Герб горада Ліды, наданы 17 верасня 1590 г.
Друкуецца паводле: газэта «Бацькаўшчына», 1958, №№26-30, Мюнхен.
Расейская чорная сотня як спаміж расейскіх манархістых, так i спаміж расейскіх камуністых ёсьць найбольшым ворагам беларускага народу. У сваім ходаньні супроць беларускага руху чарнасоценцы ня грэбуюць ніякімі сродкамі. Дарма што яны звычайна самі ня вераць сваім цьверджаньням, замест ігнараваць ix i іхныя аргумэнты, валей ix пазнаць. Гэтаму й служыць дадзены артыкул.
Каб сказаць галаслоўна няпраўду, ня трэба шмат словаў. Але шмат болей трэба сказаць, каб грунтоўна й усебакова паказаць увесь хвальш непраўдзівага цьверджаньня. Дзеля таго, каб было карацей, я буду часта паклікацца на іншыя працы, асабліва на сваю «Савецкае хвальшаваньне гісторыі Беларусі», у каторай паважаныя чытачы знойдуць таксама іншую літаратуру i жаролы.
Тэрыторыя Беларусі
За тэрыторыю этнаграфічна-беларускую расейскія чарнасоценцы прызнаюць толькі тэрыторыю Беларускай ССР, беларускія землі на ўсход i поўнач БССР яны залічаюць да расейскіх. У сваёй працы «Савецкае хвальшаваньне гісторыі Беларусі», апіраючыся вылучна на расейскія жаролы, я паказаў, што на ўсход i поўнач ад БССР ёсьць яшчэ беларускія землі вялічынёй блізу роўныя цэлай БССР [1].
Паходжаньне
Паводля чарнасоценцаў, Беларусы, Украінцы й Ноўгарадцы таго самага паходжаньня, што й Расейцы; выходзіла-б, значыцца, што фінскага зь ценкай славянскай плеўкай. Тымчасам на аснове даных архэалёгіі, топонімікі (геаграфічныя назовы) i мовы, у тэй-жа маёй працы (бб. 8-18) даведзена, што Беларусы балцка-славянскага паходжаньня, наймя, што спачатна ўся гістарычна-этнаграфічная тэрыторыя беларускага народу была занятая бальшынёю Балтаў, a ў першай палавіне першага тысячагодзьдзя па Хрысту сюды прышла беларуская часьць Славян i зьмяшалася зь імі. Ізь зьліцьця беларускіх Балтаў ізь беларускімі Славянамі i ўтварыўся гістарычны беларускі народ.
Племя Крывічы
Што да плямені Крывічоў, дык чарнасоценцы цьвярдзяць, што Крывічы былі ня толькі ў Беларусі, але таксама ў Ноўгарадзкай i Суздальскай землях. У менаванай сваёй працы (бб. 87-94) я паказаў, што ані ў Ноўгарадчыне, ані ў Суздальшчыне Крывічоў ня было. Там-жа ў мяне паказана, што, як вынятак, крывіцкія каляністыя занялі ў Суздальшчыне малую мясцовасьць ля ракі Сіці, прытокі Малогі (у был. Яраслаўскай губ.). Гэта - Сіцькары. Яны й дагэтуль захавалі шмат асаблівасьцяў беларускіх у сваёй мове i ўсім чыста розьняцца ад абступаючых ix Расейцаў. Дадам тут, што найвыдатнейшы расейскі гісторык Прасьнякоў таксама сьцьвярджае, што «Курганныя старавечнасьці апрычаюць ix (Ноўгарадцаў) ад Крывічоў» [2]. Крывічы займалі большую часыдь гаспадарства Полацкага, блізу ўсё княства Смаленскае, Пскоўшчыну i беларускую часьць Цьвершчыны, i на ўсіх гэтых землях ёсьць беларуская мова, a калі дзе й зрусыфікавана, як у некаторых мясцовасьцях Цьвершчыны, дык i там захавалася даволі сьлядоў яе былое беларускасьці. Прасьнякоў таксама сьцьвярджае, што "Курганныя старавечнасьці XI стг. наагул пацьвярджаюць культурную суцэльнасьць усіх гэтых (Полацкіх, Смаленскіх i Пскоўскіх) Крывічоў" [3].
Асобныя беларускія гаспадарствы
Чарнасоценцы ігнаруюць, што ў X-XIII стагодзьдзях былі незалежныя беларускія гаспадарствы, найперш Полацкае, крыху пасыіей Северскае, тады Смаленскае, Пскоўскае й Тураўска-Пінскае [4]. Паводля ix было «еднное русское» гаспадарства з цэнтрам у Кіеве. Але даўно даведзена, што ў старавеччу ня было адзінага гаспадарства народаў славянскіх моваў Усходу Эўропы, ня было ані з цэнтрам у Кіеве, ані ў іншым месцы. Даволі довадаў пра гэта зыбрана ў Прасьнякова. Зь ix прывяду некаторыя.
«Літаратура гісторыі рускага права, - кажа Прасьнякоў, - не знаходзіць гаспадарствавага выгляду («облнчня») у старавечнай Русі як цэласьці». «Нашая старавечнасьць, - чытаем у Сергяевіча, - ня знае адзінага гаспадарства Расейскага: яна мае дачыненьне з мноствам адначасна існуючых невялічкіх гаспадарстваў» (В.Н.Сергеевнч. Русскне нсторнческне древностн, т. I, СПб., 1890, б. 1). Падобна да ўсіх старавечных народаў i ўсходнія Славяне «выступаюць у гісторыі ня ў выглядзе вялікага гаспадарства, але падзеленыя на ладны лік малых, з каторых кажнае жыве самастойным жыцьцём, i летапіс помніць свае апрычоныя княствы ў Палян, Крывічоў i г. д. (М.Н.Дьяконов. Очеркн обідественного государственного строя древней Русн, 3-яе выд., СПб., 1910, б. 68). «У гэтым пляменным серадовішчу вырастаюць месты i ператвараюць ягоную арганізацыю на новы лад - у сьцяг земляў-воласьцяў, што цягнуць кажная да свайго месцкага цэнтру... Кажная асобна ўзятая воласьць - гэта зусім чыста закончаная сацыяльная цэласьць з усімі неабходнымі элемэнтамі гаспадарствавасьці, у яе была i свая азначаная тэрыторыя, i свой народ, i самастойная найвышшая ўлада» (С.А. Корф. Нсторня русской государственностн, 1908, б. 70, 84). Хорму гэтае гаспадарствавасьці Сергяевіч азначае, як «мешаную, у каторай два элемэнты: манархічны - у васобе князя, i народны - у васобе веча» (В.М.Сергеевнч. Лекцнн й нсследоваішя, 3-яе выд., СПб., 1903, б. 130). Слаба зьвязаныя розныя землі i матарыяльнымі інтарэсамі. У меру ўздыму заходняэўрапэйскага сьвету ў матарыяльным i культурным дабрабыце зь ім цясьней вяжуцца інтарэсы паўдзённа-заходняй i паўночна-заходняй Русі... a з XII стг. паўночна-ўсходняя ўскраіна апрычаецца ў вапрычоны народна-гаспадарскі раён...
«Ня меней цяжка гутарыць, маючы наўвеце ўсю старавечную Русь, як цэласьць, пра адзіную «ўладу, стаячую на чале гэтага грамадзкога зьвязу». Каб уратаваць прадстаўленьне пра гаспадарствавую суцэльнасьць старавечнае Русі, Кастамараў прабаваў азначыць яе як фэдэрацыю. Але праўнае паймо гэта вымагае «фэдэральнага» ўраду, a гэткага значэньня гісторыя права ня можа прызнаць ані за ўладаю вялікага князя кіеўскага, ані за княскімі зьездамі» [5].
У прыведзеных цытатах сустракаецца назоў «старавечная Русь». Як пабачым ніжэй, такога назову, абыймаючага ўсіх т. зв. усходніх Славян, ня было, Русьсю звалася толькі Кіеўшчына, a пасьлей i ўся Украіна. Пашырэньне назову «Русь», «рускі» на Беларусь, Ноўгарадчыну й Суздальшчыну - штучнае. I Прасьнякоў таксама сьцьвярджае, што ня было аднаго назову ў усяго т. зв. усходняга славянства [6].
