Герб горада Ліды, наданы 17 верасня 1590 г.
А. ІМЕНЫ ДАХРЫСЬЦЯНСКІЯ
У дахрысьцянскім пэрыядзе вялікалітоўскага (беларускага) ня было хрышчоных імёнаў, бо ня было й Хрысту. Але ймёны былі. Значэньням сваім імёны дахрысьцянскія тым розьніліся ад імёнаў пасьлейшых, хрысьцянскіх, што яны ня былі ймёнамі патрона. Часткавай розьніцаю было тое, што ўсі дахрысьцянскія ймёны нашых прадзедаў былі свайго вялікалітоўскага паходжаньня.
Усі тагачасныя ймёны нашы можна падзяліць на дзьве вялікія часьці. Адну часьць складалі назовы зьвяроў (Дзік, Ліс, Мядзьведзь, Воўк i інш.), птушак (Бусел, Зязюля, Ластаўка, Лебедзь, Пятух, Сакол, Верабей i інш.), статку (Бык, Казёл, Вол), расьлінаў (Хмель, Дуб, Ігруша, Клён, Краса, Краска, Кветка, Ляшчына, Рожа), рэчаў (Скарына, Дзежка).
Даючы такія й падобныя ймёны, бацькі ймёнамі выказавалі свае зычэньні ўзглядам дзецяняці, зычылі, каб сын быў дужы, як мядзьведзь, тур, вол; хітры, як ліс; адважны, як арол, сакол; цьвярды, як дуб; каб дачка была любовая, як зязюля; харошая, як ластаўка, краска, кветка; крамяная, як скарына, скарынка (а не такая, як мякіш).
З прыймом хрысьцянства, таковыя ймёны перасталі ўжывацца як імёны, але сталі мянушкамі i з часам прозьвішчамі або далі пачатак прозьвішчам (Валовіч, Бычкоўскі, Дубовік i інш.).
Другая часьць імёнаў вялікалітоўскіх дахрысьцянскага пэрыяду мела накшы выгляд. Тут зычэньні выказаваліся ня рознымі назовамі жывое прыроды або рэчаў, але накшымі словамі. Найбольш пашырыўшыся былі як імёны складаныя словы, у каторых другой часьцяй было слова «слава» (у імёнаў жаноцкіх) i «слаў» (у мужчынскіх), а часьцяй першай было слова, што паказавала, якое зычылі славы. Прыкл.: Усяслаў,
Вячаслаў, Расьціслаў, Зьвініслава, Перадслава, Расьціслава.
Другой падгрупаю былі складаныя словы, у каторых другой часьцяй было слова «мер»: Казімер, Валадзімер [1].
Меней пашырыўшыся былі як імёны словы нескладаныя, як Валадар. Ждан.
Імёнам гэтае другое часьці пашчасьціла захавацца й па прыйме хрысьцянства. Спачатку ладны час ix ужывалі побач ізь перанятымі ймёнамі хрысьцянскіх сьвятых, а пасьлей i бяз гэтых. Гэтак, прыкладам, пскоўскі князь, за каторага гаспадарстваваньня Пскоў вывальніўся ад Ноўгараду i стаў гаспадарствам незалежным у 1136 г., меў два ймёны, адно Гаўрыла - імя хрысьцянскага сьвятога, а другое сваё - Усевалад. Яго праваслаўная царква прызнала за сьвятога. Дзеля таго й другое імя ягонае, Усевалад, стала імям хрысьцянскага сьвятога. Падобна было зь іншымі ймёнамі вялікалітоўскага паходжаньня.
Б. ХРЫШЧОНЫЯ ИМЕНЫ
Скуль прыходзіла хрысьцянства да Вялікае Літвы (Беларусі)
Першымі хрысьцянамі на Ўсходзе Эўропы былі некаторыя зь вялікалітоўскага плямені Севяран. Да Севершчыны хрысьцянская вера праточавалася із Закаўказьзя (з Грузіі) за пасярэдніцтвам северскае калёні Цьмутаракані ля Азоўскага мора. Гэтаму прыяла тое, што княства Цьмутараканскае гранічыла ля р. Кубані з грузінскай епархіяй.
Прыймо-ж масавае хрысьцянскае веры, з прынукі адбылося пасьлей, у канцы X i XI стагодзьдзях, ужо зь Бізантыі перазь Кіеў, ад каторага тады залежыла бальшыня земляў вялікалітоўскіх.
Хрысьцянская вера зь Бізантыі прышла да нас у вабрадзе ўсходнім, грэцшм, адылі з моваю старабаўгарскай, бо яшчэ ў стагодзьдзю IX наўчоныя Грэкі із Салуня ў Македоні, браты Кастанцін (у мністве Кірыла) а Мяход пераклалі літургічныя кнігі з мовы грэцкае на мову старабаўгарскую. У IX, а ў X стагодзьдзях у гэтайжа мове была створана цэлая рэлігійная літаратура.
З прыймом хрысьцянства вялікай хваляю паплылі да Вялікае Літвы ймёны грэцкія, а таксама ўсходнія, болей-меней зьмененыя Грэкамі, асабліва гэбрэйскія. Прышлі яны, адылі, да нас не беспасярэдне з мовы грэцкае, але пасярэдніцтвам мовы старабаўгарскае i да некаторае меры зьмененыя ў ёй.
Іншым жаралом, з каторага паплылі да нас імёны чужыя, была мова лацінская і, у малой меры, іншыя мовы заходнія. Пачалося гэта адгэнуль, як Вялікаліцьвіны пачалі прыймаць хрысьцянскую веру із Заходняе Эўропы. Відавочна ўжо ў стагодзьдзю X бы л i ў Вялікай Літве грудкі хрысьцян заходняга абраду. У стагодзьдзю XIV за вялікага князя Гедыміна а Альгерда былі ў Ноўгарадку а Вільні рымска-каталіцкія манастыры. Калі ў канцы XIV i на пачатку XV стагодзьдзя была ахрышчана Жмуйдзь у рымска-каталіцкую веру, тады й часьць Вялікаліцьвіноў стала рымскімі каталікамі, мяняючы дагэнулешні ўсходні абрад свой i пераходзячы з праваслаўя на каталіцтва.
