Герб горада Ліды, наданы 17 верасня 1590 г.
Літаратурна-мастацкі часопіс "Конадні", выдаваны коштам Беларускага Інстытуту Навукі й Мастацтва ў Нью-Ёрку, рэдагаваў выдатны беларускі пісьменьнік Юрка Віцьбіч. У гэтым нумары "Спадчыны" мы зьвяртаемся да публікацыі у "Конаднях" № 2 за 1954 г. літаратуразнаўчага артыкула Р. Склюта.
У даўгіх, дасюль задоўжаных дый надалей усё доўжаных часох-вякох няволі i ўціску нашага народу мастацкай літаратуры ягонай выпала быць галоўным, а найчасьцей i адзіным выказьнікам настрояў, часта глыбака тоеных, нацыянальных імкнёнасьцяў, заўсёды змагарных i вызвольных. Не заўсёды, аднак, абставіны тае няволі i ўціску дазвалялі й літаратуры на зусім беспасярздняе й адкрытае выказваньне, i таму так часта, навет блізу бязупынна, даводзілася ёй шукаць i хапацца спосабаў выказваньня прыхаванага, скрытага - "скрытапісу" ці "тайнапісу"- мастацкай крыптаграфіі. Чым далей асоба, якая хоча мець тое ці іншае дачыненьне да нашае літаратуры ў якасьці гісторыка, дасьледніка ці нат проста чытача яе, ад разуменьня гэтага ейнага боку, тым далей яна й ад запраўднага ўспрыманьня творства нашых паэтаў i пісьменьнікаў. Таму выдаецца зусім на часе хоць агульны й абеглы агляд ужываных нашаю літаратураю мэтадаў мастацкай крыптаграфіі, які й прапануецца гэтта без аніякіх, зрэшты, прэтэнзіяў на дадонную вычарпальнасьць.
Яшчэ дасавецкая нашая літаратура, абярняся падпадаючы перасьледам i абмежаньням за свае адкрытыя палітычныя выступленьні апазыцыйнага, а то й рэвалюцыйнага характару, мусіла часта-густа карыстацца шляхом мастацкае крыптаірафіі. Найбольш улюбёным мэтадам гэтае крыптаграфіі, навет фактычна адзіным ейным мэтадам у гэных часох быў шырака ведамы ў літаратурнай практыцы розных кірункаў наахул мэтад алегарызацыі, "іншасказаньня", "эзопаўскае мовы", як спосабу выказваньня тых ці іншых "небясьпечных думак". З гэтаю мэтаю некаторыя пісьменьнікі адраджэнцы, "нашаніўцы" (асабліва Ядвігін Ш., Якуб Колас i інш.) адмыслова культывавалі вельмі характэрны для адраджэнскае плыні нашае літаратуры жанр "байкі ў прозе" (паводля азначэньня Максіма Багдановіча), алегарычнае навэлі ("казкі жыцьця", паводля Я.Коласа). Апрача таго, ужо для ўсіх блізу паэтаў адраджэнства аблюбаваным месцам дзеля палітычнае алегарызацыі сталася прыродаапісальная лірыка. Наагул кажучы, чыстае прыродаапісальнае лірыкі нашая адраджэнская паэзія, бадай, i ня ведала зусім, i тыя ці іншыя вобразы прыроды ў вершах ейных паэтаў блізу заўсёды хавалі пад сабой зьявы палітычнае рэвалюцыі або рэакцыі, будучы вельмі празрыстымі алегорыямі ix (як, прыкладам, вобразы навальніцы, буры, паводкі, вясны ці зімы, марозу й г. д.), ці выкарыстоўваліся як повады, ""зачэпкі" i для простага выказваньня адпаведных нацыянальных, сацыяльных ці палітычных настрояў. Гэты нахіл нашае адраджэнскае паэзіі да алегорыяў некаторыя крытыкі, разумеючы ўсю ягоную абумоўленасьць "цэнзурнымі абставінамі", спрабавалі, аднак, вязаць i з моднай тымі часамі ў эўрапейскай літаратуры плыняй сымбалізму (прыкл. З.Жылуновіч у сваёй прадмове да поўнага выданьня твораў Янкі Купалы, 1926 г.). Аднак у васнове гэткага збліжэньня відавочна ляжыць чыста школьнае мяшаньне зьявы алегорыі й сымбалю; у кажным разе, характэрнае для сымбалізму філязофскае й містычнае двуплянавасьці нашае адраджэнства зусім ня ведала, i "другім плянам" у яго нязьменна быў плян "грамадзянскі", у канцавым выніку палітычны.