Ад расейскіх чарнасоценцаў можна пачуць, што «такіх князёў, каторыя зваліся-б беларускімі, ня было, але былі князі полацкія, менскія i інш». Ведама, - скажу я, - ня было такіх князёў, якія зваліся-б беларускімі, бо й такога назову даўней ня было, але былі князі таго народу, каторы цяпер завецца беларускім; такіх князёў мы знаем ад X да канца XVIII стагодзьдзя. I гэта прызнаюць таксама гісторыкі расейскія. Вось, прыкладам, Прасьнякоў кажа:
«Полацкая зямля, што склалася ў вапрычонае княства вялікіх памераў, у часы Старога Яраслава жыла наагул сваім апрычоным жыцьцём... сьцягваючы да сябе беларускія (падчыркненьне маё.- Я.С.) землі, полацкі цэнтр, прыродна, i гандлёвымі, i палітычнымі інтарэсамі глядзеў на захад, далоў па Дзьвіне, каторай вышнявіны былі ў яго» [7]. Мянуе ён таксама «Ведамкі пра князёў беларускіх» [8].
Беларуская культура
Відавочна, чарнасоценцам i ў дум ня прыходзіць, што ня толькі ў пары задзіночанага беларускага гаспадарства - Вялікага Княства Літоўскага беларуская культура была апрычоная й накшая за культуру расейскую, але апрычонай i накшай яна была спрадвеку. Ад VI да XIII стагодзьдзяў у Беларусі была спачатку пазаркая культура беларускіх
Балтаў, пасьлей, побач із упадаючай балцкай, была высокай якасьці зялезная культура заходняя, яшчэ пасьлей, побач із гэтымі, асабліва заходняй, прыходзіць яшчэ вышшая культура закаўкаска-сырыйская [9].
Адначасна ў Беларусі адбывалася ператварэньне i дальшы развой культуры заходняе й закаўкаска-сырыйскае i ix сынтэза [10].
Задзіночанае гаспадарства Беларускае
Наўсуперак таго, што кажуць расейскія чарнасоценцы, Вялікае Княства Літоўскае было беларускім гаспадарствам. Довады на гэта я падаў у «Ведзе» з 1951 г. (б. 65-69) i ў «Савецк. хвальшаваньне» (б. 111-112). Яшчэ гэтта дадам з агульна прызнаванага ўсімі гісторыкамі: «Будынак першае гаспадарствавасьці Вялікага Княства Літоўскага» быў пастаўлены на гістарычнай i этнаграфічнай беларускай тэрыторыі. Ягоны першы цэнтар быў беларускі Ноўгарадак, асновы арганізацыі, ваеннае справы, культуры, патрэбныя дзеля разьвязаньня культурных заданьняў, былі адзержаныя ад Беларусаў [11]. Таксама Ўладзімірскі-Буданоў сьцьвярджае, што Вялікае Княства Літоўскае пачалося на землях беларускіх. Дагэнуль «мы ані ня ведаем собска-нацыянальных лятувіскіх гаспадарствавых установаў. Усе расказы пра гэта звычайнюсенькія байкі, павыдумляныя пасыіей». «Цэнтр усяго Вялікага Княства, сталіца вялікага князя, ужо зь першае чэцьверці XIII стг. быў у Беларусі («Чорнай Русі») у Ноўгарадку: там жыў Міндоўг, з часам наступнікі - убіўцы, сын ягоны Вайшэлка...» [12].
Рада Вялікага Княства Літоўскага генэтычна паходзіла ад Баярскіх Думаў асобных беларускіх гаспадарстваў папярэдняга часу [13].
Незалежнасьць Беларускага гаспадарства па Люблінскай вуніі
Таксама наўсуперак расейскім шавіністычным цьверджаньням, задзіночанае беларускае гаспадарства, зн. Вялікае Княства Літоўскае, захавала сваю гаспадарствавую незалежнасыдь i па Люблінскай вуніі 1569 г. Пра незалежнасыдь Вялікага Княства Літоўскага па Люблінскай вуніі ёсьць даволі довадаў. Асабліва шырака й грунтоўна гэта давялі В.Дружчыц i непрыяцель Беларусаў І.Лаппо [14].
Сам акт Люблінскае вуніі мае супярэчнасьці. Адныя ягоныя пункты зусім прылучаюць беларускае гаспадарства да Польшчы, другія, наадварот, усё ў ім захоўваюць. Сталася гэта з тае прычыны, што Палякі, хочучы супоўнага прылучэньня Вялікага Княства Літоўскага да Полыпчы, пасьцерагліся, адылі, надзвычайна перацягаць струны. Яны спадзяваліся на тыя пункты акту вуніі, што ім досыць чынілі, што паводля ix, але не паводля супрацьлежных ім пунктаў у канцы ўсё станецца. Быў таксама пакінены ўвесь стары фактычны стан у Вялікім Княстве, што было зроблена яшчэ й дзеля таго, каб i далей увесь цяжар Маскоўскае вайны (пачалася ў 1558 г., скончылася ў 1582 г.) лажыўся на плечы Беларусаў ды каб, аслабленыя гэтай вайной, Беларусы былі падаўчэйшыя да задзіночаньня з Польшчаю. Адна й другая старана спадзявалася на карысныя сабе пункты акту вуніі. Беларусы не маглі станаўко паставіцца супроць вуніі, як гэтага хацелі, бо, ваюючы тады з Маскоўшчынаю й Швэдамі, не маглі яшчэ ваяваць із Польшчаю. Але, перамогшы Маскву, Беларусы пастанавілі адкінуць шкодныя беларускаму гаспадарству пункты Люблінскае вуніі, каб яны з праўнага гледзішча не пярэчылі ягонай незалежнасьці. Гэта дорага каштавала: замест чыста разграміць Маскоўшчыну i зьвярнуць усе захопленыя ёю беларускія землі, мусілі зь ёю замірыцца на 10 год i паслаць войска на польскую граніцу. Войска гэтае стаяла гатовае да вайны з Польшчаю датуль, пакуль новы гаспадар, Жыгімонт IV Ваза, не зацьвердзіў Статуту Літоўскага 1588 г. i зьмешчанай у ім Канстытуцыі Вялікага Княства Літоўскага, като рай Люблінская вунія была ператворана ў зьвяз двух раўнапраўных незалежных гаспадарстваў.
Праф. В.Дружчыц, разгледзіўшы грунтоўна праўны й фактычны стан беларускага гаспадарства пасьля Люблінскае вуніі, зрабіў наступныя вывады: «На аснове Люблінскага прывілею Трэйцяга Статуту Літоўскага i соймавых канстытуцыяў, - кажа В.Дружчыц, - можна ўважаць за ўстаноўленае, што Вялікае Княства Літоўска-Беларускае па 1569 г. мае сваю тэрыторыю із срога азначанымі граніцамі. Граніцы Вялікага Княства бароніць адумысловая старожа, праводзіцца разгранічэньне краю літоўска-беларускага ад польскага. Войска польскае ня мае права пераходзіць у граніцы Вялікага Княства, як i войска літоўска-беларускае да краю Полынчы пад страхам вялікае кары.
Люднасьць Вялікага Княства Літоўска-Беларускага карыстаецца собскімі й апрычонымі правамі, зафіксаванымі ў Статуце... Люднасьць Вялікага Княства мае свой кодэкс права - Статут Літоўскі, свой собскі суд, сваю гаспадарствавую мову...
Па вуніі Вялікае Княства Літоўска-Беларускае захавала свой собскі цэнтральны ўрад. Маршалкі земскі й дворны, канцлер, падскарбі, гэтман - урады, што былі й да вуніі. З урадамі былі зьвязаныя i адпаведныя ўстановы. Маршалка земскі, як міністар вялікага князя з усімі атрыбутамі свае ўлады, сьветчыць пра тое, што вярхоўная ўлада князя ня зьліваецца з уладаю караля. Дарма што адна асоба займае гэтае месца, але сядзіць на двух пасадах із рознай уладаю на аснове законаў кажнага гаспадарства. Канцлер із гаспадарствавай канцылярыяй Вялікага Княства Літоўскага, у каторай вялі ўсе справы Княства, меўшы ў сваіх руках гаспадарствавую пячаць, безь якое ніводзін загад ня меў сілы, быў уставічным абароньнікам гаспадарствавай самастойнасьці Вялікага Княства Літоўска-Беларускага.