У стагодзьдзю XVI сярод вялікалітоўскае шляхты а мяшчанства была вельмі пашырыўшыся рэформаца (кальвінізм, лютаранства а сацынянства); але ў тым-жа а наступным стагодзьдзю ўсі, з выняткам лічаных радзімаў, вялікалітоўскія пратэстанты сталі каталікамі-лаціньнікамі.
Задзіночаньне з Рымам часьці праваслаўных Вялікаліцьвіноў ня ўчыніла зьмены ў дагэнулешнім іменным слоўніку вялікалітоўскім.
бо вуніяты й далей ужывалі тых самых імёнаў хрысьцянскіх, што й да вуні. Але прымуснае касаваньне вуні - часткавае ад 1772 i агульнае ў 1839 г. - вельмі ўзмоцніла ў нас пашырэньне ймёнаў лацінскага тыпу, бо шмат якія вуніяты, баронячыся ад залічэньня ix маскоўскай адміністрацай да праваслаўных, прыкідаваліся рымскімі каталікамі i патай пераходзілі ў лацінства. Малая-ж часьць былых вуніятаў - звыш паўмілёну - перайшла на рымскае каталіцтва ў 1905 г., як быў дазволены пераход з праваслаўя на іншую веру.
Да Вялікаліцьвіноў-лаціньнікаў прыходзілі хрысьцянскія ймёны ў хорме лацінскай. Былі гэта ймёны лацінскія й іншыя заходнеэўропскія, а таксама злацінізаваныя грэцкія (як орыгінальныя грэцкія, так i згэленізаваныя гэбрэйскія i ў малой меры іншыя ўсходнія).
Імёны, перанятыя з мовы грэцкае пераз старабаўгарскую, розьняцца ад тых-жа ймёнаў грэцкіх а згэленізаваных, перанятых пераз мову лацінскую. Розьніца наступная:
1. замест старабаўг. i ё лацінск. е: Ісус - Езус (у лаціны е, ё із старагрэцкага даўгога е, бізанцкага і);
2. замест старабаўг. с ё лац. з: Амрос, Пратас - Амброз, Пратаз;
3. замест старабаўг. фіты, вымаўлянае як ф ё лац. th; зь першага ё вялікалітоўскае x (Ходар) або хв (Хведар) або п (Апанас), з другога - т (Тодар, Атаназ);
4. замест старабаўг. в ё лац. б: Васіль - Базыль;
5. замест старабаўг. к ё лац. ц: Купрыян - Цыпрыян;
6. замест старабаўг. зьмякчанага сугуку перад е ё лац. цьвярды сугук: Венямін - Банямін (а з э з прычыны аканьня);
7. У стб. перад е, i былі мяккія д, т, з, с, з каторых у мове белар. сярэдне-язычныя dź, ć, ź, ś (Цімох, Сідар, Сьцяпан); у лац. i іншых заходніх неславянскіх перад э сугукі д, т, з, с цьвярдыя, а перад i - сярэднія; - у вабодвых прылучаёх у блр. яны цьвярдыя (Зыдор, Юстын, Стапан із Стэпан);
8. Перад а, о, у замест баўг. л цьвярдога (Пёкла зь Пекла) ё лац. ль мяккое (Тэкля).
Хормы ймёнаў, паўсталыя з хормаў старабаўгарскіх, пашырыўшыся галоўна сярод Вялікаліцьвіноў праваслаўных, а хормаў, паўсталых із хормаў лацінскіх, ужываюць пераважна Вялікаліцьвіны-лаціньнікі.
Некаторыя Вялікаліцьвіны ўважаюць, што ня добра, калі ймёны грэцкія ёсьць у мове вялікалітоўскай зь дзьвюма хормамі. Адныя зычылі-б, каб засталіся ў нас толькi хормы згодныя з моваю старабаўгарскай; другія ўважаюць, што маюць быць у нас толькі хормы заходнія, значыцца, згодныя з моваю лацінскай, бо мы народ заходняе цывілізацыі, i ўсі навуковыя й тэхнічныя тэрміны, паколькі яны ў нас не свае, дык пераняты із Захаду ў хорме заходняй. Вось, кажуць, поэта Кастанцін Міцкевіч, сам праваслаўны, а даў сабе мянушку Якуб Колас. Е ў нас i шмат прозьвішчаў ад імені «Якуб», як Якубеня, Якубёнак, Якубовіч, Якубоўскі. Гэта праўда, але вось другі поэта, каталік, Альбэрт Паўловіч, дарма што не раўня К. Міцкевічу, піша ў вадным із сваіх вершаў у зборніку «Снапок» - «не пазьніся-ж Якаў». Я меў школьнага сябру Яковіча, каталіка зь Лідчыны, знаю й Якаўлюка з Горадна. Заходняй цывілізацы не перакажаюць гукі і, x, хв, к, п, с, в грэцкіх імёнаў. Усялякія тэрміны, паколькі яны ў нас перанятыя, а таксама заходнія хормы чужых географічных назоваў у нас нормальныя, бо мы заўсёды былі із Захадам i складаем часьць Захаду. Але-ж гэтаму ані не перакажаюць старабаўгарскія хормы грэцкіх а згэленізаваных імёнаў. Прыймаючы хрысьцянскую веру з моваю старабаўгарскай, сусім прыродна было прыняць старабаўгарскія хормы хрышчоных імёнаў. Хормы гэтых імёнаў гістарычна ўрасьлі .ў наша жыцьцё, ё ня толькі старабаўгарскія хормы грэцкіх імёнаў, але й прозьвішчы зь ix i географічныя назовы. Тое самае трэба сказаць праз хормы лацінскія грэцкіх імёнаў. Аддаліўшы адну з хормаў, старабаўгарскую або лацінскую, грэцкіх імёнаў, мы самы сібе перасталі-б пазнаваць. Такія прозьвішчы, як Апанасовіч, Панасовіч, Панасеня, Панасёнак, Панасюк або Васіленя, Васілёнак, Васілевіч, Васілеўскі, мы адчувалі-б як чужыя, калі-б аддалілі старабаўгарскую хорму грэцкіх імёнаў. Поэты й непоэты могуць даваць сабе якія-хоця мянушкі, могуць таксама зваць іншых якой-хоця хормаю гэтых імёнаў. Таксама аўтары сваіх гэрояў. Гэта прыватная справа кажнага. Робячы гэтак, яны нічагусенькі ня ўзрушаюць у мове вялікалітоўскай, бо як адныя, так i другія хормы ё складовай часьцяй нашае мовы, памеж ix ня толькі ня можа быць зялезнае заслоны, але нат лягкое запінахі. Але адна рэч свабода прыватнага ўжываньня кажнаму тае або іншае хормы грэцкіх імёнаў, а сусім што іншае вылучэньне з мовы аднае зь дзьвюх хормаў грэцкіх хрышчоных імёнаў, або, што тое самае, вымаганьне ўжываць адну з гэтых хормаў замест другое.