Нашая літаратура савецкіх часоў найперш i дастала ў спадчыну ад дасавёцкае пары гэты мэтад палітычнае алегарызацыі, як адзіны й выпрабаваны мэтад мастацкае крыптаграфіі. Ім i карысталіся найперш пісьменьнікі, што афармаваліся яшчэ ў вадраджэнсьцьве, ды ня бачылі магчымасьці зьмяніць ані свайго апазыцыйнага настаўленьня, ані спосабу выяўленьня яго ў новых, але толькі вонкава новых абставінах. Гэтак, той-жа Колас ня толькі культывуе й далей алегарычную навэлю - "казку жыцьця", як адзін із сваіх улюбёных жанраў, карыстаючыся ім цяпер ужо вылучна блізу для палітычных апазыцыйных выпадкаў, але й канчаючы пачатыя яшчэ да рэвалюцыі свае вялікія паэмы "Сымон Музыка" i "Новая зямля", надае ім яшчэ больш падчыркнелы алегарычны характар, афармляючы гэтак выразна-апазыцыйную палітычную накіраванасьць гэтых: твораў. Адылі, i некаторыя маладыя паэты, прадстаўнікі ўжо новых плыняў у нашай літаратуры, што прыходзілі на зьмену адраджэнству, таксама абярняся хапаюцца за той-жа мэтад алегарызацыі. Гэтак Уладзімер Дубоўка шырака выкарыстоўвае матар'ялы нанлых казак для алегарызацыі сваіх апазыцыйных выказваньняў у такіх рэчах, як "Кругі" (1927 г.), "I пурпуровых ветразяў узьвівы" (1929 г.), "Штурмуйце будучыні аванпосты" (1929 г., глядзі наш артыкул у папярэднім нуічары "Конадняў"). Выкарыстоўваецца імі й традыцыйная адраджэнская алегарызацыя зьяваў прыроды, асабліва гэткіх вобразаў, як "вясна'' i "восень", прычым апошняя дастае новы дадаткавы сэнс - зьвязаны з увосені праведзенай бальшавіцкай кастрычніцкай рэвалюцыяй (сэнс гэты быў упяршыню высунуты нацыянал-камуністычным, дакладней, тады яшчэ камсамольскім паэтам М.Чаротам, які ў парадку ўзьнятага ім "пераасэнсаваньня старых вобразаў" вітаў балышавіцкі "кастрычнік" патэтычным адгукам: "Паглядзі - вясну радзіла восень", што бадай зараз-жа было падхоплена тым-жа Дубоўкам, але адвернута ў зусім супраціўным кірунку: "пасьля восені будзе вясна"...).