Падскарбі земскі - міністар фінансаў Вялікага Княства. Згодна з умоваю Люблінскас вуніі ўводзілася толькі аднолькавая вагою й хормаю манэта. Апрычонасьць фінансаў i скарбу ў Польшчы i ў Вялікім Княстве Літоўска-Беларускім захавалася поўная. Вялікае Княства мае i сваю мынцу, дзе б'юць манэту на собскія патрэбы. Кажнае гаспадарства мае свой бюджэт, i даўгі аднаго срога спаганяюцца з другога.
Гэтман найвышшы із сваім намесьнікам гэтманам польным быў вайсковым міністрам i галоўнакамандуючым літоўска-беларускім войскам. Па Люблінскай вуніі войска, як i да вуніі, засталося ў Літоўска-Беларускім гаспадарстве собскае...
Вялікае Княства Літоўска-Беларускае, маючае сваю собскую тэрыторыю, урад, войска, мае й свой тытул, гаспадарствавы гэрб i гаспадарствавую пячаць, як сымболь свае гаспадарствавае самастойнасьці i захоўвае ix да самага падзелу Рэчы Паспалітае.
Супольны з Польшчай ёсьць вялікі вальны сойм. Характар яго арганізацыі, адылі, перашкаджае яму зьліцца ў ваднароднае суцэльнае цела. Супольныя паседжаньні Палякоў ізь Лятувісамі й Беларусамі на сойме не памаглі арганічнаму зрастаньню двух народаў i гаспадарстваў. Двугаспадарствавасьць Рэчы Паспалітай захоўваецца на працягу ўсяго пэрыяду сумеснага быцьця i выразьліва адбіваецца на пастановах вялікага вальнага сойму, каторы прымушаны выносіць асобныя канстытуцыі для Польшчы й асобныя для Вялікага Княства Літоўска-Беларускага. У некаторых прыпадках адбываюцца i асобныя паседжаньні як Рады Вялікага Княства, так i польскага «кола» [15].
Дзеля таго, што ў Вялікім Княстве Літоўскім былі заўсёды й Лятувісы, В.Дружчыц завець яго Літоўска-Беларускім. Але нацыянальны характар Вялікага Княства Літоўскага быў толькі беларускі. Іншая рэч, што наш народ тады ня зваўся Беларусамі, але Ліцьвінамі, Літвою.
Палякі й пасьля Люблінскае вуніі былі ўважаныя ў Вялікім Княстве Літоўскім за чужаземцаў-загранічнікаў. Яны ня мелі права займаць урадаў i не маглі нажываць зямлі ў Вялікім Княстве. Гэта сьцьвярджаюць усе чыста гісторыкі. «Ужо ў прывілею В. Кн. Казімера з 2-га мая 1447 г. ёсьць урачыстае абяцаньне (што было адначасна й забавязаньнем. - Я.С.) раздаваць землі й урады толькі адным тубыльцам. Аналягічны артыкул ёсьць i ў прывілеях 1492 г. В. Кн. Аляксандры, i ў прывілею 1506 г. В. Кн. Жыгімонта». Статут 1529 г. «пазбаўляе права на ляжачую маемасьць кажную жанчыну, каторая пашла (замуж) да чужое зямлі, да Польшчы, або да Мазоўш, або да каторае-кольвек зямлі, маючы іменя айчызныя, i мацярыстыя ў пансьцьве нашым Вялікім Княстве Літоўскім». У такім прыпадку «жанчына, што вышла замуж за чужаземца, траціць сваё права на айчызныя i мацярыстыя землі, каторыя тады пераходзяць на родных дзядзькоў; a калі таковых няма - на ейных блізкіх. Пры гэтым спадкаемцы не абавязаныя даваць такой дзяўчыне ніякае пасагі» [16].
Гэткім парадкам Беларусы самі былі гаспадарамі ў сваім гаспадарстве, i ўсё, што ў ім дзеялася, было іхным дзеяньнем, a ня польскім, як гэта цьвердзяць расейскія чарнасоценцы.
Нацыянальны назоў
Ад расейскіх чарнасоценцаў абярняся чуем: «У карані слова «беларус» чуецца слова «русский», зн. ужо гэта сьветча, што Беларусы - Расейцы («русские»). Нічагусенькі падобнага! Сэрбы - два лужыцкія народы i адзін балканскі. Ёсьць Славакі й Славенцы (розьніца ў назове такая, як «кругляк» i «круглец» -два беларускія назовы аднае й таеж балотняе травы). Паляне ўкраінскія ля Дняпра i Паляне - Палякі. і г. д., i г. д.
Але каб розныя чарнасоценцы ня спэкулявалі з прычыны аднолькавасьці або падобнасьці нацыянальных назоваў, дык валей зьмяніць, як зрабілі ўкраінцы. Беларусы ніколі ня зваліся Русьсю ані ў значэньню нацыянальным, ані ў значэньню палітычным гэтага слова. Дзе была «Русь», «Руская зямля», глянь у «Ведзе» 1951 г., б. 49, i ў «Савецк. хвальшаваньне», б. 106. Да таго, што там сказана, я дадам гэтта толькі два прыклады. Прасьнякоў кажа: «Тое, што мы вельмі часта завем «Кіеўскай зямлёю», было ў старыну складаным камплексам, у каторы ўходзіла невялікае Кіеўскае княства («Руская зямля» ў вузкім сэнсе слова) i «кіеўскія воласьці». Гэтую палітычную цэласьць звалі Кіяўляне, як «Руская зямля» плюс «кіеўскія воласьці» [17]. Вось-жа нат забраныя Кіевам некаторыя беларускія землі (Дзераўская зямля i часьць дрыгвіцкае прасторы) ня былі Русьсю нат з гледзішча палітычнага, але былі «кіеўскімі воласьцямі», зн. землямі, каторыя дзяржаў Кіеў.
Галубіцкі падае: «У 1135 г. Ніфонт (біскуп Вялікага Ноўгараду) хадзіў да Русі - да Кіева гадзіць Кіяўлян із Чарнігаўцамі» [18].
У дачыненьні да Беларусаў словы «Русь», «Русін» i прыметнік «рускі» азначалі хрысьціян усходняга абраду з прычыны агульнага прыйма хрысьціянства пасярэдніцтвам Кіева - Русі, Пра гэта гл. у «Ведзе», 1951 г., б. 49-50.
Ня зваўся ў мінуласьці наш народ i Беларусамі. Самі сябе нашыя людзі ў мінуласьці Беларусамі ніколі ня звалі, i - да XVII стг.- ix адно колькі разоў прыпадкам назвалі гэтак чужнікі. У сярэдзіне XVII стг. пачаў зваць наш народ Беларусамі маскоўскі пасольскі прыказ (але не народ).
Першым агульна-нацыянальным назовам народу нашага быў назоў «Крывічы». На гэта ёсьць досыць довадаў. Часьць ix падана ў «Ведзе» (1951, б. 47). Гэтта прывяду адно два: Крыжацкі хронікар Пётра Дусбург кажа пад 1314 г.: «Брат Гэнрык Маршалка... прыйшоў да Крывіцкае зямлі i места ейнае, што Ноўгарадкам завецца, узяў». Як ведама, Ноўгарадак быў на прасторы пляменна-дрыгвіцкай; з гэтага відаць, што назоў «Крывічы» быў назовам агульнанацыянальным.
Гасьцінец, што вядзе з Палесься на Валынь, завецца крывіцкім дагэтуль.
У XIII стг. побач із назовам «Крывічы» пачынае ўжывацца назоў «Літва». Да палавіны XIV стг. пераважае назоў «Крывічы», пасьлей - «Літва». З XV стг. i блізу да канца XIX стг. ёсыдь толькі «Літва». Пра назоў «Літва» гл. «Веду», 1951 г., б. 47-48 i 51-52.
Мова
Маскоўскія чарнасоценцы не прызнаюць беларускае мовы. Завуць яны яе нарэччам. Дый паводля ix паўстала яно неяк надта-ж нядаўна, у стагодзьдзю XIX, a то й пасьлей. A да XII стг. i ў Вялікім Княстве Літоўскім быў, паводля ix, «русскнй язык». Яны любяць паклікацца на Статут Літоўскі, дзе кажацца, што «пісар земскі маець паруску ўсе лісты, выпісы i позвы пісаці...» Скарына - кажуць - перакладаў Біблію на рускую мову, Іван Фёдараў друкаваў у Маскве i ў Беларусі тэй самай моваю, a Сымон Полацкі тварыў ёю вершы ў Полацку i ў Маскве. Ані Статут Літоўскі, ані менаваныя i іншыя дзеячы,- паводля чарнасоценцаў,- ня зналі беларускае мовы, бо яе ня было.