Вялікаліцьвіны ўсходняга абраду гістарычна прывыклі ў сваім рэлігійным жыцьцю да хормаў старабаўгарскіх грэцкіх хрышчоных імёнаў. Таксама Вялікаліцьвіны абраду рымскага, лаціньнікі прывыклі ў сваім рэлігійным жыцьцю да хормаў лацінскіх тых-жа імёнаў. Дзеля таго ў літаратуры рэлігійнай праваслаўнай а вуніяцкай маюць ужываць толькі хормаў старабаўгарскіх грэцкіх хрышчоных імёнаў. А ў літаратуры рэлігійнай, прызначанай дзеля рымскіх каталікоў, маюць ужываць адно хормаў лацінскіх тых самых імёнаў. Рабіць накш значыла-б сіліць іншых ужываць тую або іншую хорму разгляданых імёнаў, вылучаць із агульнага ўжываньня адну з хормаў. Вынятак із гэтага мог-бы быць, як мне здаецца, адно тады, калі ўжываючыя якоесь хормы якога-колечы імені прынамся на 90 працэнтаў заступілі яе хормаю іншай.
ХОРМЫ ЗВЫЧАИНЫЯ, ПАМЯНШАЛЬНЫЯ, ЛЮБОСНЫЯ А ПАВЯЛІЧАЛЬНАПАВАЖАЛЬНЫЯ ХРЫШЧОНЫХ ІМЕНАЎ ВЯЛІКАЛІТОУСКІХ
У мове вялікалітоўскай, як i ў іншых мовах славянскіх, а ў некаторых i неславянскіх, ёсьць у спакменьнікаў, апрача хормаў звычайных, яшчэ хормы памяншальныя й любосныя, а рэдчас i павялічальныя. Хормаю звычайнай завем спакмень звычайнае велічыні, ня выказуючы нашага пачуцьця да яго. Хормаю памяншальнай наказуем меншую меру спакменя. Хормаю любоснай зазначаем свае пачуцьці да спакменя, наймя, што ён любы, прыемны. Памяншальныя хормы могуць быць заразом i любоснымі, а любосныя могуць памяншацца. Такім парадкам маем яшчэ хормы памяншальна-любосныя i любосна-памяншальныя. Прыклады: брат - хорма звычайная; браток - хорма памяншальна-любосная. Міл жа мне, дзевачкі, ды мой родны брахнейка; брату хна, братуля; Не давай ты, брацітка, усяму гору гараваць; брацейка - хормы любосныя. Браталька - хорма любосна-памяншальная.
Дзед - хорма звычайная; дзядок, дзедка (Папаўся, дзедку, у клетку) - хормы памяншальныя. Дзядуля, я гатоў з табою плысьці; Звару сала, сьпяку блін, каб мой дзедзька дома быў,- хормы любосныя. Ой ты, дзедзечка, глянь на палічку - хорма любосна-памяншальная.
Рыба - хорма звычайная; рыбка, рыбачка - хормы памяншальныя; Рыбуля - хорма любосная. А мая-ж ты рыбулька - любоснапамяншальная.
Сястра - хорма звычайная. Дадушы, мая сястрыца, праўда! - памяншальная. Разлучылася я із сваею сёстранькаю, сяструхна сяструля - хормы любосныя. Сяструлька мая, жыва ты будзеш - любосна-памяншальная.
Шмат радзей пашырыўшыся хормы павялічальныя. Павялічальныя на -ішча (дамішча) рэдка сустракаюцца. Шмат часьцей ужываюць хормаў на -юга (па зацьвярдзелых -уга) з грэблівым адценьням: дамюга, зладзюга, ваўчуга, п'янчуга; ад гэтых творацца й хормы памяншальныя - зладзюжка, п'янчужка. Цікавыя хормы павялічальна-паважальныя, але яны яшчэ не дасьледаваны.
Калі спакменьнікі наагул, у тым ліку асабовыя, маюць менаваныя хормы, то ня могуць ня мець ix хрышчоныя ймёны, бо яны такоама спакменьнікі. I яны маюць. Кажная з хормаў хрышчоных імёнаў добрая на сваім месцу. Хормаю звычайнай або поўнай імені ня выказуем ніякага пачуцьця, гэта толькі імя людзіны, падобна да агульных назоваў людзёў, жывёлы, рэчаў. Дзеля таго звычайнай хормаю імені завем звычайна людзёў вырослых, сталых, а ў дакумэнтах i ўсіх чыста. Таксама звычайнай хормаю імені завуць сьвятых. Хормаю памяншальнай імені наказуем, што людзіна яшчэ малая, зн. дзяцё, хлапец, дзяўчо. Любосная хорма выказуе любосьць, што нам хтось падабаецца, яна выказуе зычлівыя, прыязныя пачуцьці да кагось. Дзеля таго любоснай завем усіх, як малых, так i вырослых, сталых, але тады, калі Ў нас да ix блізкія асабістыя дачыненьні.