Аднак яшчэ й дасавецкімі часамі мэтад алегарызацыі не заўсёды дасягаў свае мэты, бо дзеля асьцярогі ад расшыфраваньня цэнзураю пісьменьнікі напару занадта зашыфроўвалі свае алегорыі, робячы ix пры гэтым мала прыступнымі й чытачом. Гэтак пра адзін выпадак алегарызацыі ў Ядвігіна Ш. акадэмік Карскі прызнаецца: "Якую ідэю хацеў выказаць аўтар, мне ня ясна" ("Беларусы", т. III, вып. 3, б. 350), а другі расейскі крытык, Клейнборт, выказваецца яшчэ больш станоўча: "Ідзе апавяданьне пра арганізацыю зьвяроў, закансьпіраванае, аднак, гэтак, што ня толькі чытачу-мужыку, але й чытачу-кансьпіратару зразумець няма магчымасьці" ("Молодая Белоруссия", б. 134). У савецкіх-жа абставінах палажэньне яшчэ больш ускладнялася, бо бальшавікі за царызмам самі часта змушаныя хапаццаа "эзопаўскую мову", добра ведалі ейныя магчымасьці й таму адпаведна інструктавалі й трэнавалі сваіх цэнзараў дзеля вылучэньня выкарыстаньня гэтае зброі супраць ix саміх. Калісь сам Ленін дэклямаваў: "Пракляты час эзопаўскае мовы, літаратурнага халопства, мовы нявольнікаў... Пралетарыят зробіць канцы ўсёй гэтай гнюснасьці, ад якое задыхалася ўсё жывое й сьвежае" (том VIII, б. 386); на практыцы, аднак, гэтыя "канцы" былі зробленыя, як ведама, не ўстанаўленьнем поўнай свабоды слова, а якраз нябывалым здушэньнем яе, пры якім i тая "эзопаўская мова" як найпільней вынюхвалася й як найвастрэй выкаранялася. Адсюль i нязвычайная насьцярожанасьць бальшавіцкай цэнзуры ў дачыненьні да ўсякай алегарычнасьці. "Калі ласка, без намёкаў, ня люблю я алегорый", - кажа ў вадным месцы ў Дубоўкі чорт, што ўвасабляе бальшавіцкага "кіраўніка дітаратуры". I гэтая-нелюб да алегорыяў у савецкіх цэнзараў даходзіла напару проста-ткі да кур'ёзаў. Гэтак з чатырох вершаў цыклю "Лістоў да паэтаў" Я.Пушчы (1929 г.) цэнзар не прапусьціў першых трох, поўных алегарычнымі вобразамі, відаць, "няпэўнымі, а можа й зусім незразумелымі для яго, ды зусім неўспадзеўкі дазволіў да друку апошні, чацьверты, верш - "Ліст да эўрапейскіх паэтаў", дзе падобнае вобразнасьці блізу ня было, але затое была разьлітая гэткая моцная й тонкая гіронія, дзякуючы якой апазыцыйнасьць выказваньняў (да таго-ж скіраваная да несавецкіх, эўрапейскіх паэтаў) рабілася куды больш зыркай, чымся ў непрапушчаных вершах (відаць, што да гіроніі ў небаракі цэнзара ня было яшчэ ані ''нюху", ані "ўстаноўкі").
Гэткім парадкам, адзіны крыптаграфічны мэтад дасавецкае літаратурнае практыкі апыніўся блізу адразу-ж грунтоўна заблякаваным у савецкіх абставінах i практыцы гэтай давялося шукаць тут іншых, новых шляхоў абходу цэнзурнае пільнасьці. Адным з найбольш удзячных i знайшоўся тут мэтад "пераапрананьня", наагул кажучы, ня новы ў мастацкай літаратуры. Ён палягаў на тым, што сучасныя й мясцовыя зьявы й людзі пераносіліся ў іншыя геаграфічныя, гістарычныя ці яшчэ якія абставіны, што ня выклікалі простых падозраньняў, "пераапраналіся" ў вопратку больш ці менш аддаленых краёў, эпохаў i асяродзьдзяў. Адным зь першых у нас ужыў гэты мэтад тойжа Дубоўка ў сваёй паэме "Там, дзе кіпарысы" (1924 г.), укладаючы некаторыя свае апазыцыйныя ідэі ў "крымскі футарал", як казаў ён сам, а пасьля i ў пачатай у тым-жа 1924 г., а скончанай адно ў 1929 г. паэме "Браніслава" (спачатны назоў "Taм дзе вазёры"), дзе савецкая запраўднасьць "пераапраналася" ў вобразы пары прыгону а бальшавіцкая партыйная агентура савецкае Масквы - у езуіцкія сутаны агентаў каталіцкага Рыму. Тую-ж пару прыгону шырака i ўдала выкарыстаў Зьмітрок Бядуля ў ваповесьці "Салавей" (1927 г.), спалучаючы пры гэтым мэтад "пераадрананьня" з другім мастацкім мэтадам натураграфіі, г. зв. "сьпісваньнем з натуры" жывых асобаў сучасьнікаў. Карысталіся мэтадам "пераапрананьня" й іншыя паэты й пісьменьнікі, як Язэп Пушча, што ў паэме "Цень консула" (1928 г.) "пераапрануў" зьявы бальшавіцкага тэрарызму ў вобразы пэрыяду нямецкае акупацыі Беларусі 1918 г., Міхась Зарэцкі, што ў апавяданьні "Максымалісты" "пераапрануў" "партыйцаў" у "юных піянераў", Ю.Таўбін, што выкарыстаў той-жа "крымскі футарал" у паэме "Таўрыда", Сяргей Астрэйка, што .ў паэме "Бэнгалія" падаваў сваю родную Беларусь, як маскоўскую калёнію ў "вопратцы" ангельскае калёніі й інш. Асабліва часта практыкавалася "пераапрананьне" Савецкае Беларусі ў Заходнюю, акупаваную Польшчай. Блізу ўсе вершы, прысьвечаныя Заходняй Беларусі ў Дубоўкі, Пушчы й некаторых іншых напісаныя гэткім спосабам.
За прыватны выпадак мэтаду "пераапрананьня" трэба ўважаць i спэцыфічнае выкарыстаньне некаторымі нашымі пісьменьнікамі савецкае пары магчымасьці перакладаў зь іншых моваў з мэтай укладаньня сваіх собскіх настрояў у чужы літаратурны матар'ял, што мог-бы так ці інакш асацыявацца зь ідучым мамэнтам i абставінамі, г. зн. таксама "пераапранаць" сучасныя зьявы й ідэі ў вобразы далёкіх дадзенаму часу й месцу паэтаў. Упяршыню выкарыстаў гэты спосаб Янка Купала, пераклаўшы ведамае "Слова аб палку Ігаравым" у 1920-21 гг., у самы гарт г. зв. "грамадзянскае вайны", што гэтак нагадвала сабой пару калішняга змаганьня разлучаных нутранымі "ўсобіцамі" князёў з "паганымі", апяяную ў "Слове". Блізкая да купалы адраджэнская крытыка (у васобе У.Дзяржынскага) пасьля аўтарытэтна сьцьвердзіла ўсю палітычную актуальнасьць гэтага перакладу. З гэткім-жа настаўленьнем пераклаў той-жа Купала драму "Эрас i Псыха" польскага паэты Ю.Жулаўскага (у 1922 г.), паэму "Парыская Камуна" другога польскага паэты В.Бранеўскага (у 1930 г., у пэрыяд арышт ў нашых дзеячоў ГПУ), некаторыя рэчы Тараса Шэўчэнкі, паэму Пушкіна "Медны коньнік" i інш. Тое-ж трэба сказаць i пра пераклады Дубоўкі з Байрана ("Чайльд-Гарольд", асабліва "Шыльлёнскі вязень"), У.Жылкі - з польскага паэты Б.Ясенскага ("Слова пра Якуба Шэлю"), Ю.Гаўрука - з Гайнрыха Гайнэ ("Нямеччына") й інш.
За другі прыватны выпадак таго-ж "пераапрананьня", аднак з куды большым эфэктам простата, беспасярэдняга дзеяньня, трэба прызнаць мэтад, што ў крытыцы й літаратурным быце дастаў сваім часам назоў мэтаду "даваньня трыбуны". Ён палягае на тым, што пісьменьнік, ані не алегарызуючы i не вэлюмуючы простых выказваньняў, дае ix, аднак, не ад сябе, а ўкладаючы у вусны тых ці іншых сваіх герояў, "пераапранаючыся" ў вапошніх, але адначасна стараючыся замаскаваць гэтае сваё "пераапрананьне", выэлімінаваць самога сябе й стварыць уражаньне, што ён адно "дае голас" героям, не адказваючы за ix, "дае ім трыбуну свайго твору", паводля выразу савецкага літаратурна-палітычнага жаргону. Каб стварыць гэткае ўражаньне i як мага зьняць зь сябе адказнасьць за сваіх герояў, аўтар звычайна ўжывае "перастрахоўваньне", як выслаўляецца той-жа жаргон: асуджае героевы выказваньні, "кляйнуе" яго ці ад сябе, ці празь іншыя, "дадатныя" вобразы, што ўвасабляюць усю артадаксальнасьць "генэральнай лініі партыі", самога героя надзяляе рознымі адмоўнымі рысамі й да т.п. Мэтад "даваньня трыбуны" із спадарожным "перастрахоўваньнем" у нашай літаратуры быў найбольш зырка прадэманстраваны М.Зарэцкім у ягоных раманах "Сьцежкі-дарожкі" (1921 г.) i асабліва "Крывічы" (1929 г.), а часткава i "Вязьмо" (1933 г.). Зрэшты, у "Крывічох", як было адзначана крытыкаю, Зарэцкі ня быў зусім арыгінальны ў ужытым ім мэтадзе, у вялікай меры падпаўшы тут пад уплыў ведамага ўкраінскага нацыянал-апазыцыянэра Міколы Хвылёвага, што крыху раней за яго пачаў друкам свой гучна-слаўны раман "Вальдшнэпы". Дый доля "Крывічоў" Зарэцкага выпала зусім aнaягiчнaй да долi "Вальдшнэпаў" Хвылёвага: друк абодвух твораў быў спынены цэнзурай. Адылі, Зарэцкі спрабаваў пасьля ня толькі апраўдацца, але і, сфармуляваўшы існасьць свайго мэтаду, прапагандаваць яго пад назовам "актыўнага" ці "эмацыянальнага рамантызму". Адзін з тагачасных бальшавіцкіх крытыкаў i "кіраўнікоў літаратуры" ў Беларусі, О.Канакоцін, гэтак выкладае "рацэпт", як кажа ён, Зарэцкага: "Калі будзеце карыстацца мэтадамі эмацыянальнага рамантызму й будзеце паказваць толькі адмоўныя тыпы, то тым самым вы будзеце ўзбройваць чытача ў дыямэтральна процілеглым кірунку. Чытач, маючы перад сабой адмоўныя тыпы, моцна паказаныя, будзе супраць ix узбройвацца i такім чынам выхоўвацца ў палітычным напрамку". ("Літаратура - зброя клясавай барацьбы", 1931, б. 91). Яшчэ пасьлей Зарэцкі спрабаваў, узмацніўшы "перастрахоўваньне", аднавіць друк свайго раману пад іншым назовам ("Сьмерць Андрэя Беразоўскага", 1931 г.), але й тут яму ўдалося апублікаваць адзін апошні разьдзел ("На рубяжы"), i гэткім парадкам твор, што найпаўней выкарыстаў мэтад "даваньня трыбуны", здолеў зьявіцца ў друку адно ў сваіх першых i апошніх разьдзелах, безь сярэдзіны, найбольш багатай на рэзка-апазыцыйныя мамэнты й пашыранай аўтарам адно ў рукапісе.
Апрача Зарэцкага, выкарыстоўваў той-жа мэтад "даваньня трыбуны" i Дубоўка (у паэмах "I пурпуровых ветразяў узьвівы" й асабліва-"Штурмуйце будучыні аванпосты"), хоць i ня гэтак унівэрсальна, як Зарэцкі, ды ў спалучэньні зь іншымі мэтадамі, як тая-ж алегарызацыя й інш. Пры гэтым для Дубоўкі характэрны й адмысловы спосаб падчыркваньня штучнасьці "перастрахоўваньня", патрэбнага пры дадзеным мэтадзе - спосаб празаізацыі, які палягаў на тым, што "перастрахоўныя" выклады "генэральнае лініі" даваліся ў знарочыста-празаічнай форме, выразна выдадаючы з усяго паэтычнага кантэксту твору; ды дармо, i Дубоўкавы рэчы пасягла ня лепшая цэнзурная доля, чымся раман Зарэцкага (аб усім гэтым падрабязьней у нашым артыкуле ў папярэднім нумары часапісу). Гэткім парадкам, мэтад "даваньня трыбуны" выйшаў вельмі няпэўным i нятрывалым, таму й выкарыстаньне яго ў нас у больш-менш значных памерах, бадай, i абмежылася пададзенымі гэтта выпадкамі.
Аднак мэтад празаізацыі, выкарыстаны Дубоўкам як дапаможны пры мэтадзе "трыбуны", шырака ўжываўся ім i ў самастойнай ролі для выражэньня апазыцыйнага дачыненьня да самое "генэральнае лініі партыі" праз гіранічнае зьніжэльне да роўні звычайнае прозы ейных, найбольш "высокіх" у задуме тэзаў(зборнік "Credo", 1926 г., цыкль "Урачыстая дата", 1928 г., славуты "Ліпнёвы гімн" да музыкі Равенскага, 1929 г.). Гэты мэтад аб'ектыўна адзначаны ўкраінскім крытыкам нашага паэты, М.Йогансэнам, зрэшты, бяз мэтаў "выкрываньня" апазыцыйнае крыптаграфічнае тэхнікі паэты.
Побач із мэтадам празаізацыі, у васнове якога ляжыць кантраставае спалучэньне двух плянаў - паэтычнага й празаічнага, стаіць i крыптаграфічнае выкарыстаньне кажнае сэнсавае двуплянавасьці, ці, кажучы абыходкавай моваю, "двусэньсіцы". Гэтым мэтадам шырака карысталіся сама розныя паэты, пачынаючы ад Дубоўкі й Пушчы й аж да малавыяўленых паэтаў пэрыфэрыі (як, прык. Я.Туміловіч: "Апантаных паноў мы завесілі, i сьмялей можна ўзяцца за Маркса", двусэньсіца: "узяцца" вывучаць Маркса ці "завещваць" яго, як i тых "паноў"). У Дубоўкі мэтад гэты найчасьцей спалучаецца з мэтадам гіранізацыі, аб выкарыстаньні якога ягоным сябрам Пушчам ужо гаварылася вышэй: тая-ж нячуласьць цэнзуры да гіранічнага, дзякуючы якой праскочыў у друк "Ліст да эўрапейскіх паэтаў" Пушчы, дазваляла карыстацца гэтым спосабам i іншым.
Побач із мэтадам "двусэньсіцы" трэба адзначыць i цікавы, хоць i ня новы ў паэтычнай практыцы мэтад "стварэньня трэйцяга сэнсу" чыста мэханічным прыхваткам, знаным у газэтнай тэхніцы пад назовам "перакліку", што палягае ў разьмяшчэньні твораў у друку (у газэце - зацемак, карэспандэнцыяў, у паэзіі - вершаў) гэтак, каб яны так ці інакш "пераклікаліся-б" сэнсам i гэтым "пераклікам" стваралі-б нейкі новы сэнс, якога няма ў кажным зь ix, узятым ізалявана. Каб дасягнуць гэтага, падобныя творы звычайна друкуюцца побач, ці адзін супраць аднаго на разгорнутым аркушы, ці ў аналягічных мясьцінах розных балонаў i да г. п. ды зьвязваюцца нейкімі расшыфравальнымі падобнымі загалоўкамі, пачаткамі-канчаткамі ці іншымі падобнымі элемэнтамі. Найзырчэйшы ўзор гэтае "пераклічкі" можна знайсьці ў Купалавым зборніку "1918-1928" (выйшаў у 1930 г.), які адчыняецца перакладам славутага бальшавіцкага "Інтэрнацыяналу", сьледам за якім ідзе ведамы Купалаў нацыяналістычны верш "Паўстань з народу нашага", што выклікаў сваім часам рэзкі асуд з боку прыдворнага камуністычнага паэта Дзям'яна Беднага, як нейкі акт "зрады народу... паном на ўгоду". Абодвы вершы "пераклікаюцца" ўжо аднолькавым сваім пачаткам: "Паўстань..."; зьмяшчаючы ix побач, паэта ставіў, як кажуць, на адну дошку абодвы рэжымы - камуністычны, якому аддаў ён даніну тым "Інтэрнацыяналам", i гэны "панскі", за даніну якому ўважаў ягонае "Паўстань" Дзям'ян Бедны. Вынікала вельмі красамоўная супастава варожых Беларусі сілаў, што тымі часамі дзялілі яе Рыскаю мяжою, з другога боку, ня менш красамоўная супрацьстава інтэрнацыяналізму й нацыяналізму (дарэчы, блізу адначасна праф. У.Ігнатоўскі ў ваднэй сваёй прамове выславіўся таксама вельмі двусэнсава: "Інтэрнацыяналізм пераможа нацыяналізм"). "Такое правакацыі ў 1930 г. мы не чакалі, навет ведаючы ўсё цёмнае мінулае паэты"- гэтак пісаў пра дадзены выпадак успамінаны ўжо О.Канакоцін (цытаваная кніжка, б. 78).
"Пераклік" належыць ужо, сьцісла кажучы, да мэтадаў часта вонкавага, графічнага зашыфроўваньня ідэяў i выказваньняў. Сюды-ж уваходзіць i выкарыстоўванае часам нашымі паэтамі чыста-літарнае шыфраваньне. Гэтак, прыкл., загаловак паэмы Язэпа Пушчы "Цень Консула" ў сваіх пачатных літарах зашыфроўвае ўсемагутны ЦК - найвышэйшы орган бальшавіцкага кіраўніцтва Беларусі, пададзены ў паэме, як "цень консула"- кіраўніка акупаванае калёніі, стаўленіка мэтраполіі ("першага сакратара ЦК"). Паэта А.Александровіч прабаваў выкарыстаць i ведамы графічны спосаб акрастыху ў вершы "У.М.Ігнатоўскаму", дзе зварот "Краіна вітае правадыра, камуніста, наркома"... канчаўся акрастыхам "Пад бізун", а таксама ў паэме "Векапомныя паходы" (1930 г.), дзе, у вадказ на пастаўленае ў тэксьце пытаньне "Што даў нам кастрычнік", пачатныя літары наступных радкоў даюць акрастыхам "Худая вша". Ані цэнзуры, ані крытыцы яе ўдалося сваячасна (а ў некаторых выпадках i наагул) дабрацца да рашчытаньня надобных літарных шыфраў, хоць у дападлівай літарацкай i чытацкай публіцы яны пазнаваліся й расшыфроўваліся якраз найбаржджэй.
Гэтак у вагульным i асноўным выглядаюць тыя галоўнейшыя й пашыранейшыя мэтады мастацкае крыптаграфіі, ужываныя нашай літаратурай у вабставінах ейнага паднявольнага й уцісканага існаваньня. Бальшавіком, пэўна-ж, удалося выкарыстаць шырока ўжываньне ix, хоць спарадычныя выпадкі карыстаньня імі пракідаюцца ў савецкай беларускай літаратуры аж дагэтуль. Так, яшчэ зусім нядаўна ў п'есе аднаго, здавалася-б, ужо больш як "дабранадзейнага" тамтэйшага пісьменьніка праскочыла вобразная, яскравая й сьмелая гіранізацыя ў прадстаўленьні вясельнага бласлаўленьня партрэтам Сталіна заміж абраза... Пракідаюцца i будуць пракідацца час-часом i іншыя мэтады, старыя, а можа й нейкія новыя, хоць мо напару й "закансьпіраваныя" гэтак, што ня толькі звычайнаму чытачу, але й чытачу-кансьпіратару зразумець няма магчымасьці", як казаў той Клейнборт. I ўсё-ж i гэткія выпадкі будуць знаходзіць сваё расшыфраваньне пад дападлівым і, казаў той, адпаведна "ўзброеным" вокам. А некалі, як падзе - не несканчоная-ж бо!- няволя й уціск, усе i ўсялякія шыфры пазнаюцца, установяцца й рашчытаюцца.
Тым-жа часам думаеца, што наш абеглы й няпоўны агляд паможа, хоць збольшага, арыентавацца чытачу, далёкаму ад літарацкіх i чытацкіх колаў тых часоў i месцаў, дзе няўхільныя апісаныя намі мэтады, а мо й зусім незнаёмага ці слаба знаёмага з жыцьцём пад рэжымамі, што да карыстаньня гэтымі мэтадамі змушаюць.
Нарэшце, мо - усё на сьвеце бывае!- стане нашае апісаньне ў нейкай прыгодзе ня толькі тым, што чытаюць, але й сяму-таму, што сам пяром карыстаецца й змагаецца...