A запраўды было й ёсьць гэтак. Найстаршыя асаблівасьці беларускае мовы, як i іншых моваў, даведваюцца лінгвістыя, моваведы прыраўнальна-лінгвістычнай мэтодаю. Такія асаблівасьці паўсталі ў пару дагістарычную, i яны сьветчаць, што ўжо тады была апрычоная беларуская мова. У часе агульнага прыйма хрысьціянства ў канцы X стг. была, ведама, у поўнай сіле разьвіўшыся беларуская мова. Але ў ёй тады ня пісалі, бо з хрысьціянствам прышла літаратура ў мове старабаўгарскай, каторую дзеля яе ўжываньня ў царкве пачалі зваць царкоўна-славянскай. Але ў кнігах, пісаных Беларусамі царкоўна-славянскай моваю, выразьліва й багата прабіваліся рысы беларускае мовы. Было гэта ўжо з XI стг., зн. у найпершых памятках.
Не пасьлей як з пачатку XIII стг. чыстай беларускай моваю пісалі творы практычнага характару.
З пачатку XV стг. маем ужо літаратурную беларускую мову. У XV стг. у гэтай мове ёсьць багатая літаратура.
Ад самага пачатку Вялікага Княства Літоўскага мова беларуская, спачатку народная, a потым літаратурная ёсьць у ім моваю гаспадарствавай. Гэта відаць із мноства, проста мільёнаў, памяткаў, засталых ад Вялікага Княства Літоўскага. Кажны, хто хоць крыху знаецца на моваведзе, гэтае прызнае. Ня цяжка гэта прызнаць i не моваведу [19], трэба толькі мець вочы, незацемненыя тэндэнцыяй.
Як ужо было сказана вышэй, дзеля таго, што агульнае прыймо хрысьціянства сталася пасярэдніцтвам Кіева-Русі хрысьціян усходняга абраду як праваслаўных, так i вуніятаў, у Беларусі звалі Русінамі, a іхную веру - рускай. Разам із «рускай вераю» прышло «рускае пісьмо» i «рускія кнігі», дзеля таго й мову гэтых кнігаў Беларусы пачалі зваць рускай, дарма што спачатку яна была царкоўна-славянская, a пасьлей - беларуская. З мовы кніжнае гэты назоў быў перанесены на беларускую мову народную. Значыцца, у Беларусаў было так, як у старых Рымлян, дзе быў populus Romanus, але lingua latina, як ёсьць у Гішпанцаў, каторыя сябе завуць Гішпанцамі, a сваю мову кастыльскай, як ёсьць у Амэрыканцаў.
Што да суседзяў, то Палякі спачатку звалі беларускую мову «літоўскай», a пасьлей, стыкаючыся зь Беларусамі, усё болей i болей пачалі зваць яе так, як гэтыя, значыцца «рускай». Украінцы, будучы наагул палітычна й ідэялягічна асыміляваныя Беларусамі ў пэрыяд Вялікага Княства Літоўскага, старабеларускую літаратурную мову ўважалі за сваю i звалі яе «рускай». Наколькі дазваляў правапіс гэтае мовы, Украінцы й вымаўлялі яе пасвойму. Народную беларускую мову Ўкраінцы заўсёды звалі «літоўскай». Што да Маскоўцаў, дык яны звалі «літоўскай» як літаратурную, так i народную беларускую мову.
Уся інтэлігенцыя Вялікага Княства Літоўскага як беларускага, так i лятувіска-жмуйдзкага й украінскага паходжаньня гаварыла тагачаснай беларускай літаратурнай моваю. На гэтую-ж мову пераклаў Біблію ў 1517 г. др. Пранціш Скарына. Сымон Полацкі, пакуль заставаўся ў Беларусі, пісаў у гэтай мове свае вершы, a пераехаўшы да Масквы, пісаў там вершы ў мове царкоўна-славянскай. Іван Фёдараў, або Федаровіч, друкаваў толькі пацаркоўна-славянску ў Маскве i ў Беларусі.
Разгледзім цяпер проказь, часта прыводжаную із Статуту Літоўскага: «A писар земский маеть поруску, рускими литерами и словы вси листы, выписы и позвы писати, a не иншим езыком н словы; a присегнути маеть на врад свой».
Дзеля таго, што мова беларуская названа рускай, маскоўскія чарнасоценцы кажуць, што мова Статуту Літоўскага - расейская. Але гэтак сказаць можна толькі заткнуўшы вочы й вушы на праўду. У прыведзенай проказі няма ніводнага вылучна расейскага слова. A словы беларускія такія, якіх няма ў мове расейскай, ёсьць у ёй гэтакія: 1. двойчы ўжыта «маеть», парасейску сказалі-б «должен», «обязан»; 2. «литерамн», парасейску было-б «буквами»; «листы», парасейску было-б «документы», «отношения»; «выписы», парасейску «копии»; 5. «позвы», парасейску «обвинительный акт»; 6. «присегнутн», парасейску ў тым часе заместа гэтага слова казалі «целовать крест»; 7. «врад», парасейску «учреждение», «должность». Значыцца ў ваднэй складанай проказі ўжыта сем такіх словаў беларускіх, якіх ня было ў мове расейскай. У гэтай-жа проказі ніводнае слова ня лучыла такое, якога-б ня было ў мове беларускай. Але мова - гэта ня толькі словы, але яшчэ хормы й гукі. Зь беларускіх хормаў, якіх няма ў расейскай мове, у разгледжанай проказі ёсьць гэткія: «маеть» двойчы ўжытае (парас. «имеет»); «поруску» (парас. «порусски»); «вси», гэта хорма паўночна-ўсходняга дыялекту i сярэдняй i ўсходняй часьці сярэдняга дыялекту беларускае мовы. Яна-ж была нормаю ў старабеларускай мове літаратурнай. У мове расейскай была й ёсьць хорма «все». Гэта-ж хорма «ўсе» найчасьцей ужываецца ў беларускай кніжнай мове цяпер, хоць пяршынство належыцца хорме «ўсі», бо яна 1) пануе на дзьвюх трэйціх часьцях прасторы дыялекту, што лёг у васнову новае беларускае літаратурнае мовы; 2) была нормаю ў старабеларускай літаратурнай мове: «иншим» (парас. «иным», «другим»). Зацемлю, што ў 3 ас. дзеясловаў канчатак быў мяккі; дзеля таго пісалі на канцу мяккі знак («маеть»). Але здаралася, што гук выносілі над радок, i тады мяккага знаку па ім ня ставілі. Ведама, што i ў такім прыпадку вымаўлялі мякка. Але Расейцы, пад уплывам свае вымовы, зносячы сугук у радок, звычайна ставяць па ім не мяккі, але цьвёрды знак («мает»).
Калі зьвернемся да гукаў, дык ізноў пабачым вялікую розьніцу ад мовы расейскае. Як даведзена моваведаю, р было зацьвярдзеўшы, зн. у разгледжанай проказі было ў словах «писар», «прысегнути», «врад» р цьвярдое. У мове расейскай у такім палажэньню р мяккае. «Земский» вымаўлялася «земскі» (без й на канцы). Мяккае т было перайшоўшы ў ць, дык вымаўлялася «маець», «пісаці», «прысягнуці». В перад сугукам пераходзіла ў ў або у (дык «ўсі», «урад»). Было аканьне. I пераходзіла ў й. Паводля вымовы разгледжаную проказь трэба перадаць гэтак: «пісар земскі маець паруску, рускімі літарамі й словы ўсі лісты, выпісы й позвы пісаці, a ня іншым языком i словы; a прысягнуці маець на ўрад свой».
Як бачым, гэта чыстая беларуская мова.
Яшчэ ад чарнасоценцаў чуем: «У Беларусі пісалі дал, был (з л), зн, парасейску».
