Герб горада Ліды, наданы 17 верасня 1590 г.
З таго часу, калі зьявілася неабходнасьць уступаць у кантакты з чужымі, мова стала інструмэнтам, які дазваляў падтрымоўваць такія зносіны. Умовай для гэтага было веданьне чужой мовы, прынамсі ў такой ступені, каб разумець тых, з кім уваходзілася ў кантакт.
Такім чынам, білінгвізм i полілінгвізм існуюць з даўніх часоў. Усе тыя, хто жылі на этнічным паграніччы, валодалі актыўна ці пасіўна мовай суседзяў. Несумненна, што пры блізкіх кантактах адбывалася ўзаемадзеяньне моваў, але кожная зь ix была трывалай, жыла сваім унутраным жыцьцём, а спрыяла гэтаму адносная ізаляцыя акрэсьленых супольнасьцяў людзей i ўсьведамленьнё сваёй іншасьці.
У наш час каранным чынам зьмяніліся ўмовы, што спрыялі адноснай стабільнасьці мовы, i ў сувязі з гэтым можам назіраць нябачаныя дагэтуль у такіх маштабах працэсы. Для беларускай нацыянальнай меншасьці ў Польшчы польская мова - гэта мова ня толькі суседняя, але i дамінуючая ў краіне. Адсюль вынікае яе экспансіўная сіла i ўсе наступствы, аж да пранікненьня яе ў штодзённае карыстаньне.
Працэс гэты складаны, часам супярэчлівы, але напэўна мае ўласьцівыя яму заканамернасьці. Найпёрш трэба адзначыць, што сутыкненьне літаратурнае мовы з гаворкаю ад самага пачатку нераўнапраўнае, а іншага ў дачыненьнях «польская мова - беларуская гаворка» не магло быць. На маю думку, існуе тут такая ж самая заканамернасьць, як i ў сутыкненьні польскае літаратурнае мовы з польскімі гаворкамі.
Беларуская літаратурная мова з шэрагу прычынаў масе беларускага насельніцтва недаступная, кантакты зь ёю выпадковыя, i хаму яе роля ў моўных працэсах на Беласточчыне амаль ніякая.
У гэтай сытуацыі перамагае агульнадаступная мова, для якой, дзякуючы пашыранай двухмоўнасьці, няма ніякіх бар'ераў. Такім чынам, пераход на польскую мову пашыраецца, Пры слаба разьвітай нацыянальнай сьвядомасьці беларускага насельніцтва ў Польшчы хутка зьнікае псыхалягічны супраціў далучэньня да польскае мовы, дзякуючы якому ў іншай сытуацыі захоўвалі сваю жывучасьць нават гаворкі.
Каталіцкае насельніцтва, якое ў штодзённым жыцьці карысталася беларускімі гаворкамі, моўны імунітэт пачало траціць раней пад уплывам касьцёла.
Такая моўная сытуацыя склалася на ўсёй Беласточчыне. Зразумела, у залежнасьці ад некаторых фактаў суадносіны «ўсход неславянская гаворка - агульнапольская мова або гаворка» складваюцца па-рознаму. Каталіцкае насельніцтва i маладзейшыя пакаленьні, незалежна ад веравызнаньня, усё часьцей карыстаюцца польскаю моваю, якая шырэй увайшла ў побыт на захадзе, бліжэй да польска-беларускай моўнай мяжы, чым на ўсходзе.
Такім чынам, двухмоўнасьць у адных выпадках больш актыўная, у іншых больш пасыўная. У першым выпадку шырэй выкарыстоўваецца польская мова, з тэндэнцыяй да пераходу на аднамоўнасьць.
Этнічнае беларуска-польскае памежжа - паняцьце даволі расплывістае ў часё i прасторы. Прычына гэтага ў тым, як піша Е. Вісьнеўскі, што «Беластоцкае ваяводзтва ахоплівае землі, якія ляжаць на стыку сядзібаў славянскіх i балцкіх народаў, а таксама разьдзелена даволі шырокай зонай узаемнага накладаньня польскага i рускага насельніцтва; такім чынам, у ім праходзщь граніца паміж заходнімі i ўсходнімі славянам!. Гэта, а таксама шматразовая на працягу вякоў зьмена палітычнай прыналежнасьці спрычыніліся да фармаваньня спэцыфічнай грамадзкай структуры i разнастайнай этнічнай прыналежнасьці мясцовага насельніцтва» (пад паняцьцем «рускае насельніцтва» трэба разумець усходнеславянскае, г. зн. продкаў беларусаў i ўкраінцаў).