Нельга тут не зьвярнуць увагі, што колькі «неабмыльных ведамцаў» у чужой ІМ галіне веды пашыраюць у нас ужываньне хормаў любосных замест звычайных. Зьява гэтая вельмі шкодная, бо аддаляюць хормы звычайныя хрышчоных імёнаў; ужываючы-ж замест звычайных хормаў любосных, аддаляюць i ix як любосных. Значыцца, страта падвойная. Мова-ж із нацыянальнае стаець радзімнай (сямейнай). Гэтым шкода не канчаецца. Любосныя хормы патрэбныя. Калі-ж любосных хормаў вялікалітоўскіх (беларускіх) ужываюць як звычайных, дык, замест вялікалітоўскіх хормаў любосных, пачынаюць людзі балей а балей ужываць любосных хормаў расійскіх. Калі «Пятрусь» хорма поўная, звычайная, дык любоснай ё расійскі «Пеця»; калі «Міхась» хорма звычайная, дык за любосную бяруць расійскага «Мішу», «Мішку»; калі «Алесь», «Алеся», «Марыля» хормы звычайныя, дык любоснымі ё «Саша», «Шура», «Маша» i г. д. Дык трэба з гэтай дурнотаю скончыць.
Абмыльнаму ўжываньню любосных хормаў прыяе тое, што бацьки, дый часта чужыя, завуць звычайна малыя дзеці памяншальными й любоснымі хормамі хрышчоных імёнаў. Тое-ж бывае памеж самых дзяцей. А калі прывыкнуць, дык завуць так ужо й вырослых, сталых i старых. Дык можа здавацца, што хорма памяншальная i асабліва любосная ё хормаю звычайнай [2]. Дзеля таго трэба навуковая помач адрозьневаць розныя хормы хрышчоных імёнаў. Патрэбны таксама вялікалітоўскі (беларускі) меньнік (слоўнік хрышчоных імёнаў).
Мававеды могуць добра скумаць, арыентавацца ў хормах імёнаў подле нарасьняў (суфіксаў).
У поўных або звычайных хормах хрышчоных імёнаў нарасьняў (з гледзішча мовы вялікалітоўскае) няма.
Нарасьні памяншальныя
А. У ймёнаў мужчынскіх: -ік, -ык: Паўлік, Гаўр-ык; -ут -а, -ют -а: Як-ут-а, Макс-ют-а, Паўл-ют-а; -ёк, -ок: Васіл-ёк, Зьмітр-ок; -ец: Іван-ец; -чык: Іван-чык; -ук, -юк: Яз-ўк, Міхал-юк; к-а: Юр-к-а, Міхал-к-а.
Б. У ймёнаў жаноцкіх: -к-а: Гап-к-а, Юль-к-а, Язэп-к-а, Тацян-к-а.
Нарасьні любосныя
А. У ймёнаў мужчынскіх: -сь, -усь: Адась, Анто-сь, Але-сь, Вінц-усь; -ль, -уль, -ул-я, -юль: Ігна-ль, Вінц-уль, Ян-ул-я, Міс-юль; -ьк-а: Лявон-ьк-а, Дзямідз-ьк-а.
Б. У ймёнаў жаноцкіх: -с-я, -ус-я, юс-я: Ка-с-я, Але-с-я, Карус-я, Такл-юс-я; -л-я, -ул-я: Анто-л-я, Ган-ул-я, Наст-ул-я.
Нарасьні павялічальна-паважальныя
ёсьць у ймёнаў мужчынскіх. Нарасьцень у ix -ш, адзін або зь пярэднім сугукам: Адаш, Багуш, Януш, Іваш.
Іншыя нарасьні павялічальна-паважальных хормаў недасьледаваны. (...)
№1-1993. С.76-82.
РАЗГЛЯД КОЛЬКІХ ІМЕНАЎ
Зяслаў (а не Ізяслаў), бо першая часьць яго пачыналася прыймём-прыросткам jьz-, каторы ў мове вялікалітоўскай перайшоў у з (зь лесу, з дому), у расійскай-жа а баўгарскай - у из (из лесу, из дому). Ад «Зяслаў» над уплывам прыймені «за» паўстаў назоў местачка «Заслаўе».
Іван а Ян. Абедзьве гэтыя хормы таго самага імені ўзьніклі з гэбрэйскага імені «Еганан», відавочна, перанятага пераз мову старабаўгарскую. З прычыны аканьня вялікалітоўская вымова баўгарскае хормы «Иоаннъ» гэтага імені мусіла быць «Яан» (Иаан), каторае, сьцягненьням двух аа ў вадно а, дало Ян. Што да двух ни, дык, па шчэзьненьню канцавога ъ, замест нн падвойнага ў «Иоанн» вымаўлялі н адно; два нн тут былі толькі правапісным адбіцьцём хормы гэбрэйскае. Іншае зьясьненьне паўстаньня хормы «Ян» мусіць быць у мовах, каторыя ня знаюць аканьня.
Другая хорма (Іван) магла гэтак узьнікці. И ў Иоанн некаторыя абмыльна вымаўлялі як i складатворнае, ды, стараючыся, заразом вымаўлялі ненацісьненае о ў ім як о, перад каторым, як перад кажным о на пачатку складу, мусіла ў мове нашай узьнікці прыстаўное в (Івоан). Ненацісьненае о, адылі, было штучным у мове акаючай, не магла такая вымова ўдзяржацца, i яго пачалі вымаўляць як а (Іваан), што, сьцягненьням двух аа ў вадно, дало Іван.
Таксама ўзьнікла Івона замест i побач ізь Ена.
Абедзьвіх хормаў (Ян а Іван) гэтага імені ў нас ужывалі незалежна ад абраду. Прывяду колькі прыкладаў ужываньня ix належачымі да абраду ўсходняга. У летапісу захаваліся ймёны наступных гэрояў часу Валадзімеравага (X- XI стг.): Яна Усмовіча... Апрача братоў Вышацічаў - Яна а Пуцяты, з мужоў Сьвятаполкавых... мянуюць Васіля, Славуту, Іванку. (Дзьве гэтыя цытаты прыведзены ў перакладзе.) Пад 1106 г. у кіеўскім летапісе чытаем: «Преставися Ян, старец добрый». «Янь же поиде самъ оружья». Жаноцкая хорма Янка.
Прыходзіла гэтае імя да нас i пераз мову лацінскую, зн. ад лацінскае хормы Johannes; праз гэга сьветча жаноцка-любосная хорма яго «Югася». Ю ў гэтай хорме, відавочна, дзеля таго, што стараліся вымаўляіц» ё, бо ў мове вялікалітоўскай, калі стараюцца вымавіць ненацісьненае о (або ё), дык адзержуюць у (або ю). (...)