Але! Пісаліл: дал, был, волк i г. д., але вымаўляліў: даў, быў, воўк. I цяпер Славенцы ў такім палажэньню пішуць л, але вымаўляюць ў. Правапіс рэч умоўная, важна вымова. Што такая была беларуская вымова, даведзена моваведаю. Што да XV-XVII стагодзьдзяў, дык беларускую вымову гэтае пары можна наагул даведацца i без моваведы. Гэта дзякуючы беларуска-мусульманскай літаратуры, у каторай пісалі наагул так, як вымаўлялі. Вось прыклад:
«На землі, што розные рэчы ест, усіх тых ліджбу ён ведае. Пашоў адтуль, гуляў па вежах, разгледаў усе звезды, кажнае так сафамі, сафамі [20] завешана, кажнае за сегосьветную гару большае. Там-жэ відзеў адзін ангел вельмі дзіўный, з моцы сваей стварыў его Панбог: палавіца із сьнегу палавіца із агню...» [21]
Дачыненыіі да праваслаўных
Маскоўская чорная сотня ў надзвычайна чорных хварбах стараецца паказаць палажэньне праваслаўных у Задзіночаным Беларускім Гаспадарстве. Пра рэлігійныя дачыненьні я напісаў у «Савецк. хвальшаваньне» (б. 122-126 i зацемкі 323-338). Гэтта дадам да паданага тамака.
У Горадзельскім прывілею 1413 г. ёсьць некаторае абмежаньне правоў праваслаўнае арыстакратыі, наймя гэты прывілей забараняў даваць у собскай Літве праваслаўным магнатам найвышшыя ўрады, з каторымі было завязана сяброўства ў Гаспадарскай Радзе. Паводля чарнасоценцаў гэты прывілей прывёў да таго, што «ўсё літоўскае й рускае панства апалячылася i пачало ўціскаць свой рускі народ» (гэтак яны завуць Беларусаў).
Запраўды-ж абмежаньне гэтым прывілеем правоў праваслаўных магнатаў не тарнавалася на практыцы. Гэта сьцьвярджаюць М.Доўнар-Запольскі, М.Любаўскі, Вал. Пічэта, М.Пакроўскіі інш. [22] ТаксамарасейскігісторыкН.Ражкоў кажа: «Прывілей Ягайлаў i Вітаўтаў, даны Літве i Заходняй Русі ў Горадле 1413 г., не дапушчаў у (Гаспадарскую) Раду асобы грэцкае праваслаўнае веры. Але хоць гэтая пастанова Горадзельскага прывілею неаднойчы пацьвярджалася пасьлей, яна заставалася, адылі, увесь час юрыдычнай фікцыяй: праваслаўныя арыстакраты ўвесь час пранікалі ў Гаспадарскую Раду» [23]. Іншыя дасьледавальнікі ўважаюць, што гэтая пастанова ня была паўторана, але што ейнае паўтарэньне было схвальшаванае езуітамі.
Зьяўляецца пытаньне: нашто было рабіць пастанову, калі яе не спаўнялі? Адказ на гэтае пытаньне дае Прасьнякоў. Ён добра выясьняе, што пасьля Грунвальдзкае бітвы 1410 г. крыжацкі ордэн разьвіў у Эўропе шалёную прапаганду супроць Літвы й Полыпчы, вінавацячы ix у вабароне паганства i варожасьці да хрысьціянскага сьвету. Узьнікала небясьпечнасьць вайны з усёй Заходняй Эўропаю, тым больш што Жыгімонт, цэсар Сьвятога Рымскага Цэсарства Нямецкага Народу, стаў на бок Ордэну і, прызнаны за арбітру, прысудзіў супярэчныя землі, у тым ліку Жмудзь, Ордэну.
«Каталіцкі дух Горадзельскай вуніі адказвае ў даную часіну інтарэсам Вітаўтавым. Гэта дарога, каб параліжаваць падзьдзяржаньне Ордэну Заходняй Эўропаю, дарога здабыцьця сымпатыяў на Заходзе. На Канстанцкім саборы польскія й літоўскія паслы дабіваюцца ўстанаўленьня катэдры i апрычонага біскупства на Жмудзі, вядуць перамовы пра вайну з Туркамі, просяць навукі й помачы ў справе прылучэньня да адзінае каталіцкае царквы праваслаўных схізматыкаў. Польшча i Літва выступаюць перад заходняэўрапэйскім сьветам у новым сьвятле. Гэта пярэдняя стань заходняе культуры, апора заходняга сьвету супроць варожага мусульманскага й схізматычнага Ўсходу... Вялікія князі (Вітаўт i Ягайла) вядуць дружна дыпляматычны паход, каб вырваць меч із рук Ордэну Крыжакоў i дзеля зьвязкаў паміж двума варагамі - Ордэнам i цэсарам Жыгімонтам шукаюць апірышча ў папежа як сілы, здольнай параліжаваць i скампрамітаваць варожую палітыку галавы Сьвятога Рымскага Цэсарства й Тэўтонаў. Вітаўт дабіваецца нат пратэктарату над Дэрпцкім біскупствам» [24].
Што рэлігійныя абмежаваньні Горадзельскага прывілею мелі вылучна дыпляматычныя заданьні, відаць таксама з таго, што неўзабаве пасьля Горадзельскага акту Вітаўт прыняў із рук гусітаў чэскую карону i паслаў да Чэх за свайго намесьніка Жыгімонта Карыбутавіча.
Расейскія русыфікацыйныя выданьні стараюцца даць «змове» князёў 1481 г. - Івана Гальшанскага, Міхала Алелькавіча i ягонага сваяка Хведара Бельскага - характар рэакцыі на перасьледваньні «рускага элемэнту ў Літве» або праваслаўных. Змова была выкрытая, два першыя змоўнікі былі пакараныя сьмерцяй, a «Бельскі ўсьпеў уцячы да Масквы i тут хіба даваў землі «Па Бярэзіну» [25]. Прасьнякоў прыходзіць да вываду, што гэта была «змова князёў» «дынастычна-радовая». Мы ведаем імёны адно трох удзельнікаў. На «землі» яны не апіраліся. Кіеўскія баяры зрадзілі Алелькавічам i пры сваёй зрадзе й засталіся. Ня болей пераконваючая спроба зьвязаць «змову князёў» 1481 г. з пытаньнямі царкоўнага жыцьця.
«Палітыка князёў сваеасабліва асьвятляецца подпісамі Міхала Алелькавіча, Хведара Бельскага, Змітры Вяземскага пад лістом Місаіла мітрапаліта 1476 г. да папежа з выказаньнем пажаданьняў пра ўзнаўленьне перамоваў пра вунію дзеля таго, каб прывесьці ў любоў i пагадзіць абедзьве царквы із захаваньнем абрадаў i наагул даркоўнае практыкі абедзьвюх; пры гэтым ліст адначасна падчырквае i прызнаньне папежа за найстаршага сьветнага ўсеначэльнейшага пастыра (як на Флёрэнцкім саборы)... Пры такіх умовах цяжка казаць пра рэлігійныя матывы» (змовы). Палітычна-дынастычныя матывы «змовы князёў» 1481 г. выступаюць даволі выразьліва. Пра рэлігійныя матывы сучасныя ведамкі не гавораць... A найважней - небыцьцё подаў на прызнаньня, каб за гэтай змоваю стаяў які-колечы цямкі грамадзкі рух» [26].
Таксама паўстаньне М.Глінскага 1506 г. ня мела нічагу-* сенькі супольнага з праваслаўем. Глінскі быў каталік, заставаўся ён каталіком i апынуўшыся ў Маскве пасьля паўстаньня. I толькі, калі, пераканаўшыся ў сваёй абмыле, варочаўся да Беларусі, быў злоўлены Маскалямі i пасаджаны ў турму, тады, каб вызваліцца з турмы, перайшоў з каталіцтва на праваслаўе.
Прычына «змовы князёў» 1481 г. i паўстаньня Глінскага была ў імкненьні Міхала Алелькавіча ў першым прыпадку i Міхала Глінскага ў другім самому стацца вялікім князем Літвы.
Хочучы ў найгоршым сьвятле паказаць палажэньне праваслаўнае царквы ў Беларускім гаспадарстве, чарнасоценцы, ня лічачыся з праўдаю, галаслоўна пералічаюць прыпадкі перасьледаваньня праваслаўных. Гэтак яны, бывае, кажуць, што ў 1764 г. была ўстаноўлена кара сьмерці тым, хто пераходзіў з рымскага каталіцтва на праваслаўе. У Беларусі ня было гэтага. Нашто было-б такое права? Рымскімі каталікамі былі толькі паны (ня ўсе) i часьць шляхты. Мы ня ведаем прыкладаў, каб хто зь ix хацеў пераходзіць із каталіцкае на праваслаўную веру.