Вядома, што ў час засяленьня гэтых земляў насельніцтва перамешвалася i падпадала асыміляцыі. На асыміляцыю не заўсёды мела ўплыў колькасная перавага насельніцтва. Важную ролю адыгрывала яго грамадзка-палітычнае становішча, у залежнасьці ад якога праходзілі некаторыя этнічныя працэсы.
Этнічныя дачыненьні, якія фармаваліся на Беласточчыне ў XV-XVIII стагодзьдзях, не захаваліся ў чыстай форме. «На працягу XVI i XVII стст., - сьцьвярджае Е. Вісьнеўскі, - на цэлым абшары ўзмацніліся польскія ўплывы з мацнейшым асадніцтвам на захадзе. У гарадох i некаторых вёсках (вёскі асочнікаў, смаляроў i руднікаў) у культурных i палянізацыйных адносінах яны мацнейшыя там, дзе былі мацнейшыя каталіцкія ўплывы i больш было літоўскай i рускай дробнай шляхты, якая x утка дэнацыяналізавалася. Таму палянізацыі раней падпалі тэрыторыі больш зьмешаныя, пагранічныя (даўняя зямля Ганёндзкая, тэрыторыі каля Бярозаўкі, аколіцы Тыкоціна i Харошчы, вёскі каля Бранска), а потым паўночныя землі, на якіх у бальшыні былі каталікі і нашчадкі літоўцаў i яцьвягаў».
Вынікае, што на гэтай тэрыторыі ўплыў касьцёлу на этнічныя працэсы быў даволі значны, а няпольскае насельніцтва каталіцкага веравызнаньня лягчэй падпадала палянізацыі. Такое ўзьдзеяньне касьцёла працягваецца да нашага часу. Захавалася яно i ў Беларусі, дзе каталікі часта ідэнтыфікуюцца з палякамі, валодаюць польскаю моваю, хаця ступень яе веданьня даволі розная.
Пры гэтым трэба зьвярнуць увагу i на іншую ролю каталіцызму сярод беларусаў. У гісторыі беларускага нацыянальнага адраджэньня каталіцкі элемэнт адыграў даволі важную ролю. Ініцыятарамі беларускага нацыянальнага руху былі прадстаўнікі спольшчанай каталіцкай шляхты. Гэты,здавалася б, парадаксальны факт мае свае гістарычныя абгрунтаваньні, якія даволі добра ў дачыненьні да Беласточчыны прыкмеціў У. Паўлючук: «... сьвядомасьць усходнеславянскай этнічнай групы на Беласточчыне фармавалася пад уплывам праваслаўя i пакрываецца зь яго распаўсюджаньнем. Наадварот - беларуская нацыянальная сьвядомасьць. Амаль усе стваральнікі беларускай нацыянальнай культуры з дарэвалюцыйнага пэрыяду паходзілі з каталіцкіх асяродзьдзяў. Гэта цікавая сацыялягічная зьява. Можна было б яе тлумачыць большай схільнасьцяй каталіцкага элемэнту да свабодалюбівых ідэяў, якія ішлі з Польшчы, а таксама тым, што каталіцкі элемэнт больш, чым праваслаўны, адчуваў сваю адасобленасьць ад рускай стыхіі. Але ж таксама ў Польшчы ў міжваенны пэрыяд, ужо ў зьмененай сытуацыі, найбольш стабільную i найдаўжэй дзейнаю беларускаю палітычнаю партыяй была Беларуская Хрысьціянская Дэмакратыя, пакліканая да жыцьця каталіцкімі ксяндзамі-беларусамі. Таксама ў іншых арганізацыях, уключна з найбольш радыкальнымі, як, напрыклад, Грамада, дзейнічалі кіраўнікі з каталіцкіх асяроддзяў».
Гэта магло сьведчыць пра значны ўплыў касьцёлу на фармаваньне « нацыянальнай сьвядомасьці як беларускай, так i польскай. Але зараз бачым выключна палянізатарскую ролю касьцёлу на этнічнай беларускай тэрыторыі, што зьяўляецца, на маю думку, вынікам адсутнасьці іншых нацыянальных тэндэнцыяў у каталіцкім касьцёле ў Польшчы.
Удзел каталіцкага элемэнту Ў фармаваньні беларускай нацыянальнай сьвядомасьці невыпадковы. Пасьля ліквідацыі царкоўнай вуніі праваслаўе праводзіла русыфікатарскую палітыку i змагалася супраць беларушчыны. Найбольш сьвядомыя ў нацыянальным сэнсе ўніяцкія сьвятары часта пераходзілі на каталіцызм.
Ва ўступе да «Атлясу ўсходнеславянскіх гаворак Беласточчыны» (том I) адзначана: «На моўную сытуацыю ў паасобных вёсках немалы ўплыў маюць веравызнаўчыя дачыненьні i шчыльна з гэтым зьвязаныя нацыянальныя...»
Першая частка сьцьверджаньня правільная i адпавядае фактычнаму стану. Нельга, аднак, згадзіцца з другой часткай i засьцярогай, шта «...спроба рабіць высновы аб нацыянальнай прыналежнасьці жыхароў Беласточчыны на аснове гаворкі, якой яны карыстаюцца, можа прыводзіць да памылак».
На маю думку, якраз больш да памылак прыводзіць вызначэньне нацыянальнай прыналежнасьці паводле веравызнаньня. Адносіны паміж этнічнай i нацыянальнай сьвядомасьцяй на - этнічных паграніччах ў пэўных умовах даволі складаныя.
Вядома, што агульнасьць мовы зьяўляецца адной з аб'ектыўных прыкметаў этнасу ці этнічнай групы. На этнаграфічна беларускай тэрыторыі можна гаварыць пра насельніцтва беларускай нацыянальнасьці, якое карыстаецца (ці ў недалёкай мінуўшчыне карысталася) беларускімі гаворкамі i мае пачуцьцё прыналежнасьці да польскай супольнасьці, якое абумоўлена рэлігійнай i дзяржаўнай прыналежнасьцяй. З гісторыі засяленьня выразна вынікае, што, акрамя палякаў, пераважная бальшыня жыхароў гэтай тэрыторыі - насельніцтва беларускага паходжаньня, а таксама асыміляваныя беларусамі літоўцы i яцьвягі.
Пры вызначэньні нацыянальнай прыналежнасьці нельга карыстацца выключна веравызнаньнем. Гэта ня толькі спрошчвае справу, але й заблытвае яе. Суб'ектыўныя фактары эмацыянальнага характару - дэкляратыўнае самаакрэсьленьне i выкліканая ім падатнасьць асыміляцыі, хаця маюць пэўны ўплыў на этнічныя працэсы i ў канчатковым выніку могуць прыводзіць да зьмены этнічнай прыналежнасьці, але самыя па сабе яшчэ ня сьведчаць пра завяршэньне гэтага працэсу. Звычайна зьмене нацыянальнай сьвядомасьці дапярэднічае моўная арышляцыя. Але нават зьмена мовы яшчэ не азначае пераходу ў іншае этнічнае становішча. У такой якасьці выступае толькі зьмена этнічнай самасьвядомасьці.
Гэта цалкам можна аднесьці да маладзейшых пакаленьняў праваслаўнага насельніцтва, якія працягваюць захоўваць сваю нацыянальную сьвядомасьць, хаця i карыстаюцца выключна польскаю моваю.
Азначэньні «польскі» i «pycкi» ўжо ў палове XIX ст. на Беларусі становяцца сынонімамі рэлігійнай прыналежнасьці i не вызначаюць нацыянальнасьці насельніцтва. Тым ня менш зь цягам часу, як дасканала заўважыў У. Паўлючук, «повязі рэлігійныя аказаліся мацнейшымі за моўныя повязі. Гэта яны прадрашылі ўваход пэўных грамадаў у склад польскай нацыянальнай супольнасьці i крышталізацыю пачуцьця нацыянальнай прыналежнасьці».
Як вышэй успаміналася, у паняцьцях «паляк», «польскі» ці «рускі» можам бачыць рэлігійную i нацыянальную прыналежнасьць, але старэйшыя пакаленьні для людзей расейскай нацыянальнасьці найчасьцей захавалі акрэсьленьне «маскаль», а мясцовая назва «рускі» адносілася больш да мясцовага насельніцтва «рускай веры». Пры гэтым у акрэсьленьні «паляк» для беларусаў-каталікоў у наш час амаль заўсёды аб'ядноўваюцца тры розныя паняцьці: веравызнаньне, нацыянальнасьць i дзяржаўная прыналежнасьць. З рэлігійнай прыналежнасьцяй супалі два апошнія паняцьці. Дагэтуль яшчэ ніхто не спрабаваў разглядаць ix паасобку, i мы ня ведаем, наколькі нацыянальнае самаакрэсьленьне каталікоў зьяўляецца дэкляратыўна фармальным (накшталт самаакрэсьленьня «праваслаўныя палякі» ці яшчэ больш парадаксальнага «рускія палякі»). У кожным выпадку, у вёснах на поўнач ад Беластока аж да самай граніцы ваяводзтва насельніцтва, якое адназначна акрэсьлівае сябе палякамі, а мову «простай», ведае, што іхная гаворка беларуская. Няма сумневу, што гэта нейкая форма этнічнай сьвядомасьці. У сувязі з гэтым нельга ідэнтыфікаваць сынонімы рэлігійнай прыналежнасьці - «польскі» i «рускіі» - з нацыянальнасьцяй i дзяржаўнай прыналежнасьцяй (грамадзянствам). Нацыянальнае самаакрэсьленьне ў нашых у монах мае суб'ектыўны характар. Яго найчасьцей вы, значаюць эмацыянальныя элемэнты, матывы выгады, карысьці ці іншыя меркаваньні.
Самаакрэсьленьне ніколі не азначае поўнай зьмены нацыянальнай i этнічнай прыналежнасьці, яно паказвае толькі пануючую тэндэнцыю. Пакуль што ня можа быць ніякага сумневу, што працэс фармаваньня новай этнічнай сьвядомасьці на Беласточчыне не завяршыўся. Пераходу паасобных індывідаў у іншае этнічнае становішча можа садзейнічаць ізаляцыя ад этнічнай групы. Пераход жа групы падлягае пэўным заканамернасьцям, i папярэднічаць такому пераходу павінна поўная замена мовы. Без замены мовы нельга гаварыць пра зьмену этнічнай прыналежнасьці.
Жывучасьць усходнеславянскіх гаворак на тэрыторыі ix распаўсюджаньня неаднолькавая. Паводле Э. Смулковай, «найлепш захаваныя гаворкі (карыстаюцца імі ўсе пакаленьні) выступаюць ва ўсходняй частцы паветаў: Сакольскага, Беластоцкага, Бельска-Падляскага i Гайнаўскага. Заходнюю граніцу распаўсюджаньня гэтых гаворак... трэба разумець як выключна моўную, якая абапіраецца на мову старых людзей, нягледзячы на іхнае нацыянальнае пачуцьцё... На практыцы ў многіх вёсках насельніцтва двухмоўнае, а беларушчына выконвае функцыю хатняй мовы старэйшых людзей. Сярэдняе i малодшае пакаленьне, шматкроць зьвязанае месцам працы ці вучэньня 3 горадам, нават штодзённа карыстаецца мясцоваю польскаю моваю».
Вышэйпрыведзенае апісаньне фактычнага стану ўсходнеславянскіх гаворак не патрабуе ўдакладненьня, апрача засьцярогі, што заходнюю граніцу распаўсюджаньня ўсходнеславянскіх гаворак трэба разумець як выключна моўную. Варта дадаць, вдто з аналізу стану захаваньня беларускіх гаворак у вёсках, якія былі абсьледаваныя для «Атлясу усходнеславянскіх гаворак Беласточчыны», вынікае, што беларускія гаворкі ў каталіцкіх вёсках на поўначы i паўночным усходзе лепш захоўваюцца, чым у ваколіцах Беластока. З маіх уласных назіраньняў вынікае, што жыхары вёсак у бальшыні выпадкаў захоўваюць актыўную двухмоўнасьць, а вясковая моладзь, якая найчасьцей размаўляе у сваёй кампаніі па-польску, ведае таксама мясцовую гаворку ў такой ступені, што можа ёю карыстацца.
Замена мовы абумоўлена канкрэтнымі гістарычнымі, палітычнымі i сацыяЛьнымі ўмовамі. Для праваслаўнага насельніцтва яна азначае толькі прыстасаваньне, а для каталіцкага насельніцтва - далучэньне да дамінуючай нацыі, зь якой паводле рэлігійнай прыналежнасьці яно даволі даўно сябе вонкава атаясамлівае. Зразумела, што ў сувязі з гэтым каталікі лягчэй адмаўляюцца ад сваёй гаворкі i паступова пераходзяць на польскую мову. У той жа час праваслаўныя, як быццам бы знаходзячыся ў рэлігійнай апазыцыі, лічаць сваю гаворку важнаю рэлігійнаю прыкметаю, а затым i прыкметаю этнічнае адасобленасьці.
Вышэйшыя пласты даўняга беларускага грамадзтва (магнаты, шляхта, духавенства i інтэлігенцыя) бачылі выгаду й карысьць у адмаўленьні ад нацыянальнай сьвядомасьці. З прэстыжных меркаваньняў імкнуліся ідэнтыфікаваць сябе з дамінуючымі нацыямі - польскай ці расейскай.
Сацыяльная няроўнасьць увесь час спрыяла сялянскай адасобленасьці. Сяляне спрадвеку карысталіся сваёй «простай» мовай, не задумваючыся аб яе паходжаньні, а сьвядомасьць сваёй «іншасьці» спрыяла захаваньню мовы. Такі стан адпавядаў тагачасным патрэбам сялянства.
Бар'ер сялянскай замкнёнасьці быў пераадолены тады, калі спакусьлівай стала магчымасьць ідэнтыфікаваць сябе з вышэйшымі пластамі грамадзтва, а ў апошні час з дамінуючай нацыяй. Мова стала адным з тых сродкаў, якія садзейнічалі пераходу ўверх па прыступках грамадзкай лесьвіцы. Такім чынам i ў сялянскім асяродзьдзі адлюстравалася паняцьце прэстыжнасьці іншай мовы, чым «простая». Палягчала ўвесь гэты працэс двухмоўнасьць. У штодзённым жыцьці сяляне карысталіся мясцовай гаворкай, але для рэлігійных i культурных мэтаў выкарыстоўваліся польская ці расейская мовы, якія, няхай сабе i «скажоныя», лічыліся больш адпаведнымі.
Зразумела, што ад часу аднаўленьня польскай дзяржаўнасьці бар'ер польскай мовы быў меншы для каталіцкага насельніцтва; праваслаўныя ў вёсцы стараліся захоўваць дыстанцыю i зьберагалі сваю гаворку ў большай ступені.
Рэлігійны падзел меў уплыў на дэфармацыю фармаваньня нацыянальнай сьвядомасьці беларусаў, прынамсі ад часу ліквідацыі царкоўнай вуніі. Праўда, за гэтым не ішла замена мовы, бо сялянства проста не мела патрэбы яе мяняць. Спрыяла гэтаму сьвядомасьць поўнага адрозьненьня ад пануючых клясаў, якія, дарэчы, з тае самае прычыны не імкнуліся навязваць сваю мову сялянству.
Не перабольшваючы уплыву веравызнаньня й духавенства, трэба прызнаць, што рэлігійны падзел эмацыянальна зьвязваў беларусаў зь верай той нацыі, якая яе адстойвала. Каталіцкі касьцёл больш умела выкарыстаў абставіны i эмоцыі простага люду, каб паступова пазбаўляць беларусаў-каталікоў этнічнай i не сфармаванай канчаткова нацыянальнай сьвядомасьці. Падобная палітыка праваслаўнай царквы, якая ў сваю чаргу праводзіла русыфікатарскую палітыку, была мала дзейснай. Сьвядомасьць «іншасьці» заставалася доўга i пасьля ліквідацыі царкоўнай вуніі.
Акрэсьленьні «ліцьвіны», «літвасы», «каралеўцы» зьвязаныя з даўнім палітычным падзелам Рэчы Паспалітай на Княства i Карону. Акрэсьленьні «рускі», «польскі» ў дачыненьні да ўсходнеславянскага насельніцтва былі толькі сынонімамі рэлігійнай прыналежнасьці. Першае зь ix захавала сваё першапачатковае значэньне, другое - у сувязі з працяглай прыналежнасьцяй да незалежнае польскае дзяржавы - у значнай меры пачало аказваць уплыў на самаакрэсьленьне i фармаваньне польскае нацыянальнае сьвядомасьці.
Часта мясцовае насельніцтва называе сваю гаворку «простаю» моваю, але ў нярэдкіх выпадках усьведамляе тое, што яна беларуская; пры гэтым суседнія гаворкі акрэсьліваюцца як беларускія або мазурскія. Відаць, залічэньне сваей i суседніх гаворак да беларускай мовы трэба разглядаць як пачатак фармаваньня беларускае нацыянальнае сьвядомасьці. Тое, што суседзі гавораць па-беларуску, сьцьвярджаюць таксама г. зв. «мазуры», якія карыстаюцца мясцовым мазурскім дыялектам польскае мовы. Гэта не выпадковасьць.
Паняцьце «простая мова» не заўсёды мае адно i тое значэньне. «Простая мова» - гэта мова мясцовых сялянаў. Можа быць яна беларускім або польскім дыялектам. «Мазуры» гавораць па-беларуску або па-польску, але адны i другія мазураць (г. зн. вымаўляюць с, з на месцы ш, ж). Пры гэтым само насельніцтва, якое карыстаецца беларускім дыялектам з мазурэньнем, пераважна лічыць сваю гаворку няведама якой (Крапіўніца, гміна Монькі), але суседнія называе беларускімi мазурскімі.
Несумненна, людзі ўсьведамляюць сваё адрозьненьне ад суседзяў, i хаця крытэрыі яго мала сканкрэтызаваныя, але для мясцовых жыхароў яны відавочныя.
Паводле інфармацыі жанчыны зь Немчына (гміна Чорная Беластоцкая), якая лічыць сябе палячкай, за Ясяноўкай жывуць «лабуке», якія гавораць так сама, як жыхары Немчына i cyседніх вёсак; за лесам - «шкаце», якія гавораць «а гэто, а што, каля»; «мазурэ», што за рэчкай, гавораць так: "а ja wam mówię, а ja wam gadam", «мазурэ» "radko gotują", a ў нас «рэдко вараць».
Найбольш парадаксальнай зьявай трэба лічыць тое, што насельніцтва каталіцкага веравызнаньня, якое карыстаецца гаворкаю, найбольш блізкаю да беларускае літаратурнае мовы, найлягчэй паддаецца моўнай асыміляцыі.
Несумненна, што побач зь іншымі фактарамі свой адбітак наклаў просты падзел на «палякаў» i «рускіх» з часоў царскага панаваньня, у якім беларусам не адведзена месца. Выгадна было ix падзяліць. Такі падзел практыкуецца духавенствам як каталіцкім, так і праваслаўным да нашага часу, з той толькі розьніцай, што першыя не саступілі ca сваіх пазыцыяў, а другія пачалі ў пасьляваенны пэрыяд апэраваць даволі неакрэсьленым паняцьцем «спрадвечнай тутэйшасьці».
Старэйшыя жыхары каталіцкіх вёсак, якія карыстаюцца «простаю» моваю, нярэдка сьцьвярджаюць, што іхная гаворка - гэта сапсаваная ў часы царскае няволі польская мова, у якой перамешаныя польскія i расейскія словы. Такое прымітыўнае тлумачэньне, падмацаванае прыналежнасьцяй да «польскай веры», зьяўляецца даволі дзейсным сродкам дэзынфармацыі i адыгрывае пэўную ролю ў фармаваньні нацыянальнай сьвядомасьці беларусаў-каталікоў. Зь яго мае вынікаць, што беларускае насельніцтва - гэта нібыта насільна русыфікаваныя палякі, а гаворка, якой спрадвеку карысталіся, - чужая.
У недалёкай мінуўшчыне мясцовае вясковае насельніцтва, зьвязанае традыцыйнымі повязямі ня бачыла патрэбы пераходу на «іншую» мову. Ідэнтыфікацыя з палякамі на супольнай аснове веравызнаньня мовы амаль не кранала. Пераход на двухмоўнасьць адбываўся даволі запаволена. Пра гэта найлепш сьведчыць тое, што нават там, дзе штодзённа гаворкай карыстаюцца толькі старэйшыя жыхары, існуе яшчэ калі не актыўная, то прынамсі пасіўная двухмоўнасьць маладых пакаленьняў.
Выцясьненьне беларускай гаворкі з адначасовым пераходам на польскую мову, блізкую да літаратурнае, пачалося ў асноўным у пасьляваенны пэрыяд. Аднак i надалей для ўнутраных зносінаў найчасьцей сяляне карыстаюцца беларускаю гаворкаю, для вонкавых - служыць польская мова. Аднак двухмоўнасьць з пасыўнай усё больш ператвараецца ў актыўную.
Міграцыя ў гарады i іншыя рэгіёны Польшчы, мабільнасьць насельніцтва, пашырэньне асьветы, хуткае разьвіцьцё сродкаў масавай камунікацыі i патрэба шырокіх кантактаў абумовілі білінгвізм усіх пакаленьняў. У пераходнай стадыі сфармавалася польская гаворка з усходнеславянскім субстратам i парушэньнем моўных нормаў, што зьвязана зь нізкай адукацыяй насельніцтва. Побач з гэтым малодшыя пакаленьні непасрэдна засвоілі польскую літаратурную мову. Яна зьяўляецца не гаворкаю, а рэгіянальнай разнавіднасьцяй польскае літаратурнае мовы.
Польская мова пранікла ва ўсе сфэры чалавечага жыцьця, была адзіным сродкам вонкавых зносінаў, а яе прэстыжнасьць як дзяржаўнай хутка начала ўзрастаць.
Рэакцыі на яе пранікненьне ў быт як другой мовы былі розныя ў каталіцкіх i праваслаўных асяродзьдзях, хаця па сутнасьці пераход на польскую мову ў зносінах нічым не адрозьніваўся. Проста ў каталіцкіх асяродзьдзях поўны пераход на двухмоўнасьць быў значна раней падрыхтаваны.
У першым выпадку яна лёгка пранікала i ва ўнутраныя зносіны, у другім - бытавая сфэра належыць мясцовай гаворцы зь неабходнымі лексычнымі новаўвядзеньнямі. Маладыя пакаленьні, здаецца, рэагавалі аднолькава, з тым, што каталікі лягчэй пераходзілі з двухмоўнасьці на аднамоўнасьць. Праваслаўныя прытрымліваюцца ў сваім асяродзьдзі актыўнай двухмоўнасьці.
Пранікненьне польскай мовы ва ўнутраныя зносіны патрабуе шырэйшага разгляду. Яна ў сваёй літаратурнай форме агульнадаступная i мае больш практычных якасьцяў, чым гаворка. Беларуская літаратурная мова практычнага значэньня на Беласточчыне ня мае i лічыцца ў пэўнай ступені таксама як мова чужая. Нават асобы, якія даволі добра ёю валодаюць, найчасьцей размаўляюць на мясцовым дыялекце, калі не па-польску. У тых трупах, якія лічаць сябе сацыяльна ўзвышанымі, замена роднай мовы ідзе больш інтэнсіўна.
У той час калі селянін будзе гаварыць «па-свойму», інтэлігентня стане. Неаднаразова можна пачуць засьцярогу тыпу: - «Ведаю беларускую мову, але дазвольце гаварыць па-польску. На польскай мове мне лягчэй выказваць свае думкі».
Беларусы ў Польшчы ня маюць у адносінах мовы ніякага выбару. Польская мова ёсьць адзінай, а хуткае прыняцьце яе як другой мовы зносінаў, часта за кошт гаворкі, трэба тлумачыць тым, што гэта прыносіць выгаду. На гэта зьвяртае ўвагу Галіна Турска ў адносінах да славянізацыі літоўцаў, сьцьвярджаючы: «літоўцы пераходзілі на беларушчыну, бо бачылі ў гэтым сваю карысьць» i паклікаецца на выказваньні на гэтую тэму выдатных мовазнаўцаў.
Не адмаўляючы таге, што веданьне агульнадзяржаўнай мовы - зьява сама па сабе станоўчая, ня трэба забываць i тагр, што двухмоўнасьць у пэўных абставінах зьяўляецца таксама першай прыступкай, якая вядзе да пapory моўнай асыміляцыі, за якой можа ужо ісьці зьмена нацыянальнай прыналежнасьці.
У гарадох, дзе беларусы жывуць адасоблена, адыходу ад роднай гаворкі спрыяе імкненьне ўцячы ад таго, чым пагарджае i што высьмейвае большасьць, парваць сувязь з «простым», што лічыцца прымітыўным, i выдаваць сябе за культурнага чалавека.
У вёсках, дзе беларусы жывуць кампактна, зьвязана гэта, з аднаго боку, са спробай самаўзвышэньня, захаваньня адпаведнай дыстанцыі ад асноўнай масы насельніцтва (служачыя, настаўнікі, праваслаўныя сьвятары - апошнія пераходзяць усё часьцей з расейскае на польскую мову - i інш., якія хочуць залічыць сябе да вясковай культурнай праслойкі), з другога - праз зашчапленьне пэўнай сьвядомасьці пры пасрэдніцтве пераважна рэлігійных перакананьняў, i то не адзінкам, але цэлым групам людзей, якія паступова адыходзяць ад сваёй гаворкі.