Кастанцін, Касьцянцін (бяз н па Ка-). Дзеля таго, што ў імені «Канстанцін» было аж тры н, чаго ня бывае ў словах сваіх мовы вялікалітоўскае, дык сталася распадабненьне, першае н выпала.
Станіслаў i прозьвішчы ад гэтага імені
Надзвычайна тэндэнцыйны да Вялікаліцьвіноў (Беларусаў) гісторык польскі Г. Лаўмянскі (Lowmianski) даводзіў у вадным із сваіх артыкулаў, што радзімы, каторых прозьвішчы могуць быць выводжаны ад розных хормаў імені «Станіслаў» - жмуйдзкага (а не вялікалітоўскага) паходжаньня. Ішло яму праз тое, каб паменшыць колькасьць Вялікаліцьвіноў, запісаных у сьпісаньню 1529 г. войска Вялікага Княства Літоўскага. Як аргумэнт Лаўмянскі прыводзе тое, што па хрысту Жмуйдзі, у канцу XIV i пачатку IV стг., была пастаўлена ў Вільні каталіцкая катадра пад імям сьв. Станіслава. Вось-жа, піша ён, Жмуйдзіны (завець ix Ліцьвінамі), як каталікі, пад уплывам назову катадры, пачалі даваць сваім сыном а дачкам імя «Станіслаў». Адгэтуль, выводзе ён, усі прозьвішчы, паўсталыя ад гэтага імені, жмуйдзкія i нашэньнікі гэтых прозьвішчаў - Жмуйдзіны.
Я прывяду некаторыя факты й довады, каторыя пярэчаць такому пагляду.
Фонэтыка слова «Станіслаў» такая, што яно можа быць імям у кажнага народу славянскае мовы. Дыкжэ ў Вялікай Літве (Беларусі) i ў суседніх краёх, на'т у Суздальшчыне, як найраней звалася Маскоўшчына, былі свае Станіславы за доўга да віленскае катадры. Як сьветчаць летапісы, князям у крывіцкім Смаленску быў у XI стг. Станіслаў, сын Валадзімера Сьвятаславіча, князя кіеўскага.
У дваннаццатым стагодзьдзю ў Пераяслаўлю Северскім быў Станіслаў Тукіевіч. Ен, разам із тысячнікам Раціборам, мяняў уставу праз працэнты.
У 1148 г. на Севершчыне ў бітве Імсьціслава Зяславіча кіеўскага з Глебам Юравічам «Станислава ту яша и казниша казнью злою».
У часе Ліпецкае бітвы 1216 г. Крывічоў (Смальнян а Псковічаў) i Наўгарадцаў, на чале із тарапецка-смаленскім князям Імсьціславам Удалым (меў удзел у Тарапцу), І з Суздалцамі, у войску суздальскім быў баярын Андрэй Станіслававіч.
У 1321 г., калі Гэдымін, вялікі князь літоўскі, пайшоў з войскам на Кіеў, дзяржаў яго нейкі князь Станіслаў.
Дзеля таго што ніводзін Станіслаў ня быў прызнаны праваслаўнай царквою за сьвятога, то пасьлей у Маскоўшчыне гэтага імені не давалі дзяцём. Але ў Вялікай Літве (Беларусі) гэта пераказаю ня было, i імя «Станіслаў» было пашырыўшыся сярод вернікаў розных цэркваў. Вось, прыкладам, блізкім супрацаўнём Б. Хмяльніцкага быў праваслаўны Вялікаліцьвін, палкоўнік Міхайла Станіслаў Крычэўскі.
Забраўшы Вялікую Літву, Масква русыфікавала ў ёй праваслаўную царкву i ўсё мяняла ў ёй на свой капыл. Тады i ў нас, як у Маскоўшчыне, праваслаўныя сьвятары пачалі ў рэлігійным жыцьцю што раз болей дзяржацца літары чымся зьместу, i ўзглядам імёнаў вымагалі, каб дзецяняці на хрысьце давалі імя таго сьвятога, катоpara дня яно радзілася. У нас, адылі, гэта ў поўнай меры ніколі ня было праведзена. На гэта можна прывесьці шмат фактаў. Прыкладам, у вялікім царкоўным сяле Гародзькі Валожынскага пав. усі праваслаўныя i блізу ўсі Станкевічы, каторыя дзеляцца на тры групы, зь ix адна - Станіслаўчыкі. Паколькі тут прозьвішча «Станкевіч» можа быць старшага паходжаньня, то мянушка «Станіслаўчык» мусіць быць сусім сьвежая. У сяле Арлянятах Ашмянскага пав. было шэсьць радзімаў праваслаўных. З дазволам, у 1905 г., пераходзіць із праваслаўя на іншую веру ўсі яны, з выняткам аднаго Габрэля Оганкевіча, перайшлі ў каталіцтва, а гэты адзін, што застаўся праваслаўным, меў сына Станіслава.
Лаўмянскі зігнораваў факт, што яшчэ да прыйма хрысьцянства Жмуйдзяй, сярод Вялікаліцьвіноў былі каталікі-лаціньнікі. Колькасыць ix шмат павялічылася ў часе хрысту Жмуйдзі, калі й дынастыя з праваслаўнае сталася каталіцкай, а вялікі князь Ягайла на'т абавязаўся навярнуць усіх на каталіцтва. Дыкжэ тады i з часьці Вялікаліцьвіноў адныя зьмянілі свой усходні абрад на заходні, другія перайшлі з праваслаўя на каталіцтва. Праўда, i просьле гэтага колькасьць каталікоў-лаціньнікаў у Вялікаліцьвіноў, раўнуючы зь вернікамі «грэцкае веры» сярод ix, была невялічкая; але, раўнуючы із Жмуйдзінамі, ня была такая малая. У тым, адылі, часе колькасьць каталіцкіх Вялікаліцьвіноў ня мела значэньня дзеля пашырэньня імені «Станіслаў», бо да гэтага імені тады аднолькава ставіліся ўсі ў Вялікай Літве, бяз розьніцы веры.