«У 1699-1795 гг., - цьвердзяць чарнасоценцы, - у ніводнай епархіі не дапусьцілі праваслаўнага япіскапа». Яўная няпраўда! Успомнім хоць-бы магілеўскага япіскапа Каніскага. Зрэшты, ад расейскае чорнае сотні i спадзявацца нічога іншага нельга, заданьнем ix ёсьцека, ня перабіраючы ў сяродках, ходацца супроць вызвольных імкненьняў паняволеных Расеяй народаў. На тое, як запраўды было, я прывяду сьцьвярджэньні вучоных дасьледавальнікаў. Гэтак праф. А.Савіч кажа: (У XV стг.) «землі праваслаўных цэркваў i манастыроў адзержылі тыя палёгкі, каторымі карысталіся каталіцкія цэрквы й манастыры» [27].
Праф. Уладзімер Пічэта:
«Вялікакняскі прывілей з 26-га сьнежня 1609 г., выданы на імя Полацкага ўладыкі, вызваляў царкву i царкоўнае жыхарства ад падсуднасьці сьвецкіх ураднікаў. У істоце гэты прывілей не ствараў ніякіх новых праўных нормаў, адно пацьвердзіў тыя правы, каторымі фактычна карысталася праваслаўная царква (гл. Довнар-Запольский. Акты Литовско-русского государства, №№ 4 i 5; Леонтович. Акты, 679; Сапунов. Витебская старина, № 17). Лісты ўдзельных князёў, выдаваныя праваслаўным цэрквам, зьмяшчалі палёгкі такога-ж роду, i вялікакняскі ўрад (Літвы) лічыўся з гэнымі лістамі i прызнаваў ix праўную сілу i значэньне (Акты Зап. Роснн, I, № 77; Леонтовнч. Акты, №№ 49, 28)» [28].
Пішучы пра царкоўнае земляное права, Ул. Пічэта кажа: «Земляное права праваслаўнае царквы разьвівалася аналягічным парадкам (як каталіцкае царквы)... У гэтым дачыненьні праўнае палажэньне каталіцкае й праваслаўнае цэркваў было зусім чыста аднолькавае. Маемасьць абедзьвюх цэркваў была вольная ад вайсковай павіннасьці, i абедзьве цэрквы мелі поўны імунітэт што да люднасьці, каторая жыла на іхных землях» [29].
Праф. В.Дружчыц: (У Вільні, як i ў іншых местах беларускіх, апрача мяшчан, жыло духавенства, паны й шляхта). «З гэтае прычыны ўтвараюцца й розныя ўлады i прысуды (юрысдыкцыі), якім падлягае кажны стан. Паны падлягаюць вайводзе або беспасярэдна ўладзе вялікага князя, шляхта - замковаму прысуду (на чале яго стаяў вайвода), духавенства мае свой прысуд: біскуп каталіцкі - адзін, мітрапаліт праваслаўны - другі, a з утварэньнем вуніяцкае царквы зьяўляецца прысуд i вуніяцкага мітрапаліта» [30].
«Блізка 1589 г. Жыгімонт III выдае прывілей, каторы забясьпечвае як царкоўную маемасьць, так i самае праваслаўнае духавенства. У ім кароль кажа, што, «будучы фундатарам i найвышшым абароньнікам цэркваў Божых i наданьня ix, стан духоўны закону Грэцкага, ні ў чым ня ўзрушаючы, у цэласьці i пры зупоўнай моцы i ўладнасьці, у зацнасьці i дастаенстве, яка i духавенства закону Рымскага заставуем» [31]. Гэты прывілей быў выданы як абарона ад дамаганьня шляхты (праваслаўнае й каталіцкае), каб людзі, жывучыя на касьцельных або царкоўных землях, адбывалі гаспадарствавыя павіннасьці.
Згодна зь менаваным, i духавенства праваслаўнае дзейна прыяла Беларускаму гаспадарству, што асабліва праяўлялася ў часе войнаў Беларусі з Маскоўшчынаю. Гэтак, прыкладам, у 1514 г. уладыка смаленскі Варсанов праявіў вялікую дзеяльнасьць, каб зьвярнуць Смаленск назад Беларускаму гаспадарству [32], за што быў пакараны маскоўскім акупантам.
Ад канца XVI стг. i блізу ўсю першую чэцьверць XVII стг. смаленскае духавенства (ведама, праваслаўнае) разам зь іншымі Смальнянамі вельмі дзеяла на карысьць Беларускага гаспадарства («Літвы») [33].
Палажэньне сялян
Расейскія чарнасоценцы цьвердзяць, што ў Беларускім гаспадарстве быў страшны ўціск сялянства. За забіўства селяніна быццам трэба было заплаціць толькі 3 рублі 25 капеек. Шляхціч мог жартуючы застрэліць селяніна. Вось выяжджае на паляваньне, хоча папрабаваць, ці добра б'е стрэльба, i страляе ў селяніна.
Зацемлю, што ў Беларускім гаспадарстве капеяк ня было. Але ня ў гэтым справа, a ў тым, што ўсё гэтае цьверджаньне - чыстая мана. Статут Літоўскі вуча, што чалавек простага стану ёсьць «Божае стварэньне» і, апрача галаўшчыны, вызначае шляхцічу кару сьмерцю за ўбіўства селяніна. Вось вынятак зь 1-га артыкулу XII разьдзелу Статуту 1588 г.:
«Паўсьцягаючы мы, гаспадар, сваволенства й зуфальства людзкія, каторыя ся ад часу ў людзях няўзьдзержлівых, без усякае баязьні Божае, аказуюць, з таго й кроў нявінную людзкую бяссорамна й нявінна... разьліваюць, i тым ня менш Пана Бога ку гневу на рэч паспалітую пабужаюць, уставуем: есьлібы каторы шляхціч, легца паважаючы права паспалітае a зьдзекуючыся над стварэньнем Божым, чалавека простага стану, ня шляхціча забіў, таковы шляхціч... маець быць горлам каран, кром галаўшчыны».
Дачыненьне да Жыдоў
Супроць усякага розуму часьць Жыдоў паддзержвае расейскі імпэрыялізм. Каб паказаць ім, што Расейцы бароняць Жыдоў i наладзіць ix супроць Беларусаў, чарнасоценцы маняць, што яшчэ гарэй шляхта ў Беларусі зьдзеквалася над Жыдамі, чымся над сялянамі. Тымчасам у Беларусі «Асоба Жыда ўважалася за незачэпную. Забіўцу Жыда каралі сьмерцяй із забраньнем ягонае маемасьці. Рэлігійныя перакананьні Жыдоў бараніла права. Права забараняла клікаць Жыдоў да адказу i прынукаць ix плаціць даўгі ў жыдоўскія сьвяты» [34].
«Свабода месцкага жыцьця i прывілеі, даваныя вялікім князем i магнатамі, прынадзілі да Вялікага Княства Літоўскага вялікую колькасыдь Жыдоў. Яны мелі магчымасыдь свабодна спаўняць свой рэлігійны культ, весьці гандаль i займацца рамёсламі» [35].
Дачыненьні Беларусаў да Маскоўшчыны-Расеі
Як камуністычны Крэмль пры цяперашнім яго шавіністычна-расейскім курсе, так i чарнасоценцы цьвердзяць, што Беларусы свайго Беларускага гаспадарства адно толькі й думалі, каб задзіночыцца з Масквою-Расеяй i ня крыўды, але адно дабро дазнавалі ад гэтае.
Але гістарычныя факты й дакумэнты сьветчаць пра адваротнае. Адсылаю да таго, што падана ў мяне пра гэта ў «Савецк. хвальшаваньне» (б. 127-128), a тут адно пакажу, што зрабілі Маскоўцы зь Беларусяй у вайну 1654-1667 г. Бяру з «Нарысу гісторыі Беларусі», т. I, В.Шчарбакова. Зацемлю, што Шчарбакоў зусім ня беларускі ідэялёг.
«Маскоўцы, - кажа Шчарбакоў,- нішчылі ўсё чыста ў Беларусі. Надзвычай пацярпелі ў часе гэтае вайны: Ворша, Магілёў, Бабруйск, Мазыр, Быхаў, Імсьціслаў, Пінск, Тураў, Петрыкаў, Вільня i сьцяг іншых местаў. Ворша была блізу ўся выпалена ў першым годзе вайны. Вялізарная часьць Магілева была таксама выпалена й разгромлена ў студні-лютым 1655 г. Імсьціслаў быў падпалены i ўвесь згарэў із пажыткамі ў ім. Выпалены быў да званьня Пінск i акольныя сёлы...
Вялізарная колькасьць войтаўстваў i цэлых паветаў у рэзультаце гэтае вайны былі ператвораныя ў пустыні. Іструбецкае, прыкладам, войтаўства Магілёўскага павету, паводля паведамленьня самога маскоўскага вайводы ў Магілеве, «мало не все пусто» сталася. Блізу цалком быў разгромлены Пінскі павет. У Асабецкім, прыкладам, войтаўстве Магілеўскага павету, да вайны сялян было 7 000, «а ныне пусто», пісаў той-жа вайвода. Пры адступленьні маскоўскіх войскаў на іхнай дарозе нішчылася ўсё - дамы спальваліся, уся люднасьць уводзілася ў палон, пошар, што заставаўся, нішчыўся. У верасьні 1660 г. быў пасланы ўказ Даўгарукаму «паслаць ваенных людзей у паветы Дубровенскі, Аршанскі, Капыльскі, Шклоўскі, Магілеўскі, Крычаўскі з тым, каб яны забралі ў жыхараў збожжа, жывёлу, a сена й салому палілі без астачы»... «Ваенныя людзі спаўнялі ахвотна гэты царскі ўказ, спадзяючыся ўзбагаціцца здабычай». Гэтак пісаў буржуазны гісторык Расіі Салаўёў».
Усё гэта прывяло да таго, што ўжо ў часе самае вайны ў шмат якіх мясцох ня толькі не заставалася ніякіх запасаў люднасьці, але й ня было чым карміць (маскоўскую) армію. «У Быхаве еміны ані няма, ваенныя людзі ядуць траву й коні» (б. 208-209).
Шчарбакоў падае жудасны абраз нішчэньня Маскоўцамі беларускага сялянства:
«Сяляне Аршанскага пав. у ваднэй із сваіх просьбаў (цару) пісалі ў гэтым часе: «Цяпер у нас, сіротаў тваіх, жанкі й дзеткі ўсі бязь весьці згінулі, бо пабралі твае гасударовы вайсковыя людзі i разьвялі па розных палкох i да цябе, гасудару, пад Смаленск, i маемасыдь, статкі ўсе ў нас, i жывёлу, i збожжа пабралі, i дамкі папалілі, туляемся па лясох голыя й босыя, сядзім на пажарышчу, ізь сьцюжы, голаду чыста згінулі, зруйнаваныя да апошняга, a тых сваіх жоначак i дзетак іскаць ня сьмелі, усюды нас б'юць».
Усюдых сярод сялянскае люднасьці была маса вымерлых i забітых. Шмат сялян бадзялася па лясох i хавалася ў балотах i гушчарох... Калі ў сьцязе раёнаў i захавалася яшчэ сялянскае жыхарства, то ў яго «не было ни лошадей, ни животины, a у многих... и хлеба нет, бродят по миру». Капітан царскіх войскаў паведамляў маскоўскаму вайводзе ў Менску, што «в Минском уезде во многнх местах и селах и деревнях ржи и ярового хлеба у крестян нет».
A тымчасам царскія вайводы... вымагалі ад сялян бязупыннай даставы збожжа, пошару, жывёлы й коні. Побач з гэтым адбываліся бязупынныя грабяжы сялянства...
Асабліва ў цяжкім палажэньню апынулася сялянская люднасьць у мамэнт адступленьня маскоўскіх войскаў...
Апынуўшыся ў цяжкім палажэньню, маскоўскія войскі пры сваім адступленьню не шчадзілі ўжо нічога. За найважнейшую прычыну свайго паражэньня яны ўважалі зраду ўкраінскіх казакоў i сялянскія непарадкі (запраўды - сялянскую партызанскую вайну супроць Маскоўцаў, але гэтага аўтар пабаяўся сказаць. - Я.С.). Дзеля таго яны пры сваім адступленьню, як азьвярэлыя, накідаюцца на сялянскую люднасьць, грамяць i паляць сёлы i нішчаць на сваёй дарозе ўсё, што сустракаецца» (б. 197-199) [36].
Ці была забарона пісаць у ўрадах пабеларуску
У расейскай i польскай літаратуры пашырана цьверджаньне, што ў 1696 г. было забаронена пісаць у ўрадах пабеларуску i загадана пісаць папольску. Аказваецца, адылі, што гэтак ня было. На канфэрэнцыі ў Варшаве 29-га жніўня 1696 г. разглядаліся, між іншага, справы, датыкаючыя судовых трыбуналаў, i была зроблена гэткая пастанова:
«Пісар, адылі, земскага вайводзкага суду, дзе будуць адбывацца Галоўныя трыбунальскія суды, зрабіўшы судовы запіс, застанецца на месцу, але галасаваць ня мае ў справах, належачых да суду. Ён мае толькі справы, разгляданыя ў коле (судзьдзяў) i разьвязаныя бальшынёй галасоў, запісаваць папольску, a не паруску» [37].
Вось-жа пастанова гэтая датыкаецца толькі трыбунальскіх судоў, a ня ўрадаў наагул.
Апрача таго, у «Пактах канвэнтах» новаабраны кароль Фрыдрых Аўгуст заявіў:
«У справах i пасольствах ад Рэчы Паспалітай мы, згодна з даўнымі законамі, ня будзем карыстацца сваей пакаёвай пячаткаю або сыгнэтам i абяцаем выдаваць усе лісты, справы i публічныя легацыі толькі ў мове польскай i лацінскай, a ня іншай» [38].
Гэтае абавязаньне караля датыкаецца справаў дыпляматычных i іншых, выходзячых ад самога караля, але ў ім няма мовы пра ўрады Літвы. Апрача гэтага, дзеля таго, што ў вабодвых прыпадках не названа Вялікае Княства Літоўскае, можна думаць, што пастанова й абавязаньне мелі наўвеце толькі ўкраінскія землі Польшчы.
Гэтта на месцы будзе зацеміць i пра палянізацыю наагул. Як ведама, у 2-ой палавіне XVII стг. i асабліва ў стагодзьдзю XVIII таварыскай i хатняй моваю беларускага вялікага панства сталася мова польская, але патрыётамі свайго народу i свайго гаспадарства яны заставаліся. Маем тут дачыненьне ня з утратаю нацыянальнага сьвядом'я, але з утратаю сьвядом'я моўнага, як гэта сталася з Жыдамі яшчэ да Хрыста i шмат пасьлей зь ірляндцамі. Як ведама, толькі малы працэнт ірляндцаў знае ірляндзкую мову, a ўсе іншыя гавораць паангельску, але ўсе - ірляндзкія патрыёты. Што да драбнейшага панства i засьценкавае шляхты, дык яны заставаліся пры сваей моўнай беларушчыне i палячыліся за расейскага часу ў XIX i XX стагодзьдзях з прычыны галоўна тых умоваў, каторыя стварыла ў Беларусі Расея.
Беларусь пад Расеяй
Расейскія чарнасоценцы цьвердзяць, што ў Беларусі, прылучанай у канцы XVIII - пачатку XIX стг. да Расеі, настала шмат лепшае жыцьцё, чымся было дагэнуль. Якое гэта было паляпшэньне, я паказаў у «Савецк. хвальшаваньне» (б. 134-142). Гэтта крышку дадам.
Разглядаючы, ад даўных часоў, дачыненьні паміж клясаю ралейнікаў i клясаю землясобсьнікаў у Беларусі, праф. В.Пічэта сьцьвярджае, што «Гэтыя клясавыя супярэчнасьці неаднойчы прыводзілі да стырчкі абедзьвюх клясаў на фоне земляных дачыненьняў, да тае стырчкі, што праявілася асабліва войстра спачатку ў пару 1861 г., потым у пару рэвалюцыі 1905 г. і, наапошку, у пару лютаўскае рэвалюцыі» [39]. Вось-жа найцяжэй беларускаму сялянству жылося пад Расеяй.
Я зьвярну ўвагу на адно вельмі характарыстычнае сьветчаньне мовы пра страшнае пагаршэньне долі беларускага сялянства, калі Беларусь забрала Расея. Мова рэдчас бывае гістарычнай сьветкаю i тады ёсьць сьветкаю найаб'ектыўнейшай. Я маю наўвеце зьмену ў значэньню слова «старац». За незалежнага беларускага гаспадарства «сялянскі самаўрад у Беларусі займаў выдатнае месца». Воласьць была найвышшай тэрытарыяльнай i адміністрацыйна-фінансавай адзінкаю ў самаўрадовым жыцьці сялянства Беларусі. На гэтай тэрыторыі жылі сяляне, мяшчане i баяры. На чале гэтай «самаўрадовай» адзінкі ўставічным прадстаўніком i «ахоўнікам інтарэсаў валаснога самаўраду» быў галава яе - старац. «Выбары старца рабіліся прадстаўнікамі сёлаў - старшымі мужамі, добрымі людзьмі, каторыя зьбіраліся на валасны сход, веча i выносілі там рассудак пра абраньне старца» [40]. Але ў XIX стг. старцамі ў Беларусі ўжо звалі ўбогіх. Гэтак з упадкам палажэньня беларускага сялянства ўпала i значэньне назову ягоных лепшых прадстаўнікоў. Цяпер старыя сяляне часта ня мелі з чаго жыць i мусілі з хатулём на плячох хадзіць прасіць лусты хлеба - «старцаваць».
Агульна ведама, што ў 1864 г. расейскі ўрад забараніў беларускі друк. З гэтым згаджаюцца нат савецкія аўтары [41]. Але расейская чорная сотня гэтаму пярэчыць. Яны заяўляюць, што быў забаронены толькі беларускі друк лацініцаю i што гэта было зроблена добра. Гэтаму пярэчаць такія факты, як той, што ў 1902 г. «Вязанка» Ів. Няслухоўскага прайшла ў Пецярбурзе цэнзуру, як баўгарскі зборнік вершаў.
Расейскія чарнасоценцы цьвердзяць, што «Палякі апекаваліся беларускім нацыянальным рухам». Як довад яны прыводзяць, што, да 1905 г., бальшыня беларускіх кніжак друкавалася ў Кракаве. Ведама, - адкажам, - бо да першае сьветнае вайны гэта была бліжшая, a тым самым таншая заграніца. Але друкавалі i ў Лёндане. Гэтак, у тымжа 1902 г. у Лёндане Беларусы выдалі зборнік твораў Пранціша Багушэвіча на папяроснай паперы пад назовам «Песни» i з надпісам на вокладцы «С разрешения Синодальной типографии». Вось-жа й тут беларуская кніжка кірыліцаю была друкавана заграніцаю, чаго ня было-б, калі-б беларускі друк ня быў забаронены наагул, бяз розьніцы пісьма.
Цьверджаньне чарнасоценцаў, што на пачатку беларускага адраджэньня Беларусы, будучы на эміграцыі ў расейскіх местах, барзьдзей нацыянальна актывізаваліся, чымся ў самой Беларусі, да некаторае меры правільнае: стыкаючыся з Расейцамі, Беларусы барзьдзей усьведамлялі сваю нацыянальную апрычонасьць.
Што з рэвалюцыяй у лютым 1917 г. Беларусы ў Бацькаўшчыне ня ўсюдых пры выбарах маглі праявіць сябе так, як гэтага можна было спадзявацца, выясьняёцца тым, што тады ўся Беларусь была наводненая расейскім войскам, a Беларусы вайскоўцы былі разасланыя на франты паўднявы, румынскі й каўкаскі.
Пекла, створанае бальшавікамі ў Беларусі, чарнасоценцы завуць «шчасьлівым жыцьцём пад бальшавіцкай уладаю». Гэтае шчасьце Беларусы заўдзячаюць Маскве. Усе чыста, свае й чужыя, назіральнікі Беларусі згаджаюцца з тым, што калі-б Беларусь ня была пад Расеяй, дык Беларусы не зазналі-б бальшавіцкага раю.
[1] Я.Станкевіч. Савецкае хвальшаваньне гісторыі Беларусі. Інстытут для Вывучэньня СССР. - Мюнхэн, 1956. - Б. 6-8. Далей цытуецца як «Савецк. хвальшаваньне». Да літаратуры, на якую тут паклікаюся, можна дадаць яшчэ: Б.Архангельскнй у час. «Соцыялістычнае будаўніцтва». - Менск, 1926. X., б. 201 i картаграма на б. 212.
[2] А.Пресняков. Лекции по русской истории, т. I. 1938.- Б. 33.
[3] Там-жа.
[4] Гл. «Савецк. хвальшаваньне», б. 98-100.
[5] А.Пресняков, там-жа. - Б. 54-156.
[6] Там-жа.
[7] А.Пресняков. Лекции по русской истории, II - 1. - Масква, 1939.
[8] Там-жа. - Б. 46.
[9] Гл. «Савецк. хвальшаваньне», б. 94-97 i 107, a пра беларускую культуру пары Вялікага Княства Літоўскага гл. там-жа, б. 117-122.
[10] Гл. там-жа.- Б. 108-110.
[11] А.Пресняков. Лекции по русской истории, II - 1, б. 53.
[12] Проф. Владимирский-Буданов. Рада Велнкого Князівства Лнтовського, б. 214 (Записки Соціяльно-Економічного відділу Украінськоі Академіі Наук, т. IV. - Кіеў, 1926).
[13] Проф. Владимирскяй-Буданов, там-жа.
[14] И.Лаппо. Литовскнй Статут 1588 г. Исследованне, I-1, б. 278-279; 1-2, б. 101, 117 i наст., 143-144.
[15] В.Дружчыц. Палажэньне Літоўска-Беларускае дзяржавы па Люблінскай вуніі, б. 250-251 («Працы Беларускага Дзяржаўнага ўнівэрсытэту». - Менск, 1925. № 6-7).
[16] Проф. В.Пичета. История сельского хозяйства и землевладения в Белоруссии, I (до конца XVI в.). - Менск, 1928. - Б. 126-127.
[17] А.Пресняков. Лекции по русской ист., I, б. 96.
[18] Голубицкий. История русской церкви, I, б. 673.
[19] Шырэй пра старабеларускую мову літаратурную чытач знойдзе ў маёй кніжцы «Доля мовы беларускае (яе вонкашняя гісторыя) у розныя пэрыяды гісторыі Беларусі». - Нью Ёрк, 1954; a таксама ў «Ведзе» з 1954 г. Там-жа ёсьць повесьць у старабеларускай літаратурнай мове.
[20] саф - рад, арабізм.
[21] «Аль Кітаб» Беларускага Музэю Івана Луцкевіча ў Вільні, б. 116а (Гл. Slavia, XII, 3-4, б. 379).
[22] Гл. літаратуру ў «Савецк. хвальшаваньне», зацемка 324.
[23] Н.Рожков. Русская история в сравнительно-историческом освещении (Основы социальной экономии), т. 11, Феодализм. - Масква, 1922. - Б. 124.
[24] А.Пресняков. Лекции по русской истории, II-1, б. 97.
[25] Там-жа.- Б. 155.
[26] Там-жа.- Б. 155-157.
[27] А.Савич. Нариси з історіі культурних рухів на Украіні та Білорусі в XVI-XVIII в., б. 25.
[28] В.Пичета. История сельского хозяйства н землевладелия в Белоруссии, 1928. - Б. 80.
[29] Там-жа.- Б. 117.
[30] В.Дружчыц. Места Вільня ў першай палове XVI стг. (б. 123, Чатырохсотлецьце беларускага друку.- Менск, 1926).
[31] А.Савіч, там-жа. - Б. 28.
[32] М.Любавский. Очерки истории Литовско-Русского государства, б. 192.
[33] Голубцов. «Измена» Смольнян при Б.Годунове и «Извет» Варлаама, 6.222-231 (Рос. ассоциация научно-исследовательских институтов общественных наук. Институт истории. Ученые записки, т. V.- Масква, 1929). Прыр. В.Мальцев. Борьба за Смоленск (XVI-XVII вв.). - Смаленск, 1940. - Б. 246-247, 275, 283, 308.
[34] В.Пичета. История сельск. хоз. и землевладения... б. 75.
[35] Тихомиров. История СССР, I, 1948.- Б. 85.
[36] В.Шчарбакоў. «Нарыс гісторыі Беларусі», т. I.
[37]Vol. legum, V, 6.417-418.
[38] Vol. legum, V, б. 40.
[39] Проф. В.Пичета. История сельск. хоз. и землевладения в Белоруссии, б. 6.
[40] Усе цытаты ўзятыя з «Нарысу гісторыі Беларусі», т. I, В.Шчарбакова.
[41] Прыкл., Ивашын кажа: (пасьля паўстаньня 1863 г.) «друк кнігаў у беларускай мове быў забаронены» («Очерк ист. белор. сов. литературы», 1954, б. 13).