Герб горада Ліды, наданы 17 верасня 1590 г.
ПЕРШЫ СТАРШЫНЯ ІНБЕЛКУЛЬТУ
У сьпіс імёнаў, якія складаюць гонар i славу беларускага народу, навечна ўпісана імя найбуйнейшага вучонага-мовазняўцы, грамадска-палітычнага дзеяча, першага старшыні Інстытуту беларускай культуры, першага віцэ-прэзыдэнта Беларускай Акадэміі навук Сьцяпана Некрашэвіча.
Сьцяпан Міхалавіч Некрашэвіч нарадзіўся 26 красавіка (8 траўня) 1883 г. у вёсцы Данілаўка былога Бабруйскага павету (цяпер Сьветлагорскі р-н Гомельскай вобл.) у шляхоцкай сям'і. Працяглы час аўтары (у тым ліку i аўтар гэтых радкоў) адзначалі, што С. Некрашэвіч паходзіць зь сялянаў, але гэта ня так. Папраўдзе ён быў сынам двараніна Міхала Некрашэвіча, але пры савецкай уладзе зь вядомых прычынаў вымушаны быў гэта ўтойваць. У аўтабіяграфіях i ва ўласнаручна запоўненай анкеце сябра ЦВК БССР ён пісаў, што паходзіць зь сялянаў.
Аўтару давялося сустракацца з галоўным захавальнікам фондаў музэю імя Петруся Броўкі Ігарам Міхалавічам Рыдзеўскім, братам жонкі П. Броўкі. Ен расказаў: «Сьцяпан Міхалавіч Некрашэвіч, безумоўна, быў са шляхоцкай сям'і. Мая маці, Алена Рыгораўна Некрашэвіч, была стрыечнай сястрой ягонага бацькі, Міхала Некрашэвіча». У пацьверджаньне I. Рыдзеўскі паказаў дакумэнты з асабістага архіву - мэтрыку i атэстат Парыцкага жаночага вучылішча духоўнага ведамства, выдадзеныя ягонай маці Алене Некрашэвіч. Вось вытрымка з мэтрыкі:
«Выпис из метрической книги родившихся за 1889 год
часть первая
выданная по личной просьбе дворянина Григория Федорова Некрашевича
Звание, имя, отчество и фамилия родителей и какого вероисповедания
Околица Мойсеевка, фольварка Даниловка
дворянин Григорий Федоров Некрашевич и законная жена Фекла, Павловна, оба православного исповедания».
Май Имена родившихся (20) Елена
«Дворянином» яе бацька тытулуецца i ў атэстаце. Есьць усе падставы лічыць, што шляхціцам быў i родны брат Рыгора Фёдаравіча Некрашэвіча - Міхал, бацька Сьцяпана. Некрашэвічы карысталіся гербам Любіч (гл. «Спадчына», 1993, № 2).
Пачатковую адукацыю Сьцяпан Некрашэвіч атрымаў дома, у г. зв. «дарэктара», а сярэднюю спэцыяльную - у Панявескай настаўніцкай сэмінарыі, якую скончыў у 1908 г., i ў Віленскім настаўніцкім інстытуце (закончыў у 1913 г.). З 1908 па 1910 г. працаваў настаўнікам пачатковай школы ў Цельшаўскім павеце Ковенскай губэрні, у 1911-1913 гг. - настаўнікам школы «Таварыства цьвярозасьці» ў Вільні, пазьней - у вышэйшай пачатковай школе м. Далова Дзьвінскага пав.
У 1914 г. Сьцяпан Некрашэвіч быў змабілізаваны ў армію i ваяваў на румынскім фронце. З 1914 г. па 1 верасьня 1917 г. быў салдатам. Пасьля Лютаўскай ріэвалюцыі 1917 г. Некрашэвіч быў выбраны сябрам армейскага камітэту 6-й арміі. З 1 верасьня 1917 г. ён, як сам адзначаў у аўтабіяграфіі зьяўляўся «Чыноўнікам вайсковага часу». Дзеіў у вайсковых арганізацыях, наладзіў беларускую вайсковую канфэрэнцыю ў Адэсе.
Кастрычніцкія падзеі 1917 г. засьпелі Некрашэвіча ў Адэсе. Пад ягоным кіраўніцтвам быў створаны i дзейнічаў «Беларускі нацыянальны камісарыят у Адэсе». У той час Некрашэвіч быў сябрам Беларускай Сацыялістычнай Грамады.
Пасьля абвешчаньня Беларускай Народнай Рэспублікі Сьцяпан Некрашэвіч прадстаўляў беларускі ўрад на поўдні Украіны, вёў ад імя БНР перамовіны з францускім вайсковым камандаваньнем.
Дэмабілізаваўшыся з арміі ў 1918 г., Некрашэвіч галоўным чынам жыў у Адэсе. Тут ён паступіў у Вышэйшы міжнародны інстытут, дзе, аднак, праслухаў толькі два першыя курсы. Загадваў беларускай сэкцыяй пры Адэскім губэрскім аддзеле народнай асьветы. Адначасова вёў значную культурна-асьветную працу сярод дэмабілізаваных беларусаў-салдат, а таксама ўцекачоў, якія воляй лесу апынуліся ў прыморскім горадзе. Дзякуючы намаганьням Некрашэвіча напачатку 1918 навучальнага году ў Адэсе было адчынена «30 пачатковых беларускіх школ i беларуская зьмешаная гімназія ў складзе першых. чатырох клясаў» [1].
У выніку распаду БСГ у 1918 г. узьнікла Беларуская партыя сацыялістаў-рэвалюцьіянэраў (БПС-Р), партыя беларускіх эсэраў, якая папоўнілася коштам лева- праваэсэраўскіх арганізацыяў. Яна абапіралася на заможнае сялянства, нацыянальную інтэлігенцыю, дробную буржуазію. Адным з кіраўнікоў партыі стаў С. Некрашэвіч.
13 студзеня 1919 г. старшыня разьмешчанага ў Адэсе «Беларускага нацыянальцага цэнтру» Сьцяпан Некрашэвіч зызярнуўся да камандуючага войскамі Антанты на поўдні Расеі генэрала Бэртэло з мэмарандумам аб стварэньні Заходняй Беларускай арміі: «Беларускі нацыянальны цэнтар», сфармаваны з бальшыні грамадзкіх i нацыянальных арганізацыяў Беларусі, узяў на сябе ў гэты цяжкі момант фармаваньне тутэйшага ўраду, а таксама i арганізацыю беларускай арміі (Заходняй арміі), якая мае мэтай, як i Дабрахвотніцкая армія, барацьбу з бальшавікамі. Некрашэвіч абяцаў стварыць з уцекачоў, якія прыбылі зь Беларусі, вайсковы кантынгент колькасьцяй да 40 тыс. чалавек. Але задума не ажыцьцявілася: былі створаныя толькі нешматлікія і нетрывалыя вайсковыя фармаваньні.
4 сакавіка 1920 г. на зьезьдзе ў Менску БПС-Р адмовілася ад узброенай барацьбы з савецкай уладай. У весну 1920 г. Некрашэвіч пераяжджае ў Беларусь i чынна ўдзельнічае ў беларускім нацыянальным руху. Аўтар знайшоў цікавы архіўны дакумэнт - пасьведчаньне ад 8 красавіка 1920 г. «прадстаўніку Беларускага Нацыянальнага Камітэту Некрашэвічу Сьцяпану ў тым, што ён Камітэтам упаўнаважваецца склікаць сход сьвядомых беларусаў у м. Бабруйску дзеля дафармаваньня там Беларускага Нацыянальнага Камітэту i прымаць удзел у абраньні сяброў у Камітэт» [2].
У архіве захаваўся i даклад Сьцяпана Некрашэвіча пра выкананьне гэтага даручэньня: «...На сход было запрошана 25 асоб. Прыйшло 23. Большасьць - настаўнікі сярэдніх i пачатковых школ. Былі прадстаўнікі каапэратываў і меснага ўпраўленьня, вучнёўскай моладзі i інш. Старшынёй сходу быў выбраны я... Быў выбраны часовы Нацыянальны Камітэт. У склад яго ўвайшло 7 асоб. Старйшнёй Камітэту выбраны пан Друшчыц» [3] (В. Друшчыц - таленавіты вучоны-гісторык, .потым - прафэсар БДУ).