Што да самае катадры сьв. Станіслава ў Вільні, дык значэньне яе дзеля пашырэньня імені «Станіслаў» Лаўмянскі вельмі перацэнуе. Яна i ў малой часыц ня мела таго значэньня, якое меў субор сьв. Сохвіі ў Полацку або суборная царква ў Пскове. У ix суборныя цэрквы былі патранальнымі цэрквамі краю. Палачане на'т у бітву йшлі з крыкам «За сьвятую Сохвію». Віленская-ж катадра ня толькi ня была патронам краю, але на'т ня была патронам Віленшчыны ў найвужшым значэньню слова.
Нельга не зьвярнуць увагі, што назоў віленскае каталіцкае катадры надзвычайна мала ведамы Ў Віленшчыне. Гэтак цяпер, i няма ніякае прычыны думаць, што Ў мінуласьці было накш.
Калі віленская катадра сьв. Станіслава й мела якое-колечы значэньне дзеля пашырэньня імені «Станіслаў», дык магла мець яго толькі ў Вільні. А Вільня на этнографічнай тэрыторыі вялікалітоўскай, i ніякага там жыцьця жмуйдзкага ня было чуваць. Ня толькі Вільня была сталіцаю нашага гаспадарства i цэнтрам палітычным яго, але культурным i гаспадарскім цэнтрам вялікалітоўскім.
Наапошку, калі-б прозьвішчы, выводжаныя ад розных хормаў імені «Станіслаў» належылі Жмуйдзіном, дык тыя хормы, ад каторых гэтыя прозьвішчы паўсталі, мусілі-б быць хормамі жмуйдзкімі. Прымеж таго ня толькі такія прозьвішчы ўзьніклі суфіксамі вялікалітоўскімі (найчасьцей -іч, -овіч), але й хормы, ад каторых тварыліся гэтыя прозьвішчы, маюць суфіксы вялікалітоўскія, ё хормамі вялікалітоўскімі. Прозьвішча
«Станкевіч» узьнікла ад «Станка», Станевіч - ад Стань, Станькевіч - ад Станька, Станулевіч - ад Стануль, Стаськевіч - ад Стаська, Стасюлевіч - ад Стасюль, Станюковіч - ад Станюк, Стасюкевіч - ад Стасюк i інш.
Можна думаць, што сваё пашырэньне імя «Станіслаў» заўдзячуе свайму этымолёгічнаму значэньню. Хто ня зычыў, каб дзяцё ягонае стала слаўным? Гэтае значэньне было зразумелым Вялікаліцьвіном, а Жмуйдзіном слова «Станіслаў» нічога не казала. Другой прычынаю пашырэньня ягонага магла быць множасьць памяншальных, любосных а павялічальна-паважальных хормаў яго, хормаў, як зацемлена, вялікалітоўскіх, Жмуйдзіном чужых, незразумелых.
ЗАЦЕМЫ ДА НЕКАТОРЫХ ХОРМАЎ
Імёны мужчынскія без канчатку ў наз. адз. л.
Грэцкі канчатак -іос, лацінскі -іус, каторыя ў мове старабаўгарскай а расійскай перадаюць пераз -ий, у мове вялікалітоўскай адпаў. Е гэта ў поўных хормах імёнаў мужчынскіх (Парфеній - Пархвен). Адныя сугукі перад гэтым адпалым канчаткам бываюць цьвярдыя, другія - мяккія.
Цьвярдым ё р, бо яно ў мове вялікалітоўскай ё толькі цьвярдое: Алізар, Захар, Ліцэр, Назар, Нектар, Палінар, Пархвір, Рыгор, Савер, Валер i інш.
Цьвярдымі ё вуснавыя б, м, п, бо яны ў мове вялікалітоўскай зацьвярдзелі на канцу слова i перад сугукам: Агап, Арцём, Астап, Аўрагам, Пахом, Версаноп i інш. А в на канцу слова пераходзе ў ў - Зяноў.
Цьвярдымі ё д, т, з, с, н, бо, зьмякчаючыся, яны ў мове вялікалітоўскай пераходзяць у сярэднеязычныя dź, ć, ź, ś, ń [3].
Дзеля таго што ў мове вялікалітоўскай мяккіх д, т, з, с, н няма, дык чужыя сярэднія (паўмяккія) д, т, з, с, н бліжшыя да вялікалітоўскіх д, т, з, с, н цьвярдых, чымся да сярэднеязычных dź, ć, ź, ś, ń, дык i пераняты яны да мовы нашае як цьвярдыя на канцу слова, а д, т, з, с у кажным месцу. Прыклады: Аркад, Аўстрат, Баніхват, Ганнад, Ігнат, Іпат, Матод, Махтод, Кандрат, Мяхед, Мяхвод, Мялет, Палад, Пашсрат, Сават i інш. Адхінаў ад гэтага мала ды ўсім ім ё паралельныя хормы з д, т. Гэтак ё «Аркадзь», «Гянадзь» побач «Аркад», «Ганнад». Дзеля таго гэтыя адхіны надабе ўважаць за паўсталыя толькі ў некаторых мясцох пад уплывам расійскім, дзе ё д, т мяккія (Аркадий, Геннадий, Мелетий). Алёз, Амброз, Амброс, Аніс, Апанас, Панас, Хванас, Хадос, Хвядос, Тадос, Дзяніс, Настаз, Паіс, Пратаз, Пратас, Улас i інш. Адхінаў няма.
Анан, Арсен, Яўген, Яўмен, Пархвен, Сапрон, Супрон i інш. Е колькі з -нь на канцу - Яўмень, Арсень, але тыя-ж імёны ё з н цьвярдым. Дык i тут гэтыя адхіны трэба ўважаць за паўсталыя пад уплывам расійскім.
л перад адпалым канчаткам -нр ё толькі мяккое: Анатоль, Аўрэль, Базыль, Васіль, Савель, Віталь, Ювеналь i інш.
Мужчынскія ймёны на -pa, -ла
Мужчынскія ймёны, як i спакменьнікі наагул, з р, л на канцу із сугукам або паўсамагукам й, ў перад імі адзяржалі канчатак -о, каторае, з прычыны аканьня, перайшло ў мове літаратурнай i на каля 9/10 прасьцягу мовы народнае ў -а, i самыя такія спакменьнікі перайшлі з -о асноваў (з такіх, як стол, хвалько) да а-асноваў (такіх, як Мікіта, вайвода): Аляксандра, Габра, Гаўра, Зьмітра, Лаўра, Шкандра, Петра, Сыльвэстра, Паула, Саўла, Мануйла, Міхайла. Дык із старабаўг. «Самуил» будзе Самуила, праз што сьветча прз. Самуйлёнак, а таксама «Шмуйла», жыдоўская хорма гэтага імені ў Вялікай Літве. Але ё хорма й «Самойла», i можна думаць, што й яна правільная. Што у ў нашай мове можа ў перанятых імёнах рэдчас пераходзіць у о, сьветча о ў Анопрый, Зыгмон.
Такія-ж, як у менаваных хрышчоных імёнаў, ё хормы па р, л зь пярэднім сугукам альбо паўсамагукам у спакменьнікаў агульных: зубра, сябра, швагра, тыгра i інш.
Марка. Зь іншае прычыны ё -а ў «Марка». Гэта імя з устаўным ерам (ъ), з каторага, прыкл., у мове польскай ё -э - (Марэк), i сваёй хормаю яно памяншальнае, а таКІЯ памяншальныя маюць у нас хорму на -ка (Саўка, Грышка).
Гэбрэйскія складаныя ймёны з -эль у другой часьці, калі перайшлі да мовы вялікалітоўскае пераз мову лацінскую зь ненацісьненым э ў эль, дык, з прычыны аканьня, -эперайшло ў -а-, i паўстала хорма з -аль: Міхаэль>Міхааль> >Міхаль (сьцягненьнем двух аа ў вадно), або з -ал: Міхал, Рахвал (л, а ня ль, відавочна, дзеля таго, што перанятыя былі дарогаю пісомай, зн., пішучы, лац. 1 перадалі кірылічным л).
Тыя-ж імёны гэбрэйскія, калі перайшлі да мовы вялікалітоўскае з мовы грэцкае пераз старабаўгарскую, дык маюць хорму на -йла - Мануйла, Міхайла, або на -ла - Гаўрыла, Даніла. Лучылі таксама хормы із захаванай бязь зьмены другой часьцяй імені гэбрэйскага - Данель; відаць, у такім прылучаю, пераймаючы, вымаўлялі з націскам на э.
Канцавыя вуснавыя адпалі па сугуках
У мове вялікалітоўскай канцавыя вуснавыя сугукі па вуснавых-жа або па л, р, рэдчас па сугуках іншых, адпадаюць або дастаюць на канцу -а: Адоль, Арэхва, Харлам, Хрысан, Карпа, Палікар (з Адольф, Ареф, Харламп, каторае з Харлампий, Хрисанф, Карп, Поликарп). Таксама ё ў спакменьнікаў агульных - жандар із жандарм. Калі-ж вуснавы сугук апынецца памеж сугукаў, дык ён выпадае - Алімка (Ар.), памяншальнае ад Алімпа.
Хормы на «а» мужчынскіх імёнаў
Апрача хормаў на -а ў імёнаў на -р, -л зь пярэднім сугукам альбо паўсамагукам ё яшчэ гэткія хормы на -а (замест на сугук): Алёйза, Алёкса, Лёкса, Анта, Хота, Клямэнта, Лічарда, Сьпірыда, Тарэнта, Валента, Вікента.
Да памяншальных хормаў мужчынскіх
Памяншальныя хормы ад складаных ІЗ -слаў або -мер у другой часьці творацца ад часьці першае складанага імені: Божка (ад Багуслаў), ведамнае цяпер як прозьвішча, Болька (ад Баляслаў), -чка (ад Вячаслаў), Валодзька (ад Валадзімер), Казюк (ад Казімер).
Памяншальныя днуа трыскладовыя николі ня маюць у мове вялікалітоўскай хормы на -ак або на -эк, -ек (Пранак, Юрак, Болек, Міхалак). Рэдчас чутыя такія хормы ё чыстым полёнізмам. Замест такіх хормаў ё звычайна вялікалітоўскія хормы на -ка: Бонька, Цішка, Полька, Хомка, Клімка, Міхалка, Сымонка. Зь няймёнаў «маршалак» - полёнізм (пол. маршалэк), павяліт. маршалка. I «маршала» ў мове натай нямашака.
Памяншальныя двускладовыя на -ка - Янка, Яцка, Болька, Глебка, Ходзька, Родзька, Вячка, Юрка - у ладнай меры страцілі значэньне памяншальнасьці i хіба могуць быць ужываны ў значэньню імёнаў поўных. Прыклад: А маршалкаваў на сойме наш Ліцьвін, князь Болька Сьвірскі. Адылі страцілі ня сусім, i, прыкладам, сьвятых нельга было-б зваць гэтымі хормамі. З ужываньня ў значэньню ймёнаў звычайных маюць быць сусім чыста вылучаны любосна-памяншальныя з сь перад -ка (Яська, Стаська i інш.), бо ix любосна-памяншальнае значэньне выразьліва чуецца.
Памяншальныя на -ук, -юк
Побач з памяншальнымі хормамі на -ок, -ёк (Зьмітрок, Пятрок, Сыманок, Васілёк) больш пашырыўшыся памяншальныя на -юк (Аляксюк, Ясюк, Гіпалюк, Касыцок, Масюк, Міхалюк, Паўлюк, Радзюк, Стасюк, Юлюк), на -ук (Аугустук, Артук, Язук, Янук, Хвядук, Данук, Клімук, Крыстук, Мартук, Матук, Мінук, Панук, Праяук, Радук, Рапук, Рамук, Самук, Віктук i інш.). Таксама ў спакменьнікаў агульных: пястук (вялікі палец рукі), відук (дзікі мак). На -ук па зацьвярдзелых: Андрук, Габрук, Гаўрук, Дарук, Зьмітрук, Купрук, Цупрук, Цшірук, Шрук, Пятрук, Супрук, Вінцук.
Суфікс -юк, зн. -ук ізь пярэднім мяккім сугукам, ясны, ён славянска-вялікалітоўскі. Але сўфікс -ук ізь пярэднімі сугукамі цьвярдымі, каторыя наагул могуць зьмякчацца, выглядае на тый самы суфікс, -ок, адно што ў хорме балцкай [4]. Ен мог быць прынесены да мовы вялікалітоўскае ад вялікалітоўскіх (беларускіх) Балтаў. Гэтым была-б таксама зьясьнена дзіўна малая колькасьць памяншальных імёнаў із суфіксам -ок.
Суфікс -згк із зацьвярдзелым сугукам перад ім можа быць у вадных імёнах із суфіксу -юк, у другіх - быць суфіксам із спачатным сугукам цьвярдым перад -ук.
Цікавыя памяншальныя на -ута, -юта: Адашута, Якзгта, Ясюта, Яўхута, Яцута, Максюта, Пархута, Паўлюта. (...)
Неславянскія ймёны на -іа, як жаноцкія, так i мужчынскія, адзяржалі ў мове вялікалітоўскай хорму на -а зь цьвярдым альбо мяккім сугукам перад -а, зн., на пісьме ў кірыліцы ё хормы на -а або на -я. Цьвярды сугук ё тады, калі ён мяккім ня бывае ў мове вялікалітоўскай. Такім ё, першае, р: Глікера, Дара, Ліцэра, Лукера, Пульхера, Валера i інш.; другое, д, т: Кляўда, Ліда; з мужчынскіх: Азара, Бэра, Захара i інш.
Вуснавыя сугукі вымаўляюцца цьверда перад сугукам i на канцу слова. Тут таксама яны цьвярдыя:
Агапа, Гапа, Алімпа, Яўхіма, Хіма, Зянова i інш. З мужчынскіх: Ярэма.
Усі іншыя сугукі перад менаваным канчаткам - мяккія, зн. кан чатак ё -я: Аміля, Аяіся, Аўрэля Хадося, Хвядося, Тадося, Яўгеня Ксеня, Маланя, Настася, Наталя Панася, Прасіня, Разаля, Сьцяпа ня, Цыцыля, Юля, Юстьгая i інш з мужчынскіх: Ананя, Гананя, Са хоня, Вося й інш.
Відавочна, на канцы перад -а было i нескладатворнае (а ня i i ня й), дзель таго ня ўзьнікла хормы на -ія ані на -на, пры каторай было-б здваеньне, але на -а/-'a (на а зь мяккім сугукам перад ім, як i вымаўляюцца напісаньні ля, ня, ся).
Ня сусім так, але падобна ё ў сярэдзіне слова: тут ё Юляна, але Таіцяна (зн. т перайшло ў ц) i інш. над. Таксама ў сярэдзіне імёнаў мужчынскіх: Галакцён, Дзямян, Дзямід, Дзяніс, Касян, Максімілян.
Надабе адрозьневаць л, н, с перад канчаткам імёнаў поўных ад такіхжа гукаў перад канчаткам імёнаў любосных. У першых гэтыя гукі належаць - з гледзішча вялікалітоўскага - да караня (Юля, Юстыня, Настася), у другіх - да суфіксу (нарасьню) (Антоля, Настуля, Каруся).
Здваеньне сугуку (Натальля, Хадосься) замест аднаго мяккога (Наталя, Хадося) ня ё правільнай хормаю вялікалітоўскай. Здваеньне ў імёнах ё ў вадзіночных прыпадках i паўстала над пасьлейшым расійскім уплывам, гэта - расійска-вялікалітоўскі сымбіёз. На хорму рас. на -ья (Наталья) мова вялікалітоўская рэагавала так, што хорму рас. Мяккі сугук +й+а ператварыла ў мяккі падвойны сугук +a (пішацца -я). Побач із прыпадкамі із здваеньням ё - i ў вялікай бальшыні - прыпадкі без здваеньня, з адным мяккім сугукам перад -а (пішацца -я).
Памяншальныя на -ута, -юта. Як i ў імёнаў мужчынскіх, таксама ў жаноцкіх ё памяншальныя хормы на -ута, юта: Аўгута (да поўнага імені Аўгуста), Багута (да Багуслава), Карута (да Караліна), Лукута (да Лукера), Мархвута (да Мархва), Марута (да Марыя), Палісюта, Палюта, Палута, Васюта.
Скарочаныя хормы жаноцкія, як Хоўра, Хіма, Хрыста, Крыста, Домна, Магда, Наста, Вікта, Юста, яшчэ ў большай меры, чымся мужчынскія двускладовыя на -ка (Глебка), могуць быць ужываны ў значэньню хормаў поўных.
Імёны з адпалымі пачатнымі гукамі. Імёны з адпалым пачатным i (Раіда зам. Іраіда i інш.) нельга ўважаць за неправамерныя ў мове вялікалітоўскай. I тут адпала пад уплывам такіх словаў вялікалітоўскіх, як мець, граць, мякушка. Характар гуку г такі, што ён можа адпадаць i (радзей) выпадаць. Дык хормы «Ліцэра» зам. «Гліцэра», «Рыгор» i інш. З адпалым г еусім добрыя. Пачатнае а можа таксама адпадаць. Прыкл. «гаспадар» адпадам г перайшло ў «аспадар», адлі (адпадам а) у «спадар», ды сталася розьніца ў значэньнях дзьвюх хормаў. Дык хормы Ляксандра, Ляксей i пад. інш. такія самыя добрыя, як Аляксандра, Аляксей.(...)
[1] Дыкжэ было «-мер», а ня «-мір». Расійскія-ж а ўкраінскія хормы такіх імёнаў зьмянілі спачатнае «мер» на «мір» (Володимир) пад уплывам слова «мір».
[2] З гэтае прычыны В. Ластоўскі ў сваім «Падручным расійска-крыўскім (беларускім) слоўніку», пачаўшы добра разважаць праз хрышчоныя ймёны, у меньніку ix чыста заблытаўся.
[3] З тае прычыны, што гэтыя сярэднеязычныя сугукі пішам кірыліцаю зь мяккім знакам (дзь, ць, зь, сь, вь) або з е, ё, я, і, ю па ix, зн. так, як пішам сугукі мяккія, Вялікаліцьвіном здаецца, што ў мове іхнай ё мяккія дз, ц, з, с, н. Але правапіс рэч умоўная. Калісь пісалі й д, т перад е, ё, я, і, ю, але вымаўлялі dź, ć.
[4] Індоэўропскае а балцкае у кароткае перайшло ў мове праславянскай у ъ, з чаго ў мове вялікалітоўскай о.