Герб горада Ліды, наданы 17 верасня 1590 г.
Гадоў дваццаць таму назад надта ж многа гаварылі пра Вальтэра аж вушы балелі, слухаючы. Праведаеш, бывала, суседа, а ў яго маладая гаспадыня, i на століку ляжыць прыгожая кніжка ў скураной вокладцы, з пазалочаным карэньчыкам; то яе можна было не раскрываць, а смела ісці ў заклад, што гэта будзе Вальтэр. Яшчэ ў часы барскай канфедэрацыі пра гэтае прозвішча пратрубілі мне ўсе вушы. Памятаю, у Прэшаве, у правялебнага айца Красінскага, камянецкага біскупа, які быў i святым служкам i адукаваным сенатарам, бываў пан Аўгуст Сядльніцкі, пазнанскі ваявода, які некалі быў прыдворным у караля Панятоўскага, але ў душы добра служыў айчыне. Яго хаця i называлі графам, i па-французску ён гаварыў выдатна, хінуўся да нас i з ласкі Божай датрываў да канца; а князь ваявода віленскі, які яго проста цярпець не мог за тое, што не па-нашаму трымаўся i любіў разважаць у прысутнасці старэйшых, гаварыў пра яго так: «Гэты француз з Мокатава хоча нам давесці, што ён разумнейшы за ўсіх». I вось аднаго разу ў ксяндза біскупа ў прысутнасці князя ваяводы Радзівіла i іншых паноў i шляхты Сядльніцкі пачаў выхваляцца сваімі прыгодамі пры іншаземных дварах, калі ж чарга дайшла да Францыі, ён пачаў расхвальваць Вальтэра за тое, што знішчае непатрэбныя ўмоўнасці ў сваім народзе, нясе яму святло ведаў, i што б гэта было за шчасце, каб i Ў нашай айчыне знайшоўся такі, як ён, вялікі чалавек, i гэтак далей... Князь ваявода перарваў ягонае «красамоўства», сказаўшы:
- Пане каханку, бачыу я таго Вальтэра. Ат, звычайны француз, начытаўся жарцікаў ксяндза Багамольца i цяпер дурыць нам мазгі.
А трэба вам ведаць, што ксёндз Багамолец некалі напісаў кніжку, дужа забаўную, пад назвай Diabeł w swojej postaci (чорт які ён ёсць), дзе высмейваў веру ў нячыстую сілу, аб чым князь ведау, але ўсё ж верыў у прывідаў i вельмі ix баяўся, а таму неўзлюбіў таго ксяндза i аддаліў яго ад сябе. Ну, а я ўведаў пра Вальтэра намнога пазней; якому чалавеку, што або ваюе, або як суддзя служыць сваім грамадзянам, або працуе па гаспадарцы, асабліва ўступае ў голаў пацікавіцца тым, што робіцца недзе за гарамі. Калі ж я ўжо добра пасівеў, страціў імпэт да працы, то дзеля забавы пачаў чытаць кніжкі. А ў той час якраз многа гаварылі пра Вальтэра, таму я парашыў сам пачытаць, што гэта за пан той Вальтэр i што ён такога мудрага панапісваў, калі верыць таму, аб чым гаварылі нават мае дзеці. Якраз тады на мае імяніны ўнук Стась, які добра знаўся па-французску i прайшоў праз навуку, даў мне пачытаць перакладзеную ім трагедыю Вальтэра «Заіра», у якой ён апісвае туркаў у часы крыжовых паходаў. У гэты дзень да мяне прыехалі мае добрыя суседзі i прыяцелі, а сярод ix пан Азулевіч, татарын, але шляхціц мой сябра. Ён служыў перакладчыкам у літоўскага падчашага ў бытнасць таго ў Стамбуле, прасядзеў там дзесяць гадоў, нашай канфедэрацыі i айчыне быў адданы ўсёй душой, пазней асеў на вёсцы па суседстве са мной. Мы пазнаёміліся, што называецца, не ўчора, яшчэ ў пачатку барскай канфедэрацыі мой пан, віцебскі ваявода яснавяльможны Агінскі паслаў мяне разам з ім у ў Хоцін, каб падараваць пышна ўбраных коней тамтэйшаму князю (Эмір Юсуф ён называўся, добра нам дапамагаў), як падзяку за тое, што адпраўляў да нас тых людзей, якія ўцякалі з Масковіі i перапраўляліся за Днестр. Ён дапамагаў ім грашыма, пасылаў аж у Покуш, дзе яны далучаліся да канфедэрацыі. Той князь прыняў нас з нашанай, па ix звычаі частаваў нас кавай i шарбетам. Ён падараваў пану Азулевічу нізку пацерак накшталт нашага ружанца, якія служаць ім у час ix мусульманскіх модлаў. А мне падараваў шаблю выдатнай дамаскай работы, на ёй можна было дукатам пісаць, як крэйдай на табліцы, я аддаў яе ў Бельску аправіць па-нашаму. А потым мне чамусьці запала ў голаў, што Эмір Юсуф, канечне, слаўны ваяр, аднак жа чысты турак, а таму мог напусціць на тую шаблю якое-небудзь насланнё, а я ж хацеў, каб яна паслужыла мне ў баях, а не для пахвальбы, як i належыць хрысціянскаму рыцару, а таму папрасіў ксяндза Марэка, каб ён у час святой імшы асвяціў шаблю; я дагэтуль хаваю яе дома, відаць, пасля маёй смерці дастанецца ўнукам. Дык вось, пан Азулевіч пачаў чытаць тую кніжку ўголас, а мы ўсе ўважліва слухалі, як-ніяк Азулевіч туркаў добра ведаў, а я таксама неаднойчы сустракаўся з імі. Трэба аддаць належнае працы перакладчыка, які зрабіў такую ласку свайму дзеду, а ўсё ж у некаторых мясцінах мы хапаліся за бакі, смеючыся з туркаў. Султан таго народа, у якога найбольшай вартасцю лічыцца ўменне гаварыць сцісла, а мнагаслоўе лічыцца ганьбай i асуджаецца, у камедыі меле языком як цяля хвастом. I хіба хто не ведае, што турак вельмі раўнівы, ён брату роднаму не дазволіць зірнуць на сваю жонку, а размоў не толькі пра жонак, але i пра ўсё, што звязана з жанчынамі, