ўвазе народныя прымхі й забабоны, калі ў палемічнай частцы баляды выступіў у іхную абарону.

У народных казках i забабонах гэты матыў узьнікае даволі часта. Моцная туга жывых парушае спакой нябожчыка й змушае яго вярнуцца на гэты сьвет. Такое зьяўленьне духу анічога добрага не дае, бо ён сурова помсьціць за парушэньне спакою: «або задушыць таго, што его спамінае, ці голаў адкруціць, або смольно прыкажа: - Ні пацягай міне з таго сьвету, бо мне надто цяжэнько» [289]. Але йснуе іншая катэгорыя духаў, якім Пан Бог за іхныя добрыя ўчынкі на зямлі дазваляе наведваць жывых, цешыцца пакінутаю сям'ёю ды дапамагаць ім парадамі: «Каторые людзі справедліве, пачціве на гэтом сьвеце жылі, то тым Бог пазваляе з таго сьвету прыходзіць празь якісь час, каб пацешыцьсе з сваіх дзетак або з сваякоў якіх мілых» [290]. Як бачым, канцэпцыя духу каханка ў Міцкевічавай балядзе анічым не пярэчыць уяўленьням люду.

Апрача таго, Зьдзярскі заўважыў, што згадка пра нядобрую мачыху адпавядае таму, як яе ўяўляе сабе люд у сваіх казках i апавяданьнях [291].

Праз колькі дзён пасьля напісаньня «Рамантычнасьці» ўзьнікае баляда «Вяртаньне таты», якая напачатку называлася «Дзеці» [292]. Яўны народны матыў тут - колькасьць забойцаў, якіх было дванаццаць, бо такую колькасьць зазвычай маюць народныя казкі [293]. Больш за тое, матыў скрухі ліхадзея з прычыны наіўнае, але шчырае малітвы дзіцяці паходзіць, праўдападобна, з народных казак i паданьняў [294]. Праф. Кляйнэр зьвярнуў увагу на беларускую казку, пададзеную Карскім, у якой шматкроць зьяўляецца пакутнік-ліхадзей [295]. Сярод гэтых казак варта прыгадаць адну, у якой гэты матыў скрухі ліхадзея дастаткова набліжаны да твору Міцкевіча. У ёй апавядаецца пра тое, як малая дзяўчынка, вярнуўшыся з поля, бачыць замардаваных ліхадзеямі бацькоў. З-за ейнага плачу зьмякчылася сэрца забойцаў, адмовіліся яны ад рабунку. A дзяўчынку забралі да сябе й клапатліва апекаваліся ёю [296].

* * *

Сярод Міцкевічавых балядаў, якія не ўвайшлі ў першы томік «Poezyj», цалкам народны характар маюць «Уцёкі». Час яе ўзьнікненьня дасюль яшчэ ня вызначаны. Асобныя дасьледнікі, спасылаючыся на Адзінца, зьвязваюць генэзу «Ўцёкаў» з побытам паэта на Познаншчыне ў 1831 г. [297] Іншыя, наадварот, адносяць ейнае ўзьнікненьне да віленска-ковенскага пэрыяду, бо як сваёю задумаю, так i выкананьнем яна належыць да групы балядаў Міцкевіча, напісаных да 1822 году [298]. Не разглядаючы гэтае пытаньне, мы адсылаем чытача да артыкула Т.Цяшэўскага «Бюргер у Польшчы», у якім аўтар дэталёва прааналізаваў абодва погляды [299].

Стымулам дзеля напісаньня «Уцёкаў» быў шырокі розгалас «Ляноры» Бюргера, заснаванай на тым самым фальклёрным сюжэце, што й Міцкевічавая баляда. Раньнія рамантыкі лічылі Бюргера за мэтра новага накірунку ды ахвотна перакладалі ягоную «Лянору», якую лічылі за вяршыню баляднае творчасьці. У Польшчы захапіліся ёю К.Лях Шырма, Т.Зан, А.Э.Адзінец, які з дапамогаю перакладаў балядаў нямецкага паэта дасягнуў свайго паэтычнага посьпеху. Вялікая папулярнасьць «Ляноры» ў Вільні магла ўзьнікнуць пад уплывам «Людмілы» Жукоўскага, што, будучы перапрацоўкаю нямецкае баляды, выклікала, як ведаем, у коле філёматаў незвычайнае ўражаньне.

Твор нямецкага паэта й вялікая цікавасьць да яго ў Польшчы зьвярнулі ўвагу Міцкевіча на блізкія сюжэты ў паданьнях, вядомыя ў ягоным родным краі. У прыпісе да «Ўцёкаў» паэт кажа: «Гэтую баляду я склаў паводле песьні, якую колісь чуў на Літве па-польску. Зьмест i кампазыцыю памятаў добра, але ўсяго колькі вершаваных радкоў захавалася ў памяці, i яны служылі мне за ўзор стылю». Дык вось мы анідзе ня знойдзем народнае песьні зь зьместам, падобным на «Ўцёкі». Праўда, захаваліся нешматлікія фрагмэнты песьні зь ляноравым сюжэтам, але амаль усе яны - літаратурнага паходжаньня [300]. Распаўсюдзілася памылковае меркаваньне, што ў часы Міцкевіча магла існаваць народная песьня, але пасьля яна зьнікла й захаваліся адно ейныя рэшткі, якія складаюць у празаічных апавяданьнях пра Лянору рыфмаваную размову каханкі з ваўкалакам у часе начное язды [301]. Аднак цяжка й дапусьціць, каб песьня, якую нібыта чуў Міцкевіч, магла за такі кароткі час загінуць i ня трапіць на вочы этнографаў, бо ў коле фальклёрных зьяваў ніколі так хутка не адбываюцца зьмены й мэтамарфозы. Гэтая рыфмаваная размова ваўкалака з каханкаю, у якой бачылі фрагмэнты народнае песьні, што йснавала ў часы Міцкевіча, маецца ў большасьці вэрсіяў пра Лянору ня толькі беларускіх альбо польскіх, але таксама й іншых народаў. Дык яна ня што іншае, як звыклы прысьпеў у празаічным апавяданьні, што часта ўжываецца ў народных казках; такі прысьпеў, якім зьяўляецца вершаваная размова надзейнага лёкая з Крысяю ў паданьні, выкарыстаным у «Рыбцы».

Мы можам прывесьці яшчэ й іншыя аргумэнты, каб давесьці свой пункт гледжаньня. Міцкевіч зазначыў у прыпісе, што толькі некалькі «вершаваных радкоў» захаваў у памяці, якія служылі яму «за ўзор стылю». Гэтыя радкі, якія ўключыў паэт у тэкст «Уцёкаў», цалкам супадаюць зь вершаваным фрагмэнтам, вядомым амаль усім народным казкам Ляноравага цыклю. Цяпер узьнікае пытаньне, чаму паэт не запомніў іншых радкоў песьні й ня ўключыў ix у свой твор? Адказ вядомы: не запомніў, бо ix, апрача тае рыфмаванае размовы ваўкалака з каханкаю, зусім не было.

Ужо даведзена, што на просьбу Адзінца Міцкевіч напісаў кароткую біяграфію Бюргера з шэрагам трапных эаўвагаў пра творчасьць нямецкага паэта [302]. Яна была зьмешчаная ў красавіцкім сшытку «Dzieńnika Wileńskiego» за 1822 г. пад прозьвішчам Адзінца разам зь ягоным перекладам баляды Бюргера «Der wilde Jager». У чэрвеньскім сшытку гэтага ж «Dzieńnika» зьмешчаны пераклад Адзінца «Ляноры» Бюргера пад загалоўкам «Адэля». Паэт дадаў да свайго перакладу вялікі прыпіс, у якім, між іншага, ідзе гаворка пра Ляноравую казку, вядомую «сярод нашага простага люду», г.зн. на Беларусі. З гэтае казкі Адзінец цытуе чатыры радкі, у якіх падаецца рыфмаваная размова духу з каханкаю. Дык вось Т.Цяшэўскі лічыць, і, здаецца, слушна, што аўтарам гэтае нататкі быў таксама Міцкевіч, які, як вядома, ахвотна даваў Адзінцу парады й дапамагаў у справах паэтычнага майстэрства. Гэтае дапушчэньне тым больш праўдападобнае, што, як пераканаемся мы пазьней, ужытае Адзінцом Ляноравае чатырохрадкоўе - прысьпеў у празаічнай народнай казцы, уключыў Міцкевіч зь невялікімі зьменамі ў свае «Уцёкі» [303]. У тым жа прыпісе чытаем: «Сярод нашага простага люду бытуе аповесьць, зусім падобная на «Лянору»; колісь мусіла яна нават быць складзеная вершам, але толькі па памяці сьпяваная; пераходзячы з вуснаў у вусны неадукаваных вяскоўцаў, засталася адно ў дробных фрагмэнтах i сёньня яшчэ паўтараных па вёсках». У выданьні першага томіка «Poezyj»(1825) Адзінец перапрацаваў гэтую нататку, пакінуўшы, аднак, згадку пра Ляноравую «аповесьць» i тое чатырохрадкоўе, што мелася быць фрагмэнтам даўняе народнае песьні.

Усё гэта разам узятае бясспрэчна даводзіць, што крыніцу задумы «Ўцёкаў» мы павінны шукаць у празаічных Ляноравых вэрсіях, якіх дастаткова маем як у беларускім, так i ў польскім фальклёры. Што да прыпісу да «Уцёкаў», у якім паэт выразна казаў пра песьню, дык няварта й сумнявацца, што тут маем справу з тою ж зьяваю, што й у прыпісах да «Люблю я» й «Рыбкі».

Яшчэ адзін клопат дае нам прыпіс Міцкевіча. Паэт паведамляе: «Гэтую баладу я склаў паводле песьні, якую колісь чуў на Літве па-польску». Гэтае прызнаньне паэта ставіць нас перад праблемаю: да якога фальклёру, польскага ці беларускага, аднесьці народнае паданьне, на якім заснавана Міцкевічавая баляда. Як убачым пазьней, пры аналізе асобных народных матываў «Уцёкаў» выявіцца, што яны больш блізкія да беларускага фальклёру. На гэтай падставе праф. М.Шыйкоўскі дапускаў, што паданьне ня трапіла Міцкевічу наўпрост ад люду, але пазнаёміўся зь ім паэт пры пасярэдніцтве дробнае шляхты, якая прыўнесла ў яго асобныя ўласныя элемэнты, як, напр., перанос дзеяньня ў шляхоцкае асяродзьдзе пры адначасовым захаваньні народных прыкметау [304].

Матыў вяртаньня каханка з таго сьвету ў вобразе ваўкалака, які забірае сваю нявесту,- вядомы ўсёй сям'і індаэўрапейскіх народаў. У беларускіх вэрсіях туга каханкі альбо парушэньне клятвы каханых выклікаюць з магіпы жаніха, які зьяўляецца ў месяцовую ноч i звозіць сваю любую на могілкі; наадварот, ніколі не выклікае яго пакінутая каханка пры дапамозе чараў. Інакш выглядае ўсё ў творы Міцкевіча, у якім прыезд каханка адбываецца з-за чараў «старое ведзьмы». Варта, аднак, дапусьціць, што матыў чараў прыйшоў у баляду непасрэдна з народнага паданьня, якое выкарыстоўваў паэт. Сьведчыць пра тое йснаваньне гэтага матыву ў Ляноравых вэрсіях шматлікіх народаў [305], між іншых, i ў асобных польскіх вэрсіях [306]. Сам жа спосаб заклінаньня паходзіць, відавочна, з прымхаў ды забабонаў тутэйшага люду, што йснуюць самастойна ў фальклёры й незалежна ад прыгаданага цыклю казак i паданьняў. Да дзяўчыны, якая тужыць па каханым, прыходзіць вядомая па народных казках «старая ведзьма» i прапануе выклікаць адсутнага каханка пры дапамозе чарадзейскага майстэрства:

Зьмейкай пасмы кос спляці.

Разам кольцы два скруці,

Зь левай ручкі кроў пусьці;

Зьмейку будзем заклінаць,

Дзьмуць у кольцы i шаптаць:

Прыйдзе ён цябе забраць!

(Пераклад М.Аўрамчыка)

Можа быць, што на гэты фрагмэнт паўплывала «Цыганка» Зана, у якой знаходзім падобную сцэну [307]. Аналягічныя закляцьці вядомыя сёньня на Наваградчыне; ix ужываюць пераважна дзеля чараў. «Цыганка возьмя тры паячкі валасоў i ix разам згорня i паложыць напроціў пярсьцёнак i будзя гаварыць, гаварыць нешта, аж гэтыя валасы самі пройдуць вужом у пярсьцёнак» [308]. Гэтыя прымхі, што выразна нагадваюць прыведзены фрагмэнт баляды, мог ведаць Міцкевіч, i нельга выключаць, што яны ўваходзілі ў Ляноравую вэрсію, якую чуў паэт.

Ва «Уцёках» дзяўчына тужыць па каханым, які загінуў на вайне: «Ён ваюе - год пражыты, // Ён не едзе - мо забіты». Падаючы гэтую дэталь, Міцкевіч дакладна перадае народнае паданьне, бо такі ж лёс спатыкае героя як польскіх Ляноравых вэрсіяў [309], так i беларускіх [310].

Найбольш характэрны фрагмэнт Ляноравае казкі - рыфмаваная размова таямнічага вершніка з каханкаю. Увайшла яна з народнае нямецкае вэрсіі ў «Лянору» Бюргера [311], уключыў яе таксама й Міцкевіч у тэкст «Уцёкаў»:

Месяц згледзеў - коньнік едзе

Па палях i па кустах:

Не ахопіць панну жах?

У іншым мейсцы баляды паэт крыху зьмяніў гэты фрагмэнт:

Звалі духа - коньнік слухаў,

Змоўклі ледзьве - сам ён едзе;

Адамкнуў халодны гмах:

Не ахопіць панну жах?

Тут адно першы й апошні радкі нагадваюць адпаведны народны фрагмэнт. Самы блізкі адпаведнік гэтых фрагмэнтаў баляды - як мы адзначалі - чатырохрадкоўе з народнае казкі, прыведзенае ў прыпісе да перакладу Адзінца «Ляноры» Бюргера. Гучыць яно так:

Месёнц сьвеці

Мартвец леці,

Сукенэчка шах, шах?

Паненэчко, чы не страх?

Міцкевіч крыху зьмяніў народны верш, больш дакладна, па-майстэрску апрацаваў яго. Фальклёрны «мартвец» зьмяняецца на «вершніка», а радок «Сукенэчка шах, шах» - на «Па палях i па кустах». З-за такое зьмены верш ня страціў народнага характару, але шмат набыў з мастацкага боку. Вершаваная размова ваўкалака з каханкаю, пададзеная ў прыпісе Адзінца, значна набліжана да адпаведных беларускіх фрагмэнтаў Ляноравае вэрсіі [312].

Пазбаўленьне дзяўчыны ад асьвечаных рэчаў альбо прыдатных дзеля малітваў паходзіць наўпрост з народных Ляноравых казак. Дзяўчына на загад каханка пачаргова пазбаўляецца ад «Залатога аўтарыка», ладанкі й крыжыка, «што матуля дала», бо яны абцяжарваюць язду ваўкалаку. Характэрна, што ваўкалак называе ix «мяшэчкам да працы», «шнуркамі» й «цьвіком з сталі», не ўжываючы словаў, якія азначаюць асьвечаныя рэчы. Гэты самы матыў мы знаходзім у асобных беларускіх казках Ляноравага цыклю. Напрыклад, у казцы, занатаванай Федароўскім у Ваўкавыскім павеце пра выкраданьне дзяўчыны д'яблам, які пераўвасобіўся ў ейнага каханка, чытаем: «Ена ... узяла ксёнчку, шкаплеры, села ды i паехала з чортам. Едуць так, едуць, ажно чорт угледзіў ксёнчку i кажа: «Якая гэта цэгла?» Узяў i шпурнець! на землю. Едуць далей, ажно паглянуў на шкаплеры i кажа: «Якіе гэто шнуркі?» i зьдзёршы ціскець! на землю!» [313]. Блізкае падабенства гэтае казкі на «Ўцёкі» даводзіць, між іншым, што паэт выкарыстаў беларускія вэрсіі, бо перш за ўсё яны маюць гэты матыў [314].

Заканчэньне «Ўцёкаў» значна адрозьніваецца ад большасьці народных казак, у якіх гісторыя выкрадзенае дзяўчыны зазвычай канчаецца памысна. Прыехаўшы з ваўкалакам на могілкі й зразумеўшы, што адбываецца, яна ў апошнюю хвіліну ўцякае ды хаваецца ў трупярні альбо ў блізкай хатцы, дзе знаходзіцца нябожчык. Ваўкалак гоніцца за ёю, але ў часе сьпеву пеўня мусіць вярнуцца ў магілу, a дзяўчына выратоўваецца [315].

Меркавалі, што Міцкевіч сьвядома адступіўся ад народнае казкі i ў заканчэньні «Ўцёкаў» пайшоў уласным шляхам [316]. Ці так гэта было, мы ня ведаем, бо большасьць народных вэрсіяў заканчваецца тым, што дзяўчына папраўдзе ўцякае ад ваўкалака, але праз колькі дзён памірае ад страху. Адна ж беларуская вэрсія заканчваецца ідэнтычна зь Міцкевічаваю балядаю. Калі ваўкалак прыехаў разам з каханкаю на могілкі й спыніўся ля раскапанае магілы, ён «адкруціў ей голаў i забраў з сабою ў тру ну i пашоў у землю» [317]. Зусім праўдападобна, што гэтая казка скажоная, здэфармаваная тутэйшым людам. Але немагчыма заручыцца, што й паэт не пазнаёміўся ўласна з такою скажонаю казкаю, якая магла стаць яму ўзорам дзеля баляды.

Ня толькі фабулу баляды ўзяў паэт з народнае казкі, але й ейны фон, а таксама й шэраг асобных дэталяў, якія дапаўняюць дзеяньне, запазычыў з народных прымхаў ды паэзіі. Перадусім, матыў чарадзейных зёлак, якія служаць чараўніцы дзеля закляцьцяў, адпавядае забабонам люду. Пра расьліну, званую «цар-зельле», была ўжо гаворка пры аналізе «Сьвіцязі». Фальклёрная кветка папараці належыць да тых расьлінаў, якія, на думку люду, маюць цудоўныя ўласьцівасьці. Лічыцца, што яна цьвіце адзін раз у год на Купальле; хто яе здолее сарваць у часе цьвіценьня, той будзе ўсё ведаць: ведае ня толькі, што дзеецца ў самых далёкіх краях сьвету альбо як здабыць заклятыя скарбы, але й разумее мову дрэваў, расьлінаў i зьвяроў [318]. Апрача гэтага, багаты князь, за якога змушаюць ісьці замуж дзяўчыну, калі тая кахае іншага, кума, старая ведзьма, якая прыйшла чараваць, вясельле, што «едзе шумна, тлумна», і, нарэшце, ксёндз, які сядзіць у канфэсіянале (спавядальні. - М.Х.), а таксама ймша на могілках за душы нябожчыкаў, - усё гэта мы знаходзім у народных песьнях ды казках [319]. Таксама й таямнічыя лічбы «дзесяць скалаў, дзесяць рэчак i дзесяць гор» паходзяць з народных казак. Конь, што «засьмяяўся па-чалавечы», цалкам адпавядае Ляноравым казкам. У апошніх ваўкалак гоніцца на кані, у якога перамяніўся д'ябал.

У рэдка якім творы паэт клапаціўся пра такое дакладнае адлюстраваньне народнага фону дзеяньня, як ва «Ўцёках». Поўнач, брэх сабакі, што «завыў ціха й зьнямеў», карканьне варонаў на хвоях, мігатлівыя воўчыя вочы ў лазьняку, агеньчыкі над багнаю, нарэшце, крык пеўня й гэты могільнік на гары Міндоўга - гэта тыповыя дэкарацыйныя аксэсуары, якія вельмі часта ўжываюцца ў народнай творчасьці [320].

Згадку паэта ў прыпісе, што захаваныя ў памяці радкі народнае песьні служылі яму за ўзор стылю, належыць разумець літаральна. Усечаны верш «Уцёкаў», кароткія, ляканічныя выразы, а таксама й рытм часткова вытрыманыя ў тоне народнае песьні [321]. Апрача тае страфы, у якой размова вершніка з каханкаю, мы знойдзем у балядзе колькі іншых фрагмэнтаў, якія паэт пісаў на ўзор народнае песьні. Возьмем хоць бы наступныя радкі:

Князь балюе ў замку рана,

А ў каморы плача панна.

Альбо:

Маці, лепш не да аўтара,

A вязіце да цьвінтара,

Будзе мне тру на пасьцельлю.

Такія кантрастныя параўнаньні надзвычай часта выкарыстоўвае народная песьня. Словы ж «А ў каморы плача панна» мы вельмі часта сустракаем у народнай беларускай песьні, напр.:

Зазьвінелі залатые кубкі на стале,

Улякнуласе красная дзевочка ў каморы [322].

Фальклёрны характар мае й наступная страфа баляды:

Яе вочы, бліскавіцы,

Сёньня - мутныя крыніцьі;

Твар, што быў як месяц поўны,

Сёньня - маладзік няроўны.

Падобныя, зь сьвету прыроды, параўнаньні, якія падкрэсьліваюць кантраст вонкавага выгляду дзяўчыны, мы знаходзім таксама й у народнай песьні, напр.:

Што ж ты, Гапуська, дужа смушчона?

Верна ты, Гапуська, ужо заручона?

Учора была, як рожа цьвіла,

Сягоньня стала, як мята зьвяла [323].

«Уцёкі» мы можам залічыць да тых Міцкевічавых балядаў, якія был i цалкам пабудаваныя на матэр'яле, што паходзіць з народнае творчасьці. Заснаваная на тутэйшай Ляноравай вэрсіі, яна ўвабрала ў сябе шмат іншых матываў з прымхаў i паэзіі люду. Гэтая прынцыповая пазнака баляды пашыраецца таксама й на ейную форму, якая ў значнай ступені створана на ўзор народнае паэзіі. У трактоўцы й апрацаваньні фабулы паэт дастаткова дакладна трымаецца народнага сюжэту, не імкнучыся цалкам, як у іншых балядах, уводзіць уласныя задумы, а таксама трансфармацыі ды зьмены, абумоўленыя намерамі творцы. З гэтага гледзішча мастацкае пераўвасабленьне фальклёрнага элемэнту дасягнула ва «Ўцёках» свайго найвышэйшага выяўленьня.

* * *

На неабходнасьць усебаковага дасьледаваньня фальклёрнае асновы творчасьці Міцкевіча зьвярнулі сур'ёзную ўвагу толькі ў апошнія гады. Дагэтуль дадзенае пытаньне, якое зьяўляецца неабходным як дзеля разуменьня творчасьці паэта цалкам, так i вытлумачэньня шматлікіх невядомых i прынцыповых ейных дэталяў, было толькі ў зародку; закраналі яго хіба выпадкова й спарадычна. Больш за тое, у вызначэньні народных матываў у Міцкевіча выкарыстоўвалі пераважна польскі фальклёр (напр. Зьдзярскі) i мала зьвярталі ўвагу на фальклёр роднага краю паэта, нібыта забываючы, што ўласна ён наймацней узьдзейнічаў на творчасьць Міцкевіча. Усё гэта было адной з галоўных прычынаў, што шматлікія дасьледнікі ўплыў фальклёру на баляды Міцкевіча абмяжоўвалі да мінімуму, мяркуючы, што толькі выняткі з баляднага даробку Міцкевіча,- a такім выняткам лічылі «Лілеі»,- цалкам заснаваныя на народнай творчасьці [324]. Тымчасам, як паказалі мы ў дадзеным разьдзеле, сувязь балядаў Міцкевіча з народнай творчасьцю нашмат большая, чым лічылі дагэтуль. Праўда, зьмяншае народнасьць асобных балядаў залішне моцная схільнасьць паэта да сэнтымэнтальнасьці. Але такія баляды зьяўляюцца выняткам, дый у ix можна адшукаць шматлікія матывы, жыўцом уведзеныя з народнае традыцыі.

Фальклёрныя матывы шматгранна былі выкарыстаныя ў зьмесьце балядаў; аднак значна менш маюць яны асаблівасьцяў народнага стылю. Перадусім, толькі «Лілеі» маюць цалкам народную форму, апрача таго, «Рыбка», «Курганок Марылі» i «Уцёкі» ўтрымліваюць шматлікія рэмінісцэнцыі з народных песьняў, а вось у стылі астатніх балядаў фальклёрных рысаў мы зусім ня знойдзем.

Рэалізуючы лёзунг народнасьці ў паэзіі, паэт шчодра чэрпаў зь беларускае народнае творчасьці, вядомай яму з асабістага досьведу. Калі ў асобных балядах ён выкарыстоўваў польскія песьні й паданьні, дык браў ix таксама на роднай Наваградчыне, дзе яны бытавалі ў асяродзьдзі дробнае шляхты. Рэгіянальную афарбоўку Міцкевічавых балядаў надзвычай узмацняе лякалізацыя іхнага дзеяньня ў Наваградзкім краі. Як заўважыў праф. Кляйнэр, дзеяньне ўсіх балядаў адбываецца на невялікай прасторы між Наваградкам, Калдычэўскім возерам i берагамі Немана, а цэнтар ейны - возера Сьвіцязь [325]. Усё гэта, разам з моцнаю правінцыйнаю афарбоўкаю мовы паэта, сьведчыць, што «Баляды й рамансы» маюць выключна рэгіянальную пазнаку.

VI. «ДЗЯДЫ»

У гэтым творы паэт зьвярнуўся да беларускага народнага абраду памінаньня памерлых продкаў, званага «дзядамі». У прадмове да другое часткі паэмы ён зазначыў: «такая пабожная мэта сьвята, фантастычныя абрады колісь моцна ўзьдзейнічалі на маё ўяўленьне». Сапраўды, сярод ведамых Міцкевічу народных абрадаў дзяды, якія адзначаюцца тужлівасьцю й таямнічасьцю, а таксама маюць шмат паганскіх элемэнтаў, мусілі найбольш адпавядаць рамантычнаму калярыту й дэмакратычным схільнасьцям паэта. Апрача таго, на ўвядзеньне ў паэму народнага жалобнага абраду паўплывалі, як вядома, тагачасныя перажываньні Міцкевіча. Абрад тэты, у якім быў моцна пазначаны беспасярэдні кантакт нябожчыкаў з жывымі, мог здацца паэту найадпаведнейшым фонам дзеля паказу памерлага для сьвету Густава [326].

Глыбокія асабістыя перажываньні паэта, якія был i зусім яшчэ сьвежымі й дамагаліся выяўленьня ў творчасьці, засьведчылі, што народны элемэнт быў падкрэсьлены ў асобных частках паэмы нераўнамерна. Адно ў II частцы «Дзядоў» народная ўрачыстасьць складае істотную частку драмы, наадварот, у IV частцы i ў фрагмэнтах I часткі яна - толькі фон i настраёвая дэкарацыя асабістых шчыраваньняў i філязафічных рэфлексіяў паэта.

Беларускі люд сьвяткуе дзяды звычайна чатыры разы ў год, у асобных мясцовасьцях - пяць альбо шэсьць разоў [327]. Сярод ix самыя важныя - вясновыя дзяды, «Радаўніца», якую сьвяткуюць у другі аўторак пасьля Вялікадня, i восеньскія - «Дзьмітраўскія дзяды» альбо «Асяніны». Абрад дзядоў у творы Міцкевіча адбываецца ўвосень; у прадмове да другое часткі паэт паведамляе, «што дзень задушны выпадае ў часе тае ўрачыстасьці». Міцкевіч, як бачым, сьведама не зыдэнтыфікаваў свае ўрачыстасьці з каталіцкім днём задушным, a зьвязаў яе з памінальным сьвятам паводле ўсходняга абраду, як i з тэрмінам народных дзядоў, якія адбываюцца ў той самы дзень - у суботу перад 26 кастрычніка (паводле грыгарыянскага календара перад 8 лістапада [328]).

Мейсца Міцкевічавае ўрачыстасьці - старая капліца на вясковых могілках. Ю.Галомбак лічыў, што Міцкевіч, падаючы дзеяньне на могілках, адышоў ад народнага звычаю, бо, на думку крытыка, люд сьвяткуе дзяды на могілках толькі вясною, увосень жа адзначае ix у вясковай хаце [329]. Гэтая думка, заснаваная толькі на друкаваных апісаньнях народнае ўрачыстасьці, якія, зразу мела, не вырашаюць цалкам праблему, няслушная. Я пераканаўся падчас сваіх росшукаў, што ня толькі вясновыя дзяды, але й восеньскія, пра якія йдзе гаворка ў творы Міцкевіча, люд на Наваградчыне сьвяткуе як у хаце, так i на могілках. Што, аднак, важней: падчас вясновых дзядоў люд накіроўваецца на могілкі пасьля абеду альбо пасьля жалобнага набажэнства ў царкве ці то ўдзень, увосень жа вечарам пасьля абрадавае вячэры i там пры запаленых сьвечках ці паходні ўспамінае памерлых продкаў. На падставе сабранага матэрыялу можна нават сьцьвярджаць, што гэты звычай на Наваградчыне ўсеагульны й адпавядае Міцкевічавай урачыстасьці, што адбываецца ўночы на могілках [330].

У творы Міцкевіча сьвяткаваньне дзядоў адбываецца ў адрозьненьне ад народных звычаяў не на моплках пад адкрытым небам, але ў капліцы. Такому афармленьню абраду Міцкёвіч надаваў вялікае значэньне, бо заключыў у капліцы ня толькі дзеяньне IІ часткі твору i IX сцэны ІІІ часткі, але й падкрэсьліў гэта таксама ў сваёй прадмове, кажучы, што просты люд «сьвяткуе дзяды таемна ў капліцах альбо пустых хатах блізу могілак». Таксама й Сьвятар у IV частцы твору называе дзяды паўночнымі зборышчамі «па цэрквах, пустках альбо падземных лёхах».

Такім паказам жалобнае ўрачыстасьці паэт адышоў ад народных дзядоў, якія, як мы казалі, люд сьвяткуе ў сваіх хатах альбо на могілках пад адкрытым небам. Наадварот, сьвяткаваньне ў капліцах альбо ў пустых дамах блізу могілак - на Беларусі зусім невядомае. Ю.Галомбак сьцьвярджаў на гэтай падставе, што паэт мэтаскіравана адышоў ад народнага звычаю, бо самотнае, закрытае мейсца найлепей падыходзіла дзеля зьяўленьня духаў i стварэньня таямнічага настрою [331]. Праф. Пігань, палемізуючы з Галомбакам, наадварот, быў схільны лічыць, што афармленьне абраду ў «Дзядах» Міцкевіча адпавядае народнай урачыстасьці. Спаслаўся ён на сьведчаньне Мсьціслава Камінскага, які зьмясьціў на старонках «Kurjera Wileńskiego» ў 1862 г. (№ 91) колькі назіраньняў пра народныя дзяды. Той Камінскі далучае сярод іншага апавяданьне аднаго з сваіх знаёмых («абмяжуюся адно толькі паўторам таго, што я сам ад аднаго з знаёмых пра гэтую справу чуў»), які, едучы раз у задушную ноч блізу могілак, заінтрыгаваны сьвятлом у капліцы, пад' ехаў да яе i падгледзеў сьвяткаваную людам урачыстасьць. «Колькі сьвечак, пастаўленых на вытырклай дошцы, якая колісь была аўтаром, а больш за ўсё вогнішча, запаленае ля самых дзьвярэй i сілкаванае кастрыцаю, жывым, яркім бляскам асьвятлялі дзіўнае нутро напаўзруйнаванае капліцы й колькі асобаў, што сядзелі альбо стаялі ў розных яе кутах, ды дзіўныя ўрачыстыя рысы старога, што стаяў у цэнтры й выклікаў у астатніх нейкае міжвольнае ўшанаваньне... Стары час ад часу кідаў на вогнішча жменю кастрыцы, a калі полымя гвалтоўна выбухала, паўтараў нейкія словы, якія я ня мог зразумець». Гэтае сьведчаньне, якое паходзіць nota bene з другіх рук, праф. Пігань прымае без усялякіх агаворак і, адносячы яго да «Дзядоў» Міцкевіча, кажа: «Ёсьць стары й стыхія полымя ды «вянок кудзелі» i, уласна, старая капліца блізу могілак» [332].

Тымчасам у верагоднасьць таго апісаньня ня верыў (у найлепшым выпадку - сумняваўся) нават сам М.Камінскі, кажучы, што яго «знаёмы» апавядальнік «чалавек малады, а да таго ж крыху падобны на паэта. I нават падчас свае прыгоды быў шалёна закаханы. Дык нічога дзіўнага, што ў сваім апавяданьні крыху адпусьціў цуглі свае фантазіі». I сапраўды, здаецца зусім немажлівым, каб каля 1862 году такім чынам, як апісвае Камінскі, сьвяткаваліся дзе-небудзь на Беларусі дзяды. Цяжка таксама дапусьціць, каб нават у часы Міцкевіча магло сям-там спарадычна захавацца падобнае сьвяткаваньне жалобнае ўрачыстасьці, хоць як перажытак мінуўшчыны, які мог потым цалкам загінуць i саступіць мейсца вядомым сёньня звычаям. Гэтаму катэгарычна пярэчыць фальклярыстыка. Дзяды былі аб'ектам асаблівае ўвагі этнографаў i выпадковых зьбіральнікаў фальклёру, a росшукі й дасьледаваньні гэтага пытаньня сягаюць пачатку XIX ст. i апярэджваюць нават зьяўленьне «Дзядоў» Міцкевіча. Распачынае ix цытаваны ўжо артыкул Марыі Чарноўскае, надрукаваны ў «Dzieńniku Wileńskim» у 1817 г. Бегам часу займаюцца гэтым пытаньнем усё больш i больш, у выніку чаго сёньня мы маем дастаткова шмат апісаньняў урачыстасьці дзядоў, якія паходзяць з размаітых мясцовасьцяў этнаграфічнае тэрыторыі Беларусі. I, вядома, усе яны называюць мейсцам сьвяткаваньня ўрачыстасьці вясковую хату альбо могілкі і, наадварот, анідзе ня згадваюць пра капліцы блізу цьвінтароў. Дык мусім без агаворак сьцьвердзіць, што паэт у дадзеным выпадку адышоў ад народнае ўрачыстасьці.

Чым жа тады вытлумачыць афармленьне Міцкевічавага абраду? Найбольш праўдападобным мусіць аказацца сьцьвярджэньне Галомбака, што паэт з-за мастацкіх мэтаў абраў капліцу за мейсца сьвяткаваньня ўрачыстасьці, хоць i пярэчылі гэтаму этнаграфічныя факты. Можа быць таксама, што пры напісаньні твору паэт меў на ўвазе нейкую іншую мэту, не вядомую нам, якая змушала яго зьмясьціць народны абрад у закінутай капліцы блізу могілак. Пэўнае сьвятло кідае на гэтае пытаньне сьведчаньне самога паэта, які кажа ў прадмове: «Цяпер, кал i духавенства й уладальнікі намагаюцца выкараніць звычай, спалучаны з забабонамі й празьмернымі заганамі, просты люд сьвяткуе дзяды таемна ў капліцах i пустых хатах блізу могілак». Паэт тут выразна пазначае, што люд сьвяткуе ўрачыстасьць у цэркаўках альбо пустых хатах не паводле звычаю, але з мэтай захаваньня таямніцы ад маёнтку й духавенства. Пазьней мы пераканаемся, што паказ у творы непрыхільнага стаўленьня духавенства й маёнтку да дзядоў не быў ілюстрацыяй рэальных стасункаў, а паэт увёў ix мэтаскіравана, каб мацней заакцэнтаваць паганскія рысы свайго абраду. Але й гэтае тлумачэньне аказваецца недастатковым, калі возьмем пад увагу першую рэдакцыю «Дзядоў», што захавалася ў копіі Чачота. У першапачатковым пляне твору жалобнаю ўрачыстасьцю кіруе сьвятар, з-за чаго ня можа быць там гаворкі пра ганеньні духавенства супраць дзядоў. Апрача таго, сьвяткаваньне адбываецца i там у царкве так, як у апошняй рэдакцыі «Дзядоў».

Ba ўсякім разе, вядома, што, пішучы свой твор, паэт меў на ўвазе сьвяткаваньне дзядоў на могілках пад адкрытым небам, як яны адбываюцца ў сапраўднасьці. Сьведчыць пра гэта згадка ў IV частцы твору, кал i Густаў просіць сьвятара вярнуць дзяды.

Jeśli, żałując śmirci dobrego dziedzica,

Lud zakupiona świecę stawia mu na grobie;

...

Jeśli przyniesie miodu plastr i skromne mleko,

I garścią mąki grobowiec posypie.

Паэт тут выразна згадвае пра найважнейшыя дэталі ўрачыстасьці, што сьвяткуе люд на могілках пад адкрытым небам, i пра паўсюдны ў той час звычай пакідаць ежу на магілках нябожчыкаў.

* * *

Вызначыўшы час i мейсца Міцкевічавае ўрачыстасьці ў дачыненьні да народных дзядоў, мы зоймемся цяпер абрадам твору. У фрагмэнтах I часткі паэт падаў падрыхтоўку да абраду дзядоў. Ю.Каленбах на падставе фрагмэнту, які пачынаецца словамі: «Tu guśiarz kazał młodzieży//Stanać na drogi połowie», робіць выснову, што паводле народнага звычаю сьвяткаваньне дзядоў было недаступнае моладзі, a маглі браць у ім удзел старыя й дзеці, як паказваюць на тое словы: «Zaszło słońce, biegądzieci, // Idą starce, płaczą, nucą»... i г.д. [333] Выяўлены погляд не знаходзіць моцнае падтрымкі ў рэчаіснасьці. Шматлікія этнаграфічныя крыніцы, што паходзяць з разнастайных мясцовасьцяў Беларусі па-за Наваградчынай, не гавораць нам пра аніякія абмежаваньні. Наадварот, крыху інакш выглядае гэта на Наваградчыне; там у часе прамаўленьня малітвы перад жалобнаю вячэраю пакідаюць хату маладыя сужэнцы, якія пабраліся ў бягучым годзе. Дзеецца гэта з-за добра шанаванае традыцыі. «Як гавораць пацеры, дык тыя, што першы год пажаніліся, выходзяць з хаты, а гэта таму, што яны прадаўжаюць жыцьцё, а дзяды - гэта ж сьвята памёршых» [334]. Падобны звычай занатаваны таксама ў Барысаўскім пав., хоць там ён крыху зьменены й выступае ў іншых акалічнасьцях [335]. Аднак дастаткова сумнеўна, каб гэты звычай, што абмяжоўвае ўдзел маладых сужэнцаў у жалобнай урачыстасьці, мог заставацца ў пэўных дачыненьнях з «Дзядамі» Міцкевіча. Во ж тое адхіленьне моладзі ад удзелу ў дзядах мае ў паэме сымбалічнае значэньне й зьяўляецца ілюстрацыяй уласных думак паэта.

У Міцкевічавых «Дзядах» жалобнаю ўрачыстасьцю кіруе Гусьляр. Калі гаварыць пра ягоную ролю ў абрадзе ў стасунках да народных дзядоў, дык мы мусім зьвярнуцца да першае фазы «дасьпяваньня» II часткі паэмы, якая захавалася ў копіі Чачота. У першай рэдакцыі «Дзядоў», значна меншай за апошнюю рэдакцыю, жалобнаю ўрачыстасьцю кіраваў Сьвятар, які разам зь людам прамаўляў «Анёл Панскі», «Вітай, Марыя», «Вечны спачын». Паэт, перапрацоўваючы твор, значна пашырыў абрадавы фон твору, уводзячы шэраг новых дадаткаў i дапаўненьняў. Праф. Пігань сьцьвярджаў, што постаць Сьвятара, які кіруе дзядамі, бліжэй да рэчаіснасьці, чым постаць Гусьляра, i што паэт, выключаючы Сьвятара й замяняючы яго Гусьляром, а таксама ўводзячы тыя дадаткі, чыніў гэта дзеля таго, «каб адлюстраваны абрад зрабіць не падобным на рэчаіснасьць, каб яго стылізаваць» [336]. У зьвязе з гэтым «Дзяды» ў першай рэдакцыі меліся быць папраўдзе каталіцкім абрадам, г.зн. такім, «які мог Міцкевіч бачыць у сваім родным краі, тымчасам на другой фазе працы, з прычыны зьмены канцэпцыі, ён стаўся фрагмэнтарным рэліктам паганства, «забабонам», зь якім змагаўся й які зьнішчаў касьцёл» [337].

Выказваючы такую думку, праф. Пігань перадусім не выключаў цалкам іншай канцэпцыі - што гэтыя пазьнейшыя ўстаўкі й дапаўненьні, уведзеныя паэтам у апошнюю рэдакцыю «Дзядоў», маглі быць фальклёрнага паходжаньня. Грунтуючыся на лісьце Міцкевіча ад 5 лютага 1823 г., у якім ён паведамляў Чачоту, што гэтыя дадаткі «ўзятыя з натуры», вучоны дапускаў нават такую мажлівасьць [338], але, ня маючы выразных этнаграфічных зьвесткаў, застаўся пры сфармуляваным вышэй поглядзе. Тымчасам шматлікія этнаграфічныя крыніцы, пераважна яшчэ ня выкарыстаныя ў дасьледаваньнях «Дзядоў» Міцкевіча, дазваляюць больш дакладна высьветліць гэтае пытаньне. Перадусім пераконваемся на ix падставе, што дзяды ў першай рэдакцыі твору, якія меліся адпавядаць афіцыйнай касьцельнай урачыстасьці памінаньня душаў памерлых, маюць адносна няшмат агульнага з народным абрадам.

Наадварот, зусім інакш выглядае ўсё ў апошняй рэдакцыі. Папраўдзе, нельга пярэчыць, што паэт перапрацоўваў «Дзяды» ў духу тагачаснай «ідэалёгіі прымхаў ды забабонаў» i што намагаўся падаць народную ўрачыстасьць як «поўны чараў блюзьнерскі абрад», які нібыта вынішчаўся панамі ды асьвечаным духавенствам. Дзякуючы такой тэндэнцыі, паэт асабліва імкнуўся падкрэсьліць нэгатыўнае стаўленьне афіцыйнага касьцёлу да народнага абраду, хоць у сапраўднасьці праваслаўнае духавенства, ці то ўніяцкае (бо такое можа быць, калі гаворка ідзе пра беларускія дзяды), не выступала варожа супраць дзядоў, а нават само брала ў ix удзел, змушанае няраз дастасоўвацца да народных традыцыяў. Шматлікія этнаграфічныя дакументы ды апісаньні народнае ўрачыстасьці нічога ня кажуць нам таксама пра тое, што дзяды сьвяткаваліся таемна. Наадварот, існуе ўсеагульная думка, што будзе памыснаю варажба для гаспадара й прыемным для нябожчыкаў, калі на дзяды зьявіцца хтось чужы, якога ахвотна запрашаюць узяць удзел ва ўрачыстасьці. У зьвязе з гэтай тэндэнцыяй паэта застаецца таксама найменьне «Гусьляр» (huślar, gęślarz), невядомае ў гутарковай мове беларускага люду; паходзіць яно, як сьцьвярджае праф. Пігань, ад найменьня музычнага інструмэнту (гусьлі), «які ўжо ў той час лічыўся даўнім i характэрным, уласна, для славянаў» [339]. Погляд Міцкевіча на дзяды як на фрагмэнтарны рэлікт паганства, якога захаваліся нібыта толькі рэшткі, перадаўся потым многім дасьледнікам. Тымчасам абрад памінаньня памерлых продкаў папраўдзе шмат страціў першасных рысаў, падобна як i іншыя народныя абрады, аднак захаваўся ледзь ня цалкам [340].

Зь іншага боку, трэба добра ўсьведамляць, што тое ператварэньне «Дзядоў» паводле тагачаснага культу паганскіх рэліктаў выконвалася адначасна ў пэўнай ступені таксама ў кірунку збліжэньня да народнасьці, да тых формаў абраду, якія паэт мог назіраць у родным краі. Адсюль не вынікае, што паэт хацеў свой абрад зрабіць як дакладную копію народных дзядоў. Ён ня меў такога намеру, бо пры напісаньні твору мусіў, як i ў асобных бал ядах, факты, зачэрпнутыя з фальклёру, прыстасоўваць дзеля вышэйшых мастацкіх мэтаў ці то дзеля пэўных ідэяў, якія намагаўся выяўляць. Дазваляючы сабе такім чынам пэўную волю ў апрацоўцы народнага элемэнту, паэт заўсёды імкнуўся абаперціся на канкрэтныя фальклёрныя факты, адно што даваў арыгінальную інтэрпрэтацыю гэтых фактаў. Вось i большасьць тых пазьнейшых уставак i дадаткаў, якія ён увёў у апошнюю рэдакцыю твору, мае, як пасьля ўбачым, пэўнае фальклёрнае абгрунтаваньне.

Тое ж самае можна сказаць пра асобу Гусьляра, уведзенага на мейсца Сьвятара. Папраўдзе, удзел духоўніка ў дзядах, як была ўжо пра тое гаворка, - зьява паўсюдная, аднак ён мае мала агульнага зь Сьвятаром у першай рэдакцыі твору. Звычайна люд запрашае духоўніка на могілкі ў часе вясновых дзядоў; асьвячае ён магілы, моліцца за душы нябожчыкаў i нават сядае часам зь вяскоўцамі да агульнага абрадавага абеду, але заўсёды дзейнічае паводле рытуалу афіцыйнага касцёлу16. Наадварот, Сьвятар у «Дзядах» Міцкевіча нічым не адрозьніваецца ад народнага чарадзея; пры дапамозе адмысловых інкантацыяў (заклінаньняў. - М. X.) ён выклікае душы нябожчыкаў i прамаўляе наступнае закляцьце:

Staw na środku wódkę w kadzi.

I gdy laską skinę zdała

Niechaj się wódka zapala.

Зразу мела, што на гэтай падставе дзяды ў першаснай канцэпцыі твору толькі часткова «праўдзіва каталіцкі» абрад, што адпавядаў рэчаіснасьці.

А цяпер пашукаем у народным абрадзе дзядоў такое асобы, якая б адпавядала Міцкевічаваму Гусьляру. Падчас дзядоў, якія сьвяткуюць у сямейным коле ў вясковай хаце, звычайна кіруе гаспадар альбо найстарэйшы чалавек у сям'i, што прамаўляе малітву, адпаведныя закляцьці, выклікае памерлых рродкаў, а так сама адкладвае для ix частку абрадавых страваў. Такі ўсеагульны звычай [341]. Калі ж абрад адбываецца'на могілках пад адкрытым небам i мае характар зборнае ўрачыстасьці, дык кіруе ім часам пэўны вандроўны жабрак, дасьведчаны знаўца народных забабонных абрадаў. Пра ролю жабракоў так піша П.Шэйн: «Незалежна ад царкоўнае ўрачыстасыді, якую праводзіць сьвятар над магілаю, памінаюць памерлых продкаў таксама й жабракі (па-беларуску - старцы), якія ў гэты час зьбіраюцца ў грамаду на могілках. Калі жабрак ведае адпаведныя песьні, дык памінае нябожчыкаў па імені пад дыктоўку, у адваротным выпадку, даючы міласьціну, просяць яго памаліцца за ўсе душы разам» [342]. Гэтыя народныя песьні, якія сьпяваюць жабракі, памінаючы душы нябожчыкаў, былі запісаныя ў некалькіх варыянтах; пра ix яшчэ будзе гаворка крыху пазьней, бо яны нагадваюць асобныя інкантацыі, прамаўляныя Гусьляром. Тут варта адно сьцьвердзіць, што выконваюцца яны хорам: адзін з жабракоў, што нагадвае Міцкевічавага Гусьляра, называв душы нябожчыкаў, вядомыя й невядомыя, іншыя ж за ім паўтараюць [343]. Удзел жабракоў у часе ўрачыстасьці дзядоў вельмі пажаданы, бо існуе перакананьне, што, аддаючы ім ежу, прызначаную для нябожчыкаў, можна дапамагчы пакутным душам.

У асобных мясцовасьцях Нясьвіскага павету я мог яшчэ заўважыць, што ролю жраца на дзядах нязьменна выконвае адзін i той самы чалавек, трактуючы гэтую дзейнасьць як пэўную прафэсію. «Кіраваў дзядамі той стары дзед або баба, хто найлепш пеў, i той, канечне, хто мыў нябошчыка ў гэтай сям'i. А мыць нябошчыка ў нас запрашаюць таго, хто ўмея пець. Як папяюць, тады гэты старык бярэ водкі, першы кілішак у магілу ўвалье, паздароўкаецца з пакойнікам, тады налівае сабе i парадкам пойдзе кругом водка, а кажды хоць капяльку ўвалье ў магілу» [344].

Як бачым, постаць Гусьляра ў «Дзядах» Міцкевіча мае глыбокае фальклёрнае абгрунтаваньне й болей адпавядае рэчаіснасьці, чым постаць Сьвятара. Паэт, здымаючы Сьвятара й уводзячы на ягонае мейсца Гусьляра, ня толькі не адступаўся ад народнае ўрачыстасьці, але, наадварот,- набліжаўся да яе.

* * *

У прадмове да II часткі «Дзядоў» паэт кажа: «Абрадавыя песьні, чары й інкантацыі ў сваёй бальшыні пададзеныя дакладна, а часам i даслоўна ўзятыя з народнае паэзіі». I хоць сьведчаньне паэта ў асобных выпадках не заўсёды будзе дакладным, аднак няварта так далёка абніжаць узровень яго праўдзівасьці, як гэта робіць Галомбак, абмяжоўваючы фальклёрную дакладнасьць сьпеваў i заклінаньняў Гусьляра трыма радкамі паэмы [345]. Старанна шукаючы, знойдзем значна болей такіх фрагмэнтаў у Міцкевічавым творы, якія будуць адпавядаць абрадавым сьпевам народнае ўрачыстасьці. У першую чаргу належыць да ix залічыць першы выклік Гусьляром духаў, што знаходзяцца «ў якім-небудзь краі сьвету».

Гэй, чысцовыя ўсе душы!

У вадзе вы ці на сушы,

Хай з вас кожная - ці тая,

Што ў смале густой палае,

Ці што, ўшчэмленая ў дровы,

На агні пішчыць у печы

(Ёй прысуд такі суровы),

Ці што ў багне, у макрэчы -

Адусюль сюды імчэце...

(Тут i далей пераклад К. Цьвіркі)

Вылучаныя Гусьляром катэгорыі духаў даюць тэму дзеля цікавых разважаньняў, але гаворка пра гэта будзе крыху пазьней. Тут жа варта адно падкрэсьліць, што гэты пералік памерлых душаў паводле мейсца й роду іхнае пакуты найпраўдападобней паходзіць з жалобных сьпеваў беларускіх старцаў. Бо існуюць, як мы ўжо казалі, народныя песьні, прысьвечаныя памінаньню нябожчыкаў, сьпяваныя хорам жабракоў падчас дзядоў, а таксама на фэстах i кірмашах. Напачатку ў ix гаворка пра памерлых сямейнікаў, потым пра далёкіх сваякоў i суседзяў, напрыканцы жрэц памінае ўсе душы разам. I гэтая апошняя партыя сьпеву, што колісь уваходзіла ў склад жалобнае ўрачыстасьці як ейная цэласная частка, дзіўна нагадвае заклінаньні Гусьляра:

Вспомяні, Господзі:

На огне згораюшчых,

На водзе потопляшчых,

В лесу заблудзяшчых,

Дрэвом побіенных,

Громом убіенных,

Молніей сожжэнных,

Зяблых, мёрзлых,

Пасяцоных, положэнных,

В цузую землю заведзеных,

Заклюценых, зацюрэмных [346].

Як у «Дзядах» Гусьляр называв мейсца й род пакуты душаў памерлых, выкліканых на дзяды, так i тут, у народнай абрадавай песьні, акцэнтуецца ўвага на мейсцы й роду сьмерці, якая выпала памінаным продкам. Больш за тое, у народнай песьні, як i ў «Дзядах», ёсьць гаворка пра душы «на огне згораюшчых, на водзе потопляшчых, зяблых i мёрзлых». Згадка пра душу, што пакутуе ў дрэве, «пішчыць i плача жаласна», бо яе «у печы грызе жар», узьнікла на фоне народных прымхаў, якія захаваліся да сёньняшняга дня сярод беларусаў: «Кажуць, хто павесіцца, дык душа яго ўвойдзе ў асіну, i ці вецер ёсьць ці німа, дык я на ўсё варушыцца / скрыпіць. А як тую асіну ўкінуць у печ, дык яна таксама пішчыць. Перахрысьціць яе, тады скрыпець перастаня» [347]. Усё гэта сьведчыць, што між народнай песьняю й прыгаданым фрагмэнтам «Дзядоў» адчуваецца выразная сувязь. Бо цяжка дапусьціць, каб Міцкевіч, будучы на дзядах на Наваградчыне, ня чуў гэтае песьні й ня меў за ўзор яе потым, пішучы гэты фрагмэнт, у якім ёсьць выкліканьне духаў на жалобную ўрачыстасьць. Нешматлікія парэшткі гэтае песьні, якія захаваліся да сёньняшняга дня на Наваградчыне, сьведчаць пра тое, што колісь яна мусіла быць вядомаю цалкам у родным краі паэта [348].

Пры кожным заклінаньні Гусьляра Хор, перакананы ў прысутнасьці духаў нябожчыкаў у капліцы, зьвяртаецца да ix:

Вы кажыце, што вам трэба.

Піць вам, можа, даць? ці хлеба?

Гэтае пытаньне, скіраванае да гасьцей з таго сьвету, паўтараецца ў творы тройчы перад зьяўленьнем кожнае здані. Хоць ня ёсьць яно «дакладным тлумачэньнем» народнага сьпеву, аднак мае пэўную аналёгію з заклінаньнем беларускага селяніна да памерлых продкаў:

Сьвятые дзяды, зьлеталісь сюды,

Цяпер скажыце нам, чаго вам трэба? [349]

Таксама радкі:

Ёсьць пітво, ёсьць пачастункі,

Сэрцаў шчодрыя дарункі,

А яшчэ - малітваў словы -

нагадваюць заклінаньне народнага жраца падчас жалобнае ўрачыстасьці:

Ёсьць тут усё, што Бог даў,

Што я лі вас ахвяраваў,

Чым толькі хата багата [350].

Душы нябожчыкаў, якія зьяўляюцца ў капліцы на заклінаньні Гусьляра, не адыходзяць з уласнае волі, а зьнікаюць толькі пасьля загаду жраца. Дзеля гэтага Гусьляр прамаўляе закляцьце, якое паўтарае за ім Хор сялянаў:

I ляціце зноў да Бога!

Ну, а хто нас не паслухаў,

У імя Сьвятога Духа -

Бачыце во гэты крыж?

Раз ня трэба солі-хлеба,

Дык ляціце зноў на неба!

Акыш, акыш!

Падобна й падчас народных дзядоў. Перад пачаткам сьвята гаспадар, што выконвае ролю жраца, выклікае душы нябожчыкаў, якія - паслухмяныя ягоным закляцьцям - пакідаюць мейсца пазазямнога побыту й прыходзяць да сваіх блізкіх i сваякоў, каб пачаставацца падрыхтаванаю для ix пачосткаю. Кал i ж, на думку ўдзельнікаў абраду, душы дастаткова падсілкаваліся, гаспадар праганяе ix, прамаўляючы закляцьце:

Сьвятые дзеды,

Зьлеталісь сюды,

Есьці - пад'елі,

Піць - напіліся,

Чэсьць i слава вам!

Цяпер скажыце нам,

Чаго вам трэба?

А лепей - Леціце да неба,

Акыш! Акыш! Акыш! [351]

Далучаная народная формула сталася Міцкевічу узорам дзеля йнкантацыі Гусьляра, а канцавая частка выразна нагадвае асобныя радкі народнага тэксту. З народнага верша паходзіць таксама характэрны выклічнік «Акыш! Акыш!».

Знаходзім у «Дзядах» яшчэ адзін узор народнага заклінаньня, які ўжывае Гусьляр, каб прагнаць бледную здань, калі звычайных сродкаў недастаткова:

Kędy wszedłeś, wychodź tędy,

Bo cię przeklnę w imię Boga.

Przecz stąd na lasy, na rzeki,

I zgiń, przepadnij na wieki!

Два апошнія радкі - гэта парафраза народных заклінаньняў, якія ўжываюцца паўсюль, каб прагнаць злых духаў, а таксама пры замовах ад хваробаў. Напрыклад: «І ссылаю вас, бясы-дз'явалы, нячыстая сіла на мхі, на балоты, на гнілыя кал оды, на наганы я воды» [352]. А вось формула, якую ўжываюць пры замаўленьні ад злога вока: «Я вас прашу, малю, ссылаю i зговораю на сухіе леса, на ніцые лозы, гдзе вецер не вее, гдзе сонцэ не грэе, гдзе людзі не ходзяць, гдзе пташкі не летаюць» [353]. Відаць, ня трэба даводзіць, што задуму прагнаць здань «na lasy, па rzeki» паэт узяў з блізкіх народных формулаў.

Спыняючыся над пачатковым выкліканьнем «чысцовых душачак», што знаходзяцца «w jakiej kol wek świata stronie», мы закранулі праблему клясыфыкацыі духаў Міцкевічам на асобныя катэгорыі. З прычыны, што гэтая праблема знаходзіцца ў пэўных стасунках з народнаю дэманалёгіяй i з-за гэтага ўваходзіць у сфэру нашых дасьледаваньняў, варта бліжэй прыгледзецца да яе. Гэтай цікавай праблеме аддаў шмат увагі праф. В.Брухнальскі. Падзел духаў у «Дзядах» Міцкевіча на лёгкіх, сярэдніх i цяжкіх, а таксама на духі, што жывуць у вагні, вадзе й паветры, выводзіць ён зь сярэднявечнай дэманалёгіі й вучэньня нэаплятонікаў. Сцьвярджае, што з гэтымі дэманалягічнымі сыстэмамі Міцкевіч мог пазнаёміцца ці то беспасярэдне, ці то пры пасярэдніцтве літаратурных твораў, перш-наперш з паэмы Попа «Pukiel włosów ucięty», «Фаўста» Гётэ й «Манфрэда» Байрана [354].

Калі сапраўды ўплыў сярэднявечнай дэманалёгіі ды вучэньня нэаплятонікаў меў мейсца на клясыфікацыю Міцкевічавых духаў, дык з упэўненасьцю можна сьцьвярджаць, што ня быў ён выключны; разам зь ім маглі ўзьдзейнічаць на дэманалягічную сыстэму «Дзядоў» народныя прымхі. Калі казаць пра падзел духаў на лёгкія, сярэднія й цяжкія, дык народная дэманалёгія анічога пра гэта ня сьведчыць. Наадварот, другі падзел: духі водныя, паветраныя й што жывуць у вагні - цалкам супадае з народнымі ўяўленьнямі. Бо ж i люд размаітых дэманаў i пакутных душаў разьмяшчае ў вагні й вадзе, бо, як сьцьвярджае праф. К.Машыньскі, «вада, нават у самай малой колькасьці, зьяўляецца звычайным мейсцам ці, скажам, улюбёным жытлом душ альбо дэманаў» [355]. У вадзе звычайна знаходзяцца душы тапельцаў, бо, як піша Федароўскі, «дзе адзін чалавек утопіцьсе, то там ero душа ест, a ежэлі хто там пойдзе купацьсе, то ена его пацягне, а сама ужэ вый дзе стуль, дзе ёй прэзначэно» [356].

Да групы паветраных духаў паэт залічае здані дваіх дзяцей, што «wietrznym błądzą szlakiem», душу дзяўчыны, якая, паводле прароцтва Гусьляра, мусіць «latać z wiatrem przez dwa roki», а таксама душы, што прылятаюць на дзяды ў IX сцэне III часткі паэмы. Знаходзім там згадку:

Wezwali powietrznych duchów.

Widzisz tych świateł tysiące,

Jakby gwiazdy spadające?

To powietrznych roje duchów.

У народных прымхах паняцьце душы часта атаясамляецца з дыханьнем. У зборніку народных прымхаў i забабонаў Сержпутоўскага чытаем: «Душа - гэто дух, што чалавек дыщэ. Як чалавек пакіне дыхаць, тай душа з яго выйдзе вон» [357]. З тае прычыны, што дыханьне шчыльна зьвязана з ветрам, зь ім таксама, як сьцьвярджае праф. Машыньскі, была злучаная душа; адсюль, паводле ўяўленьняў люду, яна жывіцца стравамі, якія найбольш падобныя на дыханьне [358]. У зьвязе з гэтым існуюць на Беларусі цікавыя прымхі, што душы, якія зьяўляюцца на дзяды, аджыўляюцца пахам ды параю гарачых страваў [359]. Пра душы, якія знаходзяцца ў ветры, так кажа праф. Машыньскі: «Канцэпцыя ветру-душы нарадзіла сярод славянаў i ўвогуле на Зямлі нячувана распаўсюджаную ды глыбокую веру ў знаходжаньне ў ветры душаў. Зараілася паветра й зараіліся хмары ад неданошаных, нехрысьцяў, ад душаў «прыспаных» дзяцей матулямі альбо атручаных імі ці, інакш, забітых, ад тапельцаў, вісельнікаў i ўсякага роду самазабойцаў, ад людзей, што памерлі раптоўнаю сьмерцю й нават проста «кепска пахаваных» [360].

Як бачым, народнае ўяўленьне залічае да духаў, што жывуць у ветры, найперш дзяцей, якія бяз хросту адышлі з гэтага сьвету. Беларускі люд верыць, што такія душы зьяўляюцца ў абліччы зорак, што ляцяць на небасхіле. «Як валяцца зоры з неба, то кажуць, што гэта душы няхрышчоных дзяцей. Як хто ўвідзе падаючую зорку, дык павінен казаць: Я цябе хрышчу - кал i хлопец, то Адам, кал i дзяўчына, то Эва» [361]. Дык i Міцкевіч, ідучы за народнымі прымхамі, падаў паветраныя душы як «вогненны шнур ланцугоў», «jakby gwiazdy spadające», якія

... nad kaplicą świecą

Pod czarnym niebios obszarem:

Jak gołębie, kiedy lecą

W nocy nad miasta pożarem,

Gdy białemi skrzydeł puchy

Odbijając żar ogniska,

Ptastwo jak stado gwiazd błyska.

Паказ Міцкевічам душаў, што жывуць у ветры, у абліччы зорак, так, як ix уяўляе люд, выдатна сьведчыць, што гэтая катэгорыя духаў знаходзіцца ў больш шчыльным зьвязе з народнымі прымхамі, чым зь сярэднявечнаю дэманалягічнаю сыстэмаю.

Кажучы пра асобныя катэгорыі Міцкевічавых духаў, належыць колькі словаў прысьвяціць здані Густава, якая маўчыць, не адказвае на пытаньні Гусьляра й на якую ня дзейнічаюць ягоныя закляцьці. Гэтую канцэпцыю паэт разьвіў у IX сцэне III часткі «Дзядоў» i вытлумачыў прычыну маўчаньня бледнае здані. Гаворыць ён там, што душа жывога чалавека, выкліканая Гусьляром, можа пакінуць сваё цела й зьявіцца на прызначанае мейсца, але «póki żyje, ust nie ma, // Stoi biała, głucha, niema». Праф. В.Баровы меркаваў, што паэт мусіў мець пэўныя этнаграфічныя зьвесткі пра нямых духаў, пра што сьведчыць згадка ў парыскіх лекцыях: «Ёсьць у нас народныя прымхі пра йснаваньне духаў, якія вандруюць па сьвеце й асуджаны на маўчаньне» [362].

Нягледзячы на старанныя росшукі, нам не ўдалося вызначыць, ці мае гэтая згадка пра нямых духаў пацьверджаньне ў фальклёры роднага краю паэта. У той жа час прымхі, што душа жывога чалавека можа пакідаць сваё цела, нячувана распаўсюджаныя сярод беларускага люду; датычаць яны сноў. Дамо слова Сержпутоўскаму: «Як чалавек сьпіць, та душа з яго выходзіць i ходзіць сабе па сьвеце. Калі яна бывая далёко од цела, а тут таго чалавека будзяць, та душа не можэ хутко вернуцца ў цело, от затым чалавеку бывае кепско, а часам саўсім зашкодзіць» [363].

Важная асаблівасьць закляцьцяў Гусьляра - паленьне кудзелі, зёлкаў i гарэлкі, што служыць для выкліканьня духаў. Гэтыя абрады выконваюцца перад зьяўленьнем кожнае здані i маюць у творы сымбалічнае значэньне. Так, паленьне пасмачкі кудзелі адпавядае катэгорыі лёгкіх духаў, як гэта вынікае з словаў Гусьляра:

Тут вы лёгенькія духі!

Душы тых, што між цямноты,

Плачу, цяжкай працы, слоты,

Пад злы посьвіст завірухі

Заблішчалі i згарэлі,

Быццам гэты жмут кудзелі.

Цяжкага духа Гусьляр выклікае з дапамогаю стыхіі агню, запальваючы кацёл гарэлкі. Нарэшце, дзеля выкліканьня сярэдняга духу ён запальвае вянок сьвянцоных зёлак, які сваёй бескарыснасьцю адпавядае роду віны Пастушкі.

Żyłyście nie nam, nie światu.

Jako te cząbry i ślazy:

Ni z nich owocu, ni kwiatu,

Ani się ukarmi zwierzę,

Ani się człowiek ubierze.

Што такі паказ чарадзейных абрадаў Гусьляра, якія сымбалізуюць асобныя катэгорыі духаў, не адпавядае народнаму сьвяту (як i гэтыя катэгорыі духаў - лёгкіх, сярэдніх i цяжкіх, - не вядомыя народнай дэманалёгіі) - гэта зразумела само па сабе. Паводле народных прымхаў душы зьяўляюцца на дзяды, падпарадкоўваючыся моцы слоўнага выкліканьня, не патрабуючы адмысловых чарадзейных прыёмаў. Уводзячы такія закляцьці, неабходныя дзеля выкліканьня духаў, паэт парушыў дакладнасьць народнага абраду, затое ажывіў i зрабіў больш разнастайным свой твор [364], а таксама яскрава падаў дэталі асобных катэгорыяў пазамагільных зьяваў. Але зь іншага боку належыць моцна падкрэсьліць, што сам матыў паленьня кудзелі, зёлак i гарэлкі, незалежна ад ягонае ролі ды значэньня ў паэме, мог паэт зачарпнуць з народных прымхаў i абрадаў беларускага люду. Захаваліся адно рэшткі таго звычаю, які сустракаецца сям-там на Наваградчыне, а таксама ў іншых мясцовасьцях. Цяжка на гэтай падставе чыніць нейкія абагульненьні ды высновы, бо ў бальшыні выйшлі яны ўжо з ужытку, i мы ня ведаем добра, якое значэньне надаваў ім люд. Ва ўсякім разе, на падставе сабраных зьвестак з гэтае галіны можна, здаецца, упэўнена меркаваць, што ідэю паленьня кудзелі ды сьвянцоных зёлак у часе жалобнае ўрачыстасьці паэт запазычыў з фальклёру.

Пра паленьне кудзелі ў часе дзядоў я занатаваў на Наваградчыне наступнае: «На грамніцы абвіваюць сьвечкі лёнам ды вязуць у цэркву сьвенціць. Гэдакі лён даўней быў патрэбны на дзяды, але гэта было ўжо вельма даўно. Некалі на дзяды кожная баба дзяржала сьвечку ў цэркве, ды як былі ўжо тыя памінкі (г.зн., афіцыйнае памінаньне нябожчыкаў у царкве), то ўсялякая баба неўзаметку запалівала над сьвечкаю крышку лёну. Казалі, што душа бабы, што вяла калатню аб лён зь сьвекрывёю, зь ятроўкамі, ці зь залавіцамі, ці зь сёстрамі, ці зь мацяр'ю, то як панюхая дымочку зь лёну, то адразачку йдзе ў неба. Але ж душачка лёганькая, плываю ў воздуху высока, дык дзьмухалі, каб дымочак дастаў пад самы паталок. Каторая душа многа гадоў мэнчыцца, тая лятае матылёчкам малёханькім пры самай сьвеццы. Нюхне дымку ад лёну ды ўцякая прама да міленькага бога» [365].

Далучанае апавяданьне знаёміць зь цікавымі народнымі паняцьцямі i можа сьведчыць, што паленьне кудзелі ў часе дзядоў лічылася колісь важнай дэтальлю ўрачыстасьці. Можа быць, што ў часы Міцкевіча яно шырока практыкавалася й зьвярнула на сябе ўвагу паэта [366].

Паленьне зёлак у часе дзядоў практыкуецца яшчэ й сёньня ў асобных вёсках Наваградчыны, разьмешчаных на поўнач ад Туганавічаў. Звычайна перад пачаткам жалобнае вячэры на дзяды запальваюць васковую сьвечку, пасьвечаную ў дзень Маці Божае Грамнічнае, i абносяць яе тройчы вакол стала й страваў, пастаўленых на лаве [367]. У прыгаданых мясцовасьцях Наваградчыны часта замест сьвечкі кідаюць у пэўнае начыньне гарачыя вуглі, на якія кладуць пучкі сухога зельля, сабранага й пасьвечанага ў дзень сьв. Яна, i чыняць так, як зь сьвечкаю, кадзячы дымам стол i гаршкі з абрадавамі стравамі [368]. Якое значэньне надаваў колісь люд гэтым дзеяньням, ніхто мне ня змог патлумачыць. Веданьне падобнага звычаю людам Наваградзкага павету пацьвярджае таксама Э.Кліх, мовячы, што на дзяды «як садзяцца есьці, то по трошэчку зеля сьвенцонаго ўкідаюць у ямку» (ямка - паглыбленьне ва ўнутранай частцы печы, дзе захоўваюць жар) [369]. Звычай абкурваньня дымам сьвятаянскіх зёлак стала ды абрадавых страваў вядомы таксама ў асобных мясцовасьцях Меншчыны й Магілеўшчыны [370].

Закляцьце зь вянком i кудзеляю належыць да пазьнейшых уставак, якія паэт разам зь іншымі дадаткамі ўвёў у твор напрыканцы 1822 г. [371] У першапачатковым пляне «Дзядоў» было толькі адно закляцьце з гарэлкаю ў кадзі, якога хапала для выкліканьня ўсіх духаў, што зьяўляліся беспасярэдне адзін за адным. Хоць гэтыя ўстаўкі, што тычацца паленьня зёлак i кудзелі, у такой форме не выступаюць у фальклёры, але яны знаходзяцца ў пэўным зьвязе з народным абрадам. Зрэшты, крыху сьвятла кідае на гэтае дастаткова складанае пытаньне сьведчаньне самога паэта, які, перапрацоўваючы твор, паведамляў Чачоту ў сярэдзіне лютага 1823 года: Гэта нязначныя дадаткі, але нагадваю, што ўзятыя з натуры» [372]. Такімі выказваньнямі не павінны мы грэбаваць. Выпадкі, калi Міцкевіч цалкам арыгінальным заду мам дадаваў тлумачэньні, што яны паходзяць з фальклёру, як мы паказалі, надзвычай рэдкія, датычаць яны, уласна, толькі «Дудара». Затое ў дачыненьні да іншых балядаў такія прыпіскі паэта адпавядаюць фактам. У дадзеным жа выпадку гаворка пра ліст да Чачота, таму цяжка дапусьціць, каб паэт зьбіраўся ашукаць сябра, які да таго ж лічыўся сярод філяматаў лепшым знаўцам фальклёру. Больш за тое, Чачот быў найбліжэй зьвязаны з узьнікненьнем паэмы й працаю над ёю; ён перапісваў «Дзяды» i чытаў ix карэктуру, яму таксама паэт даручыў унесьці асобныя зьмены ў тэкст твору. Усё гэта гаворыць пра тое, што паэт меў пэўныя фальклёрныя зьвесткі, на якіх заснаваў сваю ідэю паленьня зёлак ды кудзелі. Не павінна нас таксама дзівіць, што гэтыя факты, зачэрпнутыя з фальклёру, былі пададзеныя зусім інакш; бо мы ж ведаем, што такое стаўленьне паэта да народнае крыніцы практыкавалася дастаткова часта.

Нешта падобнае можна сказаць пра паленьне гарэлкі, якая служыць дзеля выкліканьня цяжкага духа. Хоць дакладных адпаведнікаў гэтага матыву ў фальклёры мы шукалі б дарэмна, аднак прысутнічае ён у «Дзядах» Міцкевіча не без абгрунтаваньня. Гарэлка ў часе абрадавае вячэры паўсюль належыць да абавязковых напояў [373]. П'юць яе бяседнікі, адліваючы па колькі кропляў на стол альбо ў асобнае начыньне для нябожчыкаў, а падчас урачыстасьці, якую сьвяткуюць на могілках, ліюць яе на магілу памерлага. Захавалася адно сьведчаньне, што паходзіць зь сярэдзіны мінулага стагодзьдзя, пра паленьне гарэлкі ў часе сьвята. Зьвестку пра такі звычай, практыкаваны колісь на Піншчыне, падаў Р.Зянкевіч: «Вечарам накрываюць стол белым абрусам, на ягонай сярэдзіне запальваюць гарэлку, каб нагадаць пякельнае полымя ды разьвесяліць думкі прыгатаваным на агні напоем; кідаюць соль на распаленыя вугольчыкі, абы пачуць мову іхнага таямнічага трэску» [374].

Сёньня цяжка дакладна сказаць, ці гэты звычай мог быць практыкаваны колісь у іншых мясцовасьцях, бо, апрача згадкі Зянкевіча, іншых зьвестак пра яго мы ня маем. Ba ўсякім разе, належыць сьцьвердзіць, што стыхія вагню мела колісь падчас жалобнага абраду важную ролю. Як паказваюць асобныя апісаньні дзядоў, а таксама зьвесткі, сабраныя на Наваградчыне, колісь на могілках у дзень дзядоў запальвалі вогнішчы, якія, ідучы дадому, не тушылі [375]. Мажліва, што ў зьвязе з запальваньнем вогнішчаў выступалі таксама іншыя звычаі, якіх сёньня мы ня ведаем. Вымагае тут пэўнага вытлумачэньня паведамленьне Чачота. Чачот, які мог мець найлепшае паняцьце пра фальклёрныя дэталі «Дзядоў», у лісьце ад 6 красавіка 1823 г., кажучы пра дадаткі, уведзеныя паэтам у твор, пісаў: «Кожная (сцэна. - М.Х.) мае свой уласьцівы характар, напрыклад, паленьне кудзелі, паленьне вянкоў, гарэлкі ж - вельмі агульная, яе звычайна дзеля выкліканьня ўсіх духаў ужываюць, i яна б вельмі добра дзеля агульнага выкліканьня напачатку прыдалася» [376]. Што паленьне гарэлкі звычайна ўжываюць дзеля выкліканьня ўсіх духаў, народныя прымхі нічога нам сёньня пра тое не гавораць. Найпраўдападобней Чачот гэтыя зьвесткі зачарпнуў не з фальклёру, але зь першапачатковае рэдакцыі «Дзядоў», у якой, мы ведаем, закляцьце з гарэлкаю, зьмешчанае напачатку, служыла дзеля выкліканьня ўсіх пазамагільных зьяваў.

Характэрная народная дэталь у творы Міцкевіча - учыненьне палёгкі нябожчыкам пры дапамозе ежы й напояў. Частаваньне памерлых - найважнейшая дэталь народнае ўрачыстасьці; душы нябожчыкаў прыходзяць на дзяды, уласна, з тою мэтаю, каб разам з жывымі ўдзельнічаць у абрадавай вячэры. Дзеля гэтае ж мэты сяляне гатуюць на дзяды шмат разнастайных страваў, лік якіх даходзіць найчасьцей да дванаццаці, a сеўшы за стол, адкладваюць у асобнае начыньне частку ежы для нябожчыкаў альбо выліваюць на стол, верачы, што душы, нябачныя сьмяротным, аджыўляюцца гэтымі стравамі [377], Калі ж сьвята адбываецца на могілках, дык удзельнікі выліваюць на магілу памерлага кілішак гарэлкі, а таксама закопваюць частку прынесеных страваў [378]. Учыненьне палёгкі душам нябожчыкаў пры дапамозе матэрыяльных сродкаў падкрэсьліў Міцкевіч у «Дзядах», але, як слушна заўважыў Ю.Галомбак, ён не лічыўся з правіламі народнае ўрачыстасьці [379]. Душы, што прыходзяць на дзяды, за выняткам здані злога пана, узяць ежы ня хочуць. Двое дзяцей просяць адно пра «два зярняткі гарчыцы», якая мусіць сымбалізаваць горыч жыцьця. Таксама й душа дзяўчыны адмаўляецца ўзяць ежу, просячы, каб хлопцы прыцягнулі яе да зямлі, якою яна пагарджала пры жыцьці.

Напрыканцы ўрачыстасьці Гусьляр выклікае ўсе душы разам:

Dla was ta biesiada drobna:

Garście maku, soczewicy

Rzucam w każdy róg kaplicy.

Гэтая дэталь у «Дзядах» мае пэўнае значэньне, бо й беларускі люд падчас пахаваньня сыпле збожжа ў кожны кут хаты. Чыніць гэта зь дзьвюма мэтамі: каб перашкодзіць нябожчыку вярнуцца з таго сьвету, а таксама, каб забясьпечыць сабе дастатак i доўгае жыцьцё [380]. Што да сыпаньня маку, дык яно адыгрывае важную ролю ў забабонных дзеяньнях люду; макам сяляне абсыпаюць магілу, а таксама дарогу, якая вядзе з могілак да хаты з мэтаи перашкодзіць нябожчыкам i вурдалак вярнуцца з таго сьвету [381]. Пра звычай абсыпаць зернем у часе народных абрадаў праф.Машыньскі гаворыць: «З тае прычыны, што канцэпцыя птушкі-душы нячувана распаўсюджаная, старая й прытым адыгрывае вялікую ролю ў прымхах, а таксама абрадах, а - з другога боку - зерне - гэта звычайны корм птаства, дык можна было б думаць, што, раскідаючы зерне ў часе абрадаў, селянін перш-наперш меў у думках душы нябожчыкаў» [382]. У зьвязе з такою канцэпцыяй душы легка можна вытлумачыць вокрык «Акыш! А кыш!», ужываны людам, каб прагнаць душы нябожчыкаў. Гэты вокрык беларускі люд паўсюль ужывае, каб прагнаць птаства [383].

Наколькі звычай частаваньня нябожчыкаў у II ч. «Дзядоў» не ва ўсіх дэталях адпавядае вясковаму абраду, нагэтулькі ў IV частцы твору ён блізкі да народных звычаяў.

Густаў, палемізуючы зь Сьвятаром, згадвае пра звычай насіць на магілы размаітую ежу душам нябожчыкаў:

Jeśli żałując śmierci dobrego dziedzica,

Lud zakupioną świecę stawia mu na grobie...

.....

Jeśli przyniesie miodu plastr, i skromne mleko,

I garścia mąki grobowiec posypie.

Як запаленыя сьвечкі на магілах на дзяды, так i прынесеная на могілкі ежа нябожчыкам належаць да нячувана распаўсюджаных звычаяў, якія яшчэ сёньня сустракаюцца ў шматлікіх мясцовасьцях [384].

Момантам, якім заканчвае Міцкевіч абрад, зьяўляецца ўспамін пра памерлых продкаў. Паэт выкарыстаў тэты матыў двойчы. У II частцы «Дзядоў» Гусьляр пасьля апошняга выкліканьня ўсіх душаў разам паведамляе сабраным, што «час прыгадаць справы продкаў». У IX сцэне дрэздэнскіх «Дзядоў» тэты матыў быў таксама вылучаны як канцоўка завяршэньня абраду.

Wkrótce, wkrótce koniec Dziadów...

Słyszysz? trzeci kur juź pieje;

Tam śpiewają ojców dzieje,

I rozchodzą się gromady.

Згадваньне памерлых продкаў - арганічная частка жалобнее ўрачыстасьці, якую адзначае беларускі люд, адсюль таксама паходзіць ейнае найменьне «памінк», якое часта выкарыстоўваецца разам з найменьнем «дзяды». У цэнтры яго - аповеды пра памерлых, пра іхнае жыцьцё на гэтым сьвеце ды пра найважнейшыя ўчынкі, пра дабрадзейнасьць й заслугі, прычым заўсёды называюцца толькі станоўчыя рысы іхнага характару [385]. Гэтыя ўхвальныя размовы пра продкаў не завяршаюць, як у Міцкевіча, абрад, а пераважна вядуцца ў часе сьвята й непасрэдна пасьля яго. Мажліва таксама, што матыў згадваньня памерлых продкаў нарадзіўся, як мяркуе праф.Пігань [386], пад уплывам ведамай Міцкевічу стараліцьвінскае ўрачыстасьці, званай сьвятам казла, падчас якой удзельнікі абраду ўслаўлялі подзьвігі ды заслугі даўніх герояў Літвы. Пра сьвята казла Міцкевіч меў шмат зьвестак, зачэрпнутых з старапрускіх i стараліцьвінскіх хронікаў, якія бачым у прыпісах да «Гражыны». У прадмове да II часткі свайго твору ён нават ідэнтыфікуе яго зь дзядамі: «Урачыстасьць гэтая бярэ свой пачатак з паганскіх часоў i звалася колісь сьвятам казла, на якім вёў рэй Казьляр, Хусьляр, Гусьляр, адначасна каплан i паэт (гусьляр)». Праф. Пігань дэталёва паказаў, што паэт, ідэнтыфікуючы гэтыя два абрады, якія апрача асобных супадзеньняў былі, аднак, прынцыпова адрозныя, хацеў зьвязаць яго з трэнамі антычных казьляроў, а гэтым самым з пачаткам грэцкае трагедыі ды тэатру [387].

Паводле народных прымхаў на дзяды Пан Бог дазваляе памерлым душам пакінуць мейсца свайго побыту й накіравацца да сваіх блізкіх i родных. У той дзень нябожчыкі сустракаюцца з жывымі, спажываюць частку прыгатаваных ім страваў, а таксама цешацца магчымасьцю аглядаць пакінутую сям'ю. На гэтую тэму бытуе шэраг народных аповедаў. Дык вось ёсьць думка, што перад сьвятам душы мыюцца ў лазьні, куды сяляне папярэдне прынесьлі чыстае вады. Таму пасьля захаду сонца ніхто не наважваецца зайсьці ў лазьню, бо нябожчыкі могуць адпомсьціць за парушэньне спакою [388]. Уночы ж сходзяцца душы памерлых грамадою ў царкву альбо касьцёл i слухаюць імшу, якую служаць сьвятары-духі [389]. Рыхтуючыся да абрадавае вячэры, селянін адчыняе дзьверы й вокны, каб даць праход дзядам, якія йдуць з таго сьвету ў сялянскую хату [390]. A калі пачынаецца частаваньне, усе сядаюць за стол на такой адлегласьці адзін ад аднаго, каб пры кожным мог нябожчык заняць мейсца [391]. А яшчэ ня варта падчас вячэры ставіць ногі на парэнчьі стала, бо там адпачываюць душы памерлых, якіх можна абразіць неасьцярожным рухам ног i наклікаць на сябе іхную помсту [392].

Хоць у прысутнасьць памерлых падчас дзядоў беларускі селянін шчыра верыць, але яны нябачныя; могуць зьявіцца адно ў абліччы матыля, што кружляе па-над полымем сьвечкі, альбо пары гарачых страваў [393]. Каб убачыць душы памерлых у чалавечай постаці, такімі, якімі яны былі пры жыцьці, належыць выкарыстаць адмысловыя прыёмы, што часта зьвязана зь вялікімі цяжкасьцямі ды небясьпекаю. Дык мажлівасьць пабачыць душы памерлых, якія сядзяць разам з жывымі за сталом, мае той зь сьмяротных, хто на працягу цэлага году прысягнуў не сьмяяцца й як найменш размаўляць. Можна таксама пабачыць гасьцей з таго сьвету ў чалавечым абліччы, калі глядзець на хату зь печы праз хамут альбо зь сенцаў праз прадзюраўленыя дзьверы. У эфэктыўнасьць гэтых сродкаў селянін шчыра верыць, але рэдка да ix зьвяртаецца, бо можна за такую сьмеласьць заплаціць жыцьцём [394].

Гэтыя ды падобныя прымхі далі Міцкевічу задуму паказаць душы памерлых, выкліканых Гусьляром на дзяды. Зразу мела, што ў выяўленьні сваіх зданяў паэт ня мог дакладна трымацца народных поглядаў, бо яны зьвязвалі як ягоныя мастацкія заду мы, так i жаданьне падкрэсьліць пэўныя маральныя ісьціны й грамадзкія перасьцярогі, аб'яўленыя прыхаднямі з таго сьвету. У зьвязе з гэтым здані ў «Дзядах» зьяўляюцца ў чалавечым абліччы без адмысловых прыёмаў, якія дзеля гэтае мэты выкарыстоўвае люд, зьвяртаюцца да ўдзельнікаў абраду й апавядаюць пра сваю пакуту ды замагільнае жыцьцё.

Папярэднія развагі цалкам вырашаюць праблему стаўленьня твору Міцкевіча да народнага абраду дзядоў. Мы бачым, што паэт адносна шмат зачарпнуў з народнага абраду, уласна, узьнёс на ім увесь зруб канцэпцыі II часткі «Дзядоў», аднак асобныя дэталі народнае ўрачыстасьці дастаткова адвольна перапрацаваў, не заўсёды лічачыся з фальклёрнаю праўдаю. Гэтыя творчыя асаблівасьці паэта выявіліся ўжо ў асобных бал ядах; у «Дзядах» жа, як творы вялікім ды больш складаным, яны вымаляваліся больш выразна. Твор Міцкевіча, апрача абрадавае канцэпцыі, мае шэраг іншых матываў, зачарпнутых з прымхаў i творчасьці люду, якія выступаюць у фальклёры самастойна й з урачыстасьцю дзядоў ня маюць нічога агульнага. Да ix найперш належыць аднесьці праблему віны й пасьмяротнае пакуты.

***

Праблема віны й пакуты, да якое мы цяпер зьвернемся, - адна з самых цікавых у «Дзядах». Нягледзячы на шматлікія спробы, яна не была цалкам вырашаная, бо ейныя вытокі шукалі паўсюль, толькі ня там, дзе папраўдзе можна было ix знайсьці. Тымчасам дзеля вырашэньня гэтае праблемы мусім зьвярнуцца перш-наперш да народных прымхаў i казак; у ix знойдзем поўны адказ на пастаўленыя пытаньні. Мы ўжо зьвярнулі ўвагу пры аналізе баляды «Люблю я», што ў беларускіх казках вельмі часта выкарыстоўваецца матыў пасьмяротнае пакуты як пакараньня за грахі ўсяго жыцьця, Кожны грэшнік мусіць пасьля сьмерці зазнаць тыя ж самыя пакуты, якія ў зямным жыцьці прынёс сваім блізкім. Гэты казачны матыў усебакова выкарыстаў пазт як у паказе пасьмяротнае пакуты ў ІІ Частцы «Дзядоў», так i ў асобных фрагмэнтах IV часткі.

Адно здані дваіх дзяцей зьяўляюцца з гэтага гледзішча выняткам, бо ў фальклёры мы не знаходзім такое канцэпцыі дзіцячае пакуты за празьмернасьць слодычы на зямлі. Праўда, i люд лічыць, што й душы памерлых немаўлят не бязгрэшньія, але крыху йнакш гэта сабе тлумачаць. «Taro анно дзіцяці душачка ідзе да неба, каторо мацерынскаго малака ні пакаштавало, а каторо пакаштавало, то мусіць прайсьці праз чысьцец, бо грэшнаго мацерынскаго пакарму пакаштавало» [395].

Зусім інакш належыць трактаваць скаргу Зосі. Ейная віна, таксама кара, якая спатыкае яе пасьля сьмерці, ідэнтычная віне й пакуце Марылі з бал яды «Люблю я», бо абедзьве канцэпцыі выводзяцца з аднае й тае ж народнае крыніцы. Гераіні абодвух твораў у зямным жыцьці былі абыякавыя да каханьня, за тое пасьля сьмерці шлях на неба ім зачынены. Пакута дзяўчыны ў «Люблю я» закончыцца тады, калі да яе хтосьці прамовіць «люблю», слова, якое пры жыцьці яна нікому не хацела сказаць; таксама Пастушка ў II ч. «Дзядоў» просіць хлопцаў, каб схапілі яе за рукі ды прыцягнулі да зямлі, якою яна пры жыцьці пагарджала. Дзякуючы ідэнтычнасьці задумаў, фальклёрнае абгрунтаваньне віны й пакуты Марылі ў «Люблю я» адначасна тлумачыць i канцэпцыю здані Зосі ў II ч. «Дзядоў» [396].

Што матыў здані пастушкі й ейнае пакуты выводзіцца з народных казак, даводзіць яшчэ адзін факт, які выдатна патлумачыў праф.Ю.Кшыжаноўскі. Як вядома, умоўнасьць постаці Зосі ды пэўная штучнасьць ейных скаргаў не гармануе з жахлівымі мукамі злога пана, а таксама зь інтымнаю трагедыяй Густава. Гэтая дысгармонія была немалым клопатам для шматлікіх крытыкаў. Толькі праф.Пігань выясьніў, што такі паказ здані Зосі зьявіўся ў канчатковай рэдакцыі «Дзядоў» зь ведамае ўжо нам ранейшае канцэпцыі, менш паважнае, у якой не было яшчэ рамантычнага захапленьня народнаю фантастыкай [397]. Цяпер узьнікае пытаньне: чаму Міцкевіч, перапрацоўваючы «Дзяды», не ўхіліў гэтае дысгармоніі? Абгрунтаваны адказ на гэтае пытаньне даў праф.Кшыжаноўскі, сьцьвярджаючы, што «задума пасьмяротнае пакуты за абыякавасьць да каханьня не была свавольным жартам студэнта-вальтэр'янца, але мела падставы іншыя, народныя, i ўсьведамленьне народнасьці задумы абгрунтоўвала ягонае мейсца ў паэме, заснаванай на фальклёрных матывах» [398].

Народныя казкі ды прымхі найбольш далі паэту матэрыялу, каб стварыць малюнак пакутаў злога пана. Гэты пан, што зьдзекаваўся з падданага люду, нікога не накарміў i не напаіў, хоць усяго меў удосталь, пасьля сьмерці трапляе пад уладу злога духу й мусіць трываць жахлівыя мукі. Дакучаюць яму гол ад i смага, бо даўнія яго падданыя, якіх ён памарыў голадам, у абліччы драпежных птушак адбіраюць у яго спажыву. Гэты малюнак пакутаў пана жыўцом перанесены з народных казак. У цыклю ведамых ужо нам народных казак пра пасьмяротную пакуту грэшнікаў знаходзім шматлікія вэрсіі з сацыяльнаю афарбоўкай, у якіх пан за бесчалавечныя адносіны да падданых мусіць пасьля сьмерці цяжка пакутаваць. Дзеля таго, каб дакладна асьвятліць гэтыя аналёгіі, дал у чаем колькі фрагмэнтаў казак, у якіх герой апавядае пра пакутныя душы, якія ён бачыў на тым сьвеце, а Пан Бог тлумачыць яму іхную віну ды пакуты. «А то відзеў я: к стоўбам людзі прывязаны, а перад імі стояць столы зь ядой. Людзі рвутца к ядзе, відаць, галодные, ды дастаць ня могуць. I жар ix пячэ i стужа марозіць. Чым заслужылі яны такую п акуту? Бог на г это кажыць: - Тые людзі жалосьці ня мелі, мілосердзя ня зналі, самі солодко елі, мёдам, горелкой запівалі, хорошо хадзілі, смашно спалі, ні холоду, ні голоду ня зналi, а бедных, горатных не прынімалi, наноч не пускалі, убогіх не дарылі, галодных не кормілі, воды смагу прогнаць шкодовалі, цяпер ніхай поспытаюць, як легко галадаць, холодаць, бачыць вокам i не ўзяць рукамi» [399].

Падобную праблему віны й пакуты знойдзем таксама ў наступнай казцы: «А вот ішлі мы, ішлі, відзім: бегаець чаловек па усей хаце ды крычыць: ай, цесно!.. Вот, сынок, гэтый чаловек на гэтом сьвеці як хто папросітца начаваць, не пускаець, кажэць: у нас цесно! Вот яму i там цяпер цесно... А як мы ішлі, то адзін чаловек уклаў голову ў гаршчок i есьць, i ўсё крычыць: ай, есьці хочу!.. А гэто, сынок, колі на гэтом сьвеці папросіць нішчый есьці, а яму не дадуць, скажуць: нам самім мало!.. Ішлі мы, ішлі, прышлі к рацэ. А там адзін чаловек уклаў голову ў раку i крычыць: ай, піць хочу!.. А гэто, сынок, яму на гэтом сьвеці ўсё было мало, вот яму i на том мало» [400].

У наступнай казцы, што належыць да гэтага ж самага цыклю, моцна падкрэсьлены сацыяльны момант: «Бачыў я поле, поле хорошэ i травы много, a овечкі ходзяць по нім худыя i цьмяны, а ксёндз яму адказуе: - То не есьць, сынку, овечкі, але душы паноў ... губіцельнікаў, шчо на сюм сьвеце мужыкоў гнембілі гвалтамі, дарэмніком, талакою i паншчынай, в холодзе, голодзе, в бедзе мучыліся, та ix Пан Бог скарае на том сьвеце на горкую сухоту... А шчэ ж што больш бачыў? Вун кажэ: - Бачыў докола бабы булкі i всё добро лежыць, а вона есьці крычыць. То душа, кажэ ксёндз, окомончы (аканомкі. - С.С.), што на сюм сьветі многа добра мела, слугам не платіла, сторожка была, дзедаві куска хлеба жаловала, то на тум сьвеці осудзіў ею Пан Бог на вечный голод, што всё мае, a есьці крычыць. Нарэшто пытае: - Шчо ж шчэ бачыў? - Бачыў, кажэ, цераз горло человека вода ідзе, а вун (ён. - С.С.) піць крычыць. То быў ... на сюм сьвеце войт ліхій, разбойнік, апойца, шчо чужую кроў піў, пры жніве воды жаловаў, то его Пан Бог на тамтум сьвеце осудіў на смагу, шчо ему чэрэз горло вода ідзе, а вун ня можэ напітіся» [401].

Народныя казкі, фрагмэнты якіх мы далучылі, вельмі папулярныя на ўсёй этнаграфічнай тэрыторыі Беларусі [402]. Яны закранаюць праблему віны й пакуты такім жа чынам, як i паэт у малюнку пакутаў злога пана. Во ж i злы пан пакутуе перш-наперш за тое, што пры жыцьці нікога не хацеў напаіць ды накарміць i памарыў голадам сваіх падданых. За тэты грэх пасьля сьмерці, бачачы «даўніх уцехаў сьляды», ён зьяўляецца «спажывай для вечнагалодных» i мусіць «Паміраць ад смагі, ад гол аду, // I карміць драпежных птушак». Іншымі словамі, i тут i там пасьмяротная пакута адмерваецца грэшніку тою ж самаю меркаю й у той жа самай форме, якімі ён пры жыцьці мучыў блізкіх.

Блізка трымаючыся народнае казкі, паэт у адным выпадку дазволіў сабе дапоўніць яе. Тут мы маем на ўвазе перадусім былых падданых пана, што ў абліччы начных птушак дратуюць сваю ахвяру. У народных казках пакрыўджаныя ня помсьцяць грэшніку, а пакута прыходзіць сама сабою паводле божае волі. Паказ паэтам былых падданых пана мае сваё мастацкае абгрунтаваньне. Во совы ды груганы - гэта ахвяры самаволі злога пана, якія ўвесь цяжар крыўды адчулі на сабе. Укладваючы ў іхныя вусны аповед пра ix уласны лес, паэт зрабіў больш калярытным, беспасярэднім малюнак ды больш выразна паказаў лютасьць злога пана й ягоны зьдзек зь люду. Не было б такога эфэкту, каб паэт зрабіў гэта ў форме звыклага апісаньня альбо прызнаньня грэшніка. Дапаўняючы гэтак ведамую казку, паэт не адступіўся ад народнага тону, бо ўсе дэталі падаў згодна з уяўленьнямі люду. I нават гэты паказ былых падданых пана мае абгрунтаваньне ў фальклёры, бо й люд любіць уяўляць духаў у абліччы груганоў ды соваў [403].

Таксама пасьмяротньі вырак злому пану паэт падау згодна з народнымі прымхамі.

Мне датуль душу, што ў ранах,

У пакутным целе несьці,

Покуль хто з маіх падданых

Тут ня дасьць папіць, пад'есьці.

Толькі тады скончыцца пакута злога пана, калi хтосьці зь ягоных яшчэ жывых падданых накорміць яго ды напоіць, бо ў зямным жыцьці ён адмаўляў у гэтым сваім блізкім. Пра гэтую цікавую дэталь народных паняцьцяў мы падрабязна казалі з прычыны аналягічнае сытуацыі ў «Люблю я».

Душа злога пана адбывае пакуту на зямлі й прыкута да свайго цела. Пра гэта паэт выразна гаворыць у наступным фрагмэнце:

Ёсьць адно ў мяне ўхаценьне:

Як душы даць вызваленьне!

Лепш - у пекла, лепш пазнацца

Зь ім, пайсьці яго кругамі,

Чым зь нячыстымі бадзяцца

Тут бясконцымі вякамі...

Праф.Кляйнэр хоць i згадвае пра існаваньне падобных народных прымхаў, але канцэпцыю Міцкевічавага духу, прыкутага да зямлі, выводзіць з кабалістыкі, мяркуючы, што паэт мог пазнаёміцца зь ёю ці то з тагачаснага акультызму, ці то ведаў яе ад знаёмага яму рабіна з Туганавічаў [404]. Калі нават дапусьціць, што паэт меў пэўныя веды ў кабалістыцы, дык ведаў яе ў кожным разе далека горш, чым народныя казкі ды прымхі, у якіх мог знайсьці дастаткова ўзораў дзеля канцэпцыі свайго духу. Беларускі люд шчыра верыць, што душы вялікіх грэшнікаў адбываюць пасьля сьмерці сваю пакуту на зямлі. «Катора душа надто грэшная, то ена покі за свае грахі адпакутуе, то па гэтом сьвеці цуцулюняе (цягаецца. - С.С.)», - кажа пра гэтую катэгорыю духаў Федароўскі [405]. Да ix мусім залічыць грэшнікаў, душы якіх Пан Бог памяшчае ў скрыплівае дрэва альбо зьвера ці нават у камень, як i пакутныя душы, пра якіх мы гаварылі, аналізуючы «Люблю я». Яны блукаюць блізу мейсца, дзе ўчынілі злачынства, i просяць ратунку. Знаходжаньне пакутнае душы ва ўласным целе не належыць таксама да рэдкіх зьяваў у фальклёры, датычыць гэта перадусім вурдалакаў. Канцэпцыя духу ва ўласным целе легка магла нарадзіцца ў народных уяўленьнях пад уплывам прыпісваньня яму людам тых асаблівасьцяў, якія мае жывы чалавек. Напрыклад, душа можа піць ды есьці так, як жывы чалавек; яна мае здольнасьць адчуваць боль, холад i г.д. Усё гэта выключав, на нашу думку, залежнасьць канцэпцыі Міцкевічавага духу ад кабалістыкі.

Таксама зьнешні выгляд здані злога пана ды акалічнасьці, у якіх яна зьяўляецца, цесна зьвязаныя з народнымі прымхамі.

За акном, бы костка ў полi,

Так бялее ў цемры ночы!

А на лбе гараць як вочы!

Нібы ў попеле вугольлі!

Валасы - тырчком.

Страхоцьце!

Дым, агонь-маланка ў роце!

А глядзеце, як іскрыцца

Галава яго! Як быццам

Сноп гарыць сухі цярновы

З трэскам там ці сук яловы!

Цяпер пабачым, як люд уяўляе сабе дух злога пана, што прыходзіць на дзяды й просіць накарміць яго. «Стафан Булгак, калом яму зямля, - быў вельмі лядачы, біў ён добрых людзей, сколькі мог, дык на радаўніцу, бывала, цэлу ноч агнём пылая. Каб ужо ні гэты агонь, то можа б хто над ім зжаліўся ды даў яму я кую пылінку, але за ім блізка не падступіш, дык толькі раве цэлу ноч» [406].

Душы дваіх дзяцей, а таксама дзяўчыны зьяўляюцца ў царкве, здань жа злога пана ўвайсьці ў царкву ня можа й адно толькі паказваецца пад вакном. Яшчэ праф. Каленбах зьвярнуў увагу на гэтую дэталь i паказаў на ейную залежнасьць ад беларускага фальклёру [407]. Таксама ў родным краі паэта існуюць прымхі, што душам, абцяжараным вялікім грахом, забаронена ўваходзіць у хату ды касьцёл, i яны могуць зазіраць адно праз вакно: «Гавораць так, што як на дзяды прыходзяць душы жывіцца, то i душы надта грэшныя прыходзяць на дзяды, але ў хату ня йдуць, а стаяць пад акном. lx трымае чорт, а ён у хату ісьці баіцца, бо там Богу моляцца, дык пад акном i астаецца. Для гэтых душ ставяць яду за акно, а як палягуць спаць, дык яны, душы гэтыя, пабяруць усе i зьядуць» [408].

Народныя ўяўленьні пра пасьмяротную пакуту паслужылі Міцкевічу ня толькі дзеля стварэньня здані злога пана; таксама да гэтага матыву яшчэ двойчы зьвернецца паэт у IV частцы «Дзядоў». Парафраза народнае казкі - паказ пасьмяротнае пакуты старога ліхвяра. Душа ліхвяра, які на працягу ўсяго жыцьця зьбіраў золата й абыякава ставіўся да людзкое нэндзы, была пасьля сьмерці пераменена ў чарвяка, які адбывае заслужанае пакараньне ў канторцы.

A tyś mi, panie sknero! Znalem się z tym dziadem,

Był moim bliskim sąsiadem;

Zakopawszy się do złota,

Zawaliwszy chatę drągiem,

Nie dbał, że w progu jęczy wdowa i sierota,

Nikogo nie obdarzył chlebem ni szelągiem,

Za życia dusza jego przy pieniędzy worku

Leżała na dnie w kantorku:

Za to i teraz po śmierci,

Nim słuszną karę odbierze w piekle,

Słyszycie, jak gryzie wściekle,

Jak świdruje i jak wierci?

Праблему пасьмяротнае пакуты ў дачыненьні да граху, учыненага пры жыцьці, падаў тут паэт паводле ведамых ужо нам народных уяўленьняў. Больш за тое, сам зьмест гэтага фрагмэнту - цалкам народны, бо й у фальклёры часта сустракаемся з духам ліхвяра, які пакутуе падобным чынам. Далучым тут вынятку з аднае казкі, што паходзіць зь Лідзкага пав., якую ў польскім перакладзе падаў Карловіч: «Быў адзін вельмі хцівы пан; ня хочучы нікому пасьля сябе пакінуць грошы, закапаў ix у зямлю. Пасьля праз два. гады памёр, а як быў багаты, дык не пахавалі яго ў зямлі, a паставілі ў склепе. У якасьці пакуты за хцівасьць ён хадзіў штоноч лічыць грошы ў закапаным гаршку» [409]. У іншай народнай казцы, што паходзіць, праўдападобна, з Наваградчыны, гаворка пра нябожчыка-караля, які пры жыцьці, крыўдзячы людзей, зьбіраў грошы й бяз ужытку ix пасьля сябе пакінуў. У якасьці кары за хцівасьць душа ягоная штоноч прыходзіць да замкавых лёхаў, дзе былі схаваныя грошы, i столькі мусіць цярпець мукі ад злых духаў, аж пакуль хтосьці з жывых ня знойдзе тыя скарбы ды ня выкарыстае дзеля міласэрных учынкаў [410]. Іншы варыянт гэтага апавяданьня падаў Федароўскі. Там гаворка пра ксяндза, які пакутуе ў касьцельных лёхах, дзе пры жыцьці ён схаваў грошы [411]. Як бачым, сытуацыя ў творы Міцкевіча й у народных казках аднолькавая. I тут i там знаходзім ня толькі адзін i той жа від граху ды пасьмяротнае пакуты, але таксама й аднолькавыя акалічнасьці, што спадарожнічаюць адбываньню пакуты: душа ліхвяра пакутуе на зямлі, менавіта ў мейсцы, так ці йнакш зьвязаным зь ягонаю правінаю. Паказ душы ў абліччы чарвяка, які сьвідруе ды стукае ў канторцы, узяў паэт таксама з народных прымхаў. Бо люд уяўляе сабе, што калі ў сьцяне сьвідруе чарвяк, дык гэта душа, якая пакутуе за свае грахі [412].

Добра ведаючы гэтыя народныя казкі, у якіх люд уласьцівым сабе чынам выдумляе пасьмяротную пакуту грэшнікам, Міцкевіч ня толькі мог уключыць яе ў свой твор, але й стварыць уласныя матывы, цесна зьвязаныя з народным узорам. Да такіх зьяваў належыць канцэпцыя духаў, што пакутуюць у абліччы матылёў, адзін зь якіх быў багатым панам, a другі - «кніжак дурным цэнзарам»; у якасьці пакуты за зьнішчэньне асьветы - пасьля сьмерці, «хоць ня любяць сьвятла, на сьвятло ляцець мусяць». Цяжка дапусьціць існаваньне такое казкі, у якой бы люд вызначаў пакуту багатым панам i цэнзарам за тое, што пры жыцьці тушылі «кожны праменьчык асьветы». Гэта чужыя люду паняцьці. Зьдзіўляе тут нас толькі тое, што пакуту ў дачыненьні да віны паказаў паэт так, як яе ўяўляе сабе люд: пакутныя душы мусяць ляцець на сьвятло, хоць яго ня любяць, бо ў зямным жыцьці гасілі асьвету. Канцэпцыя душы-матыля нарадзілася, праўдападобна, пад уплывам прымхаў, што начныя матылі, якія кружляюць па-над полымем сьвечкі ў часе ўрачыстасьці дзядоў, беларускі люд лічыць душамі нябожчыкаў [413]. Памыляецца Ч.Лятавец, калі генэзыс гэтае канцэпцыі шукае ў рамантычнай паэзіі Захаду, сьцьвярджаючы, што «прымхаў пра ачышчэньне людзкіх душаў у целах матылёў, жамяры альбо зьвяроў, пра што згадвае ў маналёгу Густаў, няма ў паданьнях нашага люду» [414]. Наадварот, атаясампеньне душы з матылём уласьціва ня толькі беларускаму люду, але, як сыдьвярджае прафэсар Машыньскі, належыць да прымхаў, пашыраных ва ўсіх славянаў [415].

У прадмове да II ч. «Дзядоў» Міцкевіч кажа: «Я слухаў казкі, аповеды й песьні пра нябожчыкаў, якія вярталіся з таго сьвету з просьбамі альбо перасьцярогамі; i ва ўсіх гэтых незвычайных выдумках можна было бачыць пэўныя маральныя павучаньні ды пэўныя ідэі, вобразна выказаныя вясковым людам». Гэтае сьведчаньне паэта належыць разу мець літаральна, бо, як мы давялі вышэй, канцэпцыя віны й пакуты ў гэтым творы, што нагадвае канцэпцыю «Люблю я» й «Сьвіцязянкі», наўпрост паходзіць ад прымхаў ды казак беларускага люду.

Народнасьць задумы асобных Міцкевічавіх зданяў моцна заакцэнтавала ўжо Марыя Канапніцкая ў сваім палемічным артыкуле пра «Дзяды», напісаным з прычыны зьяўленьня манаграфіі Ю.Каленбаха; як добрая знаўца духоўнага жыцьця люду, а таксама характару ягоных прымхаў ды казак, заўважыла яна адразу гэтую сувязь, але свае думкі не магла падмацаваць канкрэтнымі фальклёрнымі матэрыяламі [416]. Гэта было, здаецца, адной з галоўных прычынаў, што ў сваіх дапушчэньнях яна засталася ў адзіноце.

А вось праф.К.Гурскі радавод Міцкевічавае канцэпцыі віны й пакуты шукаў выключна ў рацыяналістычнай этыцы, што пакута адпавядае віне, i ў вальнамулярскім прынцыпе: не чыні другому, што табе няміла [417]. Сапраўды, маглі тут адыграць пэўную ролю ідэалы Асьветніцтва, пад уплывам якіх быў Міцкевіч разам зь іншымі філяматамі; яны маглі зьвярнуць увагу паэта на праблемы, блізкія яму ідэйна, якія сустракаў у народных казках i прымхах. Але іхны саўдзел у высьпяваньні згаданае канцэпцыі, як можна меркаваць з ранейшых развагаў, ня йшоў далей. Затое С.Скварчыньская намагаецца ідэю Міцкевічавых зданяў зьвязаць з клясычнаю міталёгіяй, сьцьвярджаючы, між іншым, што «безь міталягічнага Тартару, безь міталягічных герояў i багоў не было б у наяўнай форме пазамагільных зьяваў II i III частак «Дзядоў» [418]. Аднак уплыў клясычнае міталёгіі на матывы пазамагільных зьяваў у ковенска-віленскіх «Дзядах» мусіць быць цалкам выключаны, бо катэгарычна пярэчаць гэтаму як шматлікія фальклёрныя прыклады, так i сьведчаньні паэта, выказаныя ў прадмове. Тое, што асобныя старажытныя міты, як, напр., прыгаданы ў іншым мейсцы Скварчыньскаю міт пра Тантала, блізкія канцэпцыі Міцкевічавых зданяў, а тым самым i да ведамых ужо нам народных матываў, ня можа быць яшчэ дастатковым довадам, які б гаварыў пра ўплыў клясычнае міталёгіі на «Дзяды». Бо як у клясічнай міталёгіі, так i ў народных казках ды паданьнях можна легка знайсьці шмат агульных сюжэтаў, бо й тут i там у значнай ступені маем справу з блізкімі фальклёрнымі зьявамі, якія, як ведама, у сваім пашырэньні не абмежаваныя адною альбо нават некалькімі этнічнымі групамі. Міцкевіч выдатна ўсё гэта ведаў, бо ў публічных парыскіх лекцыях няраз зьвяртаў увагу на шчыльны зьвяз казак i паданьняў свайго роднага краю з асобнымі клясычнымі мітамі.

Дык варта лічыць дастаткова абгрунтаванаю рэччу, што канцэпцыя віны й пакуты ў «Дзядах» Міцкевіча выводзіцца з народнае філязофіі, выяўленай у казках ды прымхах люду.

***

Па чарзе зьвернем увагу на ўступ, што папярэднічае II частцы «Дзядоў» i мае назву «Здань». У гэтым маналёгу паэт не заўсёды дакладна трымаўся народных паняцьцяў i ўвёў шэраг уласных матываў. Усе людзкія духі, што зьяўляюцца пасьля сьмерці, Федароўскі дзеліць на тры катэгорыі: а) на духі, што зьяўляюцца паводле вол i Бога, б) паводле волі чалавека, в) паводле волі д'ябла [419]. Гэты падзел, хоць i не заўсёды захоўваецца людам, увогуле ўдалы. Да трэцяе катэгорыі духаў, што зьяўляюцца паводле волi д'ябла, беларускі люд паўсюль залічае вурдалакаў. Да ix належаць усе тыя, што пры жыцьці прадалі свае душы д'яблу: чараўніцы, вісельнікі, якія сваёй сьмерцю выклікаюць страшэнную буру, а таксама самазабойцы ўвогуле. Калі прыходзіць ноч, яны падымаюцца з магілаў ды ходзяць у сваіх цялесных тулавах па зямлі, перасьледуючы людзей, а як пачуюць крык пеўня, вяртаюцца найхутчэй у магілу [420].

Паэт, ведаючы, што паводле народных уяўленьняў самазабойца становіцца пасьля сьмерці вурдалакам, мог легка атаясаміць зь ім самога сябе з-за перакананьня ва ўласным маральным самазабойстве («Можна пачуць: бы ён - самазабойца. // Кажуць, у юным яшчэ недзе веку»). Аднак калі параўнаем Міцкевічавага героя з народным вурдалакам, мы заўважым, што нагадвае ён апошняга толькі фармальна, мае адно нутраныя рысы, якія прыпісвае люд вурдалаку; затое ўсё, што апавядае пра сваю пакуту, - рэфлексія асабістых перажываньняў паэта [421]. Перадусім, міцкевічаўскі вурдалак - дух незласьлівы, не перасьледуе людзей i ўвогуле ня мае пагрозьлівага характару. Таксама й час зьяўленьня вурдалака ў Міцкевічавым творы не адпавядае народным прымхам. У апошніх ён можа выходзіць з магілы кожную ноч i туляцца па зямлі аж да трэціх пеўняў. Міцкевіч жа, як заўважыў праф. Шыйкоўскі [422], гэты час абмежаваў аднаразовым зьяўленьнем вурдалака ў год на дзяды й пашырыў яго да чатырох тыдняў («А як зазвоняць на чацьвёртую нядзелю, // Вяртаецца ноччу, амаль бязь сілаў... //Зноў засынае ў магіле»).

Затое, як мы згадвалі, зьнешні выгляд вурдалака, а таксама акалічнасьці, пры якіх ён зьяўляецца, дакладна адпавядаюць народным паняцьцям. Тое, што вурдалак, выходзячы з магілы, «смутна енчыць i бухае полымем», знаходзіць пацьвярджэньне ў народных аповедах, якія паказваюць вурдалака як зьяву страшную, бледную, якая йдучы стогне («стогня»), а часам таксама бухае з вуснаў полымя» [423]. Народнага паходжаньня i дэталь, што вурдалак, «як выйшаў зь зямлі, //Вочы на ранішнюю зорку падняў». Заўважыў гэта ўжо Зьдзярскі й прывёў народныя прымхі, запісаныя Кольбергам на Любельшчыне, што вурдалак «адразу як выйдзе, вочы свае на ўсход паварочвае» [424].

Вурдалак, пра якога згадвае Конрад у сваёй песьні ў III ч. «Дзядоў», мае усе народныя прыкметы; ён - дух грозны й помсьлівы, прагне чалавечае крыві.

Pieśń ma była już w grobie, już chłodna;

Krew poczuła; z pod ziemi wygląda,

I jak upiór powstaje krwi głodna,

I krwi żąda, krwi żąda, krwi żąda.

Кармленьне вурдалака чалавечаю крывёю належыць да самых распаўсюджаных народных прымхаў. Бо люд лічыць, што «ўночы яны прыходзяць у хаты сваіх былых ворагаў, а часам таксама й сяброў ды сваякоў, кладуцца на грудзі свае ахвяры і, прыкладаючы вусны да сэрца, высмоктваюць кроу» [425].

Potem pójdziem, krew wroga wypijem,

Ciało jego rozrąbiem toporem,

Ręce, nogi gwoździami przybijem.

By nie powstał i nie był upiorem.

Гэты спосаб паўсюль ужываецца людам, каб перашкодзіць вурдалаку вярнуцца на зямлю. Адзін зь беларускіх этнографаў так пра гэта піша: «Дзеля таго, каб вурдалак не хадзіў, трэба раскапаць ягоную магілу, адсекчы галаву й пакласьці яе між ног, а цела прабіць асінавым калом» [426].

.. Апрача разгледжаных пытаньняў, зьвязаных з фальклёрам, мы знойдзем таксама ў творы Міцкевіча шэраг адзінкавых народных матываў, якія зьяўляюцца асобнымі ўстаўкамі, ілюстрацыяй пэўных думак аўтара альбо служаць, каб зрабіць больш разнастайным дзеяньне. Належыць да ix матыў тушэньня сьвечак у IV ч. «Дзядоў», зьвязаны з самазабойчымі замахамі Густава. Гэтая дэталь знаходзіць пэўнае абгрунтаваньне ў народных прымхах, бо й люд лічыць, што сьвечка згарае часта разам зь сьмерцю чалавека [427].

У маналёгу Крука паэт адлюстраваў, як ужо заўважыў праф. Кляйнэр [428], народныя прававыя паняцьці. Злы пан загадаў сурова пакараць згаладнелага селяніна за тое, што ён атрос колькі яблыкаў зь ягонага саду.

Узялі! Ўсчалася справа.

А за што? за плод якісьці

З дрэў, што ў лесе недзе ўзяты,

Што ўсім Бог даў для карысьці,

Як агонь, ваду, зярняты.

Гэтае чатырохрадкоўе выяўляе погляд люду на ўласнасьць, як пра гэта мы можам прачытаць у зборніку Федароўскага: «Чаго чалавек ні гадуе, ні сее, ні садзіць, то ўсім карыстаць можно». Да такіх рэчаў люд залічае перадусім «паветра, агонь, ваду, рыбы, дзікіх зьвяроў i птушак, а яшчэ грыбы, арэхі, ягады, шчаўе ды іншыя дзікія зёлкі» [429]. Гэтыя ўяўленьні мы знаходзім таксама ў адным з зборнікаў Сержпутоўскага: «У лес i Бог даў на ўсіх долю» [430].

Народныя вобразы пра піцьцё вады з рэчкі вясёлкаю паслужылі Міцкевічу дзеля ўтварэньня прыгожага параўнаньня:

A toż, czy obraz Bogarodzicy,

Czyli anielska postać?

Jak lekkim rzutem obręczą

Po obłokach zbiega tęcza,

By z jeziora wody dostać.

Tak ona świeci w kaplicy.

Чытаем пра гэта ў Сержпутоўскага: «Кажуць, што ваду на небо цягне з рэк i азёр веселуха (вясёлка. - С.С.) Вада там хмарамі разносіцца па ўсему сьвету, прасеваецца праз сіто й падае на землю дажджом» [431]. Гэтыя прымхі, звычайныя ў беларусаў, выходзяць нават за межы славянскіх народаў [432].

У IV ч. «Дзядоў» Густаў свае інтымныя споведзі пераплятае сьпевамі, сярод якіх мы знаходзім таксама народныя песьні. Двойчы далучаў паэт два радкі песьні, дадаўшы прыпіс - «Народная песьня»:

Kto miłości nie zna, ten żyje szczęśliwy,

I noc ma spokojna, i dzień nietęskliwy.

Польскі адпаведнік гэтае песьні з амаль даслоўным гучаньнем з тэкстам Міцкевіча цытуе Зьдзярскі з збораў Кольберга ды іншых [433]. Але падобная песьня таксама ведамая беларускаму люду; мы маем тры ейныя варыянты, адзін зь якіх далучаем:

Ой, добра тому, (2 разы)

Хто каханьня ні знае,

Ему дзень вольный, (2 разы)

Спокойну ноч мае... [434]

Іншая народная песьня, якую сьпявае Густаў, гэта наступная страфа:

Przestań płakać, przestań szlochać,

Jedźmy każdy w swoją drogę:

Ja cię wiecznie będę...

Wspominać,

Ale twoją być nie mogę!

Слова «wspominać» ужыта тут няправільна; павінна быць «kochać», чаго вымагае рыфма «szlochać» i пра што таксама сьведчыць аналягічная народная песьня, зь якою мы хутка пазнаёмімся. Гэта польская песьня, якую сьпявала дробная шляхта на Літве (пра што казаў паэт у прыпісе да ненадрукаванага артыкулу пра Карпінскага). Адзін варыянт гэтае песьні мы знаходзім у прыгаданым рукапісным зборніку Я.Чачота (36. III), прычым першая страфа, як сьведчыць Чачот, народная, наступныя, праўдападобна, - толькі парафраза народнае песьні. Гэтая першая страфа гучыць:

Przestań narzekać i szlochać,

Jedźmy każdy w swoją drogę,

Ja cię wiecznie będę kochać,

Ale twoją być nie mogę!

Пасьля Густаў сьпявае два радкі - «A odjechać od niej nudno, //A przyjechać do niej trudno!», якія таксама пазначаныя прыпісам «З народнае песьні», а яшчэ песьню, што пачынаецца словамі: «Naprzód ciebie wspomina // Co chwila, co godzina», якая хоць i ня мае тлумачэньня паэтавага, але характарызуецца прыкметамі народнага сьпеву. Можа быць, што гэта таксама шляхоцкія песьні, якіх, на жаль, мы ня ведаем [435].

Колькі рэмінісцэнцыяў з народнае творчасьці знаходзім таксама ў фрагмэнтах I часткі «Дзядоў». Перадусім, з народнае песьні выводзіцца прыгожае параўнаньне лёсаў самотнае каханкі з галубкаю, муж якое быў разарваны арлом. Давайма крыху бліжэй прыгледзімся да гэтага ўрыўку:

Od lasu para gołąbków leci,

Para gołąbków, a orlik trzeci:

Uszłaś gołąbko, spojrzy do góry,

Czy jest za tobą mąż srebrnopióry?

Nie płacz, nie wzdychaj w próżnej żałobie:

Młody małżonek grucha ku tobie,

Nóżki z ostrogą, szyję mu wieńczy

Wstążka błękitna w kolorze tęczy.

Праф.Брухнальскі сьцьвердзіў, што матэр'ял дзеля гэтага параўнаньня дала Міцкевічу народная ўкраінская песьня, запісаная Вацлавам з Алеска [436]. Варта таксама падкрэсьліць, што яна ведама й сярод беларускага люду й выступае ў шматлікіх варыянтах, адзін зь якіх, што паходзіць з Наваградчыны, працытуем:

Под дубіною, под зеленою

Сідзіць голуб з голубіцою.

Цаловаліся, міловаліся,

Правым крылечком скрываліся.

Выехаў татарын з Чорнаго мора,

Забіў голуба, голубка вдова.

- Сыплю пшэніцы, стаўлю водзіцы,

Ня плач, голубка! Не могу жыці!

Выехаў казак з новаго двору,

Нагнаў голубоў поўну стодолу,

Нагнаў голубоў трыдцаць чэтыры,

Выбірай, голубка, который мілы.

Я выбірала, надвыбірала,

Нема такога, як я кахала,

Мой быў міленькі, чэрнобрывенькі,

Ліцо румяно, сам молодзенькі [437].

У іншых варыянтах замест татарына, што забіў голуба, выступае, як i ў Міцкевіча, арол, часам - сокал альбо нават «козак з Чорнаго мора». Я к бачым, паэт вельмі ўдала перастварыў народную песьню, уласна, перанёс у свой твор увесь малюнак ды ўдасканаліў яго з гледзішча мастацкасьці. Бо ж маем тут i пару галубкоў, зь якімі параўноўвае каханкаў, i арла, што парваў мужа, а таксама той самы матыў пацехі, выяўлены ў словах: «Ня плач, ня ўздыхай у марнай жалобе: //Малады муж буркуе да цябе».

Затое іншую стылізацыю гэтае самае песьні мае наступная частка Хору Юнакоў, што зьяўляецца адным з самых прыгожых фрагмэнтаў I ч. «Дзядоў»:

Róża z fijałkiem na letniej łące

Podają sobie dłonie pachnące:

Pieszy robotnik kosi dąbrowę,

Zranił małżonka, zostawił wdowę.

Płaczesz i wzdychasz w próżnej żałobie,

Wysmukły narcyz kłania się tobie

Jasna źrenicą, śród polnych dzieci,

Jak księżyc między gwiazdami świeci.

Тут тая ж самая сытуацыя, што й у першай частцы Хору Юнакоў [438]. Розьніца толькі фармальная: у першай частцы Хору паэт параўноўвае каханкаў з галубкамі, тут - з браткамі, арол, што забіў мужа, тут заменены «пешым работнікам», нарэшце замест «новага мужа» з блакітнаю стужкаю «колераў вясёлкі», што буркоча да самотнае каханкі, тут «стройны нарцыз». Як бачым, паэт, падаючы двойчы адзін i тон факт, у першым выпадку падаў яго цалкам на фоне народнае песьні, якая дала параўнаньне каханкаў з галубкамі, у другім жа выпадку, параўноўваючы гэтых самых каханкаў з кветкамі, адышоў ад народнае крыніцы, адно пакінуўшы тую ж самую сытуацыю з народнае песьні. Гэтае параўнаньне каханкаў з кветкамі, як паказаў праф. Брухнальскі, - рэмінісцэнцыя трох строфаў «аповесьці» Нямцэвіча «Законьнік» [439].

Апрача гэтага, у Хоры Юнакоў мы знаходзім яшчэ адну рэмінісцэнцыю народнае песьні; маецца яна ў наступных радках, прыведзеных двойчы:

Nie łam twych rączek, niewiasto młoda,

Nie płacz: i oczek i dłoni szkoda.

З падобным зваротам мы сутыкаемся ў беларускай песьні, ператлумачанай на польскую мову Янам Чачотам:

Białe rączki załamała,

Rzewnie zapłakała.

Czemuż rączki załamane,

Oczki zapłakane? [440]

На заканчэньне варта яшчэ колькі словаў прысьвяціць балядзё «Зачараваны юнак», у якой знаходзім пэўны водгук народных уяўленьняў. Уводзіць тут паэт вобраз Твардоўскага, але гэта ня той Твардоўскі з паданьня - тып разгульнага шляхціца. Тут ён выступае як рыцар «вялікае моцы, большае хвалы» i нагадвае з гэтага гледзішча героя баляды Т.Зана «Твардоўскі» [441]. З паданьнем пра Твардоўскага зьвязвае гэтую баляду таксама матыў чарадзейнага люстэрка, у якое Порай узіраецца нерухома й спакваля перамяняецца ў камень. Шматлікія паданьні кажуць, што Твардоўскі меў чарадзейнае люстэрка, у якім паказваў аблічча нежывых асобаў [442]. Гэты матыў часта таксама маюць народныя беларускія казкі. Напрыклад, у адной казцы з зборніка Сержпутоўскага зачараваны каралевіч быў вывезены бацькам на бязьлюдную выспу, дзе нязьменна сумуе па сваёй каханай. «Тымчасам каралевіч яшчэ перад гэтым узяў у караліхі люсьцерко, a ў караля палку. Гэто не простые былі рэчы. Глянуў ён у люсьцерко ў той час, як думаў аб сваёй дзеўчыне, дык i ўбачыў яе, як жывую» [443].

Матыў павольнага акамяненьня, што выкарыстаны ў дачыненьні да Порая, ёсьць у беларускіх народных казках, у якіх герой у якасьці пакуты за парушэньне таямніцы спакваля, спачатку па калені, пасьля да пояса, нарэшце ўвесь перамяняецца ў камень [444]. Праф.Кляйнэр заўважыў, што страта адчуваньня рэчаіснасьці й нават страта адчуваньня часу Пораем выводзіцца з народных паданьняў, якія часта выкарыстоўваюць гэты матыў [445]. Ёсьць яны таксама й у беларускіх народных казках. Вось у адной казцы юнак ідзе на могілкі, каб запрасіць на сваё вясельле памерлага сябра. Нябожчык завёў яго ў сад ды даў яму тры яблыкі. Пакуль ix зьеў, прайшло сто пяцьдзесят гадоў, якія здаліся яму кароткаю хвілінаю. Вяртаецца ён у вёску, аднак нікога не пазнае, бо ўсе ягоныя аднагодкі ўжо паўміралі [446]. Герой іншае казкі адведвае трох сясьцёр, што жывуць у зачараваных палацах; у кожнай жыве па тры гады, а яму здаецца, што забавіўся на трое сутак [447].

***

З гледзішча выкарыстаньня народнага элемэнту ковенска-віленскія «Дзяды», асабліва іхная II частка, выходзяць на першае мейсца ў паэтычным даробку Міцкевіча. Паэт зьвярнуўся ў гэтым творы ня толькі да народнага абраду памінаньня памерлых продкаў, але таксама выкарыстаў шэраг іншых матываў, якія паходзяць з народных казак, легендаў, прымхаў ды песьняў, лучачы ix у пекнае мастацкае адзінства. Хоць праблема народнасыді «Дзядоў» надзвычай складаная, маючы аграмадны этнаграфічны матэр'ял, мы мелі мажлівасьць вытлумачыць шэраг заблытаных i спрэчных праблемаў, а таксама падкрэсьліць уплыў народнае творчасьці там, дзе яго дасюль не заўважалі.

Што да стаўленьня паэта да фальклёру ў «Дзядах», дык мы зазначылі: хоць яны ўбралі ў сябе шмат народнага элемэнту, але ня ёсьць дакладнаю копіяй абраду, які адзначае люд. Гэта застаецца ў беспасярэднім зьвязе з характерам твору, а таксама з мастацкімі намерамі творцы. Апрача клопату пра фальклёрную дакладнасьць паэт імкнуўся закрануць у гэтым творы шэраг іншых праблемаў, дзеля чаго мусіў зьмяняць факты, зачэрпнутыя з фальклёру. У зьвязе з гэтым вельмі моцна пазначыўся тут уласьцівы Міцкевічу прынцып аб'яднаньня ў адно цэлае некалькіх народных матываў, часта цалкам адрозных, i палучэньне ix з уласнымі задумамі.

Народны элемэнт, які магутна выступіў ужо ў «Балядах i рамансах», набыў у «Дзядах» найвышэйшае паэтычнае выяўленьне, выступіў як у агульнай канцэпцыі твору, так i ва ўсіх ягоных складковых элемэнтах. Слушна кажа праф.Кляйнэр: «Чымсьці безадносна новым, незалежна ад рамантычных заходнеэўрапейскіх твораў, зьяўляецца задума, каб не ўстаўку ў сцэнічную п'есу зрабіць з народнага звычаю, не пэўны раздзел твору ўпрыгожыць страхамі забабонных абрадаў, a ўчыніць з народнага абраду істотны зьмест драмы, з абраду вывесьці ягоную структуру, з абраду зачарпнуць для яго значнасьці ды сьвятасьці» [448].

VII. ІНШЫЯ ТВОРЫ МІЦКЕВІЧА

У віленска-ковенскі пэрыяд творчасьці Міцкевіч зьвярнуўся да народнае традыдыі - апрача «Балядаў i рамансаў», а таксама «Дзядоў» - яшчэ ў імправізацыі «Да Аляксандара Ходзысі», прачытанай у вязьніцы ў 1824 годзе. Тут Міцкевіч параўноўвае сябе з арлом, а Аляксандра Ходзьку, які, паводле словаў паэта, мусіць у прышласыді заблішчэць большаю славаю, чым мэтр, - з калібры. Гэтую думку выказвае паэт пры дапамозе «дзікае аповесьці», створанае на падставе народнае казкі.

Raz poszły w zakład powietrzne ptaki,

Który z nich w lotnym przegonie,

Gdy sią spróbują, obaczą jaki

Ma usiąść na ptaszym tronie?

Orzeł wyleciał; któż go doścignie?

Kto żagle takie ma pierza,

Kto kiedy orla w wiatrach wyścignie,

Gdzie orzeł znajdzie szermierza?

Lecz był kolibryk, on się rozczulił,

On królem ptaków chciał zostać.

On się pod orła skrzydła utulił,

Bo orła w locie nic dostać.

Orzeł wyleciał, lecz siq zmordował,

I spadł ku ziemi i zginął:

Kolibryk w jego skrzydle się schował,

Skąd się ku niebu wywinął.

Гэты самы матыў мы знойдзем у народных казках. Разнастайныя зьвяры зь няроўнымі сіламі часта разьвязваюць свае спрэчкі тым, што ідуць у заклад: хто навыперадкі прыйдзе першы, той выйграе. I зазвычай слабейшыя зьвяры чапляюцца ўпотай за хвост мацнейшага зьвера i такім чынам выйграюць заклад. Адну такую казку мы знаходзім у зборніках Федароўскага; у ёй падобным чынам ідуць у заклад леў i вожык. Калі леў, вандруючы па нашым краі, параніў сабе нагу аб вожыкавыя голкі, дык ён вырашыў у якасыді кары зьесьці вожыка, калі той не выперадзіць яго. «Ну малы, - кажа кароль зьвяроў, - ідзем навыперадкі: як я цібе выпераджу, то заб'ю, а як разам дабяжымо, то жывого путчу. Так зараз адмералі, дакуль бегчы, i сталі разам. Так ожык учапіўсе за каўтуны ў хваста, a леў давай бегчы. Прыгнуў раз, два i дабег ужэ да таго месца i давай ашедацьсе, дзе ожык, ажно ожык за ім кажа: - Ні агледайсе, найясьнейшы кролю, я ўжэ тут даўно жду».

Як бачым, між творам Міцкевіча й народнаю казкаю існуе дастаткова выразная аналёгія. Дык можна лічыць, што задуму свае «дзікае аповесьці» Міцкевіч узяў зь блізкае народнае казкі, замяняючы чацьвераногіх зьвяроў на арла i калібры. Чым была выкліканая гэтая замена, тлумачыць нам прыпіс да твору Міцкевіча, надрукаванага ўпершыню ў «Dzienniku Warszawskim» за 1825 год (Т.І. S.539), дзе чытаем: «Падставу да яе (г.зн. імправізацыі) даў адзін малады паэт, які ў сваёй песьні да шанаванага, як Бога, Адама лётам нашага паэта параўноўваў зь лётам арла».

***

Пасьля ад'езду ў Расею зьмяняецца ў Міцкевіча шкала літаратурных інтарэсаў. Народныя элемэнты, што бязьмежна панавалі ў ягонай паэзіі ў папярэднім пэрыядзе, выступілі цяпер сям - там у «Конрадзе Валенродзе» як спарадычныя ды выпадковыя рэмінісцэнцыі ўжо перажытых i часткова забытых уражаньняў.

Да бясспрэчна народных фрагмэнтаў у «Конрадзе Валенродзе» належыць, перадусім, аднесьці паказ паэтам пошасьці ў абліччы высокае кабеты, што махае акрываўленаю хусткаю ды гэткім чынам распаўсюджвае сьмерць ды спусташэньне, а таксама зьявы, якія папярэднічаюць ейнаму прыходу.

Nieraz na pustych cmentarzach i błoniach

Staje widomie morowa dziewica,

W bieliźnie, z wiankiem ognistym na skroniach,

Czołem przenosi białowieskie drzewa,

A w ręku chustką skrwawioną powiewa.

Strażnicy zamków oczy pod hełm kryją,

A psy wieśniaków, zarywszy pysk w ziemi,

Kopią, śmierć wietrzą i okropnie wyją.

Dziewica stąpa kroki złowieszczemi

Na sioła, zamki i bogate miasta;

A ile razy krwawą chustką skinie,

Tyle pałaców zmienia się w pustynie;

Gdzie nogą stąpi, świeży grób wyrasta.

Паэт, дапаўняючы гэтую згадку, падаў у тлумачэньнях шмат інфармацыі пра народныя прымхі i халеру, а таксама далучыў народную аповесьць, пачутую ім колісь «на Літве», пра тое, як пэўны шляхціц ахвяраваў сваё жыцьцё дзеля дабра блізкіх i шабляю - зыгмунтоўкаю, здабываючы акрываўленую хустку, адсек руку чумнай паньне. Падобнае аповесьці нам не ўдалося знайсьці ў этнаграфічных зборніках. Беларускі люд, як i іншыя славянскія народы, мае затое нязьлічонае мноства іншых апавяданьняў, у якіх, як i ў творы Міцкевіча, уяўляе сабе пошасьць у абліччы худое i высокае кабеты ў белай вопратцы, што пры дапамозе вялікага кавалка палатна распаўсюджвае сьмяротную хваробу. У большасьці такіх апавяданьняў пераважна ідзе гаворка пра тое, як пэўны селянін, вяртаючыся зь места, сустракае ў дарозе пошасьць у абліччы незнаёмае кабеты, забірае яе з сабою ды прывозіць у вёску, дзе назаўтра тая чыніць страшнае спусташэньне [449].

Выцьцё сабакаў, як пазнака блізкага няшчасьця, - гэта надзвычай распаўсюджаны матыў у народных прымхах, што часта сустракаецца ў беларускім фальклёры. Этнограф Нікіфароўскі інфармуе, што «выцьцё сабакі заўсёды зьвястуе пажар, голад, пошасьць, сьмерць i вайну. Калі сабака вые за вёскаю, дык зьвястуе ён адно з вышэйзгаданых няшчасьцяў для свае рёскі... Калі ж падчас выцьця ён апусьціў галаву, належыць чакаць нябожчыка, часам сьмерці сабакі, які вые. Калі, нарэшце, сабака, выючы, круціць галавою ва ўсе бакі альбо апускае яе зьверху ўніз, дык тады прарочыць ён не адно, a некалькі прыгаданых няшчасьцяў адначасна» [450]. Таксама Федароўскі занатаваў у Слонімскім павеце наступныя прымхі: «Як сабака выя ў гору голаў задраўшы, то чуя вайну» [451]. Гэтыя прымхі: уяўленьне пошасьці ды заразы ў абліччы высокае кабеты й выцьцё сабакаў перад блізкім няшчасьцем - зь вялікай дакладнасьцю паўтарыў Міцкевіч у VIII кнізе «Пана Тадэвуша».

Іншая дэталь, зачэрпнутая з фальклёру, - гэта матыў просьбы пёрак у птушак. У скарзе Альдоны, што сумуе па далёкім ды нязнаным шчасьці, якога не магла зазнаць у Айчыне, знаходзім наступныя словы:

I na najwyższym stanąwszy pagórku,

Myśliłam sobie: gdyby te skowronki

Ze skrzydeł swoich dały mi po piórku,

Poszłabym z niemi, i tylko z tej góry

Chciałabym jeden mały kwiat uszczyknąć,

Kwiat niezabudki, a potem za chmury

Lecieć wysoko! wysoko! i - zniknąć.

Гэты матыў Міцкевіч выкарыстаў таксама ў эпілогу «Пана Тадэвуша». У беларускім фальклёры ён належыць да шырока распаўсюджаных i стала выступае ў пэўным цыклю народных казак. У ix ідзе гаворка пра тое, як пэўны хлопчык уцякае ад ведзьмы i хаваецца на высокім дрэве. Кал i ж ведзьма, заўважыўшы ўцекача, пачынае секчы дрэва (у асобных варыянтах - грызьці), ён зьвяртаецца да дзікіх гусей, што ляцяць над ім: «Гускі - лебедзі, скіньце мне па перынцы, то i я з вамі палечу!» Так гукае тройчы, i яны скідаюць яму па пёрку. Калі дрэва, падсечанае ведзьмаю, пачынае ўжо хістацца, ён робіць крылы i ўцякае разам з гусямі [452].

VIII. МОВА МІЦКЕВІЧА

Мова Міцкевіча - гэта ў значнай ступені адлюстраваньне мовы польскае шляхты на Літве й Беларусі, да якое належаў паэт. А гэтая мова, як ведама, з гледзішча граматычнае сыстэмы й лексычных рэсурсаў мае ў сабе шмат беларускіх элемэнтаў, што паходзяць зь мясцовых народных гаворак [453]. Беларушчына трапіла ў мову Міцкевіча беспасярэдне, як элемэнт мовы прыгаданае шляхты.

Хоць мова Міцкевіча паддалася значнай эвалюцыі [454], аднак правінцыялізмы заўсёды ў ёй заўважаюцца. Паэт уводзіць ix сьвядома ды мэтаскіравана, клапоцячыся падкрэсьліць сваю лякальную адметнасьць. Ягоная дачка, Марыя Гарэцкая, так кажа пра клопат паэта аб захаваньні свайго правінцыйнага вымаўленьня ды перадачы яго дзецям: «Няраз слухаючы нас, ён уздыхаў, што ў нас бясколерны, чужаземскі акцэнт; ён бы хацеў чуць з нашых вуснаў мову сьпеўную, ліцьвінскую, якая была яму мілей за ўсё» [455].

Дасьледаваньне з гэтага гледзішча мовы Міцкевіча цяпер набывае асаблівае значэньне. Шматлікія вучоныя, як гісторыкі літаратуры, так i мовазнаўцы, згаджаюцца з тым, што цяжка казаць пра мову паэта як мастацкім сродку, пакуль н я будуць дастаткова вывучаныя ягоныя правінцыялізмы, іхны аб'ём ды характар. З гэтага гледзішча праф. К.Нітш сьцьвярджае, што «праблема рэгіяналізму мовы Міцкевіча ёсьць хіба найважнейшаю з усіх» [456]. Тымчасам у ранейшых дасьледаваньнях мовы Міцкевіча гэтая праблема закраналася толькі спарадычна ды фрагмэнтарна. Праўда, праф. Ст.Дабжыцкі ў сваёй працы «Колькі назіраньняў над моваю Міцкеяіча» [457] выявіў вялікую колькасьць моўных зьяваў, бясспрэчных правінцыялізмаў, але, ня ведаючы ані беларускае мовы, ані мовы палякаў, якія жывуць на літоўска-беларускай зямлі, ня мог вытлумачыць іхнае паходжаньне. Праф. Дабжыцкі, уласна, толькі рэгіструе шматлікія моўныя факты, што назіраюцца ў творах Міцкевіча, якія выходзяць за межы нормаў агульнапольскае мовы.

Апіраючыся ў значнай ступені на працы праф. Дабжыцкага, мы пастараемся ў дадзеным разьдзеле закрануць тыя моўныя зьявы ў Міцкевіча, якія, будучы адначасна ўласьцівымі іншым паэтам, што паходзяць з гэтага самага краю, узьніклі пад уплывам беларускае мовы. Ведама, мы ня можам тут вырашыць праблему цалкам, бо маюцца вельмі паважныя цяжкасьці: адсутнасьць кампактнага навуковага выданьня ўсіх твораў Міцкевіча, а таксама непасьлядоўнасьць артаграфіі паэта - гэта найважнейшыя перашкоды. З гледзішча таксама на характар гэтае працы мы мусім абмежавацца найбольш характэрнымі зьявамі, мінаючы сумнеўныя факты, а таксама тыя, якія ўжо агульнаведамыя. Хоць гэтая частка працы ахоплівае пэрыяд да 1830 г., аднак сьвядома ўключаем сюды моўныя правінцыялізмы, што маюцца ва ўсіх паэтычных творах Міцкевіча. Робім гэтае адступленьне таму, што, адносячы да другое часткі працы праблему правінцыялізмаў у тых творах, якія ўзьніклі пасьля 1830 г., рызыкуем шмат разоў паўтараць адны й тыя ж рэчы. Абмяжоўваемся таксама вершаванымі творамі Міцкевіча, не закранаючы ягонай прозы; адно толькі дзеля параўнаньня ўлічым філямацкую карэспандэнцыю паэта. За выняткам «Пана Тадэвуша» падаём цытаты з паэзіі Міцкевіча паводле выданьня праф. Піганя з 1929 г., беручы пад увагу самыя важныя варыянты тэксту зь першага выданьня, а таксама з захаваных рукапісаў, паказаныя ў львоўскім выданьні «Твораў» паэта. Што да «Пана Тадэвуша», дык апіраемся на соймавае выданьне «Dzieł Wszystkich».

Зьявы ў галіне фанэтыкі

Непасьлядоўнасьць артаграфіі Міцкевіча, пра якую мы згадвалі, нязьмерна абцяжарвае дасьледаваньне правінцыйных асаблівасьцяў мовы паэта ў галіне фанэтыкі. Дык абмяжуем сябе адносна нешматлікімі зьявамі, з - за якіх не ўзьнікае вялікіх цяжкасьцяў. Назнарок таксама апусьцім вельмі характэрнае для Міцкевіча, як i іншых паэтаў, што паходзяць з гэтага краю, пытаньне нерэгулярнага чаргаваньня o i у, бо яно ўжо дастаткова вывучана [458].

Сярод некалькіх выпадкаў у Міцкевічавай фанэтыцы, калі замест е, як таго вымагае агульнапольская мова, зьяўляецца а, адзін, здаецца, ёсьць правінцыялізмам, што ўзьнік пад уплывам беларускае мовы. Гэта датычыць дзеяслова rdzewieć, які ў Міцкевіча часта выступае ў форме rdzawiec. «Zawiasy rdzawieją w sieni» («Курганок Марылі». Так ва ўсіх выданьнях, адно ў выданьні праф. Піганя выступае форма rdzewieją.), «Potem w niej czucie rdzawieje («Дзяды». 4.IV. C.118), «Że od mych westchnieńpordzawiała krata» («Конрад Валенрод». С. 167). У «Пане Тадэвушу» сустракаем ужо правільную форму: «Та szabla bez głowy //Zardzewiała « («Пан Тадэвуш». Кн. VI. Р.369 [459]), «Czy po śmierci ten rapier mój nie zardzewieje!Otóż nie zardzewiejeГ («Пан Тадэвуш». Кн.XII. Р.335). Форму rdzawieje сустракаем таксама ў Я.Ходзькі [460]. Яна магла зьявіцца ў Міцкевіча пад уплывам беларускае мовы, у якой гэты дзеяслоў стала ды пасьлядоўна выкарыстоўваецца з я, напр.: «Як ён заржавев, то міне ўжэ ні будзе на сьвеці» (Federowski М. Т.Н. S.57).

Асобныя памяншальныя назоўнікі маюць у Міцкевіча суфікс - ek замест агульнапольскага - ik. Сярод ix бясспрэчным правінцыялізмам, утвораным пад уплывам беларускае мовы, зьяўляецца слова duszeczka: «Czyscowe duszeczki/» («Дзяды». Ч.И. С.78), «Czego potrzebujesz, duszeczkó» (Тамсама. C.82,94), «duszeczko!»(Тамсама. С.83). Гэтае слова ў агульнабеларускай мове ўжываецца ў форме душачка, затое на Наваградчыне, як i ў асобных іншых мясцовасьцях, дзе з - за няпоўнага аканьня в пасьля націскнога складу не пераходзіць у а, гучыць яно - душэчка [461].

Мы казалі ў фрагмэнце пра мову Чачота, што ў мове палякаў на Беларусі спалучэньні śl i sn пераходзяць пад уплывам беларускае мовы ў szli szń. Першая зьява выступае ў Міцкевіча (як у Чачота й увогуле ў паэтаў, што паходзяць з гэтага краю) у адпаведных формах дзеяслова słaci вытворных. Напр.: «Kiedy szleszbilet bogatym» («Віншаваньні». C.61), «poszlij « (Тамсама), «W kolej szlą pełne smaków porcelany» («Гарадзкая зіма». С. 15), «Poszlemy szukać wszędzie» («Лілеі». С. 138), «Poszlą najezdnicy podli» («Імправізацыя». C.228), «szlij mnie do niego powtórnie» («Гражына». С. 13), «Wezwanie przyszłe mu szpieg nieznajomy» («Да маці - полькі». С.377), «Bo Herold już szle katów» («Меркаваньні ды заўвагі». C.452). Гэта толькі частка прыкладаў, пададзеных дзеля арыентацыі; можна ix множыць бязь ліку. Наадварот, правільная форма сустракаецца значна радзей, напр.: «Ani sam walczy, ani śle do boju» («Конрад Baленрод». С. 165), «Darmo ślą częstych gońców po nowiny» (Тамсама. С. 199).

Пераход śń у szń выступав ў Міцкевіча толькі адзін раз: «Zauszniczki wyrżnięte sztucznie z pestek wiszni' («Пан Тадэвуш». Кн.ХІ. Р.631). Тут таксама ўплыў беларускае мовы, напр.: «І я в саду вішня, чом не чэрэшня... А я тую вішню ісьцяці мышлю» (Романов Е. Материалы. Т.ІІ. С. 165).

Характэрная рыса мовы палякаў на Беларусі - зьмякчэньнe z, s перад мяккімі зычнымі, асабліва ў прыстаўках. Гэта бясспрэчны ўплыў беларускае мовы, у якой тэндэнцыя да зьмякчэньня з, с перад мяккімі зычнымі вельмі моцная i нават пашыраецца на прыназоўнікі (зь вёскі, зь неба i г.д.) [462]. Тымчасам у Міцкевіча гэтая асаблівасьць адносна рэдкая. Бяссумнеўна, на гэта мусіла паўплываць згаданая непасьлядоўнасьць i неахайнасьць артаграфіі паэта, асабліва тое, што творы Міцкевіча друкаваліся пераважна безь яго чыннага ўдзелу. То ў творах да 1830 г. гэтая зьява сустракаецца ў некалькіх выпадках, калі ня браць пад увагу дастаткова частых у Міцкевіча словаў zwierz; żmija, якія, на думку праф. Дабжыцкага, у той час шырока ўжываліся ў агульнапольскай мове [463]. Затое ў першым выданьні «Гяура» i «Пана Тадэвуша» знайшоў праф. Дабжыцкі адносна шмат прыкладаў, што ілюструюць гэтую зьяву. Дык вось: «zwiędła («Гяур». Р.26 у львоўскім выданьні), «wźmiankę» (Тамсама. Р. 118), niezmierne (Р.272), zmieniła (Р. 1262), zmieniona (Р. 1265), zwiąże (Р.431), naźwij (P.110), zleje (P.262), źłała (Р.46), zlawszy (Р.643), wzlatuje (Р.389), zbiły (Р.554) ды іншыя. Прыклады з «Пана Тадэвуша»: nieźmiernie («Пан Тадэвуш». Кн.ІІ. Р562), nieźmiernie (Kn.ІІІ Р.259), pośpieszał (Кн ІІІ P.136; Kh.IV. Р.384), śpieszył (Кн. IV. Р 99; Кн. VI. Р.91), śpieszyć (Кн.VIII. Р.309,322), źwisłe (Кн.III. Р.160), spełźme (Кн.III. р.ЗЗО), Pełznie (Кн.ІІІ. P.637; Кн.VIII. Р.615) i шэраг іншых.

Іншая характэрная рыса мовы палякаў на Літве й Беларусі - вымаўленьне n замест ń перад наступным цьвёрдым зычным [464]. Простае наступства гэтага - напісаньне ęi ą замест -eń, -oń [465]. Гэтая зьява, рэдкая ў друкаваных творах Міцкевіча, адносна часта выступае ў ягоных рукапісах: «łancuchem» («Да Лялевеля». Р. 104 асобнага выданьня 1822 г.), «skończył» («Да М...» Р.32, рукапіс), «koncem» («Падарожныя». Р.8, рукапіс), «słonce» («Ранак i вечар». Р.1, рукапіс), «słonce» (Ugolino. P.78, рукапіс), «panskiey» («Дзяды». Ч.І. P.91, рукапіс), «On się przekłęctwa nie boi» («Дзяды». Ч.И. С.583), «twoje usłyszą przekłęstwa» («Гяур». P.741), «chlubi się z przekłęstwa» («Дзяды». Ч.ІІІ. «Да прыяцеляў - маскалёў». P.20), «sama w niebezpieczęstwie» («Ястраб», аўтограф у «Альбоме» Машыньскага), «więc ze» замест «wieńczy» («На грэцкі мір». Р.40, рукапіс), «małęki» («Падарожныя». Р. 165, рукапіс) - усе прыклады з львоўскага выданьня «Твораў» Міцкевіча. Тое ж у «Пане Тадэвушу»: «pojedynczą» (Кн.И. Р.827), «przekłęctwa» (Кн.VIII. Р.524). Адносна шмат падобных прыкладаў знаходзім у аўтографах «Пана Тадэвуша», пададзеных у варыянтах тэксту ў IV томе соймавага выданьня «Dzieł Wszystkich»: «końca» (А ₁: Кн.Х. Р.80; Кн.ХІ. Р.8), «koncu» (А ₁: Кн.ХII. Р.184), «kończył» (А ₁: Кн.ХІІ. Р.222), «słońca» (А ₁: Кн.Х. Р.81), «słonce» (А ₁: Кн. XI. Р. 183), «pański» (А ₁: Кн.ХII. Р.184).

Гэтая асаблівасьць узьнікла, бясспрэчна, пад уплывам беларускае мовы, у якой н перад наступнаю цьвёрдаю зычнаю заўсёды цьвёрдае. Напр.: «ужэ слонцо зайшло» (Federowski М. Т.Ш. S.124), «селі ў адном канцы стала» (Federowski М. T.I. S.99), «прывязаў калыску да ланцуга» (Ibidem. S.134), «панскіе радзіцы далі ему па хустачцы» (Ibidem. S.225), «прывела над конскі тулуб» (Ibidem. S.228).

Правінцыялізмам ёсьць таксама слова jaźmin: «Chłodnik, со się zielonym jaźminem wyplata» («Згадка» //P.F. T.I. S.131. У выд. праф. Піганя - jaśminem). Падобна піша Зан: «A co ma przyjemnego róża, jaźmin, astry» (P.F. Т.Н. S.7). У беларускай мове заўсёды - язьмін.

Зь іншых фанэтычных зьяваў назіраем у асобных словах Міцкевіча цікавае спрашчэньне спалучэньняў зычных, што пярэчыць нормам агульнапольскае мовы, але ўласьцівае i характэрнае беларускай. Дык вось: «chaos we łbie, jak w garku» («Ямбы». С.36), «tęgo dżgali zgarka» («Ямбы». C.52), «widok garków» («Пан Тадэвуш». Кн.VIII. P.706), «Mając u kolan pełne miodu dwa półgarce» (Тамсама. Кн.XI. P.297), «półgarcówką prepił do Klucznika» (Тамсама. С.337). У pyкапісе «Гражыны» ў 575- м радку ёсьць слова garło. Падобнае ў «Пане Тадэвушу»: «Znowu jakby w niedźwiedzie rozwarłszy się garło // («Ryknął» Кн. IV. Р.684), а таксама ў філямацкай карэспандэнцыі Міцкевіча: «garło pod wezykatoryami brzęknie» (Arch. Fil. Т.Н. S.159), «w garłe doświadczam suchości» (Ibidem. Т.Н. S.46), «po bolach małych głowy siadł dyabeł w garłe' (Ibidem. T.I. S.311). Пра правінцыйнае вымаўленьне словаў garnek i gardło ўжо была гаворка ў фрагмэнце пра правінцыялізмы Чачота.

Падобны працэс спрашчэньня спалучэнняў зычных маецца таксама ў дастаткова часта ўжываным Міцкевічам прыметніку czysco wy заме ст czyśćcowy i ва ўскосных склонах назоўніка czyściec (w czyscu замест w czyśćcu): «Boś ty czyscowej zbawił mię katuszy» («Люблю я». P.59), «W czyscowe rzucił potoki» (Тамсама. P.98), «Dręcz się w czyscowej zagubię» (Тамсама. Р. 110), «Proszę za dusze w czyscu bolejące» (Тамсама. Р. 139). Прыклады з «Люблю я» паводле львоўскага выданьня, бо ў Піганя словы пададзены ўжо ў правільнай форме. «Czyscowe duszeczki!» («Дзяды». Ч.ІІ. С.79), «Czyscowe cierpią katusze» («Дзяды». 4.IV. С. 101), «Bardziej do czyscowego podobna widziadła» (Тамсама. С. 131), «za dusze czyscowe' («Дзяды». Ч.ІІІ. C.l 14), «Między czyscowe dusze» (Тамсама. С. 137), «Stąd biali wyglądają, jak czyscowe dusze» («Пан Тадэвуш». Кн.III. P.255), «Niby dusza czyscowa' (Тамсама. Kh.V. P.796), «Odmawiał litanią o czyscowych duszach» (Тамсама. Р.894). Гэтая зьява ў Міцкевіча - бясспрэчны правінцыялізм, утвораны пад уплывам беларускае мовы, у якой як прыметнік чысцовы, так i назоўнік чысьцец (але чысца, у чысцу)правільныя формы. Напр.: «У чысцу агонь гарыць» (Federowski М. T.I. S.222), «Да чысца i да атхлані» (Ibidem. S.228).

Асаблівасьці ў галіне марфалёгіі

Пры скланеньні назоўнікаў Міцкевіч часта ўжывае ў родным склоне адз. л. назоўнікаў мужчынскага роду канчатак - а там, дзе звычайна ў польскай мове канчатак - w: «Zdajesz się wisieć w środku niebokręga («Сьвіцязь». С.86), «na całym brzegu widnokręga («Пан Тадэвуш». Kh.IV. P.478), «Zdajesz się tykać brzegów widnokręga» («Розум i вера». С.383), «Czerniła się na całym brzegu widnokręga» («Пан Тадэвуш». Kh.IV. P.478), «w kole widnokręga» («Фарыс». С.357), «Z obręczy wnet się tworzy postać ostrokręga» («Дзе добра, там Айчына». С.436). Але: «u ścieśnionych widnokręgu brzegów» («Пан Тадэвуш». Кн.VIII. Р.53).

«Wiatr tylko szumi po murach klasztor a («Да сяброў». С. 111). Але: «refektarz klasztoru»(«Пан Тадэвуш». Кн.ХИ. Р.88).

«Kto z nami siądzie u stołd?» («Курганок Марылі». С. 110), «Twardowski siadł w końcu stoła» («Пані Твардоўская». С. 120), «Dzieci, wstawajmy od stoła» («Дзяды». 4.IV. С. 101), «tylko od stoła //Kaganiec ... płonął» («Гражына». С.5), «A lewą rękę wyciągnął do stoła («Конрад Валенрод». С. 177), «wziął czarę ze stoła» (Тамсама. C.210), «do stoła //Przywoławszy» («Пан Тадэвуш». Кн.І. P.888), «przysiadł do stoła» (Тамсама. КнДІІ. P.784), «podobne do stoła» (Тамсама. Kh.IV. P.215), «na końcu stoła» (Тамсама. Kh.V. P.580), «Przy wyższym końcu stoła» (Тамсама. P.700), «zajął środek stoła» (Тамсама. Кн.ХИ. Р.ЗЗ).

«Biedny drży u proga («Дзяды». 4.IV. C.109), «Wsparłem się u proga» («Дзяды». Кн. IV. С. 131), «stanął z szturmakiem u proga» («Пан Тадэвуш». Кн. IX. Р.551).

«Córkę zabrałeś do dwora» («Дзяды». Ч.И. С.89), «Od dworu, z pod łasa,, z wioski» («Рыбка». C.99). Але: «z lasu» (Тамсама. С. 100), «Gdyby prosiła o rok, o pólroka» («Дзяды». 4.IV. C.137), «Ogrody bez płota» («Пан Тадэвуш». Kh.VI. P.430).

Усе названыя назоўнікі ў беларускай мове звычайна заканчваюцца ў родным склоне адз. л. на - а. За выняткам назоўніка «z pod łasa» які ў беларускай мове мае канчатак у родным склоне адз. л. пераважна - у (зъ лесу), радзей - а. Апошняя форма, здаецца, - русізм.

Іншыя назоўнікі мужчынскага роду, якія звычайна ў польскай мове ў родным склоне адз. л. заканчваюцца на - а, у Міцкевіча маюць канчатак -u. Так скланяецца, перадусім, назоўнік cień: «Nagle się gęstwa cieniu koło mnie rozstąpi» («Шашкі». С. 163), «A gałąź cieniu za każdym się czerni» («Гражына». С.З). Побач з гэтай існуе таксама i правільная форма: «jęczeć pośród cienia» («Марак». C.154), «w lasach tyle cienia dla kochnków» («Гяур». С.227), «szukał cienia» («Пан Тадэвуш». Kh.IIL P.301). У беларускай мове форма роднага склону адз. л. - ценю.

Таксама скланяецца назоўнік duch\ «po ich strzale upadła bez duchu' («Пан Тадэвуш». Кн.ІV. Р.896). Параўнай фрагмэнт пра правінцыялізмы Зана.

У месным склоне адз. л. назоўнік światnoftm з правільным адзін раз ужываецца з канчаткам - w, замест - е\ «1 daruj, jeśli będziem chwalić cię po światu' («Да Лялевеля». С. 189). Таксама ў Чачота.

Месны склон адз. л. назоўніка dom побач з правільным канчаткам - и вельмі часта мае канчатак -u: «na polu i w domie» («Конрад Валенрод». С. 167), «w cichym i samotnym domie» («Пан Тадэвуш». Кн.И. P.474), «Była to w staropolskim domiemodz nowa» (Тамсама. P.488), «w dobrym domie» (Тамсама. Kh.IV. P.28), «Tej ciszy chwila była w Soplicowskim domie9 (Тамсама. Кн. VIII. Р.6). Так паўсюль кажуць па- беларуску: «у нашым доме», «у панскім доме» i г.д.

Назоўнік świeca ў назоўным i вінавальным склонах мн. л. мае канчатак - у : «Zapalcie lampy i świecy» («Дзяды». Ч.ІІ. С.96). Падобна па- беларуску: «Сьвецы дзьве гарыць» (Federowski М. Т.Н. S.290).

Назоўнікі ніякага роду oczko i czółno маюць у Міцкевіча ў назоўным i вінавальным склонах мн. л. канчатак -і(-у) замест звычайнага канчатка -а: «A żwir mnie oczki wyjada» («Рыбка». С. 100), «Те oczki innym źrenicom błysną» («Дзяды».Ч.І. С.57), «Lecz mowy żywość gdy oczki zapali» («Да Д.Д.». С.238), «Błogosławione oczki blasku i wesela» («Блаславенства». C.268), «Przeświecają się oczki» («Пан Тадэвуш». Kh.VI. P.987), «Bijąc w lice i w jasne oczki» (Тамсама. Кн. VIII. P.26), «oczki modre // Ledwie stuliła» (Тамсама. Кн.Х. P.336), «Wznosi oczki błękitne» (Тамсама. Кн.ХІ. P.302), «Budują czółny i statki» («Сьвіцязь». С.87). Гэта правінцыйнае скланеньне, што часта сустракаецца ў Чачота, а таксама ў Лазінскага. Падобна таксама назоўны й вінавальны склоны мн. л. назоўніка cud мае канчатак - у, як i ў беларускай мове: «Kiedy zapał tworzy cudy' («Ода да маладосыді». С.74), «Przebóg, cudy; czy moc piekła!» («Рыбка». С. 102), «Nie wierzący w nadludzkie ani ludzkie cudy» («Роздум у дзень ад'езду». С.258).

Займеньнікі ten sam, taki sam у назоўным склоне мужчынскага роду адз. л. маюць у Міцкевіча канчатак -у: «Ja to Józio, ja ten samy» («Дзяды». Ч.И. C.81), «przypadek ten samy» («Дзяды». 4.IV. e.ł22), «lecz zawsze ten samy» («Гяур». C.252), «Poczciwe było dziecko, i dziś taki samy' («Пан Тадэвуш». Кн. VI. P.344), «Zresztą ubiór ten samy» (Тамсама. Кн.ХІ). Гэтае зьмяненьне таксама варта залічыць да правінцыялізмаў Міцкевіча, бо яно паўсюль жыве ў беларускай мове. Такую самую правінцыйную форму мае назоўны склон адз. л. Займеньніка pewien: Oto pewny robaczek maleńki» («Дзяды». 4.IV. C.124), «Pewny Rabin» («Блыха i рабін». C.251), «Pewny szlachcic» («Конрад Валенрод», прыпісы, с. 214 у львоўскім выданьні).

У спражэньні дзеясловаў знаходзім адносна няшмат такіх формаў, якія з упэўненасьцю можна было б аднесьці да беларускіх правінцыялізмаў. Асобныя ўжываныя Міцкевічам дзеясловы маюць правінцыйныя асаблівасьці ў форме асновы. Да такіх у першую чаргу залічым асобныя формы дзеясловаў czerpać i tupać, зь якімі мы пазнаёміліся ўжо ў фрагмэнтах пра правінцыялізмы Зана, Чачота i Петрашкевіча. A менавіта: «Z was czerpa bytność swoją» («Бульба». C26), «Serce z nich nic nie czerpa» («Шашкі». С. 156), «Piękna Litwinka, co jej czeipawody» («Конрад Валенрод». С. 146). Апрача гэтага, у «Невядомых лістах» Міцкевіча знаходзім формы: czerpając, czerpający» [466]. «Jak dysze i jak tupa («Лілеі». С140), «Ryków gniewa się i dąsa, // Тира nogami» («Пан Тадэвуш». Кн.ІХ. P.594).

Дзеяслоў biec пераважна мае форму biegę, biegą i надзвычай рэдка - biegnę, biegną. «Słysząc to, dziatki biegą wszystkie razem» («Вяртаньне таты». С. 104), «Biegą staruszki, biegą panenki, //Biegą do dudarza dziadka» («Дудар». С. 146), «Zaszło słońce, biegą dzieci» («Дзяды». Ч.І. С.60), «biegą przy koniach zwyciężców» («Конрад Валенрод». С183), «Biegą bezładnie» (Тамсама. С. 199) i шэраг іншых прыкладаў, пададзеных у прыгаданай працы Дабжыцкага. Мажліва, што гэтыя формы ўзьніклі па аналёгіі зь беларускімі формамі, у якіх н няма зусім. Напр.: «Бегу, так бегу, ажно чалавек гарэ» (Federowski М. T.I. S.195). Тое ж самае назіраем з дзеясловам uciekać. «Drudzy ucieką zdziwieni» («Дзяды». «Здань». С.75). Яму ў беларускай мове адпавядае ўцякуць.

Род і лік

Сярод асобных назоўнікаў у мове Міцкевіча, што маюць іншы род, чым у агульнапольскай мове, мы можам вылучыць колькі адметных беларускіх правінцыялізмаў.

назоўнікі мужчынскага роду: «Jak lekkim rzutem obręczą, //Po obłokach zbiega tęcza» («Дзяды». Ч.И. С.91), «Aż się zerwał i wyszedł na świat w kształt obręczą» («Дзе добра, там Айчына». С.436), «Podepszeć go obręczem drugim» (Тамсама), «Tamten pod kapeluszem jak obręcz szerokim» («Пан Тадэвуш». Кн.ІІІ. P.227). Але: «Z obręczy się tworzy postać ostrokręga» («Дзе добра, там Айчына». С.436), «Tak pęcznieje ziemianka, zwiększa krąg obręczy» («Бульба». C.27). У беларускай мове гэты назоўнік заўсёды мужчынскага роду, напр.: «З Могілева купцы едуць, //Золотый обруч везуць» (Шейн П. Белорусские народные песни. С.625).

«W środku widać białek oka» («Пан Тадэвуш». Кн.ХІ. Р. 168). Гэты назоўнік, што мае тут форму мужчынскага роду замест ніякага, - бясспрэчны беларускі правінцыялізм, які сустракаецца таксама й у мове Зана.

назоўнікі жаночага роду: «Kartofla «(«Бульба». С.25). Але: «Aż tu nagle kartofel odzywa, się z pieca» (Тамсама). У беларускай мове гэтае слова заўсёды жаночага роду (картопля), напр.: «Пекуцца пранцузы бы картопля у прыску» (Сержпутоўскі А. Казкі. С. 166), «мые картоплю» (Klich Е. S.33). Параўнай: Walicki A. «Błędy nasze».

«Takiego ty rozkażesz upiec na opłatkę' («Мядовая бітва». C.20). Але: «W twarzyczce bladość opłatka\ («Дзяды». 4.IV. С. 117). Гэты назоўнік у беларускай мове заўсёды жаночага роду (аплатка).

лік: Назоўнік sień Міцкевіч ужывае правільна ў адзіночным ліку, a іншы раз у множным, так, як у беларускай мове: «Wnet sama pani w sieniach go spotyka» («Гражына». C.23), «Tadeusz po sieniach się zwija» («Пан Тадэвуш». Кн.VIII. Р. 272). Але: «Zawiasy rdzewieją w sieni» («Курганок Марылі». С. 110) i г.д. А вось колькі прыкладаў зь беларускіх народных гаворак: «я ў сені, a ў сенях каля жарон стаяло кассе» (Klich Е. S.40), «Сваю луску павесіў у сенях на цьвічку» (Federowski М. T.I. S. 118), «закапайце другого на порозі, трэйцяго ў сенях» (Ibidem. S.121). Параўн.: Walicki A. «Błędy nasze».

«Zdarłby mu czaszkę z mózgów jak kapelusz z głowy» («Пан Тадэвуш». Kh.IV. P.649). У беларускай мове гэты назоўнік заўсёды ўжываецца ў множным ліку, напр.: «далася ў сосну лобам, мазгі вылезьлі, то я пад'ем, a мазгі зноў адрастуць» (Federowski М. Т.Н. S.21). Параўнай таксама камэнтар да «Пана Тадэвуша» ў соймавым выданьні «Dzieł Wszystkich».

Асаблівасьці ў галіне сынтаксу

Міцкевічавы сынтакс мае дастаткова шмат правінцыйных канструкцыяў, якія ўзьніклі пад уплывам беларускае мовы.

Адзін з такіх правінцыялізмаў - ужываньне дзеясловаў непераходных як пераходных. Гэта датычыць дзеясловаў wiedzieć, podobać, а таксама patrzeć. «Wiesz ich początek» («Да доктара С.» C.311), «Wiem dzielność tego zwierciadła» («Дзяды». Ч.І. C.64), «W Maryjenburgu wiem ja loch podziemny» («Конрад Валенрод». C.201), «wszystkie wie jego zamysły» («Пан Тадэвуш». Кн.ІІІ. P.421), «Mówiłeś, że wiesz domek» (Тамсама. Кн.Х. P.441), «w zamku wiem ja pewną skrzynię» (Тамсама. Кн.ХІІ. P.567), «jeśli Tadeuszka //Podoba? - Czy podoba?\o na wierzbie gruszka; IIPodoba, me podoba, a to mi rzecz ważna!» («Пан Тадэвуш». Кн. III. P.462 - - 464), «Każdy ją chwalić musi, choć i nie podoba' (Тамсама. Kh.V. P. 153), «Zosię, wychowankę Stryja, podobałem //Bardzo» (Тамсама. Кн. VIII. P.375), «Pyta się Tadeusza, jaką biońpodoba' (Тамсама. Кн.ІХ. Р.627); «A strzelcy, obróciwszy do lasu dwururki, patrzą Wojskiego» («Пан Тадэвуш». Кн.IV. P.584), «ekonom ... roboty nie patrzy» (Тамсама. Кн.VI. Р.35). У беларускай мове такі сынтакс зусім нармальны. Паўсюль кажуць: «Ведаю гэтага чалавека», «ведаю закапаны скарб», «не падабаю гэтай дзяўчыны» i г.д. Польскаму дзеяслову patrzeć у беларускай мове паводле значэньня дакладна адпавядае дзеяслоў глядзець, які звычайна ўжываецца як пераходны, напр.: «Пастух глядзіць быдла» i г.д.

Праф. Дабжыцкі падкрэсьліў у сваёй працы, што асобныя дзеясловы ўжываюцца ў Міцкевіча бязь się, sobie i, наадварот, асобныя незваротныя дзеясловы маюць się [467]. З прычыны, што гэтая ўласьцівасьць у бальшыні выпадкаў адпавядае беларускай мове, здаецца, можна яе залічыць да правінцыялізмаў [468]. Дзеяслоў przypominać пераважна выступае бяз sobie i не пярэчыць з гэтага гледзішча беларускай мове. Напр.: «Przypomnij, nazwij tych epok wyżyny» («Гяур». C.229), «Czy ty zrana choć jeden sen twój przypominasz?A jeśliś go przypomniał, czy ty go pojmujesz?» («Дзяды». Ч.ІІІ. С. W)/'Przypomnijutro sen» (Тамсама. С.65), «Gotów przypomnieć sen» (Тамсама. С.66), «Przypomniał; że za pierwszem na miejsce wejrzeniem //Odgadnął zaraz» («Пан Тадэвуш». Кн.І. P.594), «Przypominam, iż Jankiel mówił» (Тамсама. Кн.VI. P.253) i г.д.

Таксама ўжывае Міцкевіч бяз sobie дзеяслоў upodobać. «błotne okolice Car upodobał» «Дзяды». Ч.ІІІ. Пецярбург. С. 132), «Hrabia ... upodobał mury» («Пан Тадэвуш». Кн.І. P.280). Гэтая зьява асабліва частая ў філямацкай карэспандэнцыі Зана, напр.: «Widzę, Kuropasiu, upodobałaś tego pana» (Arch. Fil. Т. V. S.366), «Jarosz tego nie upodobał; gdy się dowiedział później o przyczynie, upodobaf (Ibidem. Т.Н. S.68). У беларускай мове: «каралеўска дачка надто его ўпадабала» (Federowski М. Т.Н. S.74), «ехаў каралевіч кале таго моста, дътупадабау, што пекны той явар» (Ibidem. S.97), «абабраўся якісь дзяцюк, што ўпадабаў ее» (Ibidem. S.118).

Такі ж самы правінцыялізм - ужываньне дзеяслова życzyć без sobie: «Kto wspomina i kto życzy» («Дзяды». Ч.І. C.59), «wkrótce się wszystko skończy tak, jak życzę («Гяур». C.254), «Ja tuszę i życzę //Zgodą zakończyć moje sądy podkomorskie» («Пан Тадэвуш». Kh.V. P.573), «Niezmierniebym życzyłwidzieć te scyzoryki» (Тамсама. Кн.ХІІ. P.249). У філямацкай карэспандэнцыі Міцкевіча: «Przed Księdzem i Poluszyńskim nawet nie życzę wygadywać się» (Arch. Fil. T.I. S.312), «Marya życzyła bardzo widzeć się z tobą» (Ibidem. T.IV. S.301), а таксама ў Петрашкевіча: «Życzyłbym zostać w Warszawie» (Ibidem. T.III. S.332). У беларускай мове гэты дзеяслоў ужываецца бяз sobie.

I, нарэшце, да правінцыялізмаў належыць аднесьці дзеяслоў zbrzydzić бяз sobie\ «Lecz czuł, że po tych skargach tern mocniej jązbrzydził»(«Пан Тадэвуш». Кн.VIII. P.536). Па-беларуску кажуць: «Збрыдзіў ён гэтага чалавека» i г.д.

Затое іншыя дзеясловы, у адрозьненьне ад агульнапольскае мовы, становяцца зваротнымі. Сярод ix можна вылучыць колькі правінцыялізмаў: «Tylko łyknie powietrza, i wnet się podchmieli» («Дзяды». Ч.ІІІ. C.21), «Dzień ognisty zaświtał w okna, trzaskały się szyby» («Конрад Валенрод». С183), «siedzą wrony zmokłe, IIRozdziawiwszy się, ciągną gawędy rozwlokłe» («Пан Тадэвуш». Кн. VI. P.22), «Coś stuka się na dworze» («Лілеі». С. 136), «Rozciąga się ten łańcuch, ale się nie spęka («Дзяды». 4.IV. C. 112). Toe самае знаходзім у карэспандэнцыі Петрашкевіча: «wytrąca butelkę, lampka spękała się, a z nią wszystkie myśli» (Arch. Fil. T.I. S.460). Дадзеныя дзеясловы ў беларускай мове зваротныя.

Давальнага склону замест вінавальнага патрабуюць у Міцкевіча дзеясловы boleć i kosztować. « Coś mu zabolało w łokciu» («Тукай». С. 132), «Kocham ciebie, a przecież serce mi nie boli» («Першы раз». C.271), «O, jeśli dotąd serce ci nie boli» («Ugolino». C.305), «Mnie i tobie boli krzyż» («Уцёкі». C.393), «aż mi głowa boli» («Пан Тадэвуш». Кн. VIII. P.413), «Niesiołowskiemu borsuk kosztował wsi kilka» (Тамсама. Кн.ІІ. Р.803). Падобна ў філямацкай карэспандэнцыі Міцкевіча:»mnie to kosztuje więcej, niżeli jej samej» (Arch. Fil. T.I. S.31), «głowa mi boli i kilka razy na womity porywało» (Ibidem. S.139), «mi oczy bolą (Ibidem. T.V. S. 113). Разам з гэтым ужываецца й унармаваны сынтакс: «nie bardzo mię boli» («Дзяды». Ч.ІІІ. С.24), «Z uśmiechem widać, że go serce boli» («Гяур». P.830 у 1-м рукапісе), «Dziecię, widzisz, jak mię to boli» («Словы Хрыста». C.474) i ў філямацкай карэспандэнцыі: «comię wiele kosztowałó» (Arch. Fil. T.I. S.180).

Гэтая зьява ўласьцівая ня толькі мове Міцкевіча, але таксама i ўсіх іншых паэтаў з гэтага краю. Яна мае мейсца ў мове Л.Кандратовіча [469], Я.Ходзькі [470], а таксама ў амаль усіх філямацкіх паэтаў, як пра гэта можа сьведчыць іхная карэспандэнцыя. Т.Зан: «ile oddalenie się WMCPana kosztowało tym osobom» (Arch. Fil. Ti, S.43), «niemi nie boli» (Ibidem. T V. S.205); Я. Чaчот: «Boli mi serce» (Ibidem. T.IV. S.78); А.Петрашкевіч: «bo mi jeszcze bolą oczy» (Ibidem. T.I. S. 115), «ponieważmu mocno zęby bolały» (Ibidem. T.I. S.461), «kiedy mi stół nie kosztował» (Ibidem. T.IV. S.89).

Няслушна меркаваў Л.Маліноўскі, што гэты сынтакс, які ўласьцівы таксама Багамольцу, узьнік пад уплывам летувіскае мовы. Ён бяз усялякіх сумневаў - вынік беларускіх уплываў на мову тутэйшае польскае шляхты, як правільна заўважыў яшчэ да Маліноўскага Валіцкі. У беларускай мове дзеясловы балець i каштаваць заўсёды патрабуюць давальнага й аніколі вінавальнага склону, напр.: «там нам ня будзе каштаваць много» (Klich Е. S.20), «Оей, жывот мне баліць» (Federowski М. Т.Н. S.260), «давай стагнаць, што ему галава баліць» (Ibidem).

Падобны правінцыялізм, што адпавядае беларускай мове, - гэта й сынтакс дзеяслова piec з назоўнікам у давальным склоне: «Wtenczas mnie ukąszenia serdecznej gadziny //Bezczynnemu srożejpieką («Успамін». C.359). Па- беларуску звычайна кажуць: «Крапіва пячэ яму ногі» i г.д.

Да правінцыялізмаў можна таксама аднесьці наступную канструкцыю, калі пры пэўных дзеясловах ужываецца давальны склон замест вінавальнага: «Mówiąc, IIPodkomorzemu ścisnął za kolana» («Пан Тадэвуш». Кн.І. P.349), «Gdy Tadeusz przypadłszy z boku w twarz mu trzasnął''(Тамсама. Кн.ІХ. P.300). Па-беларуску кажуць: «сьціснуу яму за нос», «трэснуу яму у морду» i г.д.

Сынтаксавая канструкцыя зь лягічным суб'ектам у давальным склоне й выказьнікам бус замест граматычнага суб'екту ў назоўным склоне з выказьнікам mieć. «Tobie twarzyczki piękne zawsze są dokoła («Да К. ад Д.» С. 181), «Ziemia śpi, mnie snu niema' («Байдары». C.290),» Jaka radość Aldonie» («Конрад Baленрод». С. 190), «Ledwie Mieszkowi był czas zmróżyć oczy» («Сябры». C.362), «Tam był mi raj»(«Да...». C.374), «dusza dąsa się i lęka, //Gardzi bólem i cierpi, i wieczna jej męka» («Дзяды». Ч.ІІІ. C.47), «Mnie samemu męka» (Тамсама. С.52), «Ledwie był czas z moździerza na trwogę wypalić»(«Пт Тадэвуш». Кн.ІІ. P.289).

Такі сынтакс бясспрэчна ўзьнік пад уплывам беларушчыны, дзе ён зусім нармальны, напр.: «ніш мне сягоньня часу ехаць да вашэш пана» (Klich Е. S.23), «часто была мне шкода» (i шкода - у значэньні страта) (Federowski М. T.I. S.265), «мне кажа - барана трэба» (Federowski М. T.III. S.102), «Калі мне ўжэ ціпер ні трэба слухаў» (Ibidem. Т.Н. S. 105), «Ему надто дзіцяці шкада стала» (Ibidem. S. 118). Апрача таго, паўсюль зьвяртаюцца да дзяцей, калі яны ня хочуць спаць: «Німа вам сну!» i г.д.

У іншых выпадках пры падобнай канструкцыі лягічны суб'ект выступае ў родным склоне з прыназоўнікам и: «и tego zasię była córka jedynaczka» («Жывіла»), «Ach, ja mam żonę, i u mojej żony //Jest synek taki maleńki» («Вяртаньне таты». С. 106), «I u kupców tam dzięgijak lodu» («Трое Будрысаў». С.334), «Lecz było coś u niego w oczach» («Дзяды». Ч.ІІІ. C.47), «u mnie jest rozum szlachecki» («Пан Тадэвуш». Кн.VII. P.92), «U nas była komenda w kowieńskiej brygadzie //Krótka a węzłowata» (Тамсама. P.207), «Co mi tam głosy, gałki, u mnie insza gałka» (Тамсама. P.484), «Umniejest kapitański mójżołd ladajaki» (Тамсама. Кн.Х. Р. 153), «U pszczół jest królowa ula» («Жабы i іхныя каралі». C.424), «Jest u mnie kraj, ojczyzna myśli mojej» («Калi мой труп». С .464) i т.д.

Праф. Дабжыцкі, прыводзячы названыя прыклады, лічыў, што гэтая канструкцыя запазычаная з «рускае» мовы, г.зн. расейскае [471]. Тымчасам, як заўважыў праф. Нітш [472], паходзіць яна зь беларушчыны, бо яна вельмі ўласьцівая для беларускае мовы й выступае ў ёй даволі часта, напр.: «у міне такіх табакерак ест што нізьлічоно» (Federowski М. Т.Н. S.81), «У еднаго кроля было тры дочак» (Ibidem. S.87), «А тож у міне языкі тые есьць» (Ibidem. S.91), «уміне німа брата старшаго» (Ibidem. 48), «у мене езъ жонка i есъцъу мене сястра» (Ibidem. S.55), «у мене німа панчох» (Klich Е. S.154), «не былоўяго чаго есьці» (Шейн П. Материалы. Т.П. С. 165) i г.д.

Надзвычай характэрная асаблівасьць сынтаксу Міцкевіча - ужываньне пасьля дзеяслова інфінітыву, які замяняе залежны сказ альбо назоўнік: «Zbiegło słońce szczęśliwsze ogrzewać południa» («Пані Анэля». С. 10), «Rzuć słabości i niecnot przeglądać obrazy» («Шашкі». С. 156), «Zostaw cierniom grobowe otaczać kolumny» («Да ...» [Санет]. С.270), «prosiłem kaprala // Zatrzymać się» («Дзяды». Ч.ІІІ. C.24), «On odwyknął oddychać» (Тамсама. C.21), «zerwał się mówić» («Пан Тадэвуш». Кн.У. Р.680), « Wziął więc Zosię, Horeszków dziedziczkę ubogą, // Hodować» (Тамсама. Кн.VI. Р. 155), «Skacze skryć się w konopiach» (Тамсама. C.312), «Stał w progu witać gościa» (Тамсама. Кн.ІХ. Р. 195), «Ale ty, Hrabio, pewien jesteś cały zostać» (Тамсама. Кн.Х. P.373), «Zląkł się i uciekł w głębszem schować się ukryciu» (Тамсама. Кн.XI. P.66), «Więc wracali do domu oznajmić za stołem» (Тамсама. Р.569) i г.д.

I гэтая зьява тыповая для беларускае мовы: «Адзін гаспадар паслаў дочку гной разьбіваць» (Federowski М. Т.Н. S.327), «Пусьціў ix Бог начавацъ у сад» (Шейн П. Материалы. Т.П. С.82), «Ён стаў прасіць Бога паслацъ яму ізбавіцеля» (Там же. С.85), «то сам улез у мяшок i попрасиу Клімка яго завязаць» (Там же. С. 126), «ён a поўначы ўстаў ісьці на двор» (Federowski М. Т.Н. S.75), «пашоу я ў лес прынесьці сабе з берэмячко драўцоў» (Ibidem. S.78), «трэба весьці спаць» (Klich Е. S.44), «з таго сьвету прыехаў зваць ix туды» (Шейн П. Материалы. Т.Н. С. 127), «ніхто не нашоўся выгнаць яго» (Там же. С. 142), «Ну, сынку, паведзі ты на кермаш вала продацъ» (Federowski М. T.III. S. 101).

Асобныя дзеясловы, што ўжываюцца ў агульнапольскай мове без прыназоўніка, маюць у Міцкевіча канструкцыю з прыназоўнікам. Сярод ix правінцыялізмамі зьяўляюцца дзеясловы, што ўжываюцца з прыназоўнікам и: «I pytała и gości» («Лілеі». С. 138), «Zlekka mu w stopy załechce» («Сьвіцязянка». C.96), «O śmierć błagamy u Ciebie» («Сьвіцязь». C.91), «Ze nie u mnie jednego serce żywiej biło» («Гадзіна». C.241), «Pragnąłby u Woznego lepiej się wypytać» («Пан Тадэвуш». Кн.І. Р.832), «pytać и mnie о patenta» (Тамсама. Kh.IV. Р.341), «I u Podkomorzego tabakiery prosił» (Тамсама. Кн. VIII. Р.261), «Gdy się pokora u mądrości radzi «(«Меркаваньні ды заўвагі». C.446) i г.д.

Такая канструкцыя ўласьцівая беларускай мове. Напр.: «міравы судья пытаецсе у яго» (Klich Е. S.13), «Папытай у Бога, дакуль нам будзе гэдакуй кары» (Federowski М. Т.Н. S.296), «пытаеу мерца» (Ibidem. T.I. S.237). I астатнія дзеясловы (radzić się, prosić i г.д.) заўсёды ў беларускай мове з прыназоўнікам у. Параўнай таксама: Walicki A. «Błędy nasze». S.312. Няменш тыповы правінцыялізм - ужываньне прыназоўніка w зь вінавальным склонам замест do з родным: «Pomnę, jak w zamek wróciwszy» («Конрад Валенрод». С 184), «Koniecznie chce iść w miasto» («Морлях у Вэнэцыі». C.340), «Czy jedziesz wkrajelodów» («Słychać, że pud suwnirów». S.309), «Pódźmy w zamek» («Pan Тадэвуш». Кн. II. P.210), «Weszli w zamek» (Тамсама. P.213), «Nie mieszał się w myśliwych, ni w starców rozmowę» (Тамсама. P.547), «Ciżba tłoczy się w salę» (Тамсама. Кн.ХИ. P.227), «I uciec z tego Wilna w kochaną Warszawę» («Дзяды». Ч.ІІІ. C.79), «Kazaliśmy brać w areszt» (Тамсама. Р.85) i шэраг іншых прыкладаў, прыведзеных у працы праф. Дабжыцкага.

Гэтая канструкцыя ў беларускай мове зусім нармальная: «пашла яна ў той двор» (Klich Е. S.43), «ідзе адзін раз ён у место» (Ibidem. S.46), «вайшла жотаъ ў хату» (Ibidem. S.10), «буду ў школы оддаваць» (Ibidem. S.110), «Так ён шчупака пусьціў у студню» (Fedorowski М. T.I. S.175), «Занёс i ў рэку ўкінуў» (Ibidem. S.176), «наліў у горшчок вады» (Шейн П. Материалы. Т.Н. С.120) i г.д.

У пэўных выпадках Міцкевіч ужывае прыназоўнік па замест w: «abym cię raz jeszcze na życiu obaczył!» («Дзяды». 4.IV. C.129). Тое ж у філямацкай карэспанданцыі Зана: «mając zawsze na pamięci» (Arch. Fil. T.I. S.6), «Na końcu przeszłego roku' (Ibidem. S.68), «na tym tygodniu» (Ibidem. T.V. S.219), Чачота: «ma być na tym tygodniu» (Ibidem. Т.Н. S.19), а таксама ў творах Я.Ходзькі [473]. Гэта беларускі сынтакс, а не расейскі, як мяркуе Г.Турска [474]. У беларускай мове ён ёсьць нормаю, напр.: «на гэтых днях прыду да вас», «на другім тыдні паеду ў места», «Здарылася чарвяку на вяку» (народная прымаўка) i г.д.

Даданыя сказы ўмовы й часу, якія пачынаюцца з póki, вельмі часта ня маюць адмаўленьня: «Dopóki gwiazdy zejdą i dopóki //We wsi kur pierwszy zapieje» («Люблю я». C.115), «А póty będą trąbić bez ustanku, // Póki sięwszystko rycerstwo obudzi» («Гражына». C.6), «dopóty w ciele muszę //Potępioną włóczyć duszę, // Nim kto z was, poddani moi, // Pożywi mię, i пароі» («Дзяды». Ч.ІІ. С. 87), «Wszyscy razem na duszy usiądziem, U Póki z niej nieśmiertelność wydusini' («Дзяды». Ч.ІІІ. С.33).

I гэтая канструкцыя - зусім верагодна, правінцыялізм, запазычаны зь беларускае мовы, у якой падобныя сказы пераважна без адмаўленьня. Напр.: «высячы ты мне гэты лес, пакуль я устану» (Federowski М. Т.Н. S.155), «нехай есьць, покі зрыгаецьсе» (Ibidem. T.I. S.406), «I яны так жылі хорошо міжда собой, покуля дзеці подросыіі» (Романов Е. Белорусский сборник. T.IV. С.34), «шукаў, шукаў, пакуль i нашоў его, того мальчика» (Klich Е. S. 110), «потуль кідала, покуль усю выкідала вон» (Federowski М. T.I. S.206).

СЛОЎНІК

at: «I rzekł ziewając: Osobie kobieta» («Дзяды». 4.IV. С. 122). Гэта беларускае слова, якое вельмі часта сустракаецца ў Чачота.

boryczki - borykanie się: «Mulnik, któregom z dziewką w boryczkach zostawił» («Дзяўчына з Арлеану». С.8). Зусім верагодна, што гэта памяншальная форма назоўніка боркі, які падае Насовіч у сваім «Слоўніку».

botwinie - botwina, boćwina, nać buraków: «Ten aksamit traw będzież to mak i botwinieT («Пан Тадэвуш». Кн.ІІІ. P.508). Правінцыялізм, утвораны ад беларускага бацьвіне, бацьвіньне, напр.: «Hi капусты, ні бацьвіньні» (Шейн П. Материалы. Т.І. Ч.І. С.246).

bukisz - uderzenie głową: «Kto zwycięży, łbem dumnym da bukisz o gwiazdy» («Мядовая бітва». С. 18 i 21). Гэтае слова ўжываецца пераважна ў дзіцячым жаргоне. Напр. у народнай казцы: «ажно вырваўся з некульсьці чорны велізны кот i даў мне букіш пад ногі, што аж я перакуліўса» (Federowski М. T.I. S.23).

busi - pocałunek: «Jak brać i dawać busi» («Навука». С.67), «Daje miłość pierwsze busi» («Пралеска». P.40). Першапачатковы тэкст у копіі Чачота (Kallenbach J. «Poezje Mickiewicza». T.I. Bibl. Nar. S.50). Таксама busiak замест buziak. «A wam busiak rówieńnicy» («Да Чачота». С.63). Правінцыялізм. Параўнай фрагмэнт пра мову Чачота.

chłód - silno zimno: «Tutaj drżę cała od chłodu» («Рыбка». С. 100), «Pośród najtęższego chłodu, //Stałam z dziecięciem pod bramą» («Дзяды». Ч.ІІ. С.88), «I dzwoniąc zębami na chłodzie» («Пан Тадэвуш». Кн.ІХ. P.97). Праф. Нітш залічвае гэтае слова да правінцыялізмаў [475]. У беларушчыне яму адпавя дае холад: «Як Бог Адама выгнаў з раю i ўгледзеў, што ён з холаду трасецьсе» (Federowski М. T.І. S.239).

ciemnota - ciemność: «Tysiąc ogniów północne rozpędza ciemnoty» («Дзяды». 4.IV. C.135), «Rysy, śmiertelną okryte ciemnotą» («Гяур». C.256), «Strug ... w rowu ciemnotę //Unosi na swych falach księżyca pozłotę» («Пан Тадэвуш». Кн.VIII. P.598). Праўдападобна, правінцыялізм. Параўнай у Чачота.

chołodziec - chłodnik: «I chołodziec litewski milczkiem żwawo jedli» («Пан Тадэвуш». Кн.І. P.307; Кн.ІІІ. Р.707). Слова беларускае (правільна - халадзец), параўнай «Слоўнік» Насовіча, а таксама тлумачэньні да «Пана Тадэвуша» ў выд. Ю.Каленбаха i Я.Лося (Львоў, 1921).

chwost - ogon: «On łeb wznosi, chwostkurczy» («Дзяўчына з Арлеану». С.7), «I za grzeczność kiwnął chwostem» («Сабака ды воўк». С. 190). Правінцыялізм, які сустракаецца таксама ў Зана й Чачота.

czasem - a nuż, jeśli: «Czasem usłyszy macocha» («Рамантычнасьць». С.83). Таксама гаворыцца па- беларуску. Глядзі: Dobrzycki St. S.367.

czysto - zupełnie, jak: «okiem w prawo i w lewo uderzasz, // Cztystorozwódka!» («Пан Тадэвуш». Kh.V. P.177). Праф. Пігань лічыў, што гэтае слова - русізм, натуральны ў вуснах Тэлімены, энтузіясткі Пецярбургу [476]. Тымчасам - гэта беларусізм, прытым надзвычай тыповы й вельмі часта ўжываны ў гэтым значэньні, напр.: «ены чысто міне забілі» (Federowski М. T.III. S.96), «вушы чысто як у сабакі» (Ibidem. S.103). Параўнай у Петрашкевіча.

czysta - istna, prawdziwa: «Opaliłaś okropnie płeć, czysta cyganka» («Пан Тадэвуш». Kh.V. P.109), «Świat ten jest czysta bajka» («Меркаваньні ды заўвагі». C.447). Беларусізм, які сустракаецца таксама ў Чачота.

dosiewki - uroczystość z powodu zakończenia siewki: «Piją staruszki, skaczą panienki, //Obchodząc święto do siewek» («Дудар». С. 145). Па- беларуску - дасеўкі (Federowski M. T.I. S.363, 367).

dostać - dobyć, wydobyć: «w tern Ksiądz dostał z rękawa krucicę» («Пан Тадэвуш». Кн.ІХ. P.305), «Która mię przymusiła dostać na. was szpady» (Тамсама. Кн.Х. P.357), «Chcąc plunąć na tę przyjaźń i wnet szabli dostać»(Тамсама. P.558), «Kiedym szablę dosta wał» (Тамсама. Р.694), «Dostali szable, pewnie krwawy bój wybuchnie» (Тамсама. Кн.ХІІ. Р. 103). Найпраўдападобней, беларускі правінцыялізм. Параўнай у Петрашкевіча.

duch - dech: «Chociaż mi duch ustaje i weny obwisły» («Ямбы». С.51), «Skacze na piersi, wyje i pada bez ducha («Дзяды». 4.IV. C.131), «I do płuc wysłał z niego cały zapas ducha' («Пан Тадэвуш». Kh.IV. P.665), «ot, leży bez ducha (Тамсама. P.737), «Kot jęknął raz ... już leży bez ducha (Тамсама. Кн.ХІ. P.509). Глядзі фрагмэнт пра мову Зана.

duhowaty - podobny do duhy, t.j. kabłąku w zaprzęgu jednokonnym: «Wypnij... i piersi i kark duhowaty' («Ямбы». C.42). Ha ўзор беларускага слова дуга паэт стварае польскае слова dęga - kabłąk: «Ze się trzeba aż do ziemi jak dęga chylić» («Kaроль Боба ды каралеўна Ляля». С.481). Параўнай: Walicki А. «Błędy nasze».

duła - rodzaj gruszki: «Sapieżanki i dułei jabłka i bery» («Пан Тадэвуш». Кн.ХІІ. Пасьля Р. 187, рукапіс). У беларускай мове гэтае слова паўсюль ужываецца i зазвычай азначае вялікія прадаўгаватыя грушы («Слоўнік» Насовіча - «дулька»).

durny - głupi: «Na moją młodość górną i durną («Паліліся мае сьлёзы». С.465). Слова беларускае [477]. Параўнай у Чачота.

dzybać - chwiać się, iść kołysząc się: «Dalibóg nie żal, żeśmy się spili, //Dzybamy, jako żurawie» («Імправізацыя». С.23). Слова беларускае: «Кладачка дзыбнулася, //Я молада ўтапула» (Дмитриев М. С. 137). У Чачота знаходзім прыметнік dzybaty,; утвораны ад гэтага назоўніка.

głębinia - głębina: «W nowej żyłem głębini dwa dziesiątki wieków» («Бульба». C.31), «Wrazbyście poszli w głębinie» («Сьвіцязь». С.88), «Kto tylko ściągnął do głębini ramię» (Тамсама. C.91), «Na zgubę oślep bieży w głębinie» («Сьвіцязянка». C.97), «Rzucam ogniste głębinie» («Люблю я». С. 116), «Mijają bagną głębinie» («Тукай». С. 126), «A na głębinie fala lekko się kołyśa» («Алушта ўдзень». C.291), «Witajcie modre, szumne głębinie» («Разьвітаньне Чайльд Гарольда». С.204). У пазьнейшы пэрыяд творчасьці сустракаюцца ўжо правільныя формы: «Chcąc z głębiny ziemnej coś wydostać» («Конрад Валенрод». С. 158), «Ocieniającej głębinę zatoki» («Гяур». C.232), «wszedł w głębinę lasu» («Пан Тадэвуш». Кн.У. P.244) i г.д. Гэта правінцыялізм, утвораны паводле ўзору беларускага назоўніка глыбіня: «пад берагом бездонная глыбіня» (Сержпутоўскі А. Прымхі. С.266), «Выкап калодзеж за дзень на вёрст глыбіні» (Federowski М. Т.Н. С. 157).

grabłisko - grabisko: «grabłiska,, suwane po łące Ucichły» («Пан Тадэвуш». Кн.І. Р. 199). Беларускі правінцыялізм, паходзіць ад назоўніка граблі, напр.: «Бярэцё-ка - граблі» (Federowski М. Т.ІП. C.121). Параўн.: Walicki A. «Błędy nasze».

hłak - naczynie gliniane o dwu uchach: «Jak hłaczek polewany, rączki wparłszy w boki» («Ямбы». C.56), «chłopy gdyby hłaki»(«Дзяды». Ч.ІІІ. Агляд войска. С. 142). Слова беларускае, якое сустракаецца таксама ў Зана й Чачота.

hodować - wychowywać kogoś: «kazał przyjąć Zosię, // Przyjąłem, hodowałem» («Пан Тадэвуш». Кн.VI. Р. 165), «Wziął więc Zosię, Horeszków dziedziczkę ubogą, // Hodować» (Тамcaма. Р. 155), «Zostawiła tę w kraju córkę, małą Zosię, //Kazałem ją hodować» (Тамсама. Кн.Х. P.827), «hodowałi jak najmilsze dziecie» (Тамсама. Р.862), «Ze od Sopliców byłam za córkę przybrana, //W ich domu hodowana (Тамсама. Кн.ХІІ. P.521). Таксама ў беларускай мове: «Як у дзіцяці ў ачох німа мяса ў ямачках, то кажуць, гадавацьсе ні будзе» (Federowski М. T.I. S.207), «дам вам ешчэ сваё адно дзіця ... его ні глуміце, да гадуйце так, як я гадую» (Ibidem. Т.П. S.71), «мене бацько гадавау... мене мама гадавала» (Klich Е. S.142). Параўнай таксама: Walicki A. «Błędy nasze» (chodować).

jak raz - akurat: «Spojrzę: jak raznademna świeci gwiazdka wschodnia» («Дзяды». 4.IV. C.113). Таксама ў філямацкай карэспандэнцыі Чачота: «Młodzian pięćdziesięcioletni, panna trzy dziesiątki zapewne... przeżyła... Jak raz para» (Arch. Fil. T.I. S.313). Беларусізм: «Вот як вы мене ўкінулі, дак я папаўякраз на етые сані» (Klich Е. S.46), «i ноч его захапіла як раз кала карчмы» (Federowski М. T.I. S.97). Параўнай: Walicki A. «Błędy nasze».

kaban - młody wieprzak: «Szydełko równie czynnie używał swej szpadki, UKabany i prosięta koląc pod łopatki» («Пан Тадэвуш». Кн.УІІІ. Р.771). У беларускай мове гэтае слова агульнаўжывальнае.

kamuszek - kamyczek: «Przez żwir, przez ostre kamuszkі» («Рыбка». С. 100). Правінцыялізм, параўнай у Чачота.

kolasa - jednokonny wóz wiejski: «skrzypiące kolasy» («Пан Тадэвуш». Кн.IV. Р.94). Параўнай слоўнік правінцыялізмаў Зана.

kotuch: «Wpada w kotuch Konewka, jedne ptaki zdusza» («Пан Тадэвуш». Кн. VIII. P.775). Гэтае слова ў беларускай мове азначае загарадку для хатніх птушак, а таксама ўвогуле каморку ў памяшканьні, напр.: «певень... склікаў усе куры, потум надаў, надаў ім, пазаганяў пад катух» (Federowski М. Т.Н. S.39). Параўнай: Walicki A. «Błędy nasze».

kraska - kwiat: «W głosy Jana sypałam oratorskie kraski' (Dialogus Musarum. S.47). Правінцыялізм, які сустракаецца таксама ў Зана.

krobeczka - pudełko z kory lub słomy, przeplatanej łykiem: «z gaju //Wychodziła gromada, niosąca kro beczki» («Пан Тадэвуш». Кн.ІІІ. Р.629), «W krobeczce z prostej kory podaje zebrane //Bruśnice świeże» (Тамсама. Кн.IV. P.85). Беларусізм, які сустракаецца таксама ў Чачота.

kucyja - Wigilja Bożego Narodzenia: «Pomnisz, jak w kucyję sama, //Pośród najtęższego chłodu, //Stałam z dziecięciem pod brama?» («Дзяды». Ч.ІІ. С.88). Гэтае слова ў беларускай мове мае два значэньні: a) Wigilija Bożego Narodzenia: «На куццю а самой поўначы жывіна разгаворувае паміж сабою» (Federowski М. T.I. S.199) i б) potrawa wigilijna. У другім значэньні ўжывае гэтае слова Петрашкевіч.

kupla - zakup, kupzo: «Gdzie szklarmz kuplę, gdzie kruszcowe łupy» («Гражына». С. 15). Toe самае ў Я.Ходзькі [478]. Беларускае слова, якое паўсюль ужываецца ў гэтым значэньні: «Якіе грошы, такая i купля» («Слоўнік» Насовіча).

łaszczyć się - łasić się: «Łaszcząc się koło cycek» («Ямбы». C.49). Па- беларуску: лаьичыцца. Напр.: «Сабака ... падбег да аднаго дый стау лаьичыцца» (Federowski М. T.III. S.39).

młodzik - nów księżyca: «Kiedy miesiąc na młodziku' («Тукай». С. 129). Таксама ў беларускай мове, напр.: «Ён на маладзіку радзіўсе» (Federowski М. T.I. S.203).

na - masz, bierz: «Tu róg z prochem leszczyńskim, na tobie» («Удагонку». P.50 у тэксьце, надрукаваным у «Meliteli», 1829 г.). Беларусізм, параўнай у Чачота.

nachód - najście: «Przed nachodem powstańców i wojsk Albijonu» («Шашкі». С. 159). Таксама ў беларускай мове: «Велікій наход народу» («Слоўнік» Насовіча).

nacisk - natłok: «Konrad nie słynął w przy dwornym nacisku» («Конрад Валенрод». С. 156). Правінцыялізм, які сустракаецца таксама ў Зана.

nadstorczyć nadstawić, najeżyć: «Cyt, bracia, zamknąć gęby i nadstorczyćsłuchy» («Ямбы». С.33). У «Слоўніку» Ластоўскага (С.171, 172, 340 i 440) знаходзім насторшыць, насторшыцца ў значэнні najeżyć i падобн.

nadto bardzo: «Czy mało dbały, czy nadto ostrożny» («Дзяды». Ч.ІІІ. С. 152), «Niestety, mało znalazłi nadto się spodziewałi» («Пан Тадэвуш». Кн.ІІІ. Р. 174), «krzyczym, że nadto przybliżyli mety» (Тамсама. Kh.IV. P.907), «Panna nie nadto młoda» (Тамсама. Кн.ХІ. P.669). Гэта самае ў філямацкай карэспандэнцыі Міцкевіча: «taka przyjaźń i mnie się nie nadto podoba» (Arch. Fil. T.I. S.212), «żem był nadto dziecinny» (Ibidem. T.IV. S.295), «Wszakże Niemcewicz nadtou ciebie ganiony» (Ibidem. T.V. S. 17). Праўдападобна, беларускі правінцыялізм. Параўнай у Чачота.

nagodzić się. «Dobrze, mój Tadeuszu, żeś się dziś nagodził H Do domu» («Пан Тадэвуш». Кн.І. С.171). У беларускай мове таксама можна часта чуць такое: «Як раз ня ў час нагадзіўся» i падобн. Насовіч у сваім «Слоўніку» (пад «нагожаець, нагодзіло») прыводзіць тэты дзеяслоў як незваротны: «Чэго цебе тут нагодзіла», «Хвароба цебе тут нагодзіла».

nakazać - zawiadomić ustnie: «Litery nie napisać, nie nakazać słówka» («Дзяды». 4.IV. C.129). Toe самае ў філямацкай карэспандэнцыі Чачота: «Napisał kilka listów myśliwskich, które nakażę mu tobie posłać» (Arch. Fil. T.V. S.1). Гэта беларускае слова, напр.: «Ідзі, дурню, да двара на работу: наказывалі, каб малаціць хто ішоў» (Federowski М. Т.Н. S.37), «прыежджае акоманнаказываць на паншчыну» (Ibidem. ТЛИ. S.93).

nawściąż - naoścież: «То mówiąc, drzwi nawściążotwierał» («Пан Тадэвуш». Кн. VIII. P415), «Nakoniee z trzaskiem sali drzwi nawściąż otwarto» (Тамсама. Кн.ХІ. P.l). Апрача гэтага: «Brama

nawściąż otwarta» (Тамсама. Кн.І. Р.39). Бедарускі правінцыялізм, напр.: «усе тые дзьверы наўсьцяж паразчыняны» (Federowski М. Т.Н. S.73).

nuda - kłopot, zgryzota, troska: «W licznych troskach, w ciężkich nudacti» («Дзяды». Ч.І. С.58), «Cóż dziwnego? rzekł Hrabia, koszt wielki a nuda jeszcze większa» («Пан Тадэвуш». Кн.ІІ. Р. 199). Таксама й прыслоўе ды дзеяслоў, утвораныя ад гэтага назоўніка, маюць іншае значэньне, чым у агульнапольскай мове: «Zawsze na serce nudno» («Лілеі». С. 136 i 137), «kogo próżne serce nudzi» («Успамін». С. 169), «I że cię nawet żadna pamiątka nie nudzi» («На Альпах у Сплюген». С.370). Такое самае значэньне мае гэтае слова ў беларускай мове: «Трэ ее (труп памерлае дзяўчыны) баржджэй пахаваць, каб кралевіч ешчэ з нуды што сабе не зрабіў» (Federowski М. Т.П. S. 115), «Пан сам нездаровы, пані нешто нудна» (Ibidem. T.HI. S.15).

okrajec - okrawek: «Różne paciorki, wstążek okrajce?» Дзяды». 4.IV. C.106). У беларускай мове гэтае слова пераважна азначае акраец хлеба: «Як ад бохана атрэжыш акраяц» (Сержпутоўскі A. Прымхі. С.77), i вельмі рэдка выступае ў тым значэньні, якое надае яму Міцкевіч.

otawa - potraw, nowa trawa, wyrosła po skoszeniu łąki: «Rząd kosiarzy otawęsiekących wciąż brząka» («Пан Тадэвуш». Кн.VI. Р. 29). У беларускай мове ў гэтым значэньні паўсюль ужываецца слова атава (Насовіч). Параўнай таксама: Walicki A. «Błędy nasze».

po ciemnie - pociemku: «pragnąłbyś daremnie //Dawno widzianych ludzi rozeznać po ciemnie' («Дзяды». Ч.І. C.61), «Kto ty jesteś, i poco, błądzący po ciemnie' («Рамэо й Юля». C.315). Таксама ў філямацкай карэспандэнцыі Міцкевіча: «po ciemnie nie chciało mi się pisać» (Arch. Fil. T.III. S.321), «w tem z góry schodzi nasza stara służąca, którą po ciemnie ledwie poznałem» (Ibidem. S.404). У гэтым значэньні дастаткова часта ўжываецца ў беларускай мове выраз па цямне, напр.: «па цямне трудна знайсьці дарогу» й падобн. [479]

podawać się - «W lewo się piękna dolina podaje' («Люблю я». С. 113). Гэта правінцыялізм беларускага паходжаньня. Пабеларуску кажуць: «падаецца шырокая даліна», «а там падаюцца паля» i г.д.

pokuć - «Dziś miejsce Gerwazego, najdalsze od progu, // Między dwiema ławami, w samym karczmy rogu, //Zwane pokuciem, kwestarz ksiądz Robak zajmował» («Пан Тадэвуш». Kh.IV. R279). Слова беларускае. Параўнай тлумачэньні паэта, а таксама слоўнік правінцыялізмаў Чачота.

przepłot - rodzaj bardzo szerokiej drabiny nieruchomej ze słupów i żerdzi poprzecznych, przeznaczonej do suszenia snopów, grochu i t.p.: «Jak kot gdy z ziemi widzia[ł] na przepłocie szczury» («Пан Тадэвуш». Кн.VI. R134, рукапіс). Слова беларускае: пярэплат, пераплот («Слоўнік» Насовіча - на перэплот).

przybrać - zebrać, podnieść: «Jak cukierki przybrane z podłogi, z salonu» («Дзяды». Ч.І. Перакрэсьлены фрагмэнт пасьля Р.412. Глядзі львоўскае выд., с.388). У беларускай мове яму адпавядае прыбрацъ, напр.: «прыбірайце ca стала» («Слоўнік» Насовіча).

przybrać się - zabrać się do czegoś: «Gerwazy nie przybrał się machiny naprawić» («Пан Тадэвуш». Kh.V. P.598). Беларускі правінцыялізм, напр.: «Прыбірайсяу дарогу ехаць» («Слоўнік» Насовіча).

przyszpilać - przypinać, przytwierdzać szpilką: «zebrane bławatki... do głowy Zosi przyszpiła uczenie» («Пан Тадэвуш». Kh.V. Р. 162), «Hrabia go ucałował (kwiatek) i na pierś przyszpiłaf (Тамсама. Кн.III. P.671), «Wspomnij, czyja ten kolor przyszpilała ręka» (Тамсама. Кн.Х. P.414). У беларускай мове ў гэтым значэньні паўсюль ужываецца дзеяслоў прышпіляць.

rano - wcześnie: «Powiedz, jak tam zaszedłeś, skąd tak rano świecisz?» («Да Лялевеля», 1891), «Owszem, dziś idę, chocia już nieranó' («Гражына». C.20), «Skąd przychodzisz tak nierano?» («Дзяды». 4.IV. C. 102), «jeszczerano. powiedzieć nie mogę» (Тамсама. 4.IV. С. 103), «jeszcze rano' (Тамсама. 4.IV. C. 104), «Staraj się częściej i raniej przychodzić» («Конрад Валенрод». C.207), «Zgadnij, dlaczego przychodzę tak rano?» (Тамсама. C.208), «I pomścij się za jego raniejszy uczynek» («Пан Тадэвуш». Кн.Х. Р. 612). Параўнай фрагмэнт пра правінцыялізмы Зана.

rozdawać się - rozlegać się: «Przez łąki, przez gaje //Smutny się twój głos rozdaje» («Імправізацыя». C.23), «Tam się twój głos rozdaje» (Тамсама. С.24). Таксама па- беларуску: «раздаецца голас», «раздаецца песьня», «раздаецца музыка» i г.д. Гэты дзеяслоў ужывае таксама Петрашкевіч.

rozhowor - rozmowa: «Zegnają siebie po tym rozhoworze» («Гражына». C.20), «Wszczęło się dziesięć rozhoworów» («Пан Тадэвуш». Кн.ІІ. P.684), «starce miód piją .. toczą rozhowory» (Тамсама. Кн.ХІ. P.307). Тое самае ў Я.Ходзькі [480]. Гэта беларусізм: «a стражнік не чуе гэташ разгавору (Klich Е. S.21), «а чалавек это фсё чуе ixразгавор» (Ibidem. S.32).

rozkaraczyć - rozkraczyć, rozstawić: «Tu - rozkaraczony stanął pośród drogi» («Ямбы». С.36), «Z rozkaraczoną brama» (Тамсама. C45). Тое самае ў філямацкай карэспандэнцыі Міцкевіча: «Szeroki... staje, to prawda, śród izby, rozkaraczając się, zajmuje z sążeń podłogi» (Arch. Fil. T.I. S.277). Правінцыялізм. Па- беларуску разкірачыць азначае: шырока расставіць ногі.

rozziawić - rozdziawić, otworzyć usta: «Oczy wytrzeszczę, // Gębę rozziawię («Імправізацыя». C.22). Беларусізм. Глядзі ў Зана.

sini - siny: «Kołdyczewa nurty siniё' («Тукай». С. 127). Паэт вымаўляе гэты прыметнік па- беларуску, напр.: «Нагледзіліся маесш/вочы» (Шейн П. Материалы. Т.1.4.1. С.309), «такіе палацы сініе» (Federowski М. Т.Н. S.298).

skowroda - patelnia: «Leją w kotły, skowrody, w rądle» («Пан Тадэвуш». Кн.ХІ. Р. 131). Правінцыялізм, які адпавядае паўсюль ужыванаму ў беларускай мове назоўніку скварада, скаварада.

skromnieńki - skromniutki: «Twarzyczka zrumieniona, skromnieńkie oczęta» («Дзяўчына з Арлеану». С.8). Па-беларуску - скромненькі, шміленькі, ласкавенькі й іншыя памяншальныя прыметнікі.

sporysz: «Karczma z dwóch ciał jest zrosła j ak sporysz orzecha» («Пан Тадэвуш». Kh.IV. Р. 176). Глядзі фрагмэнт пра правінцыялізмы Чачота.

starszyna - starszyzna: «Nietylko bowiem sam naród prostaczy, //Lecz i starszynaza łakocią goni» («Гражына». P.209 у выд. 1822 i 1829 гг.; пазьней - starszyzna). У беларускай мове гэты назоўнік мае форму старшына i пераважна азначае войта гміны: «Вядуць яго да аршыну, //Ён думае за старьиыну» (Шейн П. Белорусские народные песни. С.663), «Старшыну i старасту гарэлкаю напоіць» (Klich Е. S.49), «прыежджаюць к нам пісар з старшиною» (Сержпутоўскі А. Казкі. С.57).

szuipaty - «Stąd kury szurpate //Toczą się kłębkiem» («Пан Тадэвуш». Kh.V. P.57), «ciągnie zgóry //Kogutki i szurpatei czubate kury» (Тамсама. Кн.УІІІ. P.785). У беларускай мове паўсюль ужываецца гэты прыметнік у значэньні chropowaty, nastrzępiony, strzępiasty» г.д. Насовіч у сваім «Слоўніку» падае сярод іншых i такі прыклад: «шурпатая курыца».

śród, нашмат радзей: wśród - вельмі часта ўжываны Міцкевічам прыназоўнік. Праф. Дабжыцкі адрозьнівае колькі значэньняў, якія мае гэтае слова ў мове паэта. Пераважна значэньне такое, як i ў агульнапольскай мове, але ў адным выпадку пярэчыць ейным нормам. Гэта датычыць прыназоўніка śródз пэўным адценьнем часу, які з гледзішча значэньня адпавядае агульнапольскаму w альбо podczas. «śród dnia przyjdź kiedy» («Paмантычнасьць». С.84), «krzyknie ird^/zgiełku» (Тамсама. C.85), «Często skradać się lubi śródgwaru, śródipyhi» («Шашкі». С. 160), «śródwesela i żałoby» («Дзяды». Ч.І. С.59), «śródrmóku i słoty» («Szanfary». S.346), «Szumiąśródnocy» («Ugolino». S.304),»Śród trąb odgłosu, śród oręża szczęku» («Конрад Валенрод». С. 172), «Śródż ałosnego spółrodakówjęku» (Тамсама. С. 181), «Lataj, niby jaskółki śródburzy» (Тамсама. С. 192); «srodogarów grania» («Пан Тадэвуш». Kh.IV. P.600) i шэраг іншых прыкладаў, названых праф. Дабжыцкім.

У дадзеным выпадку гэты прыназоўнік з гледзішча значэньня цалкам адпавядае беларускаму сярод: «Небошчыку серад ночы найлехчэй лежаць на зямле» (Federowski М. T.I. S.205), «Пошлі яны сярод ночы» (Шейн П. Материалы. Т.П. С. 14), «Як вычысьціць канавы серод лета» (Там же. С.454) i г.д.

światły - jasny: «kilka puklów światłych, rozwitych warkoczy» («Пан Тадэвуш». Кн.ІІ. P.437), «Poznał Zosię! Po wzroście i po włosach światłycłi» (Тамсама. Kh.V. P.210), «ten wzrok, jako księżyc światły» (Тамсама. С.394), «jak brylant, światłe» (Тамсама. Кн.ХІ. Р. 179), «Już nazbyt światło, gdyby cię poznano» («Конрад Валенрод». С.209). Падобнае ў філямацкай карэспандэнцыі Петрашкевіча: «Był wprawdzie drugi pokoik światłejszy» (Koresp. Fil. T.III. S.82). Гэта беларускі правінцыялізм, напр.: «ніяк нам ня можна на родную старану сваю сьветлыхвоч сваіх паказаць» (Романов Е. Белорусский сборник. Т. VI. С. 160).

tameczny - tamtejszy: «Póki mąż jaki z tamecznego świata» («Люблю я». С. 116), «Powiedz, żeś ty syn z tamecznej ziemi» («Kaроль Боба ды каралеўна Ляля». С.481), «upowszechnił wówczas, w tamecznym powiecie, //Ową piosenkę» («Пан Тадэвуш». Kh.IV. P.251). Тое самае ў філямацкай карэспандэнцыі Чачота: «tamecznikramarze» (Arch. Fil. T.I. S.ІІІ). Правінцыялізм. Пабеларуску - тамачны альбо тамашны: «Пачалі тады збірацца томашые людзі» (Сержпутоўскі A. Казкі. С.140), «i с собой забрала i на своё тамошняя плацьця» (Романов Е. Белорусский сборник. Т.VI. С.349).

trucień - truteń: «pracowite roje //Znoszą miody i woski, a trucień napoje» («Блыха ды Рабін». C.251). У беларускай мове пад уплывам г.зв. працэсу цеканьня паўсюль ужываецца форма труцень.

truna - trumna: «I stańcie dokoła truny» («Дзяды». Ч.ІІ. C.79), «Dziś dla starca zmarłego dał pod głowę w trunie» («Дзяды». 4.IV. C.133), «Truna, koncha wieczności» («Магілы гарэму». C.289), «Ze czterech desek zbitą trunębiałą... Za trunąmz szli» («Здрайца».С. 418). У Я.Ходзькі truna, truny [481]. Лічыцца, што truna у мове Міцкевіча - гэта архаічная польская форма. Міцкевіч, аднак, як бачым, вельмі часта яе ўжывае, дык мажліва, што ў ягонай мове - гэта беларускі правінцыялізм. У беларушчыне форма трупа - норма: «Зрабіў ён залатую трупу» (Federowski М. Т.Н. S.114), «Тады троху патужу, як у трупу ўложу» (Шейн П. Белорусские народные песни. С.563).

wszystko - ciągle: «Lecz sługa, jak na początku, //Tak wszystko woła: Niestety!» («Рыбка». С. 101). Тое самае ў філямацкай карэспандэнцыі Чачота: «Czekałem wszystko na spodziewany wyjazd» (Arch. Fil. T.III. S.39) i Петрашкевіча: «Słone wszystko miny i w Gasztołdowie» (Ibidem. T.III. S.306). Правінцыялізм. У беларускай мове прысяоўеўсё, якое адпавядае польскаму wszystko, мае тое самае, што й у Міцкевіча, значэньне: «гэтыя мнішкі так рады, як его паставілі, і ўсё ходзячы каля яго i ўсё гавораць» (Klich Е. S.20), «Мая кура па дварэ ходзіць, двор замятае, пана падвышае, ўсё крычыць: кудах, кудах!» (Ibidem. S.50).

wściąż - wciąż: «Coś wściąż po krzakach stęka, //Echo powtarza wściąż» Лілеі». P.292 - 293 у выд. 1822 г.). Гэта правінцыйная форма, якая адпавядае беларускаму ўсьцяж, напр.: «гром усьщж грыміць» i г.д. Параўнай nawściąż.

wyraj, «rzekłbyś, że w onczas z wyraju //Za ptastwem i lud ruszył» («Пан Тадэвуш». Кн.ХІ. P.43). Гэта беларускае слова, якое азначае цёплыя краіны, куды адлятаюць птушкі на зіму. Апрача гэтага, яно азначае таксама ўвогуле птушак, якія прылятаюць з выраю. Параўнай тлумачэньні Міцкевіча да «Пана Тадэвуша», а таксама камэнтар праф. Піганя ў IV томе соймавага выд. «Dzieł Wszystkich».

wytuzać - wygrzmocić, wybić: «Bez Suworowa to on może nas wytuza («Пан Тадэвуш». Кн.І. P.523). Слова беларускае, паўсюль ужываецца ў гэтым значэньні. У Зана яно выступае ў форме тузаць.

uszaki - rama, w której się dzwi lub okna osadzają: «wsparci na okien uszakach, //Rozprawiali» («Пан Тадэвуш». Кн.ІІ. P.483), «Uderzyły się mocno oboje w uszaki» (Тамсама. Р.725). Слова беларускае. Параўнай: Walicki A. «Błędy nasze».

zamrozek - przymrozek: «Myszkując po zamrózkacb, kiedy w łapy dmucha» («Сабака ды воўк». С. 190). У беларускай мове яму адпавядае слова замаразак, мн.л. - замаразкі, якое мае тое самае значэньне.

zastanawiać się - zatrzymywać się: «Często zastanawiał się w powiatowem mieście» («Пан Тадэвуш». Кн.І. C.975). Таксама па- беларуску («Слоўнік» Насовіча на застанавляцъца).

zażynki - uroczystość rozpoczęcia żniwa: «Najweselsze zażynki' («Курганок Марьілі». С. 110). Беларусізм, параўнай: Federowski М. T.I. S.367 i 368.

znaczno - znać, widać, że: «Znaczno, że dusza nie całkiem zczerniała» («Гяур». C.250). Таксама па- беларуску, напр.: «Ой значка, значка, хто ажаніўся, скорчыўся, зморшчыўся, з твару зьмяніўся» (Народная песьня).

***

А зараз глянем на сукупнасьць нашых разважаньняў пра народнасьць у творах Міцкевіча. Паэт - рамантык, грунтоўна ведаючы творчасьць беларускага люду й захоплены ейнай прыгажосьцю, шчодра карыстаўся ёю як паэтычным матэрыялам, уводзячы ў свае творы шматлікія ды разнастайныя ейныя матывы. Праўда, аграмадны ўплыў фальклёру зазнае адно толькі віленска-ковенскі пэрыяд творчасьці паэта, а вось калі Міцкевіч ад'ехаў зь Вільні, кірунак яшнай творчай зацікаўленасьці паддаецца грунтоўнай зьмене. Дык хоць пэрыяд узьдзеяньня фальклёру на Міцкевіча быў адносна кароткі, аднак народнасьць, прызнаная паэтам за адзін з асноўных паэтычных прынцыпаў, выявілася ў ягонай творчасьці так поўна, як у аніводнага зь іншых польскіх рамантыкаў.

З ранейшых нашых высноваў вынікае, што Міцкевіч, у адрозьненьне ад шматлікіх іншых рамантычных паэтаў, вельмі рэдка засноўваў свае творы цалкам на народнай тэматыцы, часьцей спалучаў ix з уласнай фантазіяй. Чыніў гэта пераважна дзеля таго, каб фабулу твору, узятую з прадзіва народных паданьняў, прыстасаваць да папярэдне абдуманых мастацкіх ці ідэйных мэтаў.

Характэрная асаблівасьць творчасьці паэта - спалучэньне некалькіх народных матываў у адзінае мастацкае цэлае. Ён зазвычай засноўваў фабулу твору на адным альбо некалькіх асноўных матывах, аднак з мэтай ейнага разьвіцця паводле прадуманае канцэпцыі ўключаў у твор апрача гэтага шэраг дробных дэталяў, зачэрпнутых з фальклёру. I ў той жа час, шукаючы злучыва між асобнымі фальклёрнымі сюжэтамі, а таксама з мэтай наданьня твору з гледзішча мастацкай, дакладна завершанай цэласьці часта мусіў асобныя народныя дэталі адвольна зьмяняць. Ілюстрацыяй такіх адносінаў паэта да народнага матэрыялу могуць быць сярод іншага «Рыбка», «Сьвіцязь», часткова «Лілеі», a перадусім - «Дзяды», у якіх, як у творы, што ўключае шмат асобных канцэпцый фальклёрнага паходжаньня, гэтая творчая асаблівасьць паэта выявіліся найбольш ярка. Толькі нешматлікія баляды Міцкевіча - «Уцёкі», «Тукай», «Пані Твардоўская» - былі цалкам сканструяваныя на асобных народных матывах, якія дастаткова дакладна перададзеныя. Але нягледзячы на гэта, i ў названых балядах заўважаем, праўда, нешматлікія, пераўтварэньні й дапаўненьні народных матываў, а таксама пэўныя рэмінісцэнцыі іншых народных твораў альбо прымхаў

На такія адносіны паэта да народнае тэматыкі зьвярнуў увагу праф. В.Брухнальскі, зазначаючы, што дзякуючы гэтаму «пры аналізе дачыненьняў паэзіі Міцкевіча з народнай паэзіяю амаль ніколі ня знойдзецца ў апошняй, нягледзячы на шматлікія дэталі, такое фабулы, якую вялікі майстар падаў у форме мастацкае паэзіі» [482].

Міцкевіч дастаткова часта стараўся падбіраць такія народныя матывы, якія служылі б дзеля аддюстраваньня ягоных уласных пачуццяў i думак. Гэта найбольш поўна выявілася ў балядзе «Люблю я», а таксама ў «Дзядах», а ейнай красамоўнаю ілюстрацыяй можа быць хоць бы абраньне народнага жалобнага абраду за фон паэмы, на якім мог зьявіцца памерлы Густаў.

Кажучы пра вольнае трактаваньне паэтам народнасьці, належыць падкрэсьліць, што ён амаль ніколі не злоўжывае i дазваляў сабе яе адно ў тых выпадках, калі гэтага вымагалі мастацкія прычыны альбо нейкія іншыя творчыя намеры. Зьмяняючы ў гэтых выпадках асобныя матывы, што паходзілі з фальклёру, ён чыніў гэта вельмі асьцярожна, стараючыся вытрымліваць ix у выключна народным стьші. Калі яму трэба было дастасаваць народны матыў да пэўнае ўласнае канцэпцыі й калі яна вымагала зусім іншае трактоўкі, дык тады ён зазвычай даваў арыгінальную, неадпаведную рэчаіснасьці інтэрпрэтацыю народнага факту. Такая трактоўка асобных фальклёрных матываў, што дастаткова часта выступала ў «Балядах i рамансах», а таксама «Дзядах», - надзвычай характэрная й паказвае нам адну зь цікавых рысаў ягонага майстэрства. Бо Міцкевіч, як слушна заўважыў праф. Ст.Віндакевіч, ня быў нявольнікам народнае песьні - дадайма: i народнае творчасьці ўвогуле, - «але натхнёным перакладнікам i суаўтарам, ды цалкам раўназначным, а часта вышэйшага за яе ўзроўню» [483].

IX. АНТОН ЭДВАРД АДЫНЕЦ

Антон Эдвард Адынец, дастаткова папулярны ў пэрыяд раньняга рамантызму, пераважна як перакладчык балядаў Бюргера, i амаль цалкам забыты пасьля сьмерці, таксама зьвяртаўся ў сваёй юначай паэзіі да народнае творчасьці. Як i іншыя тагачасныя паэты, ён сутыкнуўся зь сьветам беларускае народнае паэзіі ў гады свайго маленства й раньняе маладосьці ў бацькоўскім доме ў Гейстунах Ашмянскага павету [484]. В a «Ўспамінах зь мінуўшчыны» ён згадае, што гаспадыня Адынцоў Карнэлія Заблоцкая ўмела на памяць, апрача ўсходніх казак i легендаў з жыцій сьвятых, «усе народныя казкі», якія доўгімі зімовымі вечарамі апавядала дзецям, а таксама фальварковым дзяўчатам. Яны моцна паўплывалі на будучага паэта, і, як сам пазьней прызнаецца, ягонае ўяўленьне «так прызвычаілася адвольна вітаць у сфэры фантазіі ды мараў, што, калі прыйшоў час больш паважнае навукі», бацькі не маглі даць зь ім рады [485].

Нягледзячы на гэтыя дзіцячыя схільнасьці, Адынец, аднак, ня здолеў прачуць народную паэзію й захапіцца ейным хараством так, як іншыя паэты, пра якіх была гаворка. Народныя абрады, назіраныя ў маладосьці ў бацькоўскіх Гейстунах, якія б захапілі, напр., Чачота, яго ўражвалі сваёй прымітыўнасьцю, не падабаюцца яму народныя вясельныя песьні, як пра гэта піша 8 жніўня 1823 г. свайму «мэнтару»: «Колькі дзён таму было вясельле парабчанкі ў маіх кузынаў. Цікавы пазнаць іхныя абрады, я цалюткую ноч вачэй не замружыў, бо сама ўрачыстасьць пачынаецца на досьвітку, калі прыяжджае пан малады. Тады пачынаецца падаваньне вянкоў i арацыі, надзвычай дурныя, бяз усялякага сэнсу, як з боку свата, так i з боку дружкі... Далібог, Чачоце, трэба абавязкова напісаць для вяскоўцаў лепшыя i больш адпаведныя песенькі» [486]. Хоць у «Лістох з падарожжа» прызнае Адынец народную песьню за «самую сапраўдную крыніцу нацыянальнае паэзіі» [487], аднак у сваіх паэтычных творах гэтую думку ён ня здолеў належна рэалізаваць. Народнасьць не адпавядала ягонаму рэфлексійнаму розуму, а таксама рана разбуджаным рэлігійным схільнасьцям.

У зьвязе з гэтым ягоныя стасункі з народнаю паэзіяй у першыя гады творчасьці належыць прыпісаць у бальшыні уплывам Міцкевіча, а таксама Зана ды Чачота, якіх ён лічыў сваімі настаўнікамі. Як студэнт Віленскага ўнівэрсыгэту [488], зь юначым запалам Адынец ухапіўся за паэзію, i ў гэтых намаганьнях яму спрыялі ўсялякія акалічнасьці. Калі на прыклад іншых студэнтаў прапанаваў аднойчы Бароўскаму свой пераклад пачатку IX песьні «Энэіды», паважны прафэсар прысьвяціў гэтаму твору шмат увагі, а напрыканцы й прозьвішча аўтара назваў [489]. Такая адзнака прафэсарам была, як ведаем, не малым гонарам для паэта - пачаткоўца й вялікім падахвочваньнем да далейшае працы.

«Пасьля колькіх першых скачкоў Пэгаса», як прызнаваўся Адынец, узяўся ён перакладаць баляды Бюргера з такім запалам, што, ня ведаючы добра мову, з слоўнікам у руках ператлумачыў за адну ноч баляду «Der wilde Jager». Бьша яна, паводле словаў Адынца, кутнім каменем яшнага аўтарства, a Міцкевіч, які заўсёды яму адрайваў друкаваць, гэтым разам пераклад пахваліў i асабіста ад даў у друк [490]. Зьявіўся ён пад назвай «Myśliwiec» у красавіцкім сшытку «Dziennika Wileńskiego» за 1822 г. i быў першым публічным выступам Адынца. Крыху пазьней пачалі зьяўляцца пераклады іншых балядаў Бюргера, сярод ix - славутая «Лянора». Апрача тлумачэньняў ён пачаў таксама пісаць арыгінальныя вершы, баляды й легенды, лічачы галоўнаю сваёю мэтаю славу ды папулярнасьць. Паддаючыся гэтай схільнасьці, пладзіў вершы бязь ліку. Міцкевіч у лісьце ад 14 кастрычніка 1822 г., распытваючы Зана пра калегаў, так піша пра Адынца: «Ці жыве Эдвард? Я не пытаюся, ці ён піша, бо калі жыве, дык другое пытаньне само сабою адпадае» [491].

У сваіх балядах рэдка Адынец трапляў у народны тон, рэдка таксама ўводзіў элемэнт цудоўнасьці, бо на гэта ня меў адпаведных здольнасьцяў. У прадмове да першага томіка сваіх «Вершаваных твораў», выдадзенага ў Вільні ў 1825 г., Адынец, праўда, прызнае цудоўнасьць за самую характэрную рысу баляды, але кажа далей: «У арыгінальных сваіх балядах я пазьбягаў цудоўнасьці, але гэта па той прычыне, што на ўдалае яе ўжываньне ня меў належнага таленту».

Першым творам Адынца, у якім заўважаюцца народныя пазнакі, зьяўляецца гумарыстычная баляда «Страхі», напісаная ў 1822 г. i ў тым жа шдзе надрукаваная ў «Dzieńniku Wileńcskim». Аўтар кажа тут пра страх, які пасяліўся ў пэўным замку i нікому там жыць не дазваляў. З прыходам ночы

Drzwi skrzypią, brzęczą łańcuchy,

I przy odgłosie kąpieli,

Wysoka osoba w bieli,

W nieznajomych strojach

Chodzi po pokojach,

I aż zaczną śpiewać kury,

Różne płata awantury [492].

Аніяк нельга было выгнаць страх, не дапамагалі ні малітвы, ні сьвянцоная вада, толькі пэўны несамавіты паэт спалохаў яго чытаньнем сваіх вершаў. Як інфармуе Адынец, была гэта алюзія на Вінцэнта Кішку - Згерскага зь Цеханава, які, паддаўшыся тагачаснай маніі пісаньня, складаў лядачыя вершы [493]. Матыў страху, што дакучае ў пакінутым замку, зачарпнуў паэт з народнае традыцыі, дзе ён нязьмерна распаўсюджаны [494]. Гэтым i абмяжоўваецца народнасьць баляды, бо іншыя матывы фабулы, а таксама форма ня маюць анічога агульнага з народнаю творчасьцю.

Апрача балядаў Адынец напісаў цэлы шэраг кароткіх вершаваных легендаў, у якіх знайшлі выяўленьне ягоныя рэлігійныя схільнасьці. Легенда як літаратурны твор мусіць быць, на думку Адынца, «кароткаю вершаванаю аповесьцю, заснаванаю на рэлігійна-цудоўным элемэнце» [495]. І вось у 1823 шдзе ўзьнікае легенда «Пацеры», якая мае прыпіс паэта «з народнае аповесьці». Папраўдзе, ейную фабулу паэт заснаваў на народнай легендзе, вядомай беларускаму люду.

Каля прыгожага возера ехаў сьвятар i разважаў пра божую мудрасьць ды дабрадзействы, а таксама пра лес тых нешчасьлівых, якія, «tęskniąc ku Bogu i rwąc się w górę, // Drogi doń poznać nie mogą»,

Nagle nad brzegiem, w uboczy,

Widzi wieśniaka - a ten przez kłodę

To skoczy, to znów przeskoczy.

«To tobie, Boże!» - za każdym skokiem -

«A to mnie, Boże!» - wyrzecze.

Так маліўся селянін, які не хадзіў у касьцёл i ня ведаў пачаткаў праўдзівае веры. Сьвятар зразумеў свой абавязак паказаць селяніну шляхі да збаўленьня i пачаў вучыць яго малітвам, а таксама тлумачыць пра грэх i цноту. A калі паехаў, радуючыся з свае працы,

Wtem nagle słyszy wołanie w dali -

Patrzy - i oczom nie wierzy.

W poprzek zatoki, po wierzchu fali,

Wieśniak ku niemu wprost bieży! -

i просіць сьвятара паўтарыць малітву, якую ён забыўся. Але той, бачачы, што селянін ідзе па вадзе й ня тоне, казаў яму маліцца так, як маліўся дасюль, бо «serce Bóg ceni, nie słowa».

Народная легенда, на якой заснаваў паэт свой твор, - агульнавядомая й вельмі распаўсюджаная ў беларускім фальклёры, а асобныя ейныя вэрсіі цалкам адпавядаюць твору Адынца. Ён - вершаваная перапрацоўка народнае легенды, як мы можам пераканацца з далучанага тэксту: «Так жыў собе адзін чаловек, ня меў ён ніякого дому, ніякой радні й ня ўмеў ён як моліцца Богу... Для гэтого ён усякій дзенъ выхадзіўу лес, гдзе тоўстая калода. А той чалавек знаў што Богу служыць цяжко, дак ён кажды дзенъ скакаў рано утром на гэтую калоду, а як на калоду скакаць цяжко, дак ён говорыў: «Гэто, Божа, табе! а як скакаў с колоды, дак говорыў: «Гэто, Божа, мне!» Коло тае колоды ляжала дорога, а тою дорогою да трэба было ехацъ бацюшку. Пад'ехаўшы к гэтому чаловеку, бацюшко вялеў свойму хурману спыніць коні. Пшыпынівшысь бацюшко спытаўся гэтаго чаловека, што ён робіць? Гэты чаловек сказаў, што ён гэдак Богу моліцца. Тогды бацюшко злез з повозкі i сказаў: «Вот я цябе повучу, як Богу моліцца...» Навучыўшы гэтаго чаловека моліцца Богу, бацюшко поехаў своею дорогою, а той чаловек сеў на колодзя й стаўмолітву повторацъ, да неяк забыўся одного слова, такі ён мусіў догнацъ того бацюшку i просіць, каб ён сказаў яму слово. А гэтому бацюшку да трэба было пераяжджацъ на другій бок рэчкі. Як жа бацюшко быў посерэдзіне рэчкі, дык гэты чаловек уступіў у рэчку i пошоў к бацюшку по водзе, як по досцы. Догнаўшы бацюшка, гэты чаловек стаў просіцьяго навучыцъ то слово, якоя ён забыўся. Но бацюшко сказаў яму: «Ідзі імолісь, як вперад моліўся, потому, што лепш угодзян Богу, колі по водзе ходзіш» [496].

Памыляўся Зьдзярскі, калі сьцьвярджаў, што толькі першая частка твору - скаканьне цераз калоду - паходзіць з паданьня, лічачы другую частку - хаджэньне па версе вады - плодам паэтычнае фантазіі [497]. Як паказвае пададзеная вэрсія паданьня, - а падобных вэрсій шмат, - уся фабула легенды Адынца заснаваная на народнай творчасьці.

Легенда «Міласьціна», напісаная ў 1824 г. i надрукаваная ўпершыню ў зборніку «Вершаваныя творы» Адынца (1825), чэрпае задуму таксама з народнае казкі. Бедная дзяўчынка ідзе купіць якой ежы для сьмяротна хворае маці і, спаткаўшы па дарозе жабрака, што сядзеў пад крыжам, аддае яму апошні грош. Ня быў гэта жабрак, але анёл у постаці жабрака, які за пачуцьцё літасыді шчодра ўзнагародзіў дзяўчынку. Ейная маці ачуняла, а яна сама вырасла пекнаю паненкаю, якую каралевіч, што бавіўся ў тым краі на ловах, убачыў, пакахаў ды ажаніўся зь ёю. Як галоўную думку твору, што за міласьціну, пададзеную ўбогаму, Бог шчодра плаціць у зямным жыцьці, а таксама такія матывы, як Пан Бог у постаці жабрака й бедная дзяўчынка, што за добрыя ўчынкі атрымлівае незямную прыгажосьць ды выходзіць замуж за каралевіча, - мы вельмі часта сустракаем у народных казках.

Прыкладам можа служыць беларуская казка, запісаная Федароўскім, «Хто Богу, тому i Бог». Там падобная гісторыя. Літасьцівая дзяўчынка аддае апошні грош жабраку, якім быў Пан Бог, пераменены ў жабрака. Яна адорана за тое незямною прыгажосьцю: калі заплача - замест сьлёзаў сыплюцца пэрлы, калі засьмяецца - ружы, a калі рукі ў ваду апусьціць, залатыя рыбкі плаваюць. Дайшла вестка пра гэта каралю, які загадаў прывесьці дзяўчынку i выдаў яе замуж за свайго сына [498].

Як бачым, сувязь твору Адынца з народнаю казкаю бясспрэчная. Тымчасам зь першага погляду цяжка гэта заўважыць, бо ў апрацаваньні казачнага сюжэту, а таксама ў форме твору паэт значна адышоў ад народнага рэалізму, моцна падкрэсьліваючы рэлігійна-маралізатарскі элемэнт.

У тым жа 1824 г. узьнікае легенда «Сьвет духаў», блізкая зьместам да асобных народных казак. Бедная сірата кленчыць над магілаю й аплаквае сьмерць сваіх бацькоў. Раптам зьяўляецца пустэльнік - такі часты ў народных казках - ca словамі ўцехі, кажучы, што нябожчыкі блізка й апекуюцца над ёю, бо «śmierć ciała dzieli, // Lecz związek duchów trwa wiecznie». Падобную сытуацыю знаходзім у народных беларускіх песьнях, дзе Пан Бог у постаці жабрака суцяшае сірату, што бядуе над магілаю маці [499].

Пэўную сувязь з народнаю творчасьцю мае баляда «Сон Алесі», напісаная ў 1824 г. Як у бальшыні балядаў Адынца, ані цудоўнасьці, ані звышнатуральных здарэньняў мы амаль зусім ня знойдзем тут. Прышжая Алеся апавядае варажбітцы свой сон, што яна разам з каханым лягала ў постаці галубкоў, а пасьля самец «ze łzami w oku // Smutną kocankę porzucił, wzbił się do góry, zniknął w obłoku, //І znowu do niej powrócił». «Wsławiona wróżka z Polesia» тлумачыць ёй, што мінецца нясталасьць каханка, які хутка вернецца й возьме яе за жонку. Люд таксама верыць, што бачыць ува сьне голуба - знак хуткага вясельля [500]. Падобныя прымхі маюцца таксама ў наступнай вясельнай песьні:

Да з суботы да на недзелю

Гануля сон сосьніла,

Да матотце да сповесьціла:

Ой мамочка моя родная!

Ой што ж бо я да за сон сьніла:

Сівы голубы да полецелі,

Белы жэмчуг разьверцелі.

А золото посыпалі.

Ганулечко, мое дзецятко!

Дурны ты разум масш,

Свайго сну не разгадает:

Сівы голубы - то сваты твое,

Белы жэмчуг - коскі твое,

А золото - сьлёзкі твое [501].

Апрача прымхаў, што голуб, бачаны ў сьне, азначае каханага, трактоўка фабулы ў гэтай песьні падобная на твор Адынца. I тут i там дзяўчына апавядае свой сон, праўда, у адным выпадку - маці, a другім - варажбітцы, а тая паведамляе ёй радасную навіну.

У 1825 г. з'яўляецца баляда Адынца «Русалкі», прысьвечаная Міцкевічу з прычыны дасланьня яму кветак з ковенскай даліны. Фантастычныя дзявочыя постаці, пададзеныя ў гэтым творы, апрача свае назвы, анічога ня маюць агульнага з народнымі русалкамі, бо паэт цалкам пазбавіў ix пагрозьлівага характару, а таксама прыроджанага жаданьня помсьціць мужчынскаму роду. Як слушна заўважыў Зьдзярскі, русалкі Адынца «катэгарычна супярэчаць тым асаблівасьцям, якія прыпісвае ім люд» [502].

Вольны стасунак з народнаю творчасьцю мае таксама вясёлая балядка Адынца «Хохлік», напісаная ў 1829 г. Постаць хохліка, вядомага пад гэтай назвай у беларускай народнай дэманалёгіі вясёлага д'ябла, што любіць пажартаваць, у трактоўцы й апрацоўцы пазбаўлена народных рысаў [503].

Як ведаем, Міцкевічавага «Тукая» закончыў Адынец, дапісваючы да дзвюх частак баляды Міцкевіча трэцюю й чацьвёртую ўласныя. Прычым трэцюю частку Адынец напісаў у сярэдзіне 1829 г. у часе свайго падарожжа зь Міцкевічам па Германіі, а чацьвёртая частка ўзьнікла, як пра гэта сьведчыць прыпіс паэта ў другім томе чацьвёртага выданьня яшных «Вершаваных твораў», толькі ў 1852 г. Працэс стварэньня трэцяе часткі падрабязна апісаў паэт у «Лістох з падарожжа», згадваючы таксама пра саўдзел Міцкевіча. Калі верыць Адынцу, Міцкевіч прапанаваў яму закончыць «Тукая» ўзамен за заканчэньне верша Адынца «Паніч i дзяўчына». «Тры выпрабаваньні: цікаўнасьць, сквапнасьць i страх, якімі Тукай з - за свайго ранейшага сылягізму экзаменуе сяброў, ён даў мне ў зьмесьце; але зрыфмуй жа ix ды згарманізуй з тонам папярэдніх частак; а яшчэ ж прыдумай апошнюю, пра якую Адам i ведаць ня хоча» [504]. Мяркуючы з вышэйпададзенага сьведчаньня, задуму фабулы трэцяе часткі за выняткам заканчэньня належыць прыпісаць Міцкевічу, затое чацьвёртая частка, напісаная значна пазьней, бясспрэчна, уласнасьць Адынца.

«Тукай» Адынца, як трэцяя, так i чацьвёртая частка, паказвае на значную залежнасьць ад народных казак. Калі Тукай ужо састарэў i хацеў амаладзіцца, выбраў траіх самых лепшых сяброў i вырашыў выпрабаваць іхную вернасьць. З гэтаю мэтаю ён кліча аднаго зь ix, дае яму слоік з дыямэнтамі ды кажа:

«Przyjacielu! ufam tobie,

Nie pytaj na co i czemu?

Lecz weź ten słój, pójdź do zdroju,

I cokolwiek będzie w słoju,

Proszę, byś do wody wrzucił» -

Przyrzekł, poszedł, nie powrócił.

Падобным чынам падводзіць Тукая й другі сябра. Толькі трэці выдатна выканаў заданьне, i яму дазволіў Тукай пасекчы сябе.

Гэткі ж матыў трох выпрабаваньняў мы знаходзім таксама ў беларускіх народных казках. У адной казцы апавядаецца пра тое, як трое пустэльнікаў выхавалі хлопца - прыблуду й назвалі яго «Тром - сын». Калі ён стаў статным юнаком i хацеў паехаць ад ix, яны вырашылі тройчы выпрабаваць яго, каб ня быў сквапны на чужое дабро. «Хорошо, Тром - сын, мы цябе пусьцім, колі не будзіш на чужое добро завісен. Тогды занясьліяму напярод, куды ён будзіць ехаць, тры клункі серэбра i далі яму каня не седланаго i не музданаго - занясьлі серэбро i посыпалі. Ен i паехаў Доехаў ён do первыя клункі i січас давай у карманы набіраць етаго серабра. А яны глідзяць. Яны, усмотра emo, i гавораць: не, Тром - сын, вороцісь - ка назад, не пора табе от нас от'ежджаць, яшчэ ты завісен на чужое добро!» Праз год герой казкі другі раз выяжджае ў сьвет, але й гэтым разам спакусіўся пакінутымі на дарозе скарбамі. Толькі на трэці раз яму ўдаецца вытрымаць выпрабаваньне, i пустэльнікі не затрымліваюць яго болей [505].

Хоць матыў трохразовага выпрабаваньня пададзены ў балядзе інакш ды адпавядае зусім іншаму паданьневаму сюжэту, аднак яшнае падабенства з далучанаю казкаю відавочнае. Гэта сьведчыць, што паэт, г.зн. Міцкевіч, - бо, як была ўжо пра гэта гаворка, ён даў Адынцу гэтую задуму, - мог ведаць блізкія народныя казкі, зь якіх запомніў дадзены матыў.

У апошняй частцы баляды сябра згодна зь інструкцыяй, атрыманай ад мэтра, склеіў ужо ўсе часткі Тукая, «толькі галава ляжыць пад шклом на століку». У падачы гэтае дэталі паэт крыху адступіўся ад вядомых паданьняў пра амаладжэньне, у якіх чараўнік бывае зазвычай пахаваны ў конскім гноі ў стайні.

Не закончыў лёкай яшчэ свае справы, як раптоўна сьцямнела, пачалася страшная бура зь ліўнем; пэўны незнаемы чалавек просіць схаваць яго.

Gość nie w porą, rzeczywiście

Gorzej Tatara: lecz juścić

Niepodobieństwo nie wpuścić!

(Albowiem rzecz się, jak wiecie,

Dzieje w Litewskim powiecie,

A żaden bardziej być ludzki

Nie może, jak Nowogródzki).

Дык мусіў упусьціць незнаёмага госьця, які так моцна зацікавіў гаспадара сваёй вучонаю размоваю, што той забыўся ў прызначаную гадзіну прыклеіць галаву Тукая. Прабіла дванаццаць, незнаемы госьць зьнік, а Тукай схапіў сваю галаву ды шпурнуў яе ў сябра, аж увесь замак рухнуў.

Гэтая дэталь, што д'ябал звычайна падобным чынам перашкаджае чалавеку выканаць у прызначаны тэрмін пэўную важную справу, што яго падобным чынам ашуквае ды нявечыць ягоныя пляны, непажаданыя д'яблу, - надзвычай папулярная ў люду. Адсюль яна легка маша трапіць у баляду Адынца.

Пасьля гэтага выпадку, калі намер Тукая, дзякуючы д'яблавым фартэлям, не споўніўся,

... wkoło góry Żarnowej,

Lud dotąd widzi co nocy

Dwa cienie: jeden bez głowy,

Goni - a drugi jak z procy

Ucieka. A ten co goni,

Własną snać głowę ma w dłoni,

I za ściaganym tą głową,

Ciska - a skoro odbita

Odskoczy - on znów ją chwyta,

By wnet znów cisnąć na nowo.

To ów przyjaciel z Tukajem

Tak pokutują nawzajem.

Нешта падобнае знаходзім у народнай беларускай казцы, што паходзіць зь Меншчыны. Кабета - нябожчыца падымалася з магілы й штоноч прыходзіла карміць пакінутае дзіця. Калі муж заўважыў гэта, дык адкапаў магілу й адсек трупу галаву, што, паводле ўсеагульнае думкі, мелася быць надзейным сродкам, які не дазволіць вяртаньне з таго сьвету. Тымчасам «паехаў гэты чалавек тае ночы на ночлег. На дорозі ўсе начлежнікі ўбачылі, ьито нехто папуская ў яго як бы горшком. Разгледзяліся яны добра, одно ж за ix коньмі ідзе жонка таго чалавека i нясеўруках голаў. Падьідзя, падыдзя трохі - дык папусьціць головою ў свайго мужыка, i гэтак празусю дорогу» [506]. Далучаны фрагмэнт казкі мае матыў вельмі блізкі да твору Адынца. Гэта даводзіць, што паэт чуў аднатыпную народную казку й выкарыстаў яе ў сваей балядзе.

У «Тукаі» Адынец здолеў выкарыстаць i аб'яднаць некалькі народных матываў, удала ўводзячы ix у дзеяньне твору. Падобнае трактаваньне народнае тэмы заслугоўвае на вылучэньне, бо ў іншых сваіх творах, як, напр., у легендзе «Пацеры», Адынец трымаўся дастаткова па - нявольніцку людовага ўзору.

Адынец напісаў яшчэ г.зв. «Эпілёг да Балядаў» i назваў яго «Невядома што, альбо Рамантычнасьць». Як інфармуе паэт у прыпісе, зьмешчаным у другім томе чацьвёртага выданьня «Вершаваных твораў», суаўтарам гэтага твору быў Юльюш Славацкі, а назву прапанаваў Міцкевіч. Гэта мелася быць пародыя на тагачасную балядаманію, якою хварэлі шматлікія паэты, «што, апрача назваў, нічога болей не разумеючы, кожную баляду, асабліва ўласную, лічылі шэдэўрам» [507].

Гэта невялічкі твор, напісаны двухрадковымі строфамі, што маюць сталы рэфрэн: «Czy to pies? Czy to bies?» У фальклёрных зборніках анічога падобнага, што магло б нагадваць твор Адынца, мы не знаходзім. Аднак узьнік ён дзякуючы беларускай народнай песьні. Паведамляе пра гэта В.Ластоўскі ў сваім расейска-беларускім слоўніку, далучаючы наступны фрагмэнт з рукапісу памерлага перад вайною беларускага байкапісца Альгерда Абуховіча: «У часе побыту ў п.Чарноцкіх я зрабіў цікавае назіраньне над слоўніцтвам нашага люду, a менавіта: знайшоў, здаецца, поўны эквівалент слова «объект», па-нашаму - спакмень, што чуў у жартаўлівай песеньцы, якая, відавочна, паслужыла Адынцу ўзорам дзеля ягонага слыннага вершыка «Czy to czart, czy to chart».

Hi то чорт, ні то хорт,

Ці то цень, ці спакмень.

Гладкая Марцыся, пакаёўка, пасьля доўгіх цырымоніяў выпытваньняў у чаляднай, паведаміла: «Здаетса, то будзе ўсё, што можно здумаці чы побачыці»; рэшту я ўжо сам дадумаўся» [508].

У віленскі пэрыяд зьявіліся дзьве цудоўныя песенькі Адынца «Паніч i дзяўчына», а таксама «Pasterka», што пачынаецца з слоў: «Pójdźcie, pójdźcie, gąski moje». Абедзьве - перапрацоўкі польскіх народных песьняў. Першую песьню, як ведаем, закончыў Адынцу Міцкевіч. Пра песьню, якую выкарыстаў Адынец у «Pasterce», згадае пасьля Міцкевіч у эпілёгу «Пана Тадэвуша», кажучы пра сірату, «прыгожую як зоры, // Што гусак гнала ў спозненую пору» [509].

Ліцьвінскі фальклёр выкарыстоўвае Адынец у вершы «Mielitele», што зьяўляецца ўступам да альманаху пад той самай назвай, выдадзенага ў Варшаве ў 1829 г. Тут паэт кажа пра Мелітэль, багіню зёлак ды кветак, а таксама пра вайдэлёткаў - старажытных ліцьвінскіх сьвятаркаў - кабет. Апрача таго, у другім томе «Mieliteli» за 1830 г. Адынец зьмясьціў пераклад чатырох летувіскіх народных песьняў.

Хоць у асобных легендах ды балядах, напісаных у маладыя гады, i выкарыстаў Адынец шэраг матываў, зь мясцовага фальклёру, аднак у параўнаньні зь іншымі філямацкімі паэтамі народнасьць ягоных твораў, за выняткам нешматлікіх выпадкаў, даволі слабая. Пасьля 1830 г. народны элемэнт зьнікае зь ягонае творчасьці зусім, калі ня браць пад увагу чацьвёртае часткі «Тукая». Паэт пачаў спакваля аддаляцца ад традыцыяў віленскага пэрыяду, у якім народнасьць была абавязковым паэтычным канонам. I адначасна пачалі шырэй вымалёўвацца ў ягонай сьвядомасьці маральна - рэлігійныя схільнасьці, што дамагаліся выяўленьня ў паэзіі.

X. АЛЯКСАНДАР ХОДЗЬКА

Належыць ён, падобна як i Адынец, да пазьнейшых філямацкіх паэтаў, якія распачалі сваю творчасьць толькі тады, калі ўжо Зан i Чачот лічыліся сярод унівэрсытэцкае моладзі вядомымі паэтамі. Свае творы ён зьмяшчаў у «Dzieńniku Wileńskim» i «Dziejach dobroczynności krajowej i zagranicznej», а пасьля выдаў у 1829 г. у Пецярбурзе зборнік «Poezyj», перадрукаваны пазьней у Познані ў 1833 г. Першыя паэтычныя спробы Ходзькі ў хуткім часе прынесьлі паэту - пачаткоўцу прызнаньне сярод калегаў па пяры, нават сам Міцкевіч у сваёй вязеннай імправізацыі прарочыў яму ў прышласьці «następstwo po sobie na tronie poezji polskiej» [510]. Адносна хутка пакінуў ён, аднак, амаль цалкам паэзію, каб заняцца навуковаю працаю.

Хоць у творах Ходзькі перш-наперш дастаткова моцна адчуваецца сэнтымэнталізм, аднак далучыўся ён адразу да рамантычнага накірунку, цэнячы ў ім найбольш індывідуалізм, а таксама зварот да мінуўшчыны й народнае паэзіі [511]. Нягледзячы на гэта, айчынных народных матываў у яго знойдзем адносна няшмат; ix ён выкарыстаў адно ў некалькіх балядах, пераходзячы дастаткова хутка, у зьвязе з сваімі ўсходазнаўчымі заняткамі, на поле ўсходняе паэзіі. Дык сярод ягоных твораў пазнаку айчыннае народнае паэзіі маюць адно дзьве баляды - «Васілёк» i «Маліны».

Баляда «Васілёк», напісаная ў 1823 г. у Крывічох, як пра гэта кажа паэт у прыпісе, была надрукаваная ўпершыню ў «Niewidanji» ў 1826 г., пасьля ў згаданым ужо зборніку «Вершаваныя творы». Тэкст пазьнейшых выданьняў значнарозьніцца ад тэксту першага выданьня; паэт зрабіў шмат стылёвых паправак i выключыў колькі строфаў, дзякуючы чаму твор стаў кампактны й маналітны.

Хоць у балядзе яшчэ бачна пэўнае сэнтымэнтальнае наслаеньне, аднак паэт імкнуўся наблізіцца да народнае творчасьці, выкарыстоўваючы ў творы некалькі фальклёрных матываў. Скарга хлопца Васіля ля магілы памерлых бацькоў часам нагадвае падобны матыў у беларускіх народных песьнях, у якіх сірата ідзе на магілу маці й вядзе зь ёю кранальную размову [512]. Аднак гэтае падабенства скаргі Васілька з народнымі песьнямі няпоўнае: наколькі ў апошніх сірата падрабязна пералічвае ўсе крыўды, зазнаныя ад мачыхі, а таксама просіць маці, каб з таго сьвету яна клапатліва апекавалася ім, ды пералічвае падрабязна ўсё, чаго яму цяпер не хапае, настолькі ў адпаведным фрагмэнце баляды гэтага рэалізму, гэтых канкрэтных матываў, уласьцівых народнай песьні, не сустракаем. Наадварот, Васілёк пад уплывам глыбокага смутку пазбываецца зямных жаданьняў, набытак, пакінуты яму бацькамі, раздае ўбогім і, апрануўшыся па-жабрацку, просіць хуткае сьмерці, каб на тым сьвеце сустрэцца з бацькамі.

Іншая дэталь, што знаходзіцца ў пэўным зьвязе з фальклёрам, - зьяўленьне памерлых бацькоў у постаці белых галубкоў. Гэта цалкам адпавядае фантазіі люду, які падобным чынам уяўляе душы нябожчыкаў [513].

Канцавы фрагмэнт баляды, які Зьдзярскі памылкова лічыў арыгінальнай задумай паэта [514], заснаваны на народным паданьні пра валошку, якая ў беларусаў, як i ў іншых усходніх славянаў, называецца «васільком». Бо калі Васілёк перамяніўся ў белага галубка й разам з бацькамі паляцеў на неба, на тым мейсцы,

...gdzie kolanem wcisnął grób głęboko,

Wyrósł (dotychczas nieznany)

Kwiatek błękitny jak u Egli oko,

Podwójnie u nas nazwany.

My go bławatkiem, gmin wasilkiem zowie,

My dla barwy, gmin z powieści,

Chętniej on w wiejskiej zakwita dąbrowie

I wieśniaczek oczy pieści.

У зборніках беларускае народнае творчасьці мы не знайшлі падобнага паданьня, затое маецца яно ва ўкраінскага люду. Нехта Р.И. у артыкуле «Из области малорусских народных легенд», надрукаваным у часапісе «Этнографическое обозрение» (1891, № 2), падае колькі ўкраінскіх народных паданьняў пра васількі, блізкіх канцавому фрагмэнту баляды Ходзькі. У адным гаворка йдзе пра тое, як у часы Івана Жахлівага жыў у Маскве пабожны стары Васіль. Хадзіў ён басанож, a начаваў заўсёды на цьвінтары, дзе й памёр. Цела ягонае знайшлі ў зёлках, якія незвычайна пахлі. Назвалі ix зёлкамі Васіля, ці васількамі. Іншая вэрсія кажа, што быў колісь статны парабак Васіль, якога на Сёмуху завабіла русалка, заказытала насьмерць i перамяніла ў палявую кветку, якую пасьля назвалі васільком (Centaurea cyanus L.). Нарэшце, у апошняй паданьневай вэрсіі, пра якую тут згадаем, маці ў якасьці кары за цяжкі грэх перамяняе свайго сына Васілька ў кветку васілёк, а дачку Гарпушу ў крапіву.

Гэтыя паданьні знаходзяцца ў выразным зьвязе з балядаю Ходзькі; асабліва першая вэрсія, у якой кветка вырастав на мейсцы сьмерці старога, мае амаль ідэнтычны матыў. Усе тры вэрсіі настолькі блізкія да твору Ходзькі, што маюць агульны матыў - спалучэньне назвы кветкі зь імем Васіля. На падставе існаваньня тых паданьняў сярод украінскага люду мы можам дапусьціць, што ix маглі ведаць сям-там i на Беларусі, бо, як вядома, шматлікія паданьневыя сюжэты часта маюць вялікі абсяг распаўсюджваньня. Можа быць, паэт мог чуць гэтае паданьне ад беларускага люду ў ваколіцах Крывічоў Вілейскага пав., дзе ён нарадзіўся [515], куды часта прыяжджаў на летнія вакацыі й дзе таксама напісаў сваю баляду.

Баляда «Маліны» - гэта адзіны твор Ходзькі, пра які да гэтага часу не забылі. Такая папулярнасьць тлумачыцца, апрача бясспрэчных мастацкіх вартасьцяў, таксама тым, што, як вядома, яна дала Славацкаму задуму ягонай «Балядыны» [516]. Яна заснаваная на народнай казцы пра цудоўную дудку, што таксама выкарыстала Ажэшка ў навэле «У зімовы вечар». Гэтая казка належыць да надзвычай распаўсюджаных у фальклёры; абсяг ейны, як паказаў Ул.Бугель у фальклёрыстычнай працы «Народны фон «Балядыны» [517], выходзіць нават за межы індаэўрапейскіх народаў.

Казка пра цудоўную дудку маецца ў беларускім фальклёры ў дзьвюх адрозных вэрсіях. У адной ідзе гаворка пра трох братоў, двух разумных, а трэцяга дурня, якім бацька загадаў, каб па чарзе пільнавалі сад ад дзікага вяпрука. Калі дурны брат упільнаваў, дык разумныя з зайздрасьці забілі яго, а на магіле пасадзілі дрэўца; дзякуючы дудцы, змайстраванай з гэтага дрэўца, забойства было выкрыта [518]. У іншых вэрсіях гаворыцца пра трох сёстраў, якія зьбіралі ягады; гэтыя вэрсіі, дастаткова блізкія да «Малінаў» Ходзькі, мы прааналізуем дэталёва.

Найбольш поўную й найменш сапсаваную вэрсію падаў, разам зь некалькімі іншымі, у сваім зборы Федароўскі пад тытулам «Аб трох сёстрах, што na ягадкі пашлі», запісаную ў Ваўкавыскім павеце. Яна кажа, як пэўны селянін пасылае трох сваіх дачок у лес па ягады, паведамляючы, што тую выдасьць замуж, якая хутчэй чым іншыя назьбірае ягадаў. Калі ўдалося гэта самай малодшай, дык старэйшыя з зайздрасьці забілі яе, пахавалі на лузе каля рэчкі, а на магіле пасадзілі дрэўца. Пастушок змайстраваў з дрэўка дудку й зайграў; дудка прамовіла чалавечым голасам:

Не грай, не грай, пастуленьку,

Не рэж маго серца:

Было ў міне дзьве сястронькі,

Убілі нажа ў сэрца,

За кубачак ягадачак,

За злото яблушко,

Паховалі сестронаньку

Кале рэчкі ў лужку!

У той час ехаў пан, пачуў ён іграньне пастушка й купіў у яго дудку. Заехаў у вёску ды заначаваў якраз у бацькі замардаванае дачкі. Кожны ў хаце па чарзе йграў на дудцы, а яна ўсім, як i раней, сьпявала. Тады бацька адкапаў цела замардаванае, a выродлівых дачок загадаў разарваць жалезнымі баронамі [519].

Ходзька ў сваёй балядзе асобныя казачныя дэталі зьмяніў, іншыя - дапоўніў, пераплаўляючы народны матэрыял у закончаны ва ўсіх адносінах мастацкі твор. Перадусім, каб зрабіць больш разнастайным дзеяньне баляды й надаць драматызму, ён значна пашырыў ролю пана. У народнай казцы ягоны ўдзел абмежаваны, бо не выступае ён у ролі залётніка, a зьяўляецца толькі пасьля злачынства. У балядзе ён зьяўляецца з самага пачатку як жаніх аднае з дачок, менавіта тае, якая «болей маліны назьбірае», а пасьля як муж забойцы бярэ чынны ўдзел у дзеяньні. Зь іншых зьменаў належыць падкрэсьліць тое, што ў народных казках заўсёды дзейнічаюць тры дачкі, часам дзьве дачкі й адзін сын, якога сёстры забіваюць, паэт жа абмежаваў ix колькасьць дзьвюма, што робіць твор больш кампактным i маналітным, а таксама дае мажлівасць увесьці невядомы казцы матыў - шлюб пана з забойцаю. Гэтай жа мэце служыць замена пастушка, што грае на дудцы, на Міхася, сына злачынцы, які змайстраваную зь вярбы дудку прыносіць маці й грае ёй пра забойства. У народнай казцы, якая служыла паэту за ўзор, таксама быў пастушок, як пра гэта згадвае Ходзька ў прыпісе да «Малінаў»: «У казцы, зь якое я зрабіў дадзеную баляду, пастушок прыходзіць з дудкаю; памятаю толькі першы радок зь песенькі, якую грае дудка: «Грай, пастушок, грай»«. Нарэшце, паэт адмаўляецца ад крывавага заканчэньня народнае казкі - разьдзіраньне вінаватай жалезнымі баронамі, - замяняючы яго менш яскравым [520]. Калі дудка вуснамі Міхася сказала пра тое, як «сястрын нож зрэзаў ружу», тады «Пані тут пры ўсіх // Так i ўпала ўміг».

Умела выкарыстоўваючы ў сваім творы народную казку, паэт імкнуўся наблізіць «Маліны» да народнае творчасьці таксама й з шедзішча формы. Простая й немудрагелістая мова, багатая звароткамі й зваротамі, уласьцівымі народнай песьні, а таксама сьпеўны верш «Малінаў», што нагадвае рытміку народнае песьні, - яскрава пра гэта сьведчаць. Хоць зь песенькі, якую высьпеўвае дудка з народнае казкі, паэт запомніў адзін толькі радок, аднак здолеў у сваім творы выдатна насьледаваць яе:

Грай, Міхасю, грай;

Як квітнее май,

Так, як ружы, - кветкі маці,

Двое нас квітнела ў хаце,

О, мая вясна!

Зрэзаў нож сястры

Ружу без пары,

З-пад кургана я ня устану,

Там вярбіца на кургане,

О, мая вясна!

(Пераклад В.Шніпа)

Дзякуючы гэтым мастацкім вартасьцям «Малінаў», М.Шыйкоўскі паставіў ix нават побач зь «Лілеямі» ды «Уцёкамі» Міцкевіча, з тою групаю твораў, у «якіх польская баляда набыла найвышэйшы ўзровень збліжэньня з характарам народнае песьні» [521].

Апрача балядаў «Васілёк» i «Маліны» да беларускае народнае паэзіі звяртаўся паэт у сэнтымэнтальным вершы «Pasterka», змешчаным у «Dzienniku Wileńskim» за 1824 год (Т.П. С.299 303), цытуючы ў якасьці эпіграфу наступную страфу народнае песьні:

Калі любіш, так любі, А не любіш, адкажы? Я любіці не магу, Адказаці - не адкажу.

Гэтае песьні я не знайшоў у зборніках беларускіх этнаграфічных матэрыялаў, але два ейныя пачатковыя радкі ўжываюцца ў якасьці народнае прымаўкі ў часе цырыманіялу сватаньня. Бацькі на нерашучасць дачкі, ці хоча яна замуж за залётніка, які зьявіўся, звычайна кажуць: «Калі любіш, то скажы, а не любіш, адкажы» [522].

Замілаваньне паэта - рамантыка да народнае творчасьці выявілася апрача арыгінальных твораў таксама й у ягоных перакладах. Ходзька, як ведаем, ператлумачыў на польскую мову тры літоўскія народныя песенькі, колькі сэрбскіх балядаў, а таксама больш за трыццаць навагрэцкіх песьняў, што зьвязана зь ягонай усходазнаўчай зацікаўленасьцю й не належыць да галіны нашых дасьледаваньняў. Хоць у арыгінальных творах ён адносна няшмат чэрпаў з айчыннай народнай традыцыі, але дзьве разгледжаныя баляды, перадусім «Маліны», займаюць важную пазыцыю ў рамантычным пошуку народнасьці ў польскай паэзіі.

XI. МЕНШ ЗНАЧНЫЯ ПАЭТЫ

Варта таксама колькі словаў прысьвяціць менш значным паэтам дадзенага пэрыяду, малавядомым альбо зусім ужо забытым сёньня. Іхная творчасьць, палраўдзе, слабая з гледзішча мастацкасьці, мае шмат матываў, што паходзяць зь беларускага фальклёру, i з гэтае прычыны цікавая для нашых дасьледаваньняў. Да такіх паэтаў, між іншым, належыць Ігнат Кулакоўскі. Апрача некалькіх сэнтымэнтальных ідыліяў, надрукаваных у «Dzieńniku Wileńskim» за 1822 г., ён зьмяшчае там у 1829 г. (T.IV. S.395-397) твор пад назвай «Русалкі» з прыпісам «З простанароднага паданьня».

У гэтым творы, які нагадвае рамантычную баляду, дастаткова дакладна паэт перадаў прымхі беларускага люду пра русалак, што жывуць на жытніх нівах i перасьледуюць людзей, асабліва малых дзяцей. У некалькіх пачатковых строфах паэт стварае рэалістычны малюнак, як падчас летняга змроку вясковаю сьцяжынкаю, што бяжыць сярод жытніх ніваў, вяртаецца з лугу Галіна, якая вядзе малую дачушку й нясе ў руках граблі ды сьвежыя кветкі ў фартушку.

Przez las przechodzi,

a przy tym lesie,

Łan tylko dzieli od własnej chatki.

Nie przechodź łanku, nie przechodź żyta!

Śmiałość niejeden przypłacił śmiałek!

Już żyto w kłosie, a w życie skryta

Gromada błędnych, strasznych rusałek!

Дзіця, аднак, ня слухае разважлівага голасу маці. Завабленае свавольнаю гульнёю таямнічых істотаў, яно пайшло ў жыта й было заказытанае русалкамі насьмерць.

Хоць у народных прымхах мейсцам знаходжаньня русалак лічыцца звычайна вада, але яны могуць у пэўную пару году жыць у палёх ды лясох, а таксама на нівах збажыны, асабліва жыта, калі яно красуе, i сьцерагчы, каб дзеці, зьбіраючы кветкі ў збожжы, не атрэсалі пылок з каласоў. Калі каш зловяць у той час у збожжы, схопяць і, гучна сьмяючыся ды скачучы, заказычуць насьмерць [523]. Гэтыя народныя прымхі, што сустракаюцца на ўсёй тэрыторыі Беларусі, далі Кулакоўскаму задуму ягоных «Русалак».

У тым жа сшытку «Dzieńnika Wileńskiego» Кулакоўскі надрукаваў невялічкі твор «Песьня свата на сялянскім вясельлі».

Гэта арыгінальны верш, аднак аўтар імкнецца насьледаваць стыль народнае песьні.

***

Іншы тагачасны паэт - Алясандар Грот-Спасоўскі - пад уплывам балядаў Міцкевіча захапіўся ў 1828 i 1829 гг. пісаньнем твораў, заснаваных на народных матывах. Колькі такіх твораў, названых «Баляды й аповесьці», мы знаходзім у выдадзеным у 1840 г. у Вільні першым томе ягоных «Poezyj». Сярод ix дакладнай апрацоўкаю народнага матыву вызначаецца твор «Русалкі». Захаваўся ён у дзьвюх рэдакцыях, якія дастаткова значна адрозьніваюцца з гледзішча апрацоўкі й трактоўкі асобных дэталяў фабулы. «Русалкі» ў першай рэдакцыі зьявіліся ў «Dzieńniku Wileńskim» у 1828 г. з прыпісам «Магілёў, 25 травеня 1828 г.», у другой - у зборніку «Вершаваныя творы» (1840) з прыпісам «Магілёў, 1829». Відавочна, першая дата азначае час напісаньня твору, другая - ягонае перапрацоўкі.

Аўтар, добра дасьведчаны ў беларускім фальклёры, здолеў падкрэсьліць у сваім творы характар i адметнасьці русалак згодна з уяўленьнямі люду. Скокі гэтых прывабных істотаў блізу берагоў Дняпра, іхны сьпеў - «гу, та, та, гулі!», вядомыя народным русалкам, гушканьне на бярозавым гольлі, а таксама зьяўленьне ix уночы ў цёмнай дуброве ў постаці ясных зорачак, - паходзяць наўпрост з прымхаў беларускага люду [524]. Напрыканцы паэт заўважае, што гора таму юнаку, якога прывабіць іхная «лёгкая постаць» ды «белыя грудзі, румяны твар»; ссыхае ён ад каханьня, а невучоны селянін скажа, «што заказыталі» яго русалкі. Гэтая асаблівасьць русалкі, што перасьледуе прыгожых юнакоў, паходзіць, як вядома, таксама з народных прымхаў.

Да народных прымхаў пра русалак зьвяртаецца аўтар ва ўступе да твору «Апошнія ловы (Зь беларускіх паданьняў)». Разважаючы пра паходжаньне гэтых таямнічых дзяўчатаў, паэт, згодна з народным меркаваньнем, зазначае, што русалкі - гэта душы дзяцей, якія бяз хросту пакінулі гэты сьвет альбо былі загубленыя выродлівымі маткамі [525]. Характэрна, што паэт далучае тут народныя прымхі пра душы ў ветры, выкарыстаныя ў «Дзядах» Міцкевіча.

Gdy niemowlę pierwej skona,

Nim chrztem, wiarą nie ożyje,

Wyjdzie martwe z matki łona,

A zdrój życia go nie zmyje,

Biedne ono, długo potem

Błądzi marnym w świecie lotem,

Ani w niebie, ni na ziemi,

Między duchy powietrznemi.

Калі нават дапусьціць, што матыў «паветраных духаў» запазычыў Спасоўскі ў Міцкевіча, бо ў шмат якіх іншых выпадках уплыў ягоных твораў вельмі моцны, дык мы павінны згадзіцца, што асобныя дэталі тых прымхаў ён мусіў узяць беспасярэдне з народнае традыцыі. Датычыць гэта паходжаньня дадзенае катэгорыі духаў. Спасоўскі сьцьвярджае, згодна зь меркаваньнем люду [526], што «паветраныя духі» - гэта дзеці, якія памерлі бяз хросту альбо прыйшлі на сьвет няжывымі. Міцкевіч жа, характарызуючы душы, што жывуць у ветры, анічога ня кажа пра іхнае паходжаньне. Апрача гэтага, ён зьвяртаецца яшчэ да матыву, выкарыстанага Міцкевічам, у адлюстраваньні пасьмяротнае пакуты загубленых маткамі дзяцей, якія, «ушчэпленыя ў сарцавіну асіны, апавядаюць лістотаю сваю віну».

Толькі пасьля гэтага доўгага, што налічвае 184 радкі, фрагмэнту пра русалак паэт пераходзіць да асноўнае фабулы твору, заключанай у апавяданьне старога лёкая Стольніка. Ён апавядае пра подлы ўчынак пана, які спакусіў вясковую дзяўчыну, а пасьля пакінуў яе разам з малым дзіцем i ажаніўся з багатаю паненкаю, Калі падчас вясельнага балю зьявілася падманутая каханка i, як апантаная, пачала перад шматлікімі гасьцямі й паннай маладой выказваць сваю крыўду, то ганарлівы Стольнік загадаў схапіць яе ды тут жа разарваць коньмі. Гэтае злачынства не прайшло яму бяскарна. Калі празь нейкі час ён паехаў з гасьцямі на ловы i, не зважаючы на перасьцярогі, пусьціўся шалёным галопам да мейсца, дзе была пахаваная замардаваная каханка зь дзіцем, дык ужо болей адтуль не вярнуўся.

Фабула «Апошніх ловаў» мае, як бачым, усе прыкметы, што збліжаюць яе з народнаю творчасьцю, у якой матыў спакушэньня панам вясковае дзяўчыны й пакараньне яго сустракаецца дастаткова часта. Аднак апавяданьня, блізкага да твору Спасоўскага, мы не знаходзім у аніводным з фальклёрных зборнікаў. Можа таму, што паэт выкарыстаў нейкае мясцовае паданьне з Магілёўшчыны, якое не было нідзе занатавана; можа таксама, што нават найбольш праўдападобна, ён сваю аповесьць стварыў на ўзор «Рыбкі» Міцкевіча, якая мае вельмі падобны матыў.

Да гэтага самага матыву аўтар зьвяртаецца ў балядзе «Латнік», напісанай у Магілёве ў 1828 г. Варта заўважыць, што ўступ баляды, у якім апавядаецца пра язду рыцара-латніка ў месячную ноч, нагадвае першыя радкі «Гражыны». Гэта адна з самых слабых балядаў Спасоўскага; ейная простая й наіўная фабула апавядае пра тое, як рыцара, што едзе блізу царквы ў месячную ноч, перасьледуе бледная здань кабеты зь дзіцем, якую ён колісь кахаў, а пасьля, каб зьнішчыць сьляды неразважлівых юначых парываў, - замардаваў. Хоць твор паэта мае прыпіс «Баляда зь беларускіх паданьняў», аднак ён, здаецца, - звыклая літаратурная фікцыя, бо падобных паданьняў анідзе мы не знаходзім.

Затое баляда «Сьвятое возера», што мае прыпіс «Беларуская», якую Спасоўскі напісаў таксама ў Магілёве ў 1829 г., зусім верагодна, паходзіць наўпрост з народнага паданьня. Уступ баляды, у якім паэт апісвае прыгожую даліну з возерам, званым Сьвятым, блізу Магілёва, - гэта сьляпое насьледаваньне ўступу баляды Міцкевіча «Люблю я». Паэт апаэтызаваў тут невядомую нам вэрсію паданьня, зьвязанага з прыгаданым возерам, у якой, як i ў іншых паданьнях, ідзе гаворка пра затапленьне вёскі за грахі жыхароў i пра ўзьнікненьне на ейным мейсцы возера. Апрача гэтага асноўнага матыву мы знаходзім ў балядзе колькі дробных дэталяў, што паходзяць з фальклёру. Напрыклад, паэт падае ўжо вядомы нам зь іншых крыніцаў матыў пра людзкі енк, біцьцё званоў i голас сьвятара, што чуваць з воднае глыбіні. То зноў згадвае, што, на думку акалічных сялянаў, праз вызначаную колькасьць гадоў вёска зноў усплыве на паверхню й зойме ранейшае мейсца. Усе гэтыя дэталі, што беспасярэдне паходзяць з народных паданьняў, сьведчаць, што між балядаю й творчасьцю люду маюцца шчыльныя дачыненьні.

Асноўны матыў фабулы «Страхаў у замку (Зь літоўскіх паданьняў)», напісаных у 1829 г., заснаваны на вядомым паданьневым сюжэце, выкарыстаным таксама Адынцом у ягонай балядзе «Страхі»; гаворка тут пра тое, як д'яблы абіраюць сабе за седлішча нейкі пусты дом альбо замак ды страшаць уночы жыхароў Апрача гэтага, твор мае яшчэ адзін характэрны матыў з народных прымхаў. Калі ў пакінуты замак прыходзяць д'яблы ў постаці незнаемых юнакоў i наладжваюць гучную забаву,

Wtoczył się kwestarz do sali.

Ledwo gości okiem zmierzył,

Otarł zlane lica potem,

I Bernardyn, ktoby wierzył,

Zasypany zewsząd złotem.

Як толькі, аднак, засьпяваў певень i ўся зграя бяседнікаў зьнікла,

... Bernaś tłusty,

Mniej ważąc tak nagłą zmianę,

W kieszeni od wieków pustej,

Złotko chciał sprawdzić kochane.

Cóż? a znalazł z bisów łaski,

Proszę wierzyć, prawda szczera,

Zamiast złota, piasek, trzaski,

Et cetera! et cetera!..

Падобнае ашуканства д'яблаў належыць да нячувана папулярных матываў у народных гумарыстычных аповесьцях. Напрыклад, у адной беларускай казцы, занатаванай Федароўскім, да пэўнае кабеты прыходзіць д'ябал у постаці ейнага мужа, які загінуў на вайне й па якім яна нязьменна смуткавала. «Ена ўрадаваласе, што мужык прышоў, ён ёй надаваўусего ўселякаго: адзежы, грошы, i кажа, што трэба ўжэ ісьці назад, i палецеў Калі назаўтра ена гляне: адзежа адзежаю, a заміж грошай - сьмеццё, углі i ўселяка брыда!» [527].

Баляда «Скруха», нягледзячы на прыпіс «Зь беларускіх паданьняў», ня мае аніякіх народных матываў i зьяўляецца сьляпым насьледаваньнем баляды Міцкевіча «Вяртаньне таты» [528].

Творы Аляксандра Грот-Спасоўскага вельмі слабыя й нават бяздарныя з гледзішча мастацкасьці; забылі пра ix цалкам i нават прозьвішча іхнага творцы ня згадваюць сучасныя бібліяграфіі польскае літаратуры. Для нашых дасьледаваньняў яны маюць, аднак, пэўную вартасьць як адзін з шматлікіх прыкладаў моцнага ўзьдзеяньня беларускага фальклёру на польскую рамантычную паэзію. Характэрна таксама, што Спасоўскі дзеля азначэньня айчыннае народнае паэзіі пасьлядоўна ўжывае слова «беларускі», тады як паэты разам зь Міцкевічам звычайна ўжывалі традыцыйны тэрмін «літоўскі». З гэтага гледзішча Спасоўскі належыць ужо часткова да пазьнейшага пэрыяду, што пачаўся пасьля 1830 году, калі слова «беларускі» сярод краевых паэтаў i пісьменьнікаў набывае шырокія правы грамадзянства.

ЗАКАНЧЭНЬНЕ

Беларускія народныя элемэнты выявіліся ў польскай рамантычнай паэзіі да 1830 году, перадусім, у багатым выкарыстаньні мясцовага фальклёру ў літаратурных творах, а таксама ў моцнай правінцыйнай афарбоўцы паэтычнае мовы. Рэгіянальныя тэндэнцыі ў настроях i розумах віленскага грамадзтва зазначыліся яшчэ перад рамантызмам. Аднак усебакова й глыбока яны выявіліся ў паэзіі толькі пад уплывам рамантычнага звароту да фальклёру, а таксама рамантычных імкненьняў стварыць правінцыйную літаратуру, шчыльна зьвязаную з асобнымі рэгіёнамі. Гэты накірунак, рэпрэзэнтаваны паэтамі мясцовага паходжаньня, арганічна зьвязанымі з тутэйшай тэрыторыяй ды асяродзьдзем, i падмацаваны перакананьнем пра больш высокі ўзровень інтэлектуальнага й літаратурнага жыцьця ў Вільні, чым у іншых асяродках Польшчы, а таксама пра пэўную ягоную лякальную адметнасьць, быў спантанны й, як на тыя часы й умовы, зусім натуральны ды зразумелы.

Першыя паэты, якія ў вялікай колькасьці пачалі ўводзіць у сваю творчасьць мясцовыя фальклёрныя элемэнты, - Зан i Чачот. Філямацкі пэрыяд творчасьці Зана быў пад модным уплывам народнага мастацтва; найлепшыя ягоныя арыгінальныя баляды, што апярэджвалі балядную практыку Міцкевіча, нарадзіліся на народным матэрыяле, зачэрпнутым з вуснаў беларускага люду. Трактоўка й апрацоўка гэтага матэрыялу маглі быць у той час узорам дзеля насьледаваньня. Бо паэт, ня маючы годных сабе папярэднікаў у дадзенай галіне, здолеў у асобных сваіх балядах, як, напрыклад, у «Свіцязь-возеры» i, перадусім, у «Цыганцы», добра захаваць рэалізм, прастату й чароўнасьць народнае песьні. Пасьля ад'езду зь Вільні ён адмаўляецца ад ранейшага паэтычнага накірунку й увогуле амаль цалкам ад творчасьці. А вось Чачот быў заўзятым аматарам беларускае народнае творчасьці ўсё жыцьцё. У свае песенькі, баляды, а таксама прынагодныя вершы, напісаныя ў філямацкі пэрыяд, ён жыўцом уводзіў шматлікія й разнастайныя народныя матывы, дакладна захоўваючы іхны першасны характар. Аніхто зь філямацкіх паэтаў не апярэдзіў яго ў клопатах пра як найбольш беспасярэдняе набліжэньне да творчасьці мясцовага люду, вынікам чаго былі, між іншым, шматлікія спробы пісаць па-беларуску. Хутка й у ягонай творчасьці зьяўляецца доўгі перапынак, выкліканы выгнаньнем у глыб Расіі. Але ў адрозьненьне ад Зана, а часткова таксама й ад Міцкевіча, Чачот, вярнуўшыся з ссылкі, будзе й далей тварыць у абраным раней накірунку, не выходзячы за межы фальклёрнае зацікаўленасці ды схільнасьці. Хоць Зан i Чачот у агульным разьвіцьці рамантычнае паэзіі не адыгралі паважнае ролі, аднак яны маюць, асабліва Чачот, аграмаднае значэньне дзеля разьвіцця названага паэтычнага накірунку з рэгіянальнаю афарбоўкаю, як першыя выдатныя яго прадстаўнікі.

Беларускія народныя элемэнты найбольш поўна й усебакова выявіліся ў творчасьці Міцкевіча. Хоць на самым пачатку свае творчасьці Міцкевіч пайшоў за ўзорамі, вытканымі клясычнаю паэзіяй, аднак хутка ён пераходзіць на поле рамантычнае паэзіі й у зьвязе з гэтым зьвяртаецца па паэтычны матэрыял да беларускага фальклёру. Праўда, у асобных сваіх балядах у перастварэньні й трактоўцы народных узораў ён ня здолеў пазьбегнуць пэўнага шаблону, накінутага літаратурнаю традыцыяй, аднак у бальшыні балядаў, а таксама ў «Дзядах» карыстаўся з народнае тэматыкі вельмі арыгінальна. Паэт не спыніўся, як, напр., Чачот, на прымітыўных узорах народнае творчасьці, a здолеў умела перапрацаваць ix у творы мастацтва з захаваньнем народнага характару. Вось чаму балядная творчасьць Міцкевіча, а таксама «Дзяды» сталіся выдатным выяўленьнем «народнасьці» ў польскай рамантычнай паэзіі. Болыіі за тое, яны былі маяком дзеля шматлікіх рамантычных паэтаў, якія паходзілі з гэтага самага краю, як сучасных, так i пазьнейшых, што пісалі ўжо пасьля 1830 г., i ў значнай ступені прадвызначылі разьвіцьцё ix творчасьці на беларускай народнай аснове.

Адынец, а часам i Ходзька, што належаць ужо да пазьнейшых філямацкіх паэтаў, сваім збліжэньнем з традыцыямі мясцовага люду абавязаныя, перадусім, Міцкевічу, а таксама Зану й Чачоту. Калі ж творчасьць гэтых паэтаў перапыняецца альбо зьмяняе накірунак, то й у творах Адынца й Ходзькі фальклёр зьнікае й саступае мейсца іншым праблемам. Выразны ўплыў балядаў Міцкевіча выявіўся ў заснаваных на беларускай народнай творчасьці вершах А.Грот-Спасоўскага, значна пазьнейшага паэта, які зачыняе першы пэрыяд названага рэгіянальнага накірунку й часткова стаіць на мяжы наступнага пэрыяду.

Як бачым, беларускі рэгіяналізм у польскай літаратуры, рэпрэзэнтаваны ў пэрыяд да 1830 г. Занам, Чачотам, Міцкевічам, Адынцом, Ходзькам i некалькімі менш значнымі паэтамі, нарадзіўся й разьвіваўся ў Вільні ў філямацкім асяродзьдзі. I хоць праз колькі гадоў ягонае разьвіцьцё было спынена з - за перасьледу філямацкай моладзі, аднак пасьля 1830 г. гэты накірунак выявіўся ў польскай літаратуры зноў з падвойнаю моцаю й стыхійнасьцю, пашыраючыся на ўсю правінцыю, зьвязаную праз культурныя дачыненьні зь Вільняю.

Пераклад Міколы ХАЎСТОВІЧА.

---

[1] Параўн.: Szyjkowski M. Dzieje polskiego upiora przed wystąpieniem Mickiewicza. - Kraków, 1917; Zdzierski St. Pierwiastek ludowy w poezji polskiej XIX w. W-wa, 1901; Dropiowski W. Pierwsze ślady zajęcia się twórczościąw literaturze polskiej XIX w. // Sprawozdanie Gimnazjum w Rzeszowie. 1900.

[2] Zdzierski St. Op. cit - S. 4.

[3] Ibidem. - S. 5.

[4] Augustajtis Fr. Pierwiastki litewskie we wczesnym romantyzmie polskim. - Kraków, 1911. - S. 24.

[5] Kossowski St. Brodzińskiego tłumaczenia pieśni ludowych. - Lwów, 1906. - S. 5.

[6] Szyjkowski M. Op. cit - S. 63.

[7] Odyniec A.E. Wspomienia z przeszłości. - W-wa, 1884. - S. 152.

[8] Пыпин A.H. История русской этнографии. - СПб,. 1892. Т. IV. - С. 37.

[9] Аўтарства Шыдлоўскага пацьвярджае гр.Тышкевіч Я. ("Opisanie powiatu Borysowskiego". - Wilno, 1847. - S. 281) i Ельскі A. ("Białoruska literatura i bibłjografja" // Wielka Encyklopedja Powszechna Ilustrowana. 1892. T. VII. - S. 650).

[10] Rawita-Gawronski Fr. Zoryan Dołęga Chodakowski. Jego życie i praca. - Lwów, 1898. - S. 61-70.

[11] Ibidem. - S. 107.

[12] Ibidem. - S. 107-109, 188.

[13] Пыпин A.H. Op. cit. - S. 37; Бессонов П. Белорусские песни.- M., 1871.- С. XXI.

[14] Gołąbek J. Wincenty Dunin-Marcinkiewicz - Wilno, 1932 - S. 9.

[15] Параўн.: Szyjkowski M. Op. cit. - S. 64.

[16] Tretiak J. Młodość Mickiewicza (1798-1824). - СПб., 1898. Т. I. - S. 71.

[17] Borowski L. Uwagi nad poezją i wymową. - Wilno, 1820. S. 83.

[18] Mościcki H. Pod znakiem Orla i Pogoni. - W-wa, 1923. - S. 56-58 i 97-98.

[19] Bieliński J. Szubrawcy w Wilnie - Wilno, 1910. - S. 100 i nast.

[20] Jabłońska-Erdmanowa Z. Oświecenie i romantyzm w stowarzyszeniach młodzieży wileńskiej na początku XIX w. - Wilno, 1931. - S. 75.

[21] Гэта вядомае "Геаграфічнае апісаньне", таемна надрукаванае філяматамі. Параўн.: Mościcki Н. Wilno i Warszawa w "Dziadach" Mickiewicza. - W-wa, 1908.

[22] Pietraszkiewiczówna St. Materjaly do historji Towarzystwa Filomatów. - Kraków, 1934. Т. III. - S. 126 i 127.

[23] Ibidem. - S. 20, 50 i 100.

[24] Archiwum Filomatów. Cz. I. Korespondencja. - Kraków, 1913. T. 1. S. 343; Т.П. - S. 16.

[25] Ibidem. Т. I. - S. 142.

[26] Dunajówna M. Tomasz Zan, lata uniwersyteckie. - Wilno, 1933. - S. 139-146.

[27] Archiwum Filomatów. Cz. 1. Korespondencja. Т. III.- S. 77, 197, 389; Т. IV. -S. 58.

[28] Bieliński J. Op. cit - S. 184 i 185.

[29] Borowy W. "Dziady" i magnetyzm i teozofia (Kamienne rękawiczki i inne studja i szkice literackie). - Warszawa, 1932 - S. 117 i 118.

[30] Z. Jablońska-Erdmanowa. Op. cit. - S. 148; Kallenbach J. Ród Filomatów. (Odb. z Biblioteki Warszawskiej. 1915. S. 16 i 17).

[31] Больш падрабязна пра гэта чытач знойдзе ў артыкуле: Dunajówna М. Dzieciństwo i lata szkolne Tomasza Zana // Księga Pamiątkowa Koła Polonistów U.S.B. - Wilno, 1932.

[32] Gawalewicz M. Druh Mickiewicza - Tomasz Zan // Tygodnik Polski. 1898. - S. 64.

[33] Korespondencja filomatów. Т. V. - S. 342. Тое, што ў дзень сьв.Яна сонца ўзыходзіць іграючы, г.зн. пераліваецца рознымі колерамі, падскоквае на небе, становіцца то вялікім, то малым, належыць да шырока распаўсюджаных у беларусаў прымхаў: Сержпутоўскі A. Прымхі i забабоны беларусаў-палешукоў. - Мн., 1930. - С. 4; Дмитриев А.М. Собрание песен, сказок, обрядов и обычаев Северо-Западного края.- Вильно, 1869.- С. 229; Киркор А. Этнографический взляд на Виленскую губернию // Этнографический сборник. 1858. Т.III.- С. 158; Крачковский Ю. Быт западнорусского селянина. - М., 1874. - С. 124. Болыи за тое, яно распаўсюджана ў славян увогуле: Moszyński К. Kultura ludowa Słowian. - Kraków, 1934. Cz. II. Z. I. - S. 450.

Надзвычай распаўсюджаныя таксама прымхі, што раз у год у Купальскую ноч цьвіце папараць, i хто яе сарве, дык будзе ўсё ведаць, разумець гаворку дрэваў i зьвяроў. Пра гэта глядзі заўвагі да "Ўцёкаў" Міцкевіча.

[34] Mościcki Н. Z filareckiego świata. Zbiór wspomnień z lat 1816-1824.- Warszawa, 1924. - S. 187.

[35] Dunajówna M. Tomasz Zan. - S. 31.

[36] Dunajówna M. Tomasz Zan. - S. 37.

[37] Mościcki H. Op. cit. - S. 196.

[38] Dybowski Wł. Przysłowia białoruskie z powiatu Nowogródzkiego // Zbiór wiadomości do antropologji krajowej. 1881. Т. V. - S. 5; Романов E. Материалы по этнографии Гродненской губернии. - Вильно, 1912. Т. II.: - С. 374.

[39] Шейн П. Материалы для изучения быта и языка русского населения Северо-Западного края. - СПб., 1893. Т. II. - С. 126; Сержпутоўскі А. Казкі i апавяданьні беларусаў з Слуцкага павету. - Мн., 1926. - С. 85; Романов Е. Материалы по этнографии Гродненской губернии. - Вильно, 1912. Т. II. - С. 374.

[40] Dybowski Wł. Op. cit. - S. 11.

[41] Шейн П. Материалы... - СПб., 1890. Т. I. Ч. II - С. 144, 161, 190, 191, 200, 209, 223 i наст.

[42] Романов Е. Белорусский сборник. - Витебск, 1891. Т. IV. - С. 139-140; Богданович А.Е. Пережитки древнего миросозерцания у белорусов. - Гродно, 1895. - С. 77; Татур Г.Х. Археологические памятники.- Мн., 1892. - С. 210. Параўнай фрагмэнт пра "Сьвіцязянку" Міцкевіча, а таксама фрагмэнты пра "Русалкі" І.Кулакоўскага i А.Г.Спасоўскага, у якіх гаворыцца пра народных русалак.

[43] Сержпутоўскі A. Прымхі i забабоны беларусаў-палешукоў. - С. 20; Крачковский Ю. Назв. произв. - С. 98; Federowski М. Lud białoruski. - Kraków, 1897. Т. Г. - S. 180.

[44] Сержпутоўскі A. Прымхі i забабоны беларусаў-палешукоў.- С. 20; Романов Е. Белорусский сборник. - Вильно, 1912. Т. VIII. - С. 295; Federowski М. Op. cit. Т. I. - S. 181,182.

[45] Никифоровский Н. Простонародные приметы и поверья. - Витебск, 1897. - С. 164; Federowski М. Op. cit. Т. I. - S. 189.

[46] Federowski М. Op. cit. Т. I.- S. 181; Сержпутоўскі A. Прымхі i забабоны беларусаў-палешукоў. - С. 125.

[47] Романов Е. Белорусский сборник. Т. VIII. - С. 209 i наст.; Сержпутоўскі A. Прымхі i забабоны беларусаў-палешукоў. - С. 103 i 104.

[48] Сержпутоўскі A. Прымхі i забабоны беларусаў-палешукоў. - С. 51; Романов Е. Белорусский сборник. Т. VIII.- С. 208 i наст.; Петропавловский А. Коляды и Купало в Белоруссии // Этнографическое обозрение. 1908. № 1-2. - С. 164; Демидович Р. Из области верований и сказаний белорусов// Этнографическое обозрение. 1896. № 2-3. - С. 111.

[49] Narbutt Т. Dzieje starożytne narodu litewskiego. - Wilno, 1835. Т. I. - S. 80- 82.

[50] Ujejski J. Ballad у Tomasza Zana // Księga Pamiątkowa ku uczczeniu 350 rocznicy założenia Uniwersytetu Wileńskiego. - Warszawa, 1931. - S. 341-342, 349.

[51] Kraszewski J.l. Wilno od początków jego do roku 1750. - Wilno, 1841. Т. III. - S. 352.

[52] Kraszewski J.І. Wilno od początków jego do roku 1750. - Wilno, 1841. Т. III. - S. 354.

[53] Dunajówna M. Op. cit. - S. 78.

[54] Ibidem.

[55] Ujejski J. Op. cit. - S. 346.

[56] Dunajówna M. Op. cit. - S. 168.

[57] Ibidem. - S. 168 i 171. Параўн.: Романов E. Белорусский сборник. - Могилев, 1901. Т. VI. - С. 470 i наст.; Gliński A. Bajarz Polski. - Wilno, 1899. Т. li II. - S. 35.

[58] Ujejski J. Op. cit. S. 345; Cieszewski T. Burger w Polsce // Księga Pamiątkowa Koła Polonistów U.S.B. - Wilno, 1932. - S. 75.

[59] Dunajówna M. Op. cit. - S. 171.

[60] Kuchta J. Rodzime wątki lokalne w podaniach o mistrzu Twardowskim // Lud. 1929. T. XXVIII. S. 126 i nast.; Wójcicki K.W. Klechdy starożytne, podania i powieści ludu polskiego i Rusi - W-wa, 1837. Т. I - S. 184-190.

[61] Kuchta J. Motyw Matki Boskiej - ucieczki grzecznych w podaniach ludowych o czarnoksiężniku Twardowskim // Lud. 1932. T. XXX - S. 107 i 108.

[62] Federowski M. Op. cit. Т. I. - S. 271; Никифоровский H. Нечистики. - Вильно, 1907.- С. 25 i 32; Романов E. Белорусский сборник. Т. IV. - С. 8.

[63] Federowski М. Op. cit. Т. I, - S. 219.

[64] Ibidem. Т. II. - S. 278.

[65] Podania i bajki ludowe zebrane na Litwie // Zbiór Wiad. do Antrop. Kraj. 1887. T. XI. - S. 10 i 275.

[66] Романов E. Белорусский сборник. Т. IV. - С. 137; яго ж. Материалы по этнографии Гродненской губернии, - Вильно, 1912. Т. П. - С. 359.

[67] Демидович П. Из области верований и сказаний белорусов. - С. 116 и 117.

[68] У розных мясьцінах Наваградчыны я занатаваў гэтае паданьне ў шасьці варыянтах.

[69] Dunajówna М, Op. cit. - S. 174.

[70] Цытую паводле вэрсіі, якую занатаваў ад Надзеі Пісарык зь вёскі Тулічава Наваградзкага навету.

[71] Ujejski J. Op. cit. - S. 346.

[72] Dunajówna M. Op. cit. - S. 176.

[73] Романов E. Материалы по этнографии Гродненской губернии. - Вильно, 1911. Т. I. - С. 102; Сборник памятников народного творчества Северо-Западного края. - Вильно, 1866. Т. I. - С. 170; Добровольский В. Н. Смоленский этнографический сборник. - Москва, 1903. Т. IV. - С. 568; Булгаковский Д. Пинчуки. // Этнографический сборник. 1890. - С. 137 и 145; Довнар-Запольский M. Песни пинчуков. - Киев, 1895. - С. 52 и 93.

[74] Романов Е. Материалы по этнографии Гродненской губернии. - Вильно, 1911. Т. I. - С. 102; Романов Е. Белорусский сборник. Т. I. и II. - С. 78; Карский Е. Белорусские песни села Берозовца Новогрудского уезда Минской губернии // Русский филологический вестник. 1884. Т. XII. - С. 128; Булгаковский Д. Пинчуки. // Этнографический сборник. 1890. - С. 147.

[75] Занатаваў ад Марыі Тулейкавай зь вёскі Халаймаўшчына Стаўпецкага пав. Падобнае запісаў, апрача таго, ад Канстанціна Дразда, в.Дразды Стаўпецкага пав., i Эмілі Нагорнай, в.Астроўкі Нясьвіскага пав.

[76] Gawalewicz М. Poeta promienisty. Z filareckiej twórczości T.Zana. // Kraj, 1900, №41, - S. 543.

[77] Шейн П. Белорусские народные песни. - СПб., 1874. - С. 319; Романов Е. Белорусский сборник. Т. VI. - С. 41.

[78] Романов Е. Белорусский сборник. Т. VIII. - С. 158; Т. I и II. - С. 176.

[79] Скарот P.F. азначае: Poezje Filomatów, wydana przez Jana Czubka. - Kraków, 1922. Т. II.

[80] Носович И. Словарь белорусского наречия. - СПб., 1870. - С. 632; Ластоўскі В. Расейска-крыўскі (беларускі) слоўнік. - Коўна, 1924. - С. 148. Параўнай таксама: Н. z Jabłońskich Turska. Język polski na Wileńszczyźnie. // Wilno i ziemia Wileńska. - Wilno, 1930. Т. I. - S. 222.

[81] Turska H. Język Jana Chodźki. - Wilno, 1930 - S. 42.

[82] Turska H. Op. cit. - S. 53.

[83] Walicki A. Błędy nasze w mowie i piśmie, ku szkodzeniu języka polskiego popełnianie, oraz prowincjonalizmy. - Kraków-Warszawa, 1886. - S. 29.

[84] Turska H. Op. cit. - S. 69.

[85] Ibidem. - S. 72.

[86] Ibidem. - S. 76.

[87] Ibidem. - S. 80.

[88] Prósinowski J. Jan Czeczot//Tygodnik Illustrowany. 1860. Т. 1. - S. 194.

[89] Piosnki wieśniacze z nad Niemna i Dźwiny. - Wilno, 1846. - S. 27. Вышэй прыгаданы матыў вельмі часта сустракаем у беларускіх народных казках, напр.: "Этый (герой казкі) правой стороной іці, дак іці, іці, дак іці, - прыходзя к мору. Ідзець коло мора, аж ляжыць морскій рак... А рак етый отвешчая... A калі Бога баісься, луччэ ўкінь мяне ў мора: я табе ў ліхую годзіну знадоблюся! Ён яго ўзяв да ў мора i ўкінуў. Пашов дальшэ... i ўбачыв ён морскую рыбу... А рыба ему отвешчая: A калі баісься Бога, дак луччэ возьмі дручок да мяне ў мора сопхні; я табе к ліхой годзіні знадоблюсь! Ён узяв дручок i сопхнув яе ў мора" //Романов Е. Белорусский сборник. - Витебск, 1887. Т. III '- С.137 i 138, 197; Т. VI. - Могилев, 1901. IV. - С.331.

[90] Domejko І. О młodości Mickiewicza //Księga Pamiątkowa ku uczczeniu setnej rocznicy urodzin Adama Mickiewicza.Warszawa, 1898. T.l. S.146.

[91] Kleiner J. Adam Mickiewicz. - Lwów, 1934. T.l. - S.20; Bujakowski Z. Z młodości Mickiewicza: Nieznane szczegóły z lat 1815 - 1825 //Biblioteka Warszawska. 1914. Т.ІІ. - S.522 - 564.

[92] Arch. Fil. T.IV. S.75-76.

[93] Ibidem. Т.П. S.352; Т.Ш. S.97, 137; T.IV. S.160 i 173.

[94] Ibidem. Т. III. S.96.

[95] Kallenbach J. Adam Mickiewicz. - Lwów, 1926. T.l. - S.92; Kraj lat dziecinnych //Czasy i ludzie.-Warszawa, 1905. -S.21; O nieznanych utworach młodzieńczych A.Mickiewicza //Pamiętnik Literacki. 1908. T.VJI. S.486; Ród Filomatów //Bibl. Warsz. 1914. Luty. S.31; Kleiner J. Op. cit. S.78, 425.

[96] Odyniec A. Listy z podróży. - W-wa, 1876. T.lll. S. 173.

[97] Domejko ł. Filareci i Filomaci //Mościcki H. Z filareckiego świata. - W-wa, 1924. - S.87; Odyniec A. Domejko w domu rodzinnym //Kłosy. 1884. Т.П. N 999. S.116.; Arch. Fil. T.l. - S.142, 281, 297.

[98] Federowski M. Op. cit. Т. I. S. 262; Шейн П. Материалы. Птб., 1902. Т. III. - С. 491.

[99] Носович И. Белорусские песни //Записки Императорского Русского Географического общества по отделению этнографии. 1873. ТА/. С. 176; Шейн П. Материалы. Т.І. Ч.ІІ. С.91; T.ІІІ. С.450.

[100] Arch. Fil. T.l. S.275. Параўнай таксама: Т.П. S.415.

[101] Ibidem. T.І. S.281.

[102] Ibidem. T.І. S.302.

[103] Носович И. Белорусские песни. С.134; Gołębiowski J. Lud polski, jego zwyczaje, zabobony. - W-wa, 1830. - S.66; Ш-чъ. Свадебные обычаи и обряды простонародья в Борисовском уезде // Минские губернские ведомости. 1865. С.476.

[104] Шейн П. Белорусские народные песни. С.715; Романов Е. Белорусский сборник. T.IV. С.159; Federowski М. Op. cit. T.l. S.197; Сержпутоўскі А. Казкі. С.97; Добровольский В. Смоленский этнографический сборник. - Птб., 1891.Т.І - С.243.

[105] Ślizień О. Z pamiętników (1821-1824)//Mościcki Н. Z filareckiego świata. S.140.

[106] Tretiak J. Młodość Mickiewicza. - Ptb., 1898. Т.ІІ. S.287.; Odyniec A. Wspomnienia z przeszłości. S.285.

[107] Odyniec A. Op. cit. S.285.

[108] Сборник памятников народного творчества Северо-Западного края. Вильно, 1866. -С.44; Tyszkiewicz Е. Opisanie pow. Borysowskiego. S.313; Носович И. Назв. произв. С.210; Шейн П. Материалы. Т.І. Ч.І. С.413, 480 i след., T.I. Ч.ІІ. С.24.

[109] Szpotański S., Pietraszkiewiczówna S. Materjały do historji Towarzystwa Filomatów. - Kraków, 1920. T.l. - S.232.

[110] Arch. Fil. T.І. s.311.

[111] Адзіным друкаваным Чачотавым творам з філёмацкага пэрыяду быў верш "Powinszowanie od zycerów dla Zawadzkiego", зьмешчаны ананімна. Параўн.: Arch. Fil. T.V. S.147.

[112] З гэтым "Малым архівам філярэтаў", што быў у той час уласнасьцю п.Генрыкі з Брахольскіх Карпінскае, сёньня Сулімерскае (унучкі Зосі Малеўскае, дачкі рэктара Віленскага ўнівэрсытэту), бегла пазнаёміў праф. Клінгер у №22 "Tygodnika IHustrowanego" за 1922 г. у артыкуле "Зь недрукаваных астрожных вершаў Яна Чачота". Апрача таго, праф. Клінгер падрыхтаваў дакладную копію тых вершаў, якою я тут i карыстаюся i якую ён перадаў цяпер у бібліятэку сэмінарыі паляністаўУ.С.Б. у Вільні. A аўтограф сёньня знаходзіцца ва ўласнасьці маладога паэта Сьвятаполка Карпінскага.

[113] Arch. Fil. T.І. S.461.

[114] Шейн П. Материалы. T.l. 4.1. С.568 i 547; Романов Е. Белорусский сборник. T.І i II. С.257. T.VІІ. С.39.

[115] Шейн П. Материалы. T.I. Ч.І. С.568; Дмитриев М. Собрание песень, сказок, обрядов и обычаев Северо-Западного края. - Вильно, 1869. - С.120.

[116] Czeczot J. Piosnki wieśniacze z nad Niemna i Dźwiny. - Wilno, 1844. - S.53.

[117] Шейн П. Материалы. T.І. Ч.І. C.253; Романов Е. Белорусский сборник. T.І i II. С.287.

[118] Czeczot J.Op. cit. S.47.

[119] Романов Е. Белорусский сборник. T.І i II. С.240.

[120] Романов Е. Материалы. Т.ІІ. С.68 i 212.

[121] Романов Е. Белорусский сборник. Т.VIII. С.192.

[122] Gołębiowski Ł. Ор. cit. - S.83; Zienkiewicz R. Piosnki gminne ludu pińskiego. - Kowno, 1851. - S.172; Ш-чъ. Назв. произв. C.544; Носович И. Белорусские песни. С.216; Шейн П. Белорусские народные песни. С.225; Романов Е. Материалы. Т.П. С.51 i 273; Довнар-Запольский М. Песни пинчуков. - Киев, 1895. - С.54.

[123] Mickiewicz Wł. Żywot Adama Mickiewicza. - Poznań, 1931. Т.ІІ. - S.525.

[124] Odyniec A. Wspomnienia z przeszłości. S.257; Zetowski St. U progu genezy "Dziadów" kowieńsko-wileńskich //Ruch Literacki. 1933. T.VIII. S.10.

[125] Odyniec A. Listy z podróży. Т.ІІ. S. 164; Jankowski Cz. Powiat Oszmiański. Ptb., 1898. T.ІІІ. - S.10.

[126] Poezje Filomatów. Т.ІІ. S.64.

[127] Piosnki wieśniacze z nad Niemna i Dźwiny. - Wilno, 1839. - S.11.

[128] Шейн П. Белорусские народные песни. С.608 i 609.

[129] Романов Е. Белорусский сборник. T.VIII. С.421.

[130] Шейн П. Материалы. T.I. Ч.І С.212.

[131] Сержпутоўскі A. Прымхі i забабоны. С.6, 7 i 42; Federowski М. Ор. cit. T.І. S.150 i 203.

[132] Я.Рыхтэр меў магчымасьць пазнаёміцца зь сямейным раптулярам Чачотаў, які зьмяшчае сярод іншага дробныя вершаваныя творы, а таксама згаданыя баляды Яна Чачота, запісаныя ягонаю рукою. Той раптуляр належаў Адольфу Кабылінскаму, абываталю зь Цяшэўлі Наваградзкага павету. У прыпісе Рыхтэр зазначае: "Рукапіс параўнаў з аўтографамі, што знаходзяцца ў Бібліятэцы Асалінскіх". Новыя зьвесткі пра той раптуляр падае Багуслаў Крашэўскі ў артыкуле "Зь зямлі наваградзкае. (Разрозьненыя карткі з падарожжа ў 1896 годзе)", які друкаваўся ў № 51 пецярбурскага "Kraju" за 1897 год: "Да ведама зазначу тут, што нядаўна памёр п.Адольф Кабылінскі, навафадзкі абываталь, які ахвяраваў Бібліятэцы ім.Асалінскіх дастаткова каштоўны, пяра Яна Чачота, рукапіс пра наваградзкі край". У гэтай справе я зьвяртаўся да п. д-ра Л.Бярнацкага, дырэктара Асалінэум, які ласкава паінфармаваў мяне, што, апрача некалькіх лістоў, што паходзяць з значна пазьнейшага часу, аніякіх рукапісаў Чачота Асалінэум ня мае. Таму трэба лічыць, што той каштоўны рукапіс загінуў i што адзіная пакуль мажлівасьць пазнаёміцца з балядамі Чачота - гэта артыкул Рыхтэра.

[133] Arch. Fil. T.І. S.86, 121, 141, 205, 215, 261, 311, 314, 439. T.І, III. S.75.

[134] Чачот у лісьце да Міцкевіча ад 7 сьнежня 1819 г., між іншым, піша: "Бекеша" i "Арыёна" таму не дасылаю, што па адным толькі маю асобніку, што "Арыён" яшчэ in crudo, патрабуе - хоць збольшага - дапрацоўкі, што абедзьве нават гэтыя баляды мне самому ня вельмі падабаюцца, а "Бекеш", пастаўлены пад удар крытыкі маладога Юзафа (г.зн., Кавапеўскага, які чытаў рэцэнзію на баляду 19 лістапада 1819 г. - С.С.), нямала атрымаў часу i хоча сядзець, пакуль калі-небудзь не выправіцца, ціха" (Arch. Fil. T.І. S.314-315).

[135] Federowski M. Op. cit. Т.ІІ. S.90-91; Романов E. Белорусский сборник. T.VI. C.475; Wójcicki K. Op. cit. Т.ІІ. S.31-43.

[136] Meyet L. Szczupak Kołdyczewski//Kurjer Warszawski. 1905. №289; Pini Т. O "Szczupaka Kołdyczewskiego" //Pamiętnik Literacki. 1906. T.V. S.359.

[137] Тут i далей у гэтым разьдзеле баляды Я.Чачота даюцца ў перакладзе Кастуся Цьвіркі. (Заўвага перакладніка.)

[138] Занатаваў ад Лявона Дудара зь вёскі Медзяневічы Баранавіцкага пав. Іншыя варыянты паходзяць ад: Канстанціна Шумскага (в.Паручын), Яна Паўлыша (в.Завосьсе Баранавіцкага пав.), Мікалая Маркевіча (в.Мірацічы), Ганны Васьцюк (в.Тулічава Наваградзкага пав.) i Тодара Юшкі (в. В. Жухавічы Стаўпецкага пав.).

[139] Federowski М. Op. cit. T.ІІІ. S.20.

[140] Шейн П. Материалы. Т.ІІ. С.434.

[141] Federowski М. Op. cit. T.І. S.42, 43, 240.

[142] Пузяневічы ці Падзяневічы - маёнтак, разьмешчаны ля Немана, за тры кілёмэтры на поўнач ад м.Турэц у Стаўпецкім пав. (паводле ўласных назіраньняў).

[143] Jan ze Śliwina (A.Kirkor). Wycieczka archeologiczna po gubemji Wileńskiej //Biblioteka Warszawska. 1855. Т.ІІ. S.439 i 440.

[144] Dr. Zahorski Wł. Z podań i legend wileńskich //Kalendarz na rok 1905 Katolickiego Towarzystwa Dobroczynności w Petersburgu. S.215; Kirkor A. Przewodnik po Wilnie i jego okolicach. - Wilno, 1889. - S.250; Stryjkowski M. Kronika Polska, Litewska, Żmudzka i wszystkiej Rusi. - Warszawa, 1846. T.І. - S.371.

[145] Параўн.: Konarski F. "Świteź" i "Świteź" //Dziennik Polski. 1886. №295; рэцэнзія ў "Pamiętniku T-wa Literackiego im. Mickiewicza". - Lwów, 1887. T.І. - S.242.

[146] Ha падставе ўласных назіраньняў.

[147] Prace Filologiczne. 1911. T.VII. S.317.

[148] Turska H. Wilno i Ziemia Wileńska. - Wilno, 1930. T.l. - S.222.

[149] Turska H. Op.cit. S. 69.

[150] Аб працы над ідыліяй Петрашкевіч паведамляе Міцкевічу 17 кастрычніка 1819 г. (Arch.Fil. T.l. S. 151.), а 26 сьнежня таго ж году ён ужо чытаў яе на навуковым паседжаньні філяматаў (Czubek J. Poezja Filomatów. Tl. S.195. Камэнтар выдаўца).

[151] Arch. Fil. T.l. S.57- 59.

[152] Романов E. Белорусский сборник. T.VIII. C.207-212; Сержпутоўскі A. Прымхі i забабоны. С. 103-104.

[153] Романов Е. Белорусский, сборник. T.VIII. С. 207-212.

[154] Параўнай фрагмэнт пра баляду Чачота "Калдычэўскі шчупак".

[155] Turska Н. Ор. cit. S.73.

[156] Ibidem.

[157] Łucki A. Towarzystwo Filomatów. - Kraków, 1924. S.LXVI!l; Domejko I. Op. cit. S.80.

[158] Mickiewicz A. Dzieła wszystkie. Wydanie Sejmowe. - Warszawa, 1933. T.XVI. - S.219.

[159] Kleinez J. Mickiewicz. - Lwów, 1934. Т. 1. - S. 317.

[160] Mickiewicz Wł. Żywot Adama Mickiewicza. - Poznań, 1929. T.1. - S. 10.

[161] Domejko I. Op.cit. - S. 146.

[162] Kleiner J. Op.cit. - S. 135.

[163] 1 студзеня 1820 г. Міцкевіч пісаў Чачоту; «Не заўважаю ў сябе ані талентаў надзвычайных, ані вышэйшыхзатвае» (Arch. Fil. T.l. S.393). Параўнай: Windakiewicz St. Jan Czeczot// Czas. 1935, nr.89.

[164] Odyniec A.E. Listy z podróży. T.l. - S. 334.

[165] Pigoń S. «Pan Tadewusz». Wzrost, Wielkość i Sława. - Warszawa, 1934. - S. 224.

[166] Trecjak J. Młodość Mickiewicza. Т. I. - S. 323 i 324.

[167] Kleiner J. Mickiewicz. - Lwów, 1934. Т. I. - S. 262.

[168] Górski K. Pogląd na świat młodego Mickiewicza. - Warszawa, 1925. - S. 79- 82.

[169] Skwarczyńska. Rozwój wątków i obrazów w twórczości Mickiewicza. - Lwów, 1934. - S. 103.

[170] Szipper H. Sentymentalizm w twórczości A.Mickiewicza. 1926. - S. 106.

[171] Op. cit. - S. 103; O humorystykę Mickiewiczowskiej ballady «To lubię» // Ruch Literacki. 1929. - S. 208.

[172] Krzyżanowski J. Z motywów folklorystycznych u Mickiewicza II Pamiętnik Literacki. 1934. T. XXXI. Zesz. 1-2.

[173] Романов E. Белорусский сборник. Т. IV. - С. 162.

[174] Federowski М. Op. cit. Т. I. - S. 59. На сувязь гэтае казкі зь Міцкевічаваю балядаю зьвярнулі ўвагу Ст.Зьдзярскі (Pierwiastek ludowy, s. 93) i А.Пагодзін (Адам Мицкевич, его жизнь и творчество. - Москва, 1912. - С. 187).

[175] Gliński A.J. Bajarz Polski. - Wilno, 1899. Т. I i II. - S. 343. Глінскі ва ўступе заўважае: «Запісаныя намі казкі паходзяць у большасьці з Наваградзкага пав., a менавіта з Шчорсаў i Нягневіч».

[176] Federowski М. Ор. cit. Т. II. - S. 346.

[177] Апрача прыведзеных вэрсіяў знойдзем падобны матыў у наступных паданьнях: Шейн П. Материалы. Т. II. - С. 155,404- 406 i 428. Federowski M. Op. cit. Т. I. - S.55; Т. II. - S.129. Гэтае паданьне вядомае таксама й у этнаграфічнай Польшчы. (Siewiński A. Opowidania ludu w pow. Sokalskim i Buczackim // Lud. Т. XII. - S. 252).

[178] Federowski M. Op. cit. Т. II. - S. 343.

[179] Шейн П. Материалы. Т. II. - С. 428.

[180] Zdyiarski St. Op.cit. S.93; Kolberg O. Lud. T. XVII. - S. 86.

[181] Krzyżanowski J. Op.cit. - S. 108.

[182] Романов E. Белорусский сборник. Т. IV. - С. 43 i 44.

[183] Federowski M. Op.cit. Т. II. - S. 343 i 344.

[184] Ibidem.

[185] Federowski M. Op.cit. Т. II. - S. 238 i 239.

[186] Ibidem. Т. I. - S. 54.

[187] Гэтае апавяданьне занатавала для мяне п.Людвіка Вайтаровіч, настаўніца пачатковае школы ў Астроўках Нясьвіскага пав. ад сялянкі Гелены Карабанавай, якая жыве тамсама. Апавядальніцабеларуска, аднак з настаўніцаю, як кабетаю зь іншае сьферы, старалася гаварыць па-польску.

[188] Federowski М. Op.cit. Т. I. - S. 24.

[189] Сержпутоўскі A. Прымхі i забабоны. - С. 27.

[190] Federowski M. Op.cit. Т. I. - S. 23; Т. II. - S. 231, 322.

[191] Ibidem. Т. I. - S. 64- 69; Т. II. - S. 202.

[192] Праф. К.Гурскі ласкава паінфармаваў мяне, што могілкі ў Руце, дзе адбываецца дзеяньне баляды, цалкам адпавядаюць краявіду, накрэсьленаму ў двух пачатковых строфах «Люблю я», i што мясцовыя людзі называюць гэтыя могілкі «маліньнікам».

[193] Tygodnik Illustrowany, 1883, nr. 14.

[194] У справе радаводу назвы Міцкевічавае баляды мы мелі дасюль дзьве йнфармацыі. Багуслаў Крашэўскі («З зямлі наваградзкай» // Kraj, 1897, nr. 51) i доктар Б.Дыбоўскі («Дзьве «Сьвіцязі» // Ziemia, 1911, nr. 9) падаюць на падставе ўласных назіраньняў, што найменьне «Тукай» мае невялічкая крынічка, якая плыве з боку Міхраўшчызны праз Выгоду й упадае ў Калдычэўскае возера. Наадварот, Г.Марткавічуўна («Зь зямлі Міцкевіча» // Wiadomości Literackie, 1929, nr. 39) паведамляла, што Тукай - гэта папулярнае сялянскае прозьвішча ў ваколіцах Завосься.

Якое з гэтых найменьняў належыць лічыць крыніцаю прозьвішча Міцкевічавага героя, ніхто не дасьледаваў, i карысталіся альбо адною, альбо другою інфармацыяй. Так, напр., праф. В.Баровы ў сваім артыкуле («Міцкевічавая Наваградчына» // Kamienne Rękawiczki i inne studja i szkice literackie. - Warszawa, 1926. - S. 179) выкарыстаў паведамленьне Марткавічуўны, а праф.Кляйнэр у сваёй манаграфіі пра Міцкевіча (С. 289) - інфармацыю Б.Крашэўскага. З мэтай вырашэньня гэтага пытаньня я зьвярнуўся пісьмова ва Ўправу Гарадзішчанскае гміны, у склад якое ўваходзіць прыгаданая мясцовасьць, з просьбаю даслаць дакладныя зьвесткі пра колькасьць i межы расьсяленьня асобаў з прозьвішчам Тукай, адкуль атрымаў наступны адказ: «Управа Гарадзішчанскае гміны, Баранавіцкі пав. Дня 17.Х. 1934 г. № AD 25/BR. - На ліст Пана паведамляю, што на тэрыторыі тутэйшае гміны маюцца сялянскія прозьвішчы г.зв. «Тукай» у наступных мясцовасьцях: 1) у вёсцы Вайкевічы - 68 асобаў, 2) у вёсцы Мелаховічы - 8 асобаў i 3) у вёсцы Медзяневічы - 5 асобаў. Мясцовасьці гэтыя разьмешчаныя ў ваколіцы Калдычэўскага возера. Ф.Юзьвяк (войт)».

У сувязі зь існаваньнем такое вялікае колькасьці асобаў зь сялянскім прозьвішчам Тукай у ваколіцах Завосься й Калдычэўскага возера належыць прыняць безь пярэчаньня, што гэта яны далі паэту імя героя баляды й ейны тытул.

[195] Przyczynek do genezy ballady «Tukaj» // Pamiętnik T-wa Lit. im. Mickiewicza. 1899. Т. IV. -S. 138 -141.

[196] А.Чубрыньскі станоўча адкідае погляд, быццам бы народнае паданьне пра амаладжэньне Твардоўскага можа выводзіцца з аповесьці пра Віргіліюша (Mistrz Twardowski. - W-wa, 1930. - S. 73).

[197] Wóicicki K. Op.cit. Т. II. - S. 167 i 168.

[198] Tretiak J. Młodość Mickiewicza. Т. I. - S. 347.

[199] Занатаваў ад Ігната Калошы зь вёскі Астроўкі Нясвіскага пав. Другі варыянт паходзіць ад Тодара Юшкі, в. В.Жухавічы Стаўпецкага пав. Чараўніком, які хоча амаладзіцца, тут зьяўляецца Твардоўскі, а замест лёкая выступае надзейны вучань, які пасек свайго мэтра на дробныя кавалкі, намазаў зёлкамі ды закапаў у конскі той. Амаладжэньня не атрымалася з-за іншае прычыны. Вучань не выдаў таямніцу, але, калі мінуўся тэрмін, адкапаў цела й пачаў склейваць часткі, хтосьці падгледзеў празь дзьверы ды данёс паліцыі, якая сапсавала ўсю справу. Матыў інтэрвэнцыі паліцыі ў абодвух варыянтах - гэта, бясспрэчна, пазьнейшае наслаеньне.

[200] Bełcikowski A. Op.cit. - S. 141; Zdziarski St. Op.cit. - S. 74.

[201] Варта сказаць, што беларускі люд асабліва шмат захаваў паданьняў ды легендаў, у якіх маецца матыў амаладжэньня з мэтаю лекаваньня сьмяротна хворых з дапамогаю расьсекваньня. Праўда, яны не належаць да цыклю паданьняў, блізкіх да «Тукая», але дастаткова тлумачаць тую айчынную глебу, на якой разьвіліся вышэйпрыгаданыя паданьні, дык няварта ix ігнараваць. Асабліва часта мы сустракаемся з матывам, як Хрыстос альбо які-небудзь іншы сьвяты з дапамогаю расьсяканьня чалавека й пасьля склейваньня часгак ачышчае яго ды вылечвае ад сьмяротнае хваробы, вяртаючы яму маладосьць ды жыцьцё (Е.Романов. Белорусский сборник. Т. IV. - С. 71; Federowski М. Op.cit. Т. i - S. 11; Т. II. - S. 309). У іншых казках ідзе гаворка пра д'ябла, які, набыўшы чалавечае аблічча, служыць у каваля й амаладжае людзей, што ў яго выдатна атрымліваецца (П.Шейн. Материалы. Т. II. - С. 144). Апрача гэтага, я занатаваў на Наваградчыне народнае паданьне, як пэўны стары хацеў амаладзіцца з дапамогаю д'ябальскіх штучак. З гэтаю мэтаю ён па радзе цыганкі накіроўваецца на расстайныя дарогі ды выклікае сілы пекла:

Чарточкі, браточкі,

Сюды прыбывайця

Старога на малога замяняйця!

Доўга ня трэба было чакаць, бо празь імгненьне назьбіралася шмат д'яблаў i за кошт душы перамянілі яго ў малое дзіця. Але ён забыўся, што, вяртаючыся, не павінны быў азірацца. Калі азірнуўся, д'яблы перамянілі яго ў камень, а душу забралі ў пекла (ад Эмілі Нагорнай зь вёскі Астроўкі Нясьвіскага пав.).

[202] Zdziarski St. Op.cit. - S. 71.

[203] Federowski M. Op.cit. Т. II. - S. 63,243,244,284; Karłowicz J. Podania i bajki ludowe na Litwie//Zbiór Wiad. 1887. Т. XI. - S. 289; Романов E. Белорусский сборник. Т. III. - С. 307; Т. IV. - С. 89, 93; Шейн П. Материалы. Т. II. - С. 39, 266 i 285.

[204] Дмитриев М.А. Назв. произв. - С. 117; Носович И. Белорусские песни. - С. 118; Шейн П. Материалы. Т. I. Ч. I. -С. 312,313; Weryho W. Dumki białoruskie ze wsi Głębokiego w pow. Lidzkim //Zbiór Wiad. do Antrop. Kraj, 18; T. XIII, s. 19.

[205] Moszyński K. Kultura ludowa Słowian. - Kraków, 1934. Cz. II. Z. t. - S. 461; Federowski M. Op.cit. Т. I. - S. 167; Берман I. Календарь по народным преданиям в Воложинском приходе Ошмянского уезда // Записки императорского русского географического общества по отделению этнографии. 1873. Т. V. - С. 35; Jan ze Śliwina. Op.cit. - S. 444.

[206] Никифоровский H. Нечистики. - Вильно, 1907. - С. 32; Federowski М. Op.cit. Т. I. -S. 18 i 19.

[207] Dr. Czubryński A. Op.cit. - S. 4, 7, 68, 89, 90 i 94.

[208] Ibidem. -S. 5, 68 i 69.

[209] ІІІейн П. Материалы. Т. III. - С. 332; Романов Е. Белорусский сборник. Т. IV. - С .9; Никифоровский Н. Простонародныя приметы. - С. 66.

[210] Biegeleisen Н. Motywy ludowe w balladzie A.Mickiewicza «Lilije» // Wisła, 1891. Т. V. - S. 63 i nast.

[211] Zdziarski St. Op.cit. - S. 40; Kalenbach J. Adam Mickiewicz. - Lwów, 1926. T. I. - S. 150.

[212] Гэтаму пытаньню прысьвяціў вышэйпрыгаданае дасьледаваньне Г.Бэгаляйсан.

[213] Piłat R. Nieznana rozprawka Mickiewicza o Karpińskim //Pamiętnik Towarzystwa Literackiego im. A.Mickiewicza. 1890. Т. IV. - S. 181.

[214] Далучаную песьню занатавала для мяне п.Людвіка Вайтаровіч, настаўніца пачатковае школы ў Астроўках Нясвіскага пав. ад сялянкі Гелены Карабанавай, якая жыве тамсама. Астатнія варыянты паходзяць ад Яна Паўлыша зь вёскі Завосьсе Баранавіцкага пав. («У Вільні новіна, // Пані пана забіла») i з Манаграфіі школьнае акругі ў Зубкове, Кушлеўскае гм. Наваградзкага пав., складзенай настаўнікам Марыянам Бляшчынскім («В Новогрудку новіна, // Пані пана забіла»).

[215] Пачатковы фрагмэнт гэтае песьні мы далучаем:

Жэна мужа не взлюбіла, да отруточкі купіла,

Ох i я, леле, отруточкі купіла (пасьля кожнага радка).

Свайго мужа отруціла i в садзіку схороніла.

Лелеею обсадзіла, рутой-мятой обсеяла.

Прыехалі дзевярочкі, майго мілаго браточкі:

Братовя молодая, дзе нашэго брата дзела?.. i г.д.

(Радченко 3. Гомельския народныя песни // Записки имп. русск. геогр. общества по отделению этнографии. 1888. Т. XIII. Вып. II. С. 47.).

[216] Bruchnalski W. Kilka motywów ludowych w poezji Mickiewicza // Pamiętnik T-wa Lit. im. A.Mickiewicza. 1898. Т. IV. - S. 345, 346. Параўнай: Zdziarski St. Ludowość w poezji polskiej XIX w. Okruszyny badań // Lud. 1904. Т. X. - S. 376.

[217] Романов E. Белорусский сборник. Т. I i II. - С. 20 i 377. Іншыя варыянты гэтае песьні падаюць: Булгаковский Д. Пинчуки // Этногр. Сборник. 1890. Т. III; Косич М.Н. Литвины-белоруссы Черниговской губ.: Их быт и песни // Живая Старина. 1901. Т. III IV. - С. 71; Czeczot J. Piosnki wieśniacze z nad Dźwiny. - Wilno, 1840. - S. 82; Добровольский B.H. Назв. произв. T.IV. - С. 589,590; Шейн П. Белорусские народные песни. С. 254; Романов Е. Белорусский сборник. Т. VIII. - С. 132.

[218] Szukiewicz W. Niektóre wierzenia, przesądy i zabobony ludu naszego, legendy i podania // Kwartalnik Litewski. 1910. Т. II. -S. 100 i 101.

[219] Tretiak J. Op.cit. Т. I. - S. 309.

[220] Zdziarski St. Op.cit. - S. 62 - 65.

[221] Bruchnalski W. Op.cit. - S. 354.

[222] Mickiewicz A. Dzieła... - Lwów, 1893. Т. I. - S. 499- 501.

[223] Dzieła A.Mickiewicza. - Lwów, 1896. Т. I. - S. 257.

[224] Karłowicz J. Op.cit. Т. XI. - S. 254; Weryho W. Podania białoruskie. - Lwów, 1887. - S. 62; Gliński A. Op.cit. Т. I i II. - S. 134.

[225] Federowski M. Op.cit. Т. II. - S. 50-52.

[226] Романов Е. Белорусский сборник. Т. III. - С. 267.

[227] Gołębiowski Ł. Lud Polski. - S. 170. 3 гэтага зборніку перадрукаваў паданьне Л.Семеньскі ў «Podaniach i legendach...» (Poznań. 1845. - S. 123).

[228] Занатаваў ад Мар'і Тулейкавай зь вёскі Халаімаўшчына Стаўпецкага пав. Іншыя вэрсіі паходзяць ад Тодара Юшкі зь вёскі В.Жухавічы Стаўпецкага пав., Матроны Какарэкі зь вёскі Браносава таго ж павету, В.Кулакоўскага зь вёскі Тулічава Наваградзкага пав. i Настулі Клімко зь вёскі Запольле таго ж павету.

[229] Skwarczyńska S. Rozwój wątków i obrazów w twórczości Mickiewicza. S. 129.

[230] Karłowicz J. Op. cit. S. 129.

[231] Ibidem. - S. 64; Параўн.: Bruchnalski W. Op.cit.

[232] Вершаваную размову лёкая звтапельніцаю маюць усе без вынятку вэрсіі, напр.:

а) Крысю-Марысю,

Селязён плача,

Ідзі, бежы,

Бо цыцкі хоча.

Іду i бегу,

Камень ножкі падбівае,

Вада очкі залівае.

(Federowski М. Т.Н. S.50).

б) Крыся-Марыся,

Селязён плача,

Цыцкі хоча!

Цяку, плыву,

Жэрства вочы выядая,

Раса ногі падмывая.

(Ад Настулі Клімко, веска Запольле Наваградзкага пав.).

в) Матка, дзіця плача,

Цыцкі хоча.

- Бягу, ляту,

Вада вочы залівае,

Раса ножкі праядая.

(Weryho Wł. S.62).

г) Рысю, Рысю, сёстро моя,

Дзіця плачэ, цыцкі хочэ,

Дзіця плачэ, цыцкі хочэ!

- Іду, іду, не дойду,

Песок ножкі подбівае,

Вода очкі залівае.

(Karłowicz J. 3.254).

[233] Існуюць таксама й польскія паданьні, зьмест якіх зьвязаны з гэтым самым сюжэтам. Аднак яны значна адрозьніваюцца ад беларускіх вэрсіяў, дык цяжка дашукацца ў ix якога-небудзь дачыненьня з «Рыбкаю». Параўн.: Kolberg O. Lud. Lubelskie. Ser. XVII. Cz. II. - S. 187; Sarnowska H. Dwie bajki zŁowicza // Wisła. 1894. T. VIII. - S. 799; Ciszewski St. Krakowiacy. Т. I. - S. 75; Piątkowska I. Obyczaje ludu ziemi Sieradzkiej // Lud. 1898. Т. IV. - S. 413.

[234] Мялешка M. Камень у вераньнях i паданьнях беларуса // Працы катэдры этнографіі Інстытуту Беларускае Культуры. - Мн., 1928. Т. I. Ч. I. - С. 165 i наст.; Federowski М. Op.cit. Т. I. - S. 165; Янчук Н. По Минской губернии. - М., 1889. - С. 21; Татур Г. Очерк археологических памятников. - Мн., 1892. - С. 210; Киркор А. Этнографический взгляд на Вил. Губ.С. 179; Jan ze Śliwina. Wycieczka archeologiczna po gub. Wil. - S.445 i nast.; Шейн П. Материалы. Т. II. - С. 439 i 443; Богданович А. Пережитки. - С. 24- 25; Сержпутоўскі A. Прымхі. - С. 23.

[235] Weryho Wł. Podania białoruskie. - S. 35; Романов E. Белорусский сборник. Т. IV. - С. 145, 149-150 i 152; Т. VI. - С. 1, 7.

[236] Zdziarski St. Pierwiastek ludowy. - S. 60; Piątkowska J. Z życia ludu w ziemi kaliskiej // Wisła. 1887. Т. III. - S. 761.

[237] Bruchnalski W. «Rybka» Mickiewicza. Zagadkowe podobieństwo// Słowo Polskie. - Lwów. 1927, nr. 362.

[238] Kleiner J. Mickiewicz. Т. I. - S. 265 i 266.

[239] Federowski M. Op.cit. Т. I. - S. 208.

[240] Chmielowski P. Adam Mickiewicz. - W-wa, 1886. Т. I. - S. 234.

[241] Zdziarski St. Op.cit. - S. 62; Czeczot J. Piosnki wieśniacze z nad Niemna. - Wilno, 1837. - S. 103; Piosnki wieśniacze z nad Niemna i Dźwiny. - Wilno, 1839. - S. 33.

[242] Параўн.: Weintraub W. O pewnej młodzieńczej manierze Mickiewicza // Język Polski. 1934, nr. 5.

[243] Rawita Fr. Kilka słów do genezy «Rybki» AMickiewicza // Prawda. Księżka zbiorowa dla uczczenia dwudziestopięcioletniej działalnożci A.Świętochowskiego. - Lwów, 1899. - S. 462.

[244] Романов E. Белорусский сборник. Т. І і ІІ. - С. 264.

[245] У надрукаваных зборніках этнаграфічных матэр'ялаў я знайшоў толькі адно паданьне, зьвязанае зь Сьвіцязьзю, якое было выкарыстана Занам ды Чачотам. Занатаваў яго ў м. Уселюб Наваградзкага пав. П.Дземідовіч - «Из области верований и сказаний белоруссов» // Этногр. Обозрение. 1896. № 1-2.3 прычыны, што было яно надрукавана ў малавядомым расейскім часопісе, ніхто не зьвярнуў на яго ўвагі.

[246] Я занатаваў яго ў чатырох варыянтах: ад Мікалая Маркевіча зь вёскі Міратычы, а таксама Надзеі Пісарыкавай, Канстанціна Пісарыка й Пятра Бузука зь вёскі Тулічава Наваградзкага пав.

[247] Шейн П. Материалы. Т. II. - С. 434.

[248] Занатаваў ад Міхала Клышкі зь вёскі Запольле, Ганулі Васьцюковай зь вёскі Тулічава Наваградзкага пав., Лявона Каралькевіча зь вёскі М.Жухавічы Стаўпецкага пав. Апрача таго, перапісаў з «Манаграфіі школьнае акругі ў Паланечцы» (рукапіс у Нясвіскім школьным інспэктараце) i з «Манаграфіі школьнае акругі ў Плужынах» (рукапіс у Наваградзкім школьным інспэктараце).

[249] Занатаваў ад: Эвы Паўлышавай зь вёскі Завосьсе Баранавіцкага пав., Надзеі Пісарыкавай зь вёскі Тулічава Наваградзкага пав., Тодара Юшкі зь вёскі В.Жухавічы й Map'i Тулейкавай зь вёскі Халаімаўшчына Стаўпецкага пав. У надрукаваных зборніках я знайшоў толькі адну вэрсію гэтага паданьня, што зьвязана з возерам Апьхоўскім у Ваўкавыскім павеце (Шейн П. Материалы. Т. II. - С. 436).

[250] Ад Настулі Клімко зь вёскі Запольле Наваградзкага пав.

[251] Mickiewicz A. Dzieła wszystkie. Wyd.Sejmowe. Т. XVI. - S. 223.

[252] Tretjak J. Młodość Mickiewicza. T I. - S. 291; Mickiewicz Wł. Op.cit. Т. I. - S.48.

[253] Zdziarski St. Op. cit. - S. 57; Kolberg O. Lud. Т. V. - S. 15.

[254] Шейн П. Материалы. Т. II.-С. 425. Зьвярнулі ўвагу на існаваньне падобнага матыву ў легендзе пра сьв. Уршулю з таварышкамі. Kani кароль-пераможца хацеў аддаць яе разам зь дзявіцамі наёмнікам, яна пачапа маліцца, i раптам разламалася зямля, а вада заліла тое мейсца (Badura W. Świteź // Lud. 1903. Т. IX. - S. 295).

[255] Шейн П. Материалы. Т. II. - С. 423.

[256] Тамсама.: - С. 425; Татур Г. Очерк археол. памятников. - С. 247; Богданович А. Назв. произв. - С. 27.

[257] Занатаваў ад Міхала Клышкі зь вёскі Запольле Наваградзкага пав. Што жыхарства места, затопленага ў Сьвіцязі, падае пэўныя прыкметы жыцьця, сьведчыць таксама назіраньне Ст.Дзярлінскага, настаўніка народнае школы ў Плужынах: «Іншы ягамосьць апавядаў, што, седзячы раз апоўдні ля Сьвіцязі, чуў, як у глыбінях возера білі званы на Анёл Панскі. Верылі даўней людзі, што ў месьце на дне возера жылі ці жывуць яшчэ людзі» [«Манаграфія школьнае акругі ў Плужынах» (рукапісу Наваградзкім школьным інспэктараце)].

[258] Zdziarski St. Op.cit. - S. 53 i 54; Stryjkowski M. Kronika. - W-wa, 1846. Т. I. - S. 313 i 314.

[259] Barszczewski J. Szlachcic Zawalnia, czyli Białoruś w fantaszycznych opowiadaniach. - Petersburg, 1844. Т. II. - S. 21- 24 i 25- 29.

[260] У адным апавяданьні Баршчэўскага чытаем: «Занялі велізарную прастору пад лёдам, цягнуць нерат, i ўжо ўся сець наверсе, ды ў нераіде рыбы ні вока» (С .24). Падобнае ў Міцкевічавай балядзе: «Вяроўкі напяты. Глыбока // Затоплены невад, ідзе пад вадою - // He злоўлена, мусіць, ні вока!»

[261] Zdziarski St. Op.cit. - S. 56.

[262] Jan ze Śliwina. Wycieczka archeologiczna po gub. Wileńskiej. - S. 146.

[263] Dybowski Wł. Rośliny litewskie w poezjach Adama Mickiewicza // Z ziemi pagórków leśnych i łąk zielonych. Książka zbiorowa poświęcona pamięci A.Mickiewicza w setną rocznicę jego urodzin. - W-wa, 1899. - S. 401 i 402. Параўн.: Kleiner J. Op.cit. - S. 266 i 267.

[264] Ibidem. - S. 401.

[265] Ю.Трацяк, камэнтар да «Dzieł» АМіцкевіча Т. I. - С. 254; Młodość Mickiewicza. Т. I. -S. 292.

[266] Шейн П. Материалы. Т. I. Ч. I. - С. 254. Гэта самае: Weryho W. Dumki białoruskie. - S. 12; Добровольский B.H. Назв.произв. Т. IV. - С. 225-228; Косич М.Н. Литвины-белоруссы // Живая Старина. 1901. Т. III- IV. - С. 8.

[267] Довнар-Запольский М. Песни пинчуков. - С. 95; Шейн П. Материалы. Т. I. Ч.I. - С. 392; Косич М.Н. Назв.произв. С. 23; Радченко З. Гомельския народныя песни // Записки импер. русского этногр. общества. Т. XIII. Ч. II. - С. 130.

[268] Tretiak J. Młodość Mickiewicza. Т. I. - S. 299; Kallenbach J. Op.cit. T .I. - S. 201.

[269] Я занатаваў наступнае: «Гэварылінекалі старые людзі, што на разьсьвеце выплывал i зь Сьвіцязі нейкія паненкі i ўсё сьпівалі. А як ix толькі хто пабачыў, то ўтойжа міхяны зьнікапГ (Міхал Клышка зь вёскі Запольле Наваградзкага пав.). Амаль ідэнтычную аповесьць я занатаваў ад Канстанціна Пісара зь вёскі Тулічава Наваградзкага пав.

[270] Богданович А.Е. Назв.произв. - С. 77; Добровольский В. Нечистая сила в народных верованиях // Живая Старина. 1908. - С. 12; Federowski М. Op.cit. Т. I. - S. 76; Шейн П. Материалы. Т. I. Ч. I. - С.196 i 197; Т. III. - С. 316 i 317; Jeleńska Е. Wieś Komarowicze w pow. Mozyrskim // Wisła. 1891. Т. V. - S. 504; Никифоровский H. Нечистики. - Вильно, 1907. - С. 85 - 87; Простонародные приметы. - С. 295; Фалюшинский К. Народные праздники // Вестник Европы. 1828. - С. 84.

[271] Тамсама.

[272] Tretiak J. Młodość Mickiewicza. Т. I. - S. 297 i 298.

[273] Богданович А. Назв.произв. - С. 51. Параўн.: Zdziarski St. Op.cit. - S. 100; i Biegeleisen H. Uwagi do «Dzieł» Mickiewicza. -Lwów, 1893. Т. I. - S. 498.

[274] Tretiak J. Adam Mickiewicz w świetle nowych źródeł. - Kraków, 1917. - S. 313.

[275] Arch. Fil. Т. III. S - 95.

[276] Schypper H. Sentymentalizm w twórczości Mickiewicza. - S. 143.

[277] Augustaitis Fr. Op.cit.- S. 80. Часткова таксама: Zdziarski St. Op.cit. - S. 89. Ігн. Гурскі ў сваёй працы «Польская баляда да Міцкевіча» (С.75) параўноўвае «Курганок Марылі» з творам Ю.Урсын-Нямцэвіча «Жахлівая пушча» (казка з рускае), у якім забітага рыцара аплакваюць у постаці ластавак маці, сястра й жонка. Хоць народная песьня, пакладзеная ў аснову твору Нямцэвіча, нячувана папулярная таксама й на Беларусі, аднак цяжка дашукацца ў ёй крыніцы задумы «Курганка». Бо аніводная іншая народная вэрсія не такая блізкая да ідыліі Міцкевіча, як хаўтурныя галашэньні беларускага люду.

[278] Rypiński A. Białoruś. - Paryż, 1840. - S. 61 - 62.

[279] Brensztejn M., Otrębski J. Dajny litewskie zapisane przez Mickiewicza // Rozpr. i Mat. Wydz. i. T-wa Przyjaciół Nauk w Wilnie. - Wifno, 1927. T. L Zesz. 4.

[280] Шейн П. Материалы. Т. I. Ч. II. - С. 649.

[281] Chmielowski Р. Adam Mickiewicz. - W-wa, 1886. Т. I. - S. 187; Tretiak J. Dziła A.Mickiewicza. Т. I. - S. 260. Могуць таксама пра гэта сьведчыць хоць бы наступныя прыклады зь беларускае народнае творчасьці: «Hi Маскалі, ні жаўнеры, //A ўсё Андрэйковы жнеі» (Шейн П. Белорусские народные песни. - С. 503), «Як вырасьлі, так усіх трох пабралі ў маскалГ (Federowski М. Op.cit. Т. I. - S. 131), «забраліее брата ўмаскалі»(Ibidem. Т. II. - S. 118).

[282] Шейн П. Материалы. Т. I. Ч. II. - С. 666.

[283] Тамсама. - С. 642.

[284] Романов Е. Белорусский сборник. Т. VIII. - С. 542.

[285] Шейн П. Материалы. Т. I. Ч. И. - С. 665.

[286] Tretiak J. Młodość Mickiewicza. Т. I. - S. 369.

[287] Мухлинский А. Праздники, предрассудки // Вестник Европы. 1830. - С. 153; Крачковский Ю. Назв.произв. - С. 93; Шейн П. Материалы. Т. III. - С. 229 i 245.

[288] Bruchnalski W. Mickiewicz-Niemcewicz//Pamiętnik Literacki. 1903. Т.Н. S.74, 75.

[289] Federowski M. Op.cit. Т. I. - S. 55.

[290] Ibidem. - S. 52.

[291] Zdziarski St. Op.cit. - S. 37.

[292] Kleiner J. Op.cit. - S. 185.

[293] Tretiak J. Uwagi do «Dzieł» A.Mickiewicza. Т. I. - S. 258. Параўнай: Karłowicz J. Podania i bajki ludowe //Zbiór Wiad. 1887. Т. XI. - S. 233; Federowski M. Op.cit. T. III. - S. 36, 37, 42,44, 45; Добровольский B.H. Назв.произв. Т. I. - С. 165.

[294] Tretiak J. Uwagi do «Dzieł» A.Mickiewicza. Т. I. - S. 258; Młodość Mickiewicza. T.I.- S.311.

[295] Kleiner J. Op.cit. - S. 292; Karskij E. Geschichte der Weissrussischen Volksdichtung und Literatur. - Berlin, 1926. - S. 87.

[296] Сержпутоўскі A. Казкі. - С. 151. М.Федароўскі (Т. I. - С. 5) далучае аповесьць пра ліхадзея, які, спаткаўшы пілігрыма, што накіроўваўся ў Рым, пакаяўся i пайшоў разам зь ім на пакуту.

[297] Klaczko J. «Lenora» i «Ucieczka» (Zapomniane pisma polskie). - Kraków, 1912; Tretiak J. Mickiewicz w Wilnie i Kownie. Т. II. - S. 184.

[298] Chmielowski P. AMickiewicz. Т. I. - S. 212; Szyjkowski M. Upiór w poezji Mickiewicza.

[299] Cieszewski T. Burger w Polsce // Księga Pamiątkowa Koła Polonistów U.S.B. - Wilno, 1932.

[300] С.Грудзіньскі ў сваёй працы «Lenora» in Polen» (Sprawozdanie Dyrekcji Gimnazjum w Bochni. 1890. - S. 25) прывёў вершаваную вэрсію «Ляноры», што паходзіць з Галіцыі, але, якзаўважыў І.Сазановіч («К вопросу о западном влиянии на славянскую и русскую поэзию». - Варшава, 1898. - С. 186 188), яна зьяўляецца літаратурным творам, найпраўдападобна, перапрацоўкаю «Ляноры» Бюргера. На літаратурнае паходжаньне паказвае таксама фрагмэнт вершаванае вэрсіі, пададзены праф. Брухнальскім у «Камэнтары выдаўца» да «Dzieł» Міцкевіча (Львоў, 1900. Т. II. - С. 552, 560).

[301] Bruchnalski W. Uwagi do «Dzieł» Mickiewicza. T. ii. - S. 555; Szyjkowski M. Op.cit. - S. 99 i nast.; Zdziarski St. Op.cit. - S. 128.

[302] Bełza Wł. Notatka Mickiewicza o Burgerze // Pamiętnik T-wa Lit. im. Mickiewicza. 1887. Т. I. -S. 115 i nast.

[303] Cieszewski T. Op.cit. - S. 81.

[304] Szyjkowski M. Op.cit. - S. 94.

[305] Созонович И. К вопросу о западном влиянии на славянскую и русскую поэзию. - Варшава, 1898. - С. 103,117,147,155,160,162,169.

[306] Дзяўчына выклікае нябожчыка-каханка пры дапамозе чараў (спальвае ў печы ката) у вэрсіі, занатаванай кс.Сяркоўскім у ваколіцах Кельцаў (Zbiór Wiad. Do Antrop. Krajowej. 1879. Т. III. - S. 21). У адной вэрсіі С.Грудзіньскага («Lenore in Polen». - S.14- 17), што паходзіць з ваколіцаў Бохні, дзяўчына па радзе старое чараўніцы выклікае з дапамогаю чараў дух нябожчыка-каханка. У гаршчок з варам яна кідае часткі вопраткі свайго каханага, крыху чабору, дзіванны, незаб.удак. Вада кіпіць, з гаршка чуваць голас: «Ідзі! Ідзі!,» i ў гэтае імгненьне зьяўляецца каханак.

[307] Cieszewski Т. Op.cit. - S. 76.

[308] Занатаваў ад Тадоры Капашовай зь вёскі Астроўкі Нясьвіскага пав. Варыянт гэтае варажбы я занатаваў ад Матроны Какарэкі зь вёскі Браносава Стаўпецкага пав.

[309] Szyrma Lach К. Uwagi nad balladą Burgera «Lenora» // Pamiętnik Naukowy. 1819. T. ii. - S. 278; Zdziarski St. Przyczynki do baśni lenorowych // Lud. 1902. T. VIII. S. 198; Kaczmarczyk K. Dwie baśnie na tle lenorowem z Mikłuszowic pow. Bochnia / /Lud. 1908. Т.XIV. - S. 181.

[310] Созонович И. Русские варианты сказки «О женихе-мертвеце» // Русский Филологический Вестник. 1890. Т. XXIV. - С. 336; Federowski М. Op.cit. Т. II. - S. 238.

[311] Biegeleisen Н. Tło ludowe ballady A.Mickiewicza p.t. «Ucieczka» // Świt. 1885. Т. II, nr. 12.

[312] Працытуем колькі такіх фрагмэнтаў:

а). Упор леціць,

Месяц сьвеціць:

Чы страх табе, чы не?

(Federowski М. Т. I. - S. 69).

б). Месяц сьвеціць,

Зоры блішчаць:

Ціні страшна зь мёртвым ехаць?

(Ад Матроны Какарэкі, в.Браносава Стаўпецкага пав.).

в). Месяц сьвеціць,

Мёртвый з жывым едзіць.

Ці баісься ты мяне?

(Добровольский В. Т. I. - С. 127).

Параўнай таксама: Federowski М. Т. I. - S. 67; Шейн П. Материалы. Т. III. С. 322; Созонович И. Русские варианты сказки «О женихе-мертвеце». - С. 336.

[313] Federowski М. Op.cit. Т. I. - S. 21.Гэта самае: Federowski М. Op.cit. Т. I. - S. 29, 67; Шейн П. Материалы. Т. II. - С. 405.

[314] Zdziarski St. Cztery odmianki «Lenory» //Wisła. 1889. T. XIII. - S. 563; Bruchnalska W. Uwagi do «Dzieł» A.Mickiewicza. Т. II. - S. 559.

[315] Biegeleisen Н. Tło ludowe, nr. 12.

[316] Ibidem; Zdziarski St. Pierwiastek ludowy. - S. 132; Szyjkowski M. Op.cit. - S. 90 i 100.

[317] Federowski M. Op.cit. Т. I. - S. 69.

[318] Federowski M. Op.cit. T. t. - S. 168, 169; Klich E. Teksty białoruskie z pow. Nowogródzkiego // Materjały i Prace Kom. Jęz. Ak. Urn. 1906. Т. II. - S. 32, 33; Шейн П. Материалы. Т. I. Ч. I. - С. 217; Синозерский М. Цвет папаратника // Живая Старина. 1896. Т. III - IV. - С. 537.

[319] Klaczko J. Op.cit. - S. 264 i nast.; Zdziarski St. Op.cit. - S. 132, 133.

[320] Bruchnalski W. Uwagi do «Dzieł» Mickiewicza. Т. II. - S. 555; Klaczko J. Op.cit. - S. 275.

[321] Klaczko J. Op.cit. - S. 276.

[322] Klich E. Op.cit. - S. 93. Параўнай таксама: Шейн П. Белорусские народные песни. - С. 532; Е.П. Народные белорусские песни. - Петербург, 1853. - С. 71.

[323] Романов Е. Белорусский сборник. Т. VIII. - С. 393.

[324] Kallenbach J. Adam Mickiewicz. Т. I. - S. 222; Tretiak J. Młodość Mickiewicza. Т. I. - S. 273,274. Gołąbek J. Wincenty Dunin-Marcinkiewicz. - Wilno, 1932. - S. 7; Weintraub W. Op.cit. - S. 156.

[325] Kleiner J. Op.cit. - S. 290.

[326] Ujejski J. Porządek i czas powstania «Dziadów» młodzieńczych //Ruch Literacki. 1928. T.lll. S.260,261; Kallenbach J. Adam Mickiewicz. T.І. S.254; Tretiak J. Młodość Mickiewicza. Т.ІІ. S.150 i 163; Chlebowski B. Jak powstały «Dziady» kowieńskie//Pisma. - W-wa, 1912. T.IV. - S.194.

[327] Gołąbek J. Dziady białoruskie // Lud. 1926. S.35.

[328] Шейн П. Материалы. T.І. Ч.ІІ. C.598, 604, 607. Параўн. Gołąbek J. Op. cit. S.35.

[329] Ibidem.

[330] Вычарпальныя зьвесткі на гэты конт я занатаваў ад наступных сялянаў: Ганны Вальчыковай зь вёскі Альхоўка, Стафана Еднацэвіча зь вёскі Малева Нясьвіскага пав., Ганулі Васьцюковай зь вёскі Тулічава Наваграцзкага пав., Юзафа Кабушкі зь вёскі Ястрэбль Баранавіцкага пав., Тодара Юцжі зь вёскі В.Жухавічы, Мар'і Тулейкавай зь вёскі Хапаімаўшчына Стаўпецкага пав.

[331] Gołąbek J. Op.cit. S.38.

[332] Pigoń S. Do źródeł «Dziadów» kowieńsko-wileńskich. - Wilno, 1930. - S.25.

[333] Kallenbach J. Tło obrzędowe «Dziadów». Studjum porównawcze // Rok Mickiewiczowski. - Lwów, 1899. - S.51.

[334] Занатаваў ад Iгната Камэндата зь вёскі Запольле Навафадзкага пав. Пра гэты звычай паінфармавалі мяне таксама наступныя сяляне, ня могучы, аднак, вытлумачыць яго значэньня: Ганна Анішчыкава зь вёскі Мандзіна, Гануля Васьцюкова зь вёскі Тулічава, Мікалай Маркевіч зь вёскі Мірацічы Навафадзкага пав., Юля Каршунова зь вёскі Тарасэвічы Стаўпецкага пав. i Эва Паўлышава зь вёскі Завосьсе Баранавіцкага пав.

[335] Шейн П. Материалы. Т.І. Ч.ІІ. С.586 i 587.

[336] Pigoń St. Ор. cit. S.23.

[337] Ibidem. S.64,65.

[338] Ibidem. S.46,47.

[339] Ibidem. S.22,23, а таксама Kilka słów o chronologii I i II cz. «Dziadów» //Ruch Literacki. 1927. S.132.

[340] Гэты погляд выклаў таксама Ю.Галомбак. Op.cit. S.28-30.

[341] Jeleńska E. Wieś Komarowicze w pow. Mozyrskim //Wisła. 1891. T.V. S.502; Богданович А. Пережитки. C.56; Pietkiewicz Cz. Op. cit. S.79; Шейн П. Материалы. TІ. Ч.ІІ. C.296,604; Белорусские народные песни. С.375.

[342] Шейн П. Материалы. Т.І. Ч.ІІ. С.620.

[343] Шейн П. Материалы. Т.ІІ. С.665-672; Романов Е. Белорусский сборник. T.V. С.423-426; Никифоровский H. Очерки Витебской Белоруссии // Этнографическое Обозрение. 1892. № 1. С.80-103; Любимов П. Панихидное пение старцев //Живая Старина. 1908. T.IV. С.488.

[344] Запісаў ад Стафана Еднацэвіча зь вёскі Малева Нясьвіскага пав.

[345] Gołąbek J. Op. cit. S.39.

[346] Шейн П. Материалы. Т.ІІ. С.672. Дзеля лепшае арыентацыі далучаем яшчэ два фрагмэнты падобнае песьні:

а) Вспомяні, Господі, в нашэм поколеніі:

Которые в воды потопалі,

Которые на огнях погоралі,

Которые на морозах померзалі,

Которые голодамі повміралі,

Которых зьверы, піруны побівалі!

(Шейн П. Материалы. Т.ІІ. С.665)

б) На огню горашчые,

На водзе потопляшчые,

На постелі засыпашчые,

Перунамі забівашчые,

Лістом, сьнегом западашчые,

В морозе замерзашчые,

В лесах заблудзяшчые,

На войне забівашчые!

(Любимов П. Назв. произв. С.488)

Варыянты гэтых песьняў падаюць: Никифоровский Н, Очерки Витебской Белоруссии. Старцы//Этнографическое Обозрение. 1892. № 1. С.80-103; Романов Е. Белорусский сборник. T.V. С.423.

[347] Занатаваў ад Тадоры Калашовай зь вёскі Астроўкі Нясьвіскага пав., іншыя варыянты ад: Яна Паўлыша, в.Завосьсе Баранавіцкага пав. i Мар'і Тулейкавай, в.Хапаімаўшчына Стаўпецкага пав. Параўнай таксама: Богданович А. Назв. произв. С.ЗО; Никифоровский Н. Простонародные приметы. С.131.

[348] У гэтай песьні маецца просьба, каб душы нябожчыкаў спрыялі з таго сьвету:

Каб i сьросьнічкыв чувалі, каб i модлітывку прыймалі,

Каб дый з неба суглядалі, хлеба й солі засылалі.

(Никифоровский Н. Назв. произв. С.80)

У асобных мясцовасьцях Наваградзкага павету гаспадар падчас дзядоў двойчы зьвяртаецца да душаў нябожчыкаў з формулай, што адпавядае далучаным радкам народнае песьні:

Хай са сьвятымі сапачываюць i нас доўга чакаюць,

I з таго сьвету нам прыяюць i хлеба-солі пасылаюць!

(Ад Ігната Камэндата, в.Запольле, Наваградзкі пав.)

Пры дбайных росшуках на мясцовасьці, бясспрэчна, мы натрапілі б на іншыя сьляды гэтае песьні, а можа, i знайшлі б яе цалкам.

[349] Pietkiewicz Cz. Op. cit. S.80.

[350] Шейн П. Материалы. T.І. Ч.ІІ. C.596. Гэта самае: Pietkiewicz Cz. Op. cit. - S.79; Дмитриев M. Собрание песен, сказок, обрядов и обычаев Северо-Западного края. С.216. Параўнай таксама: Погодин А. Адам Мицкевич. - М., 1912. Т.І. - С.274 i Gołąbek J. Op. cit. S.39.

[351] Pietkiewicz Cz. Op. cit. S.80; Шейн П. Материалы. T.І. Ч.ІІ. C.597 i Дмитриев M. Назв. произв. С.216.

[352] Романов Е. Белорусский сборник. - Витебск, 1891. T.V. С.8, а таксама С. 10,18, 22 i наст.

[353] Шейн П. Материалы. Т.ІІ. С.535. Гэта самае: Добровольский В. T.I. С. 172, 174 i наст.

[354] Bruchnalski W. Przyczynki do genezy «Dziadów» wileńskich //Pamiętnik Literacki. 1910. Т.ІХ. S.458-464; Bruchnalski W. Mickiewicz-Niemcewicz//Pamiętnik Literacki. 1910. T.IV. S.4-6.

[355] Moszyński K. Kultura ludowa słowian. Cz.ll. Z.I. S.370 i 510. Параўнай: Никифоровский H. Нечистики. С.75.

[356] Op. cit. S.76.

[357] Сержпутоўскі A. Прымхі i забабоны. C.38.

[358] Манаграфія школьнае акругі ў Астроўках Нясьвіскага пав. укладзеная Л.Вайтаровіч (рукапіс у школьным інспэктараце ў Нясьвіжы). У зьвязе з гэтымі прымхамі люд у вёсцы Сяледчыкі Маладэчанскага пав. на дзяды гатуе халодныя й гарачыя стравы. Халодныя, што ня маюць пары, належаць толькі для жывых, наадварот, для памерлых прызначаныя гарачыя патравы, бо іхнаю параю жывяцца душы. (За гэтую зьвестку дзякую п. Ст.Станевічавай.)

[359] Moszyński К. Op. cit. S.597.

[360] Ibidem. S.483. Сгараабрадцы на Смаленшчыне вятры атаясамляюць з душамі грэшных людзей, якім Пан Бог прызначыў лунаць над зямлёю. Паводле ступені фэшнасьці гэтыя духі дзяліліся на тры фупы, зь якіх найбольш грэшныя выклікаюць буру, іншыя - моцныя вятры, астатнія, менш фэшныя, - сьвежы ветрык. Такая канцэпцыя душы-ветру вядомая таксама сярэднявечным касмафафічным творам i апокрыфам. - Добровольский П. Ветры-духи в сказаниях раскольников Смоленской губ. //Этнофафическое Обозрение. 1903. T.III. С.88- 90.

[361] Занатаваў ад Яна Паўлыша, в.Завосьсе, Баранавіцкі пав. Тое ж самае: Романов Е. Материалы. Т.ІІ. С.356; Никифоровский H. Простонародные приметы. С.219.

[362] Borowy W. Zagadkowość w kompozycji «Dziadów» i próba jej wyjaśnienia // Przegląd Współczesny. 1922. S.17; Mickiewicz A. Literatura Słowiańska. - Poznań, 1865. Т.ІІ. - S.10.

[363] Сержпутоўскі A. Прымхі i забабоны. C.207 i 34; Federowski M. Op. cit. T.I.S.211.

[364] Міцкевіч у часе перапрацоўкі твору паведамляў Чачоту, што гэтыя дадаткі «могуць ухіліць аднастайнасьць абраду, надаць крыху руху хору» (Arch. Fil. T V. S.38).

[365] Ад Тадоры Калашовай зь вёскі Астроўкі Нясьвіскага пав.

[366] Пры больш старанных росшуках у той мясцовасьці, мажліва, мы б знайшлі значна больш зьвестак пра паленьне кудзелі, якія б лепей асьвятлілі гэтае пытаньне.

[367] Шейн П. Материалы. Т.1. Ч.ІІ. С.603.

[368] У склад тых зёлак, якія люд паліць падчас дзядоў, уваходзяць сярод іншага наступныя травы й палявыя кветкі: канюшынка палявая (Trifolium pratense), баркун (Melilotus albus), казельчыкі (Delphinium consolida), папаратнік (Aspidium Felix Mas), кракос (Calendula officinalis), капытнік (Asarum Europeum), купала (Galium verum), урочнік (Potentilla argenttia), ударнік (Lysimachia vulgaris), сьценцыян (Hypericum perforatum), сонцо (Anthemis tinctoria), чабор (Satureja hortensis) ды іншыя - ад Вольгі Ясюковай зь вёскі М.Жухавічы Стаўпецкага пав. Гэта самае занатаваў ад Рыгора Дракі, што жыве тамсама, i ад Міхала Сянюты зь вёскі Вышкава Стаўпецкага пав.

[369] Ор. cit. S.133.

[370] Шейн П. Материалы. Т.1. Ч.ІІ. С.610 i 613.

[371] Pigoń St. Do źródeł «Dziadów». S.46.

[372] Arch. Fil. T.V. S.38.

[373] Kallenbach J. Tło obrzędowe «Dziadów»; Zdziarski St. Op. cit. S.112.

[374] Zienkiewicz R. O uroczyskach i zwyczajach ludu pińskiego oraz o charakterze jego pieśni //Bibljoteka Warszawska. 1853. T.I. S.112.

[375] Tatur H. Op. cit. S.225-228; Monografja rejonu szkolnego w Zapolu pow. Nowogródzkiego, sporządzona przez Wł.Reksulaka (rękopis w inspektoracie szkolnym w Nowogródku).

[376] Arch. Fil. T.V. S.152.

[377] Носович И. Белорусские песни. С.64; Романов Е. Материалы. T.I. С.42; Klich Е. Op. cit. S.32; Шейн П. Материалы. T.I. Ч.І. С.50; T.I. 4.11. С. 596 i наст.

[378] Довнар-Запольский M. Заметки по этнографии белоруссов // Живая Старина. 1893. Т.III. С.420; Добровольский В. Смоленский этнографический сборник. Т.Н. С.318; Шейн П. Материалы. Т.І. Ч.ІІ. С.628.

[379] Gołąbek J. Op. cit. S.39.

[380] Pietkiewicz Cz. Op. cit. S.39, 40 i 41.

[381] Ibidem. S.46; Булгаковский Д. Пинчуки //Этнографический сборник. 1890. С.191; Federowski М. Op. cit. Т.Н. S.206; Никифоровский Н. Простонародные приметы. С. 17; Jeleńska Е. Op. cit. S.501.

[382] Moszyński К. Op. cit. S.278.

[383] Напрыклад, у народных песьнях: «Акыш, акыш, верабей, за ўсіх птушэк весялей» (Карский Е. Материалы. Т.III. С.91); «Кыш, кыш, перапёлачкі, //Да не есьце мае пшонэчкі» (Czeczot J. Piosnki z 1846 r. S. 16).

[384] Narbutt J. Op. cit. T.I. S.381; Rouba N. Łachwa i jej mieszkańcy // Wisła. 1895. Т.ІХ. S.744; Булгаковский Д. Назв. произв. С. 187; Jeleńska E. Op. cit. S.502.

[385] Pietkiewicz Cz. Op. cit. S.80; Дмитриев А. Назв. произв. С.216; Шейн П. Материалы. T.I. Ч.ІІ. С. 597, 599, 625; ^го же. Белорусские народные песни. С.372, 375; Богданович А. Назв. произв. С.52, 55; Pietkiewicz Z. Lud z Polesia litewskiego //Tygodnik Powszechny. 1885. S.187; Zienkiewicz R. O uroczyskach i zwyczajach. S.115.

[386] Pigoń St. Op. cit. S. 89 i наст.

[387] Ibidem. S. 92; Pigoń St. Uczta Kozła a święto «Dziadów» //Myśl Narodowa. 1923. S.468.

[388] Шейн П. Материалы. T.l. Ч.И. С.609.

[389] SzukiewiczW. Wierzenia i praktyki ludowe, zebrane w gubiernj i Wileńskiej //Wisła. 1904. T.XVII. S.444; Dalibor J.W. Pogrzeb u Słowian // Bibljoteka Warszawska. 1841. T.II. S.657.

[390] Берман И. Календарь по народным преданиям. С.29.

[391] Pietkiewicz Cz. Op. cit. S.79; Добровольский В. Назв. произв. Т.ІІ. С.317.

[392] Никифоровский Н. Простонародные приметы. С.296; Сержпутоўскі A. Прымхі i забабоны. С.212.

[393] Шейн П. Белорусские народные песни. С.370; Narbutt Т. Op. cit. T.І. S.380.

[394] Wincza Н. Dziady na Litwie //Tygodnik Illustrowany. 1904. Т.ІІ. S.836; Никифоровский H. Простонародные приметы. С.296; Шейн П. Материалы. Т.І. Ч.ІІ. С.606 i 624; Его же. Белорусские народные песни. С.375; Носович И. Белорусские песни. С.63; Zienkiewicz R. Op. cit. S.113.

[395] Federowski М. Op. cit. T.L S.220, 221.

[396] Krzyżanowski J. Op. cit. S.107.

[397] Pigoń St. Do źródeł «Dziadów» kowieńsko-wileńskich. S.55.

[398] Krzyżanowski J. Op. cit. S.106 i 107.

[399] Шейн П. Материалы. Т.ІІ. С.383 i 384.

[400] Романов Е. Белорусский сборник. Т.VI. С.26.

[401] Крачковский Ю. Быт западнорусского селянина. С.207.

[402] Варыянты гэтых казак мы знаходзім у наступных зборніках: Романов Е. Белорусский сборник. Т.III. С.202, 234. Т.VI. С.302 - 304; Шейн П. Материалы. Т.ІІ. С.663, 664; Szukiewicz W. Niektóre wierzenia. S.101-102; Federowski M. Op. cit. T.І. S.54, 223. Т.ІІ. S.291, 292, 296-299; Сержпутоўскі A. Казкі. С.201 i наст.; Gliński A. Op. cit. T.І, II. S.234. Таксама тры варыянты гэтае казкі я занатаваў на Наваградчыне.

[403] Moszyński К. Op. cit. S.557.

[404] Kleiner J. Op. cit. S.340.

[405] Federowski M. Op. cit. T.L S.323. Гэта ж самае: Dalibor J.W. Op. cit. S.656; Богданович А. Назв. произв. С.51; Karłowicz J. Op. cit. S.259.

[406] Занатаваў ад Эмілі Нагорнай зь вёскі Навасёлкі Нясьвіскага пав.

[407] Kallenbach J. Tło obrędowe «Dziadów». S.53.

[408] Занатаваў ад Яна Паўлыша зь вёскі Завосьсе Баранавіцкага пав. i Канстанціна Дразда зь вёскі Дразды Стаўпецкага пав. Таксама Федароўскі (T.l. S.221) выразна кажа пара гэта: «А каторые душы жывуць у пеклі, то ім только можна праз вокна да хаты i касьцёла пагледаць».

[409] Karłowicz J. Op. cit. S.259.

[410] Gliński AJ. Op. cit. S.234.

[411] Federowski M. Op. cit. Т.ІІ. S.343.

[412] Zdziarski St. Op. cit. S. 113.

[413] Дмитриев А. Назв. произв. С.216; Tyszkiewicz E. Op. cit. S.379; Dalibor J.W. Op. cit. S.656.

[414] Latawiec Cz. «Dziady» Adama Mickiewicza. Nowe oświetlenie problemów. - Poznań, 1929. - S.52.

[415] Moszyński K. Op. cit. S.555.

[416] Konopnicka M. O I-szej i II-giej części Mickiewiczowskich «Dziadów» słów kilka //Bibljoteka Warszawska. 1898. T.III. S.499-506.

[417] Górski K. Op. cit. S.143. Праўда праф. Гурскі ў прыпісе злагодзіў свой суд i, ня могучы асобных прыкладаў у «Дзядах» прыцягнуць пад гэтую самую схему, дапускаў мажлівасьць, што адначасна іншыя крыніцы маглі ўзьдзейнічаць на спосаб вызначэньня пакуты паводле прынцыпу адплаты.

[418] Skwarczyńska S. Ewolucja wątków i obrazów. S.206.

[419] Federowski M. Op. cit. T.І. S.52.

[420] Ibidem. S.59; Pietkiewicz Cz. Op. cit. S.44-46.

[421] Szyjkowski M. Op. cit. S.705, 706; Bruchnalski W. Przyczynek do genezy «Dziadów» wileńskich //Pamiętnik Literacki. 1911. Т.Х. S.449; Konopnicka M. Op. cit. T.IV. S.114 i 115.

[422] Szyjkowski M. Op. cit. S.705.

[423] Занатаваў ад Эвы Паўлышавай, в. Завосьсе Баранавіцкага пав., i Map'i Тулейкавай, в.Халаімаўшчына Стаўпецкага пав. Параўнай: Matusiak Sz. O «Dziadach» Mickiewicza. - Lwów, 1903. - S.78.

[424] Zdziarski St. Op. cit. S.108; Kolberg O. Lud. Lubelskie. Serja XVII. Cz.II. - Kraków, 1884. - S.95; Gluziński J. Włościanie polscy z Zamościa i okolic Hrubieszowa//Archiwum Domowe. 1856. S.522.

[425] Богданович А. Назв. произв. С.57; TaturH. Op. cit. S.210; Шейн П. Материалы. Т.ІІ. С.204. Параўн.: Moszyński К. Op. cit. S.661.

[426] Богданович А. Назв. произв. С.58; Pietkiewicz Cz. Op. cit. S.46; Шейн П. Материалы. T.III. С.326; Klich Е. Op. cit. S.26. Пісаў пра гэта паэт у публічных парыскіх лекцыях: «Самы просты спосаб пазбыцца вурдалака - адсекчы яму галаву й ногі, прыбіць самога да труны й закапаць глыбока ў зямлю» (Lit. Słow. Т.І. S.147).

[427] Dalibor J.W. Op. cit. S.651; Булгаковский Д. Назв. произв. С. 102; Никифоровский Н. Простонародные приметы. С.61. Параўнай: Kleiner J. Op. cit. S.362 i Zdziarski St. Op. cit. S.114.

[428] Kleiner J. Op. cit. S.341.

[429] Federowski M. Op. cit.T.I. S.335. Гэта самае: Шейн П. Материалы. T.III. С.20.

[430] Сержпутоўскі A. Казкі. С.242.

[431] Сержпутоўскі A. Прымхі. С. 12. Апрача гэтага: Federowski М. Ор. cit. T.I. S.155; Никифоровский Н. Простонародные приметы. С.216.

[432] Moszyński К. Op. cit. S.470.

[433] Zdziarski St. Op. cit. S.114.

[434] Романов E. Материалы. Т.ІІ. С. 112. Адпаведная страфа ў двух іншых варыянтах гучыць:

а) Ой, добра таму, ой, добра таму,

Хто каханя ні знае,

Ба та ён сабе, ба та ён сабе

Спакойну ноч мае...

(Романов Е. Материалы. Т.ІІ. С. 182)

б) Бог таму дае,

Хто каханя ня знае,

Супакойну сабе ночку мае...

(Занатавана др. Янам Станкевічам у 1911 г. у вёсцы Вайштовічы Валожынскага пав.)

[435] Тэксты народных песьняў, якія Г.Бэгеляйсан (Dzieła A.Mickiewicza. -Lwów, 1893. Т.П. S.372) параўноўвае зь першаю песьняю Міцкевіча, а Ст.Зьдзярскі (Pierwiastek ludowy. S.114) - з другою, нельга тут браць пад увагу, бо іхнае падабенства з тэкстамі Міцкевіча дастаткова далёкае.

[436] Bruchnalski W. Kilka motywów ludowych w poezji Mickiewicza. S. 354, 355; Bruchnalski W. Mickiewicz-Niemcewicz. T.VI. S.1.

[437] Шейн П. Материалы. T.I. Ч.І. С.413. Варыянты гэтае песьні падаюць: Шейн П. Материалы. Т.І. Ч.ІІ. С.279; Романов Е. Материалы. Т.ІІ. С.78 i 151; Булгаковский Д. Пинчуки. С.76 i 122.

[438] Matusiak Sz. Op. cit. S.58.

[439] Bruchnalski W. Mickiewicz-Niemcewicz. T.IV. S.2.

[440] Czeczot J. Piosnki z 1837 r. S.104; Булгаковский Д. Назв. произв. С.80; Гэтыя аналёгіі заўважыў В.Брухнальскі (Mickiewicz-Niemcewicz. S.2), а таксама Ст.Зьдзярскі (Op. cit. S.103).

[441] Kleiner J. Op. cit. S.223.

[442] Kuchta J. Rodzime wątki lokalne w podaniach o Twardowskim. S.69.

[443] Сержпутоўскі A. Казкі. С. 184. Падобны матыў падае таксама У.Дабравольскі (Смоленский этнографический сборник. T.I. С.223).

[444] Weiyho Wł. Podania białoruskie. S.35 i наст.; Романов E. Белорусский сборник. Т.IV. С. 145, 149, 152. Параўн. : Zdziarski St. Op. cit. S.104.

[445] Kleiner J. Op. cit. S.223.

[446] Романов E. Материалы. Т.ІІ. С.373.

[447] Романов E. Белорусский сборник. Т.VI. С.495, 496.

[448] Kleiner J. Op. cit. S.330-331.

[449] Federowski М. Ор. cit. Т. I. S. 7, 144 - 146; Т. II. S. 130 - 131. Демидович П. Из области верований и сказаний. С. 134.

[450] Никифоровский Н. Простонародные приметы. С. 162.

[451] Federowski М. Ор. cit. Т. I. S. 190.

[452] Federowski М. Ор. cit. Т. II. S. 171. Варыянты гэтае казкі падаюць: Шейн П. Материалы. Т. II. С. 48; Klich Е. Ор. cit S. 138; Романов Е. Белорусский сборник. Т. III. С. 269 i 270. Дзьве казкі, што маюць гэты ж самы матыў, я занатаваў ад Васіля Кулакоўскага зь вёскі Тулічава Наваградзкага пав. i Тодара Юшкі зь вёскі В.Жухавічы Стаўпецкага пав. В.Брухнальскі (Pióro jako ozdoba wojaków i junaków i t.zw. prośba o pióro // Lud. 1905. Т. XI) падаў колькі цікавых назіраньняў пра гэтыя прымхі.

[453] Nitsch К. Język polski w Wileńszczyźnie //Przegląd Współczesny. 1925. Styczeń - marzec. S.29 i 32.

[454] Разьдзел «O języku i stylach Mickiewicza» ў II т. манаграфіі пра Міцкевіча.

[455] Wspomnienia o A.Mickiewiczu. - Kraków, 1897. S.76.

[456] Nitsch K. Z zagadnień języka Mickiewicza //Język Polski. 1934. Nr. 5. S. 135.

[457] Dobrzycki St. Kilka spostrzeżeń nad językiem Mickiewicza //Prace Filologiczne. 1911. Т.VІІ.

[458] Гл.: Dobrzycki St. Op. cit. i Jabłońska H. Kilka uwag o rymach Mickiewicza //Język Polski. 1929. Marzec - kwiecień.

[459] Арабскія лічбы у дужках пры цытатах з твораў Міцкевіча ў выданьні праф. Піганя азначаюць старонку, пры цытатах з «Пана Тадэвуша» ў соймавым выданьні - радок.

[460] Turska Н. Op. cit. S.32.

[461] Klich Е. Op. cit. S.234. Параўнай: Kallenbach J. Uwagi do II t. wyd. lwowskiego «Dzieł» Mickiewicza. S.395.

[462] Nitsch K. Z zagadnień języka Mickiewicza //Język Polski... 1934. Nr 5. S.137; Malinowski L. O języku komedyj Bohomolca//Rozpr. Wydz. Fil. Ak. Um. S.II. Т.ІХ. S.104.

[463] Dobrzycki St. Op. cit. S.318.

[464] Turska H. Op. cit. S.38; Język polski na Wileńszczyźnie //Wilno i ziemia Wileńska. - Wilno, 1930. T.I. - S.221.

[465] Ibidem.

[466] Magiera J. Właściwości językowe «Nieznanych Pism» Ad. Mickiewicza // Poradnik Językowy. 1910. № 6 i 7. S.89.

[467] Dobrzycki St. Op. cit. S.350 - 352.

[468] Параўн.: Nitsch K. Z zagadnień języka Mickiewicza. S.137; Malinowski L. O języku komedyj Bohomolca. S.124.

[469] Walicki A. Op. cit. S.25.

[470] Turska H. Język Jana Chodźki. S.57.

[471] Dobrzycki St. Op. cit. S.347.

[472] Nitsch K. Z zagadnień języka Mickiewicza. S. 136.

[473] Turska H. Język J.Chodźki. S.61.

[474] Ibidem.

[475] Nitsch К. Z zagadnień języka Mickiewicza. S. 138.

[476] Pigoń St. Pan Tadeusz. Wzrost, Wielkość i Sława. S.93, а таксама камэнтар да IV т. соймавага выданьня «Dzieł Wszystkich».

[477] Korbut G. O konieczności najrychlejszego zbadania języka i wysłowienia Mickiewicza //Pamiętnik IV zjazdu historyków polskich w Poznaniu. Lwów, 1925.

[478] Turska H. Op. cit. S.69.

[479] П.Вітольд Тумаш пайнфармаваў мяне, што так гаворыць беларускі люд у ваколіцах м. Вішнева Вілейскага пав.

[480] Turska Н. Op. cit. S.76.

[481] Ibidem. S.44.

[482] Bruchnalski W. Kilka motywów ludowych w poezji Adama Mickiewicza. S.343.

[483] Windakiewicz St. Adam Mickiewicz. Zycie i Dzieła. Kraków, 1935. - S.30.

[484] Як інфармуе сам Адынец у лісьце, дасланым К.Ул.Вуйціцкаму ад 5 лістаапада 1857 г., нарадзіўся ён у Гейстунах 15 студзеня 1804 г. (Adam Pług. А.Е.Odyniec // Kłosy. 1885. T.XL. S.86.

[485] Odyniec A.E. Wspomnienia z przeszłości. Warszawa, 1844. S.l8 i nast.

[486] Arch. Fil. T.V. S.234.

[487] Odyniec A.E. Listy z podróży. Warszawa, 1884. Т.Н. S.19.

[488] Ягоны побыт у Віленскім унівэрсытэце прыпадае на 1820 1823 гг. // Odyniec A.E. Wspomnienia z przeszłości. S.86.

[489] Odyniec A.E. Wspomnienia z przeszłości. S.93.

[490] Ibidem. S.194.

[491] Arch. Fil. T.V. S.279.

[492] Odyniec A.E. Poezje. Warszawa, 1875. Т.ІІ. S.75.

[493] Odyniec A.E. Wspomnienia z przeszłości. S.134.

[494] Federowski M. Op.cit. T.I. S.40; Т.Н. S.246, 256 262, 345 346. Kibort J. Wierzenia ludowe w okolicach Krzywicz w powiecie Wilejskim // Wisła. 1899. Т.ХІІІ. S.403.

[495] Odyniec A.E. Poezje. Wilno, 1825. S.XXIX.

[496] Шейн П. Материалы. Т.Н. С.373 374, 375. Варыянты гэтае легенды падаюць: Federowski М. T.I. S. 34; Т.П. S.126. Демидович П. Из области верований... С. 104 105. Сержпутовский А. Сказки и рассказы белоруссов - полешуков. Петербург, 1911. С.102 103. Романов Е. Материалы. Т.Н. С.365 366.

[497] Zdziarski St. Pierwiastek ludowy w poezyi polskiej XIX w. S.227, 228.

[498] Federowski M. Op. cit. Т.Н. S.280 281.

[499] Шейн П. Материалы. T.III. Ч.І. C.418 424. Добровольский В.Н. Смоленский этнографический сборник. T.IV. С.380.

[500] Романов Е. Опыт белорусского народного снотолкователя // Этнографическое обозрение. 1889. T.III. С.69.

[501] Шейн П. Материалы. Т. I. Ч.ІІ. С.290.

[502] Zdziarski St. Pierwiastek ludowy w poezyi polskiej XIX w. S.229.

[503] Параўн.: Родевич M. Хохлик. Из белорусской жизни // Русский мир. 1873. Петербург. С.319, 320.

[504] Odyniec A.E. Listy z podróży. T L S.206.

[505] Романов E. Белорусский сборник. Т.VI. C.298.

[506] Демидович П. Назв.произв. С.141.

[507] Chodźką I. Dwie konwersacje z przeszłości // Pisma. Wilno, 1881. T.III. S.453.

[508] Ластоўскі В. Расійска-крыўскі (беларускі) слоўнік. Коўна, 1924. С.533 - 535.

[509] Народную вэрсію гэтае песьні падаў Вацлаў з Алеска (Pieśni polskie i ruskie ludu galicyjskiego. Lwów, 1883. - S.240).

[510] Pigoń St. Głosy z przed wieku. Szkice z dziejów procesu filareckiego. Wilno, 1924. - S.11.

[511] Zdziechowski M. Aleksander Chodźko // Album biograficzne zasłużonych Polaków i Polek w. XIX. Warszawa, 1901. T.I. S.233.

[512] Шейн П. Материалы. T.I. Ч.І. C.420 424; Добровольский В. Смоленский этнографический сборник. T.IV. С.380.

[513] Federowski М. Ор. cit. T.I. S.219.

[514] Zdziarski St. Op. cit. S.230 231.

[515] Michalski J. Aleksander Chodźko // Sto lat myśli polskiej. T.III. S.347; Wł.K. Aleksander Chodźko // Tyg. Illustr. 1892. T.I. S.28; List Aleksandra Chodźki do Jana Papłońskiego z dn. 30 grudnia 1883 r. // Księga Pamiątkowa ku uczczeniu setnej rocznicy urodzin Adama Mickiewicza. Warszawa, 1899. T.I. S.141.

[516] Odyniec A.E. Wspomnienia z przeszłości. S.153; Zdziechowski M. Op. cit. S.233.

[517] Wisła. 1893. T.VIІ.

[518] Federowski M. Op. cit. Т.Н. S.337; Weryho Wł. Podania białoruskie. S.18; Романов E. Белорусский сборник. T.III. C.264.

[519] Federowski M. Op. cit. Т.Н. S.335 336. Тое ж самае: Federowski M. Op. cit. T.I. S.97 98; Добровольский B.H. Назв. произв.Т.1. С.560; Романов Е. Белорусский сборник. T.III. С.262, 263 и 264. Два варыянты казкі я занатаваў ад Ігната Камэндата зь вёскі Запольле ды Надзеі Пісарык зь вёскі Тулічава Наваградзкага пав.

[520] Zdziarski St. Ор. cit. S.232.

[521] Szyjkowski М. Upiór w poezji A.Mickiewicza. T.IV. S.595.

[522] Носович И. Белорусские песни. С. 135.

[523] Pietkiewicz Cz. Ор. cit. Z.3. S.85; Federowski M. Op. cit. T.I. S.75 76; Jeleńska E. Op. cit. S.504; Шейн П. Материалы. T.I. Ч.І. C.196,197; T.III. C.317; Добровольский В. Нечистая сила в народных верованиях // Живая старина. 1908. С.12.

[524] Никифоровский Н. Нечистики. С.86 87; Богданович А. Назв. произв. С.77; Татур Г. Назв. произв. С.210. Романов Е. Говор Павловической волости Могилевского уезда // Живая старина. 1893. T.IY С.517; Никифоровский Н. Простонародные приметы. С.295; Шейн П. Материалы. T.I. Ч.І. С. 196, 197.

[525] Никифоровский Н. Нечистики. С.85. Простонародные приметы. С.295; Шейн П. Материалы. T.I. Ч.І. С. 196; T.III. С.316 и 317; Добровольский В. Смоленский этнографический сборник. T.I. С.93. Нечистая сила в народных верованиях. С.12.

[526] Moszyński К. Ор. cit. S.483.

[527] Federowski М. Ор. cit. T.I. S.41, 42.

[528] Zdziarski St. Op. cit. S.586.

 

Top