Будучы ў Бабруйску, С. Некрашэвіч не ўцярпеў, каб не наведаць родныя мясьціны. Ен стаў сьведкам зьдзекаў польскіх акупантаў зь беларускіх сялянаў. У дакладзе ў БНК Некрашэвіч пісаў: «...Па сямейных справах мне давялося пабываць у ваколіцах Бродзкае i Парыцкае воласьці Бабруйскага павету. Сваімі ўласнымі вачыма я бачыў карціны праізвола i насільля, якія не паддаюцца ніякаму апісаньню. Ня ведаю, што тварыцца ў другіх паветах, але Бабруйскі павет - гэта царства штыка i нагайкі. Як сяляне кажуць: «Б'юць, бяруць i плакаць не даюць». Дам некалькі прыкладаў. Веска i радам фальварак Данілаўка. Зьяўляюцца два caлдаты i трэбуюць столькі-та аўса, ячменю, бульбы, сена. Завуць мяне на параду. Пытаюся дакумэнтаў на рэквізыцыю. Паказваюць пасьведчаньне на закупку. Якраз нашоўся грамацей папольску. Тады яны ідуць на другі канец вёскі i бяруць, што ім патрэбна, не заплаціўшы ні капейкі i ня даўшы ніякага квіта аб забраным. ...Хто не дае, таго б'юць прыкладамі i нагайкамі, а ня то i застрэльваюць. У маю бытнасьць у Бабруйскім павеце застрэлены Аляксандар Дамброўскі; сын уласьніка паравога млына, за адказ даваць дровы бяз грошай i квіта. Сяляне тэрарызаваны салдатамі i жандармамі i даюць им усё, чаго яны пажадаюць...».
Імкнучыся хоць як-небудзь , палепшыць становішча беларускага сялянства, Некрашэвіч у канцы свайго дакладу піша: «...з гэтае прычыны Менскаму Беларускаму Нацыянальнаму Камісарыяту, трэба неабходна клапаціцца перад Вайсковай i Цывільнай Польскай Уладай, каб рэквізыцыі былі зусім адменены ў зруйнаванай даўгалетняй вайной Беларусі...» [4].
Бальшавікі Беларусі, не спыняючы барацьбы з БПС-Р, у той жа час падтрымлівалі яе выступленьні супраць палякаў. 29 красавіка 1920 г. ЦК КП(Б) Літвы i Беларусі, згодна з указаньнем ЦК РКП(б), увёў сваіх прадстаўнікоў у Беларускі паўстанцкі камітэт, зарганізаваны ў Менску беларускімі эсэрамі. Пасьля вызваленьня Беларусі ад польскіх войскаў БПС-Р вылучыла свае патрабаваньні, якіх бальшавікі не прынялі. I тады ЦК БПС-Р адмовіўся прызнаць Дэклярацыю аб абвешчаньні незалежнасьці ССРБ.
Перад Некрашэвічам паўстала пытаньне: ці займацца палітычнай дзейнасьцяй, ці спрабаваць сумясьціць яе з культурніцкай. Улетку 1920 г., пасьля таго як ва Ўсходняй Беларусі палякаў зьмянілі бальшавікі, паўторна абвешчаная ССРБ мела вялікую патрэбу ў кваліфікаваных кадрах у галіне асьветы. I хоць шмат што ў палітыцы бальшавікоў у Беларусі Некрашэвічу не падабалася, аднак ён прыняў рашэньне працаваць у ССРБ.
Некрашэвіч пераяжджае ў Менск i прапаноўвае свае паслугі Народнаму камісарыяту асьветы. Хутчэй за ўсё, дзякуючы нейкай высокай рэкамэндацыі, Некрашэвічу ўдалося ўладкавацца ў сам апарат Наркамасьветы. Тут ён займаў пераважна навукова-адміністрацыйныя пасады: спачатку - загадчыка літаратурна-выдавецкага аддзелу, пасьля - намесьніка старшыні Галоўпрафасьветы. Адначасова з 1921 г. быў старшынём Навукова-тэрміналягічнай камісіі Наркамасьветы.
Нягледзячы на вялікую занятасьць, першыя месяцы пасьля вяртаньня Некрашэвіч працягваў займацца палітычнай дзейнасьцяй. 25 сьнежня 1920 г. на зьезьдзе Беларускай партыі эсэраў у Менску менавіта С. Некрашэвіч, як сьведчаць архіўныя дакумэнты, патрабаваў, каб партыя перайшла ў падпольле i пачала «актыўную ўзброеную барацьбу з камуністамі». Але неўзабаве ён адыходзіць ад палітычнай дзейнасьці. I менавіта ў канцы 1920 - пачатку 1921 г. у ЦБ ЦК(б)Б i ў Народным камісарыяце асьветы паўстала пытаньне арганізацыі першага навукова-дасьледніцкага цэнтру рэспублікі - Інстытуту беларускай культуры.
27 студзеня 1921 г. у будынку Наркамасветы сабралася каля 50 культурных дзеячоў з многіх гарадоў Беларусі. Яны прыбылі на сход, скліканы наркаматам. Быў заслуханы даклад С. Некрашавіча пра беларускае культурнае адраджэньне, зь якога вынікала, што трэба «арганізаваць адпаведную лябараторыю» i назваць яе Інстытутам беларускай культуры. «Гэтая ўстанова, - адзначаў Сьцяпан Некрашэвіч, - пры самай шырокай падтрымцы нашае сацыялістычнае ўлады павінна згуртаваць вакол сябе ўсе беларускія сілы, дзе б яны ні знаходзіліся, выкарыстаць ix па простаму ix прызначэньню i быць адказнай за культурную справу на Беларуci» [5]. Сход вырашыў стварыць Інстытут беларускай культуры.
Была выбраная камісія для выпрацаваньня статуту Інбелкульту пад стархпынствам З. Жылуновіча. Праект статуту, распрацаваны камісіяй, адводзіў шырокае месца культурна-грамадзкім пытаньням. Але адначасова з падрыхтоўкай статусу ў Менску рэктар БДУ У. Пічэта ў Маскве падрыхтаваў свой праект статуту Інбелкульту на ўзор навукова-дасьледніцкіх інстытутаў. Каб не адчыняць дзьвюх установаў, якія маглі дубляваць адна адну, вырашана было праекты аб'яднаць i падрыхтаваць адзін статут, які б спалучыў абодва прынцыпы - i навукова-дасьледніцкай, i культурна-грамадзкай установы [6].
Аднак заснаваць Інбелкульт у той час не ўдалося. Бракавала кваліфікаваных кадраў, матэрыяльных сродкаў i грунтоўнага пляну. Нягледзячы на гэта, ідэя ІБК не прапала: яна начала рэалізоўвацца ў форме асобнай Навукова-тэрміналягічнай камісіі Наркамату асьветы, зацьверджанай СНК ССРБ.
Гэтая камісія была створана 10 лютага 1921 г. у складзе 15 чалавек. Задачай Навукова-тэрміналягічнай камісіі была распрацоўка беларускай навуковай тэрміналёгіі розных галінаў веды. У склад камісіі ўваходзілі гуманітарная, прыродазнаўчая i матэматычная сэкцыі. Чынны ўдзел у працы гуманітарнай сэкцыі бралі Янка Купала, Якуб Колас, Я. Сушынскі i інш.
Душой i арганізатарам усёй бурлівай дзейнйсьці Навукова-тэрміналягічнай камісіі быў Сьцяпан Некрашэвіч. Ен часта ўносіў прапановы найбольш удалых, трапных i глыбокіх тэрмінаў, узятых з народнае мовы. У выніку працы камісіі беларуская мова набыла свае правы ў палітэканоміі, фізыцы, хіміі, матэматыцы. Мела значэньне i выданьне па-беларуску працаў Маркса, Энгельса. Паседжаньні камісіі, якая працавала на грамадзкіх асновах, зацягваліся да позьняе начы. Бо ня так легка выверыць тэрміналягічныя прапановы, каб яны не выглядалі чужароднымі ў роднай мове. Спрэчак хапала: пурызму спадарожнічаў звычайны правінцыялізм, адстойваньню самабытнасьці - эстэтычная глухата да слова. Парасон раптам абвяшчаўся «растапырнікам», галёшы «макраступамі». Ах, як па-сялянску, па-беларуску! У гэтых умовах Некрашэвіч браў на сябе выпрацоўку канцэптуальных асноваў укладаньня беларускай тэрміналёгіі.
Ужо праз два з паловай месяцы пасьля ўтварэньня Навукова-тэрміналягічнай камісіі ейныя сэкцыі апрацавалі кал я 2270 тэрмінаў, акрамя таго, больш як 5 тыс. тэрмінаў было падрыхтавана для зацьверджаньня. Пасьпяховая праца камісіі дала ўсе падставы рэалізаваць рашэньне аб стварэньні ІБК.
ЦБК i СНК ССРБ зьвярнуліся ў СНК РСФСР з хадайніцтвам аб аказаньні Беларусі практычнае дапамогі ў далейшым разьвіцьці навуковых дасьледаваньняў. Урад РСФСР выдаў распараджэньне ад 12 траўня 1921 г.; на падставе якога працаўнікі культуры i навукі - ураджэнцы Беларусі зь іхнае згоды накіроўваліся на працу ў ССРБ.
30 студзеня 1922 г. на базе Навукова-тэрміналягічнай камісіі была заснаваная першая шматгаліновая навукова-дасьледніцкая ўстанова рэспублікі - Інстытут беларуекай культуры (Інбелкульт, ІБК). У распрацоўцы яго статуту бралі ўдзел Я. Карскі, У. Пічэта, Я. Дыла. Інстытут меў арганізаваць плянамернае вывучэньне этнаграфіі, мовы, літаратуры, мастацтва, гісторыі, геаграфіі, прыроды, эканомікі, сацыяльна-грамадзкага руху Беларусі, а таксама аб'ядноўваць i каардынаваць усю навукова-дасьледніцкую працу ў рэспубліцы. Па традыцыі, перанятай ад Навукова-тэрміналягічнай камісіі, ІБК падзяляўея на дзьве сэкцыі - гуманітарную i прыродазнаўчую. У зьвязку з тым, што функцыі першай значна пашырыліся, яна была падзеленая на слоўнікавую, тэрміналягічную i літаратурна-дасьледчую камісіі.
У склад Інбелкульту ўвайшлі: С. Некрашэвіч - старшыня, У. Чаржынскі - сакратар, I. Луцэвіч (Янка Купала), К. Міцкевіч (Якуб Колас), Я. Лёсік i Я. Карскі - правадзейныя сябры. Навуковымі супрацоўнікамі былі М. Гуткоўскі, С. Бурак, А. Круталевіч, М. Піятуховіч, С. Плаўнік (Зьмітрок Бядуля) i інш.
За 1922-1924 гг. Інстытут беларускай культуры пад кіраўніцтвам Сьцяпана Некрашэвіча правёў значную навуковую працу, асабліва ў тэрміналягічнай галіне, у складаньні i выданьні школьных падручнікаў. Пасьпяхова праводзіліся экспэдыцыі дзеля вывучэньня прыродных багацьцяў Беларусі. У зьвязку зь меркаваным у 1924 г. адкрыцьцём сельскагаспадарчай выставы ў Маскве кіраўніцтва Інбелкульту ў 1923 г. накіравала у Чэрвеньскі i Бабруйскі раёны этнаграфічныя экспэдыцыі, якія сабралі каля 340 экспанатаў матэрыяльнай i духоўнай культуры (тканіны, паясы, вышыўка, народныя музычныя інструмэнты i інш.) i зрабілі шмат фотаздымкаў. Беларускі этнаграфічны аддзел на выставе атрымаў найвышэйшую прэмію.
Характэрнаю зьяваю таго часу была арганізацыя вакол Інбелкульту краязнаўчага руху. Некрашэвіч быў адным зь ініцыятараў стварэньня пры Інстытуце ў 1924 г. Цэнтральнага бюро краязнаўства (ЦБК). Супрацоўнікі Інбелкульту пачалі працу дзеля стварэньня краязнаўчых арганізацыяў на месцах. Гэтыя арганізацыі будаваліся наступным чынам: акруговыя i раённыя таварыствы, краязнаўчыя гурткі пры школах, сельсаветах, хатах-чытальнях i іншых установах. Такія арганізацыі былі створаны ў Магілеве, Вхцебску, Воршы, Барысаве, Чэрвені.
На прапанову Некрашэвіча старшынём гуманітарнае сэкцыі Інбелкульту быў прызначаны Янка Купала, а яе сябрамі - Якуб Колас, Зьмітрок Бядуля, ініыыя буйныя дзеячы культуры. Купала пазьней пісаў: «Працуючы ў Інстытуце беларускай культуры некалькі гадоў, я пераканаўся, што гэта такая навукова-грамадзкая ўстанова, безь якой нармальнае разьвіцьцё беларускай культуры немагчымае» [7].
25 ліпеня 1924 г. ЦВК i СНК зацьвердзілі «Палажэньне аб Інстытуце беларускай культуры», дзе Інбелкульт вызначаўся як найвышэйшая дзяржаўная навуковая ўстанова рэспублікі, якая ўваходзіць у склад Наркамасьветы. Яму было нададзена права адчыняць музэі, бібліятэкі, архівы, склікаць навуковыя канфэрэнцыі, зьезды, праводзіць раскопкі, арганізоўваць экспэдыцыі i г. д. Археалягічныя раскопкі ў межах БССР маглі праводзіцца толькі з дазволу Інбелкульту. У пытаньнях навукі i асьветы Інстытуту давалася права мець непасрэдныя зносіны з замежнымі краінамі, атрымліваць бяспошлінна замежную літаратуру i прылады для навуковых дасьледаваньняў. У ІБК было створана 7 сэкцыяў: лінгвістычная, літаратурна-мастацкая, этнаграфічная, гістарычна-археалягічная, пэдагагічная, прыродазнаўчая i сацыяльна-эканамічная.
Наркамасьветы БССР пастановай ад 16 студзеня 1925 г. зацьвердзіў асабовы склад правадзейных сяброў Інбелкульту i даручыў агульнаму сходу Інстытуту абраць Прэзыдыюм i сяброў-супрацоўнікаў ды распачаць рэарганізацыю структурных падразьдзяленьняў. Штат супрацоўнікаў быў зацьверджаны ў колькасьці 72 адзінак. 31 студзеня агульны сход Інбелкульту выбраў новы склад яго кіраўніцтва. Сьцяпана Некрашэвіча на пасадзе старшыні Інстытуту i яго Прэзыдыюму зьмяніў паркам асьветы БССР У. Ігнатоўскі [8]. Некрашэвіч жа быў прызначаны намесьнікам старшыні Галоўпрйфасьветы Наркамату асьветы БССР.
У 1923-1925 i ў 1927 гг. Сьцяпан Некрашэвіч працаваў спачатку выкладчыкам, а потым дацэнтам БДУ. Рэктар унівэрсытэту, правадзейны сябра ІБК прафэсар Уладзімер Пічэта добра ведаў Некрашэвіча i паважаў яго за эрудыцыю i арганізатарскі талент. Яшчэ ў 1922 г. ён запрасіў Некрашэвіча выкладаць ва ўнівэрсытэце беларускую мову. Але ў той час Некрашэвіч быў вельмі заняты. Захаваўся ягоны адказ ад 4 траўня 1922 г.: «З прычыны запрашэньня мяне Праўленьнем унівэрсытэту для выкладаньня беларускай мовы на мэдфаку паведамляю, што пры ўмове абавязковасьці гэтага прадмету на азначаным факультэце магу пачаць выкладаньне яго з наступнага навучальнага году. Аб Вашым рашэньні апавясьціце мяне, каб мець магчымасьць загадзя выпрацаваць пэўную праграму i курсы, якія мною будуць прадстаўлены з пачатку наступнага навучальнага году на зацьверджаньне ўнівэрсытэту. Старшыня Інстытуту беларускай культуры (С. Некрашэвіч)». 10 траўня 1922 г. праўленьне БДУ зацьвердзіла Некрашэвіча выкладчыкам беларускае мовы, а пастановаю Наркамасьветы БССР ад 31 жніўня 1927 г. Сьцяпан Некрашэвіч быў зацьверджаны дацэнтам для выкладаньня курсу беларускай дыялекталёгіі [9].
У студзені 1925 г. С. Некрашэвіч быў накіраваны Наркаматам асьветы для падвышэньня лінгвістычнай кваліфікацыі ў навукова-дасьледніцкі інстытут мовы i літаратуры пры Ленінградзкім унівэрсытэце. У якасьці навуковага супрацоўніка першага разраду ён займаўся тут беларускаю моваю пад кіраўніцтвам акад. Я. Карскага да ліпеня 1926 г.
У гэты час Некрашэвіч прыяжджаў у Менск i працаваў ва ўстановах Інбелкульту. Ен быў старшынём спэцыяльнай камісіі, створанай 5 лютага 1925 г. для ўкладаньня акадэмічнага слоўніка жывой беларускай мовы. У склад камісіі ўваходзілі М. Байкоў (навуковы сакратар), праф. Б. Эпімах-Шыпіла, дацэнт БДУ Л. Цьвяткоў i інш. Вярнуўшыся зь Ленінграда, Некрашээіч зрабіў на паседжаньні камісіі даклад «Да пытаньня аб укладаньні слоўніка жывой беларускай мовы».
1 ліпеня 1926 г. Сьцяпан Некрашэвіч увайшоў у склад правапісна-тэрміналягічнай камісіі Інбелкульту, якую ўзначальваў А. Цьвікевіч. У 1926-1928 гг. Некрашэвіч - старшыня аддзелу мовы i літаратуры i старшыня аддзелу гуманітарных навук ІБК. Зь ягоным імем зьвязана стварэньне i выданьне спэцыяльных слоўнікаў беларускае навуковае тэрміналёгіі ў 24 галінах ведаў, укладаньне картатэкі на 180 тысяч словаў на аснове літаратурных тэкстаў, навукова-дасьледніцкая праца ў галіне гісторыі i археалёгіі Беларусі, ахова гістарычных помнікаў i запаведных мясьцінаў рэспублікі, этнаграфічнае вывучэньне ня толькі БССР, але i Заходняй Беларусі, вывучэньне гісторыі беларускага мастацтва.
Сьцяпан Некрашэвіч уваходзіў у склад урадавай камісіі, якая рыхтавала i праводзіла рэарганізацыю Інстытуту беларускай культуры ў Беларускую Акадэмію навук. Пастановай СНК ад 26 сьнежня 1928 г. С. Некрашэвіч быў зацьверджаны правадзейным сябрам i віцэ-прэзыдэнтам Б АН; адначасова ён увайшоў i ў склад Прэзыдыюму БАН. У лістападзе 1929 г. на базе мовазнаўчых аддзелаў Акадэміі быў створаны Інстытут мовазнаўства БАН у складзе пяці камісіяў: тэрміналягічнай, дыялекталягічнай, правапіснай, камісіі па ўкладаньні слоўніка жывой беларускай мовы i камісіі па ўкладаньні гістарычнага слоўніка беларускай мовы. С. Некрашэвіч стаў дырэктарам новаўтворанага інстытуту.
Гэтае прызначэньне стала прызнаньнем ягоных заслугаў у галіне беларускага мовазнаўства. Асноўныя кірункі лінгвістычных працаў Некрашэвіча - лексыкаграфія, правапіс, беларуская дыялекталёгія, гісторыя беларускае мовы. Некрашэвіч распрацаваў тэарэтычныя асновы i прынцыпы стварэньня. дыялекталягічных слоўнікаў беларускае мовы, Ягоная навуковая дзейнасьць працягвалася толькі дзесяць гадоў, але зроблена было вельмі шмат. Была апрацаваная тэрміналёгія лінгвістыкі, літаратуразнаўства, матэматыкі, лёгікі, геаграфіі, біялёгіі, астраноміі, псыхалёгіі, музыкі i інш. Пачынаючы з 1922 г., за восем гадоў выйшлі 23 выпускі беларускае навуковае тэрміналёгіі, якія ўвогуле задаволілі патрэбы школьнага i інстытуцкага выкладаньня, разьвіцьця навукі i выданьне навуковае літаратуры. Як адзначае I. Германовіч, у пераважнай бальшыні тэрміны былі створаныя ўдала, яны трывала ўвайшлі ў навуковае абарачэньне i сталі агульнапрынятымі. Навукова-тэрміналягічная камісія са сваім заданьнем справілася, у чым немалая заслуга яе старшыні Сьцяпана Некрашэвіча.
У лютым 1925 г. слоўнікавая камісія была пераўтвораная ў камісію па ўкладаньні слоўніка жывой беларускай мовы. Старшынём стаў С. Некрашэвіч, сакратаром - М. Байкоў, на няштатных пасадах працавалі М. Азбукін i К. Міцкевіч (Якуб Колас). Камісія паставіла задачу па магчымасьці падрыхтаваць поўны акадэмічны слоўнік жывой беларускай мовы аб'ёмам каля 160 друкаваных аркушаў. Быў навязаны кантакт з профільнай камісіяй па ўкладаньні поўнага слоўніка жывой украінскай мовы пры Ўкраінскай Акадэміі навук, куды ў сакавіку 1925 г. быў выпраўлены М. Байкоў. Старшыня камісіі С. Некрашэвіч, які ў той час быў у Ленінградзе, наладзіў сувязь з тамтэйшымі лексыкографамі [10]. Там ён арганізаваў выпісваньне картак зь беларускіх рукапісных матэрыялаў, што захоўваліся ў ленінградзкіх навуковых установах.
У аснову працы камісія паклала запіску С. Некрашэвіча «Да пытаньня аб укладаньні слоўніка жывой беларускай мовы» (адпаведны артыкул быў апублікаваны ў «Полымі», 1925, № 5). Некрашэвіч вызначыў i тэарэтычна абгрунтаваў тып такога слоўніка, крыніцы лексычнага матэрыялу, мэтады яго зьбіраньня i структуру слоўнікавых артыкулаў. Слоўнік жывой беларускай мовы павінен быў адлюстроўваць як народную, так i літаратурную беларускую мову. Некрашэвіч адзначыў: «...У сучасны момант сярод усёй нашай навуковай працы на Беларусі мы ня бачым другой такой важнай, патрэбнай i неадкладнай, як праца па ўкладаньні слоўніка нашай, мовы».
Слоўнік плянаваўся як тлумачальны. Ен павінен быў абнародаваць зь неабходнымі камэнтарамі лексычныя багацьці беларускае мовы, вядомыя на ўсёй этнаграфічнай тэрыторыі Беларусі з пачатку XIX ст. па апошні час, на аснове якіх магла б фармавацца i якімі б магла папаўняцца ў працэсе разьвіцьця беларуская літаратурная мова [11].
Некрашэвіч акцэнтаваў увагу на наступных крыніцах лексычнага матэрыялу для слоўніка жывой беларускай мовы 1) народная мова, прадстаўленая гаворкамі i лепшымі фальклёрнымі запісамі; 2) літаратурная мова; 3) папярэднія лексыкаграфічныя працы - слоўнікі У. Дабравольскага i Я. Ціхінскага.
Камісія па ўкладаньні слоўніка жывой беларускай мовы плянавала сабраць неабходны лексычны матэрыял з трох названых крыніцаў не раней чым за тры гады. Але яна сама разумела, што гэта нерэальна, таму щто колькасьць супрацоўнікаў камісіі была невялікая. I тады Сьцяпан Некрашэвіч прапанаваў зьвярнуцца па дапамогу да шырокай грамадзкасьці. Ен лічыў, што студэнты змогуць выпісваць словы з мастацкай літаратуры i пэрыядычнага друку, а мясцовыя краязнаўцы, якіх, дарэчыу тады ў Беларусі было каля 10 тысяч, будуць пасьпяхова зьбіраць народную лексыку. Зь ініцыятывы Некрашэвіча камісія распрацавала i выслала ўсім краязнаўчым арганізацыям i непасрэдна культурным актывістам адмысловыя інструкцыі. Выключная важнасьць гэтай працы i мэтодыка яе правядзеньня сталі галоўнаю тэмаю выступу Некрашэвіча перад дэлегатамі Першага Ўсебеларускага зьезду краязнаўцаў 9 лютага 1926 г. [12]
Палымяны заклік Некрашэвіча сустрэў жывы водгук. Да збору народнай i літаратурнай лексыкі далучыліся тысячы людзей розных узростаў i роду заняткаў - настаўнікі, сяляне, рабочыя, дактары, студэнты i нават вучні. Да канца 1927 г. картатэка слоўніка жывой беларускай мовы налічвала больш як 400 000 картак-словаў [13]. Сябры камісіі пад кіраўніцтвам яе дырэктара Б. Эпімаха-Шыпілы праверылі i сыстэматызавалі прысланыя карткі-словы. Прыдатнымі былі прызнаныя 382 047, у тым ліку: з гаворак - 148 490, з мастацкіх твораў, пэрыядычнага друку i фальклёрных запісаў - 157 933, з папярэдніх лексыкаграфічных працаў - 76 624.
На вялікі жаль, пасьля арышту ў 1930 г. С. Некрашэвіча i іншых спэцыялістаў праца над слоўнікам жывой беларускай мовы спынілася. I яшчэ адна бяда - у часе другой сусьветнай вайны ўся картатэка i ўжо апрацаваныя слоўнікавыя артыкулы загінулі.
Разам з М. Байковым Сьцяпан Некрашэвіч складае «Беларуска-расійскі слоўнік» (Менск, 1925) на 30 тыс. словаў i «Расійска-беларускі слоўнік» (Менск, 1928) на 60 тыс. словаў. У рэцэнзіях, апублікаваных у 1927- 1928 гг. у часопісах «Узвышша», «Уздым», газэце «Зьвязда», адзначаліся ня толькі станоўчыя моманты гэтых кніг, але i недахопы: адвольны пераклад многіх лексэмаў, перагружанасьць малаўжывальнымі словамі i пропуск словаў жыцьцёва важных, злоўжываньне штучнымі наватворамі i інш. Але галоўнае ня ў гэтым. Ацэньваючы слоўнікі Байкова i Некрашэвіча сёньняшнім поглядам, можна сказаць, што ў другой палове 20-х гг. гэтыя працы мелі выключнае значэньне. Ня трэба забывацца, што ў той час нормы беларускае літаратурнае мовы знаходзіліся ў стадыі станаўленьня, а тэрміналёгія, асабліва ў галіне дакладных i грамадзкіх навук, толькі выпрацоўвалася. Нялішне дадаць, ,што патрэба ў такіх лексыкаграфічных працах выклікалася стварэньнем школы з роднаю моваю навучаньня, пераходам на беларускую мову справаводзтва, разьвіцьцём навукі i культуры.
Ня страцілі каштоўнасьці дасьледаваньні Некрашэвіча ў галіне правапісу, асабліва распрацоўка пытаньняў артаграфічнай нармалізацыі. Значную ўніфікацыйную ролю адыграў ягоны раньні артыкул «Правапіс спрэчных дзеяслоўных форм». Прааналізаваўшы дублетныя дзеяслоўныя формы з гледзішча ix паходжаньня, пашыранасьці ў гаворках i нават мілагучнасьці, ён прапанаваў прызнаць літаратурнымі больш уласьцівыя беларускай мове [14].
Этапнаю падзеяй у навуковым жыцьці Беларусі стала Акадэмічная канфэрэнцыя па рэформе беларускага правапісу i азбукі 1926 г. На яе пленарным паседжаньні адзін з двух асноўных дакладаў на тэму «Сучасны стан вывучэньня беларускай мовы» (гл. «Спадчына», 1993, № 2) прачытаў старшыня аддзелу мовы i літаратуры ІБК С. Некрашэвіч. Ен зрабіў грунтоўны агляд усіх лінгвістычных працаў па беларускай мове за апошнія пяць гадоў, падрабязна асьвятліў мовазнаўчую работу ІБК, вызначыў пэрспэктыву. Пералічаныя Некрашэвічам дасягненьні беларускіх мовазнаўцаў зацікавілі i нават зьдзівілі замежных удзельнікаў канфэрэнцыі. У дакладзе С. Некрашэвіч канкрэтызаваў прынцыпы ўкладаньня слоўніка жывой беларускай мовы: «...Камісія пастанавіла перавагу ў слоўніку аддаць народнай мове, выкарыстаўшы пры гэтым усе ранейшыя як друкаваныя, так i рукапісныя матэрыялы, i шырока арганізаваўшы зьбіраньне слоў з жывой народнай мовы.
Што да тэрыторыі, якую павінен абхапіць слоўнік, то мова ўсёй этнаграфічнай Беларусі павінна знайсьці ў слоўніку сваё месца. Значыць, Камісія не абмежавалася для свайго слоўніка толькі тэрыторыяй Савецкай Беларусі, а пастанавіла распачаць зьбіраньне слоўнага матэрыялу з усёй этнаграфічнай Беларусі, бо толькі пры гэтых умовах, адбіваючы ўсе беларускія гутаркі, слоўнік мог зьявіцца агульным для ўсяго беларускага народу».
Непасрэдна філялягічная праблематыка Акадэмічнай канфэрэнцыі начала разглядацца толькі з дакладу С. Некрашэвіча. Вучоны ня быў прыхільнікам правапісных рэвалюцыяў. Ен адзначаў, што ў «Беларускай граматыцы для школ» Б. Тарашкевіча «правільна вызначаны асноўныя законы беларускай літаратурнай мовы». Затое ў сынтаксе ён бачыў «шмат неўласьцівых для беларускай мовы канструкцый пабудовы сказаў» i выказваў занепакоенасьць наплывам у беларускую лексыку запазычаньняў.
Паводле рашэньня Акадэмічнай канфэрэнцыі ў кастрычніку 1927 г. пры катэдры жывой беларускай мовы Інстытуту беларускай культуры была створаная камісія літаратурнай мовы, пры якой у сваю чаргу арганізавалі правапісную камісію на чале з С. Некрашэвічам. Ей даручалася рыхтаваць новы праект беларускага правапісу. У склад камісіі ўвайшлі найбуйнейшыя мовазнаўцы i майстры слова - А. Багдановіч, П. Бузук, Я. Бялькевіч, Ластоўскі, Я. Лёсік, I. Луцэвіч (Янка Купала), У. Чаржынскі. У пляне аддзелу гуманітарных навук на 1927/28 акадэмічны год падрыхтоўка рэформы беларускай графікі i правапісу значылася як самая актуальная [15]. Камісія заплянавала на гэты год праекты правапісу, графікі i артаграфічнага слоўніка. На паседжаньні з удзелам прадстаўнікоў Наркамасьветы БССР яна вырашыла пакласьці ў аснову правапіснага праекту ўжо апрабаваны на практыцы правапіс Б. Тарашкевіча, удакладніўшы ў ім некаторыя правілы i дапоўніўшы шэрагам новых. Правапісная камісія начала працу 7 сьнежня 1927 i закончыла 17 красавіка 1929 г. За гэты час было праведзена 33 паседжаньні.
17 красавіка 1929 г. камісія прыняла праект беларускага правапісу, які ў 1930 г. быў надру^каваны тысячным накладам i разасланы спэцыялістам ды ў розныя ўстановы для абмеркаваньня.
У зьвязку з распачатаю беларусізацыяй тэрытарыяльных вайсковых адзінак у БССР згодна з пастановаю Рэўваенсавету Заходняй вайсковай акругі ад 24 лістапада 1924 г. у Інбелкульце была створаная спэцыяльная каміСІЯ. Першым яе старшынём быў У. Ігнатоўскі, сябрамі - К. Атраховіч (Кандрат Крапіва), М. Байкоў, I. Луцэвіч, Некрашэвіч. За кароткі час камісія распрацавала каля 4000 спэцыяльных вайсковых тэрмінаў i мела далейшаю задачай пераклад на беларускую мову асноўных статутаў вайсковай службы, апісаньне розных відаў зброі, падрыхтоўку падручнікаў стасаваных вайсковых дысцыплінаў i інш. [16]
У сфэру навуковых інтарэсаў Некрашэвіча ўваходзіла i беларуская дыялекталёгія. Разам з П. Бузуком ён склаў «Праграму для зьбіраньня асаблівасьцяў беларускіх гаворак i гаворак, пераходных да суседніх моў» (Менск, 1927) са 157 пытаньняў. Праграма рассылалася па Беларусі краязнаўцам i настаўнікам - пераважна зьбіральнікам-аматарам. У прадмове давалася фанэтычная транскрыпцыя з падрабязным тлумачэньнем. Узорам для складальнікаў паслужыла надрукаваная Праграма па зборы асаблівасьцяў народных гаворак» Я. Карскага i недрукаваная праграма М. Дурнаво, рукапіс якой знаходзіўся ў Інстытуце беларускай культуры. Але Бузук i Некрашэвіч унесьлі ў праграму пытаньні, неабходныя для апісаньня спэцыфічна беларускіх зьяваў, i адмовіліся ад пытаньняў пра зьявы, не ўласьцівыя беларускай мове, якія толькі ўскладнялі папярэднія праграмы.
У навуковай спадчыне С. Некрашэвіча пачэснае месца займае праца «Да характарыстыкі беларускіх гаворак Парыцкага раёна» (Менск, 1929). Гэты артыкул - вынік дзьвюх паездак вучонага ў раён у 1927 i 1928 гг. Праца адкрываецца зьмястоўным геаграфічным i эканамічным нарысам, затым пасьлядоўна характарызуецца фанэтыка, марфалёгія, сынтакс гаворак, зьмешчаны слоўнік на 670 мясцовых словаў i прыведзеныя ўзоры песенных i казачных тэкстаў. Падаецца большяк 300 народных словаў, малаўжывальных у літаратурнай мове. Тэкставыя ўзоры ўтрымліваюць цікавыя этнаграфічныя зьвесткі.
Асобнае месца належыць дасьледаваньням С. Некрашэвіча з гісторыі беларускай мовы. У артыкуле «Мова кнігі Касьяна Ераміты «О уставах монастырских» [17] упершыню дэталёва апісаны гэты.рукапісны помнік, што захоўваўся ў Беларускім дзяржаўным музэі. Некрашэвіч характарызуе графічны, фанэтычны i граматычны аспэкты мовы кнігі i акцэнтуе ўвагу на праяўленьні ў ёй беларускіх рысаў. Вельмі станоўча ацэньваючы артыкул Некрашэвіча, выдатны славіст Я. Карскі пісаў: «Галоўныя асаблівасьці мовы адзначаны з разуменьнем справы; у выніку вядомыя рысы старой беларускай мовы ў значнай ступені дапаўняюцца новымі зьвесткамі» [18].
Існавала праблема, якая доўгі час хвалявала Некрашэвіча: «Васіль Цяпінскі. Яго прадмова, пераклад Эвангельля на беларускую мову i мова перакладу». Вельмі шкада, што гэтае дасьледаваньне, як i работа, прысьвечаная мяккаму «р» у любанскіх гаворках, таксама не пабачыла сьвету, i рукапіс яго таксама, відаць, загінуў у час вайны.
Чакае свайго дасьледніка тэма «Сьцяпан Некрашэвіч як пэдагог i мэтадыст». Некрашэвіча турбавала якасьць навучаньня ў пачатковай школе. Менавіта ён быў аўтарам першага пасьлярэвалюцыйнага «Лемантара», які ўпершыню выйшаў у сьвет у 1922 г. i вытрымаў шэсьць выданьняў.
Сьцяпан Некрашэвіч лічыў, што дзіця трэба разьвіваць з самых раньніх год, што трэба спалучаць вучобу з гульнёй, усяляк разьвіваць дапытлівасьць першаклясьнікаў. Акрамя кароткіх займальных сказаў, у «Лемантары» не бракуе цікавых загадак: «Каля ямы ўсе з кіямі» (Міска); «Пабеглі ў лясок, задраўшы насок» (Сані). Лемантар бачыўся Некрашэвічу першым падручнікам патрыятызму, i невыдадкова чытаем тут сказ: «Няхай жыве наш родны край Беларусь!».
С. Некрашэвіч быў адным з аўтараў чытанкі для дзяцей «Роднае слова» ў дзьвюх кнігах, якія першы раз выйшлі ў 1922 г. i вытрымалі некалькі выданьняў на працягу 20-х гг. (у перавыданьнях ён часам выступае як рэдактар). Пры падрыхтоўцы «Роднага слова» Некрашэвіч выкарыстаў «Другую чытанку» Якуба Кол аса, а таксама «Родны край» i «Зорку» Л. Гарэцкай i А. Смоліча.
Першы разьдзел «Роднага слова» пад назовам «Навокал нас» мае тры падразьдзелы: I. Дзіця. II. Хата i каля хаты. III. Па роднай краіне. Другі разьдзел прысьвечаны порам году. Здаецца, цяперашнім аўтарам чытанак, як кажуць, ня грэх было б павучыцца ў Некрашэвіча зьмястоўнасьці i цікавасьці тэкстаў. Што да мяне, дык больш за ўсё мне даспадобы два тэксты: «У каго ёсьць матка, у таго й галоўка гладка» i «Цікавая хатка».
Першы зь ix вучыць любіць i шанаваць бацькоў, асабліва, маці. Прывядзем яго няхітры зьмест: «Забегла Зоська да суседа i бачыць, што ў яго хаце зусім нядобра: дзеці брудныя, у падраных сарочках, з нерасчэсанымі валасамі. Меншыя качаюцца на бруднай падлозе, двое старэйшых б'юцца, а адзін хлопчык ляжыць хворы, i ніхто яго не глядзіць. Прыпомніла тут Зоська, што ў суседа нядаўна памерла жонка, прыпомніла i сваю хату, хуценька пабегла дадому i моцна прытулілася да сваёй маткі».
На выхаваньне кемнасьці i дапытлівасьці разьлічаны своеасаблівы тэкст-загадка «Цікавая хатка»: «...Есьць у ёй млынок, ёсьць у ёй i кухня, дзе ўдзень i ўночы гатуецца цёплая страва. У гэтай хатцы мноства ўсякіх калідорчыкаў i ходаў, а жвавыя служкі разносяць па ix цёплую страву ва ўсе куточкі хаткі.
Есьць у гэтай хатцы вялікі пакой, куды свабодна ўваходзіць сьвежае паветра; ёсьць у ёй два сьветлыя вакенцы з ваканіцамі. Ноччу гэтыя ваканіцы зачыняюцца, а ўдзень адчыняюцца.
Што гэта за хатка?»
У «Тлумачэньні» ў канцы тэкста Некрашэвіч раскрывае, што млынок - гэта зубы, кухня - жывот, аканом - сэрца i г. д., i дапамагае дзецям прыйсьці да абагульненай адгадкі: хатка - гэта чалавек.
Разам з М. Байковым i А. Багдановічам С. Некрашэвіч уклаў спэцыяльны дапаможнік для ліквідацыі непісьменнасьці сярод дарослых з красамоўным назовам «Наша сіла ніва ды машына» (1925; 2-е выд. - 1927). На думку сучасных вучоных, гэтыя падручнікі i дапаможнікі былі заснаваныя на перадавых ідэях пэдагогікі i мэтодыкі i напісаныя з улікам канкрэтных умоваў тагачаснай Беларусі. Яны карысталіся папулярнасьцю i паўплывалі на. пазьнейшыя выданьні аналягічнай літаратуры.
Сьцяпан Некрашэвіч быў буйным грамадзкім i дзяржаўным дзеячом Беларускай ССР 20-х гадоў. Яго неаднакроць выбіралі дэлегатам усебеларускіх зьездаў Саветаў, сябрам ЦВК БССР. Але ў канцы 20-х гг. на небасхіле жыцьця С. Некрашэвіча зьявіліся чорныя хмары. Менавіта ў той час абвастрылася барацьба зь ідэалёгіяй нацыянал-дэмакратызму, якая вызначалася як варожая савецкай уладзе.
Яшчэ ў 1926 г. Інстытут беларускай культуры падрыхтаваў i выпусьціў юбілейны зборнік дакумэнтаў i матэрыялаў, прысьвечаны 400-годзьдзю друку ў Беларусі. У кнізе было нямала матэрыялаў пра дзейнасьць вялікага асьветніка Скарыны, які на некалькі дзесяцігодзьдзяў апярэдзіў свайго калегу, расейскага i ўкраінскага першадрукара Івана Фёдарава. Гэтага аказалася дастаткова, каб сакратар ЦК КП(б)Б В. Кнорын у 1928 г. выступіў з праграмнаю заяваю, у якой асудзіў увёсь ход навуковай дзейнасьці ў галіне беларускага мовазнаўства i літаратуразнаўства: «Для пралетарыята права на беларускую мову выцякае зусім не з таго, што жыў i працаваў на беларускай мове сярэдневяковы манах Скарына а ад рэвалюцыйнага раўнапраўя ўсіх народаў... Але мы так раскрытыкуем Смаляцічаў i Тураўскіх, што двух радкоў ім будзе шкада прысьвячаць у нашай гicтopыi» [19].
Пачаткова нацыянал-дэмакратызм тлумачыўся як правая небясьпека ў культурным будаўніцтве, як тэндэнцыя ставіць нацыянальныя інтарэсы вышэй за клясавыя, узьвялічваць нацыянальную форму на шкоду яе пралетарскаму зьместу. Неўзабаве палітычныя ацэнкі нацыянал-дэмакратызму сталi больш жорсткімі, аж да аналёгіі з нацыянал-фашызмам. Разгром нацыянал-дэмакратызму, па ўсім відаць, - лягічны вынік цэнтралізацыі i пераходу да загадна-адміністрацыйнай сыстэмы.
Прывядзем тэкст пастановы № 204 СНК БССР, апублікаванай 20 кастрычніка 1929 г.: «У зьвязку з тым, што Неадменным Сакратаром Беларускай Акадэміі навук Ластоўскім Вацлавам Усьцінавічам i Віцэ-Прэзыдэнтам Акадэміі акадэмікам Некрашэвічам Сьцяпанам Міхайлавичам дапушчана надрукаваньне ў выданьнях Акадэміі навук шэрагу працаў паасобных аўтараў, якія праводзяць у гэтых працах погляды, зусім несумяшчальныя з палітыкай Савецкай улады, а часамі i погляды, варожыя Савецкай уладзе, i за дапушчэньне надрукаваньня ў выданьнях Акадэміі работы яўнага ворага Савецкай Беларусі Я. Станкевіча, які знаходзіцца за мяжою на службе польскага фашызму i вядзе сыстэматычную актыўную працу супраць Савецкай улады, Савет Народных Камісараў БССР пастанаўляе:
2. Вызваліць акадэміка Ластоўскага Вацлава Усьцінавіча ад абавязкаў Неадменнага Сакратара Беларускай Акадэміі навук i акадэміка Некрашэвіча Сьцяпана Міхайлавіча ад абавязкаў Віцэ-Прэзыдэнта Беларускай Акадэміі навук.
Старшыня СНК БССР М. Галадзед Намесьнік Кіраўніка Спраў СНК i Эканамічнай Нарады БССР Л. Дубавіцкі» [20].
Сьцяпана Некрашэвіча арыштавалі 21 ліпеня 1930 г., хаця пастанова i ордэр на арышт былі падпісаныя яшчэ 18 ліпеня.
У той час акадэмікі С. Некрашэвіч i В. Ластоўскі знаходзіліся ў навуковай выправе ў Томску, дзе вывучалі ўмовы жыцьця i побыт беларусаў-перасяленцаў.
Менавіта туды, у мясцовае аддзяленьне ОГПУ, былі тэрмінова накіраваныя шыфратэлеграмы пра ix неадкладны арышт. Тут жа былі выпісаныя працэдурныя паперы: пастанова i ордэр на ператрус i арышт..
Наўрад ці ведалі Некрашэвіч i Ластоўскі, што ў Менску ўжо распачаліся павальныя арышты інтэлігенцыі. Толькі за адну ноч з 18 на 19 ліпеня 1930 г. было арыштавана 25 чалавек. Сярод пасаджаных у нутраную турму ГПУ Беларусі былі іхныя сябры i калегі Язэп Дыла, Максім Гарэцкі, Уладзімер Пракулевіч, Флярыян Ждановіч i іншыя.
Раніцой 21 ліпеня 1930 г. на палубу парахода «Тобольск», які стаяў на прычале ракі Том, падняліся тры чалавекі ў цывільным. Уважліва, нават з падазронасьцю аглядаючы навокал, яны прайшлі да капітана, а затым накіраваліся ў каюту № 7. Гэта былі ўпаўнаважаны Томскага акруговага аддзелу ОГПУ Ільін i супрацоўнікі аддзелу Батуеў i Семярнёў. Яны паказалі разгубленым ад нечаканасьці гаспадарам каюты ордэры на ператрус i арышт. С. Некрашэвіч з В. Ластоўскім былі затрыманыя i памянялі ўтульную каюту на абадраную i халодную камэру.
Каб надаць выгляд разгалінаванасьці i арганізацыйнай аформленасьци нацыянальна-дэмакратычнай плыні, грамадзтву прышчаплялі думку пра існаваньне старанна закансьпіраванай арганізацыі: «Саюз вызваленьня Беларусі» (СВБ), якая мела на мэце скінуць савецкую ўладу i ўсталяваць беларускую буржуазную дзяржаўнасьць. З канца 1929 па лета 1930 г. па БССР пракацілася хваля арыштаў людзей, якім прыпісваўся ўдзел у СВБ. Па справе праходзіла 86 чалавек; кіраўніцтва арганізацыяй прыпісвалася Я. Лёсіку, С. Некрашэвічу, В. Ластоўскаму i іншым. Сьледчыя органы імкнуліся даказаць сувязь СВБ зь іншымі антысавецкімі арганізацыямі: «Саюзам вызваленьня Украіны», ленінградзкай «манархічнай арганізацыяй», Працоўнай сялянскай партыяй.
Некрашэвіч шмат месяцаў праседзеў у турме, але яму не выстаўлялі ніякага абвінавачаньня. З-за кратаў ён даведваўся, што адбываецца «на волі».
У кастрычніку 1930 г. адбыўся пленум ЦК КП(б)Б, які спэцыяльна разгледзеў пытаньні нацыянальнай палітыкі партыі. Амаль уся папярэдняя работа ў гąлiнe мовазнаўства, літаратуры i гісторыі Беларусі дакастрычніцкага пэрыяду была абвешчаная «контррэвалюцыйнаю», спыненая i забароненая. Амаль усе навуковыя публікацыі i нават падручнікі былі сканфіскаваныя зь бібліятэк i зьнішчаныя. За перахоўваньне ix у асабістым карыстаньні пагражаў арышт i суд. У навучальных праграмах былі зробленыя адпаведныя купюры.
Загадчык аддзелу ЦК КП(б)Б А. Сянкевіч у артыкуле «За ленінскую лінію ў нацпалітыцы» пісаў: «Выкрытая органамі ДПУ контррэвалюцыйная група на чале з былымі міністрамі i дзеячамі Беларускай Рады - Ластоўскім, Цьвікевічам, Лёсікам, Некрашэвічам i іншымі, акапаўшыміся ў Беларускай Акадэміі навук, прасунула адтуль свае шчупальцы на шэраг участкаў эканамічнага i культурнага фронту, Наркамзем, Наркамасьветы, Белдзяржвыдавецтва i інш. ...Захапіўшы ў свае рукі шэраг навукова-дасьледчых устаноў (БАН, НДІ) i шэраг катэдраў у вышэйшых навучальных установах, контррэвалюцыйныя нацыянал-дэмакраты імкнуліся падрыхтаваць сабе навуковую зьмену...» [21].
Інстытуту філязофіі БАН было даручана «навукова» абгрунтаваць рэпрэсіі супраць нацыянальнай інтэлігенцыі, i ўжо ў 1931 г. выйшла кніга, напісаная калектывам аўтараў гэтага інстытуту, пад інтрыгавальным назовам «Навука» на службе нацдэмаўскай контррэвалюцыі» [22]. Вось што ў гэтай кнізе ставілася ў віну Некрашэвічу:
«Стоячы на варце «скарынінскай» чыстаты беларускай мовы, нацдэмы ажыцьцяўлялі яе, - так выражаўся Некрашэвіч, - «апрацоўку». У чым жа заключалася гэтая «апрацоўка»? Яна вялася па наступных напрамках:
1. увядзеньне ў сучасную беларускую мову архаізмаў усялякага роду, у большасьці запазычаных з рэлігійных помнікаў сярэднявечча i гістарычных дакумэнтаў той жа эпохі;
2. утварэньне новых слоў на прынцыпах пурызму - захаваньня «самабытнай» чыстаты беларускай мовы i выгнаньня зь яе элемэнтаў інтэрнацыяналізму;
3. ахова беларускай мовы ад пранікненьня ў яе савецізмаў i процідзеяньне ўплыву на яе разьвіцьцё пралетарыяту;
4. барацьба з рускімі элементамі ў беларускай мове i максымальная полёнізацыя яе».
10 красавіка 1931 г. перад калегіяй ОГПУ БССР паўсталі сябра Прэзыдыюму БАН С. Некрашэвіч, акадэмікі В. Ластоўскі i Я. Лёсік, дацэнт БДУ I. Краскоўскі, навуковыя супрацоўнікі БАН А. Цьвікевіч i У. Чаржынскі, прафэсар БДУ А. Смоліч, дацэнт БДУ П. Трамповіч, дацэнт БСГА I. Серада, бібліятэчны работнік У. Пракулевіч, работнік праектнага бюро Інстытуту прамысловасьці А. Галавінскі, работнік Наркамфіну А. Валькевіч, інспэктар Наркамфіну Л. Заяц, сябра літаратурнага аб'яднаньня «Узвышша» А. Адамовіч, выкладчык Я. Кіпель, стыль-рэдактар «Зьвязды» П. Жаўрыд.
Усе ЯНЫ былі прызнаныя вінаватымі ў тым, што, будучы сябрамі контррэвалюцыйнай нацыяналістычнай арганізацыі «Саюз адраджэньня Беларусі» (САБ), пазьней перайменаванай у «Саюз вызваленьня Беларусі» (СВБ), зьдзяйсьнялі арганізацыйнае шкодніцтва на культурным, ідэалягічным i іншых участках сацыялістычнага будаўніцтва, праводзілі антысавецкую нацыяналістычную агітацыю, накіраваную на замаруджваньне тэмпаў разьвіцьця Беларусі па сацыялістычным шляху, ставячы канцавой мэтай адарваньне Беларусі ў этнаграфічных межах ад Савецкага Саюзу i стварэньне так званай Беларускай Народнай Рэспублікі (БНР).
Акрамя таго, Ластоўскі, Краскоўскі, Галавінскі, Заяц абвінавачваліся ў тым, што былі ўдзельнікамі контррэвалюцыйнай арганізацыі «Беларускае Брацтва».
Пастановаю калегіі ОГПУ БССР усе абвінавачаныя, акрамя П. Жаўрыда, былі высланыя тэрмінам на 5 гадоў кожны ў розныя гарады СССР. Жаўрыда засудзілі на зьняволеньне ў канцлягеры тэрмінам на 5 гадоў.
Пасьля вынясеньня гэтага пазасудовага прысуду, напэўна, бальшыня вязьняў нутраной турмы ГПУ Беларусі была накіраваная ў Маскву. Сьцяпан Некрашэвіч разам з Вацлавам Ластоўскім, Язэпам Лёсікам, Аркадзем Смолічам i Паўлам Трамповічам апынуўся ў Бутырках. Там яны знаходзіліся да 11 чэрвеня 1931 г. Зь ix узялі падпіску аб тым, што яньі абавязваюцца прыехаць да новага месца жыхарства i пасьля прыбыцьця неадкладна зьявіцца ў мясцовы орган ОГПУ для «ўстанаўленьня факту прыбыцьця».
С. Некрашэвіч быў высланы ў г. Сарапул Удмурцкай АССР, дзе ён працаваў спачатку плянавіком-эканамістам каапэратыўна-прамысловай арцелі інвалідаў, а затым бугальтарам канторы «Заготзерно».
Тэрмін высылкі падышоў да канца. Некрашэвіч ужо зьбіраўся вярнуцца ў родную Беларусь, але яму не выдавалі ніякіх дакумэнтаў. Некрашэвіч адчуваў нешта нядобрае. I ён не памыляўся. Пастановаю Асобае Нарады пры НКВД СССР ад 14 ліпеня 1936 г. Некрашэвічу С. i Цьвікевічу А. тэрмін высылкі быў павялічаны на 2 гады кожнаму.
У 1937 г. Сьцяпан Некрашэвіч быў ізноў арыштаваны, а 19 сьнежня 1937 г. Ваеннай калегіяй Вярхоўнага Суда СССР па арт. 69, 70 i 76 КК БССР асуджаны на выключную меру пакараньня. Сьцяпан Некрашэвіч быў расстраляны 20 сьнежня 1937 г. у Менску:
Па абвінавачаньні 1937 г. Некрашэвіч быў рэабілітаваны Ваеннай калегіяй Вярхоўнага Суда СССР 12 кастрычніка 1957 г. Рэабілітацыя ж па абвінавачаньні 1931 г. адбылася значна пазьней. 10 чэрвеня 1988 г. Судовая калегія па крымінальных справах Вярхоўнага Суда БССР разгледзела ў закрытым паседжаньні пратэст пракурора Беларускай ССР на Пастанову калегіі ОГПУ БССР ад 10 красавіка 1931 г. па абвінавачаньні Некрашэвіча С. i інш. і, кіруючыся арт. 387 КПК БССР, вызначыла:
«Пастанову калегіі ОГПУ БССР ад 10 красавіка 1931 г. у дачыненьні Некрашэвіча С. М., Ластоўскага В. У., Лёсіка Я. Ю., Краскоўскага 1.1., Цьвікевіча А. I., Смоліча А. А., Трамповіча П. В., Чаржынскага У. В., Серады I. М., Пракулевіча У. М., Галавінскага А. К., Валькевіча А. I., Зайца Л. I., Жаўрыда П. Я., Адамовіча А. Я., Кіпеля Я. Я. i Пастанову Асобай Нарады пры НКВД СССР ад 14 ліпеня 1936 г. у дачыненьні Некрашэвіча С. М. i Цьвікевіча А. I. - адмяніць i справу выкананьнем спыніць за адсутнасьцю ў іхных дзеяньнях складу злачынства, Старшыня У. М. Пташнік
Члены суда: П. А. Ашуйка, М. І. Гермянчук». У народзе кажуць: лепш позна, чым ніколі.
[1] Дзянніца. 1918. 30 кастр.
[2] Беларускі дзяржаўны архіў (БДА), ф. 368, воп. 1, спр. 10, арк. 44.
[3] Тамсама, спр. 9, арк. 147.
[4] Тамсама.
[5] Інстытут беларускай культуры (Інбелкульт). Гісторыя ўзьнікненьня. Сучасная структура. Навукова-дасьледчая дзейнасьць. Мн., 1926. С. 9.
[6] Асьвета. 1924. № 2. С. 130.
[7] Савецкая Беларусь. 1924. 4 ліст.
[8] Цэнтральны навуковы архіў Акадэміі навук Беларусі (ЦНА АНБ), ф. 67, воп. 1, cпp. 12, арк. 2.
[9] БДА, ф. 205, воп. 3, спр. 5790, арк. 2, 3, 4, 15.
[10] Наш край. 1925. № 1. С. 62.
[11] Германовіч I. К. Аб навуковай дзейнасці С. М. Некрашэвіча. // Веснік БДУ. Серыя IV. 1972. № 3. С. 36.
[12] Мовазнаўчая праца краязнаўчых арганізацый. // Працы Першага Ўсебеларускага краязнаўчага аьезду. Мн., 1926. С. 48-56.
[13] Наш край. 1930. № 3. С. 66.
[14] Германовіч I. К. Цыт. пр. С. 37.
[15] ЦНА АНБ, ф. 67, воп. 4, спр. 23, арк. 89.
[16] Цьвікевіч А. Інстытут беларускай культуры (Інбелкульт). Мн., 1926. С. 96-97.
[17] Запіскі Аддзелу гуманітарных навук. Кн. 2. Працы клясы філёлёгіі. Т. П. 1928. С. 86-114.
[18] Известия по РЯС АН СССР. 1929. Т. IX, кн. I. С. 364.
[19] Кнорын В. «Аб рашаючых дробязях» у вялікім пытаньні // ... За культурную рэвалюцыю. Мн., 1928. С. 80-81.
[20] СЗ БССР. № 32. Арт. 204.
[21] Полымя. 1930. № 11-12. С. 170, 172.
[22] Бабровіч Л., Шпілеўскі Ів., Бандарэнка В., Вальфсон С., Мацюкевіч Я. «Навука» на службе нацдэмаўскай контррэвалюцыі. Мовазнаўства. Т. I, ч. II. Мн., 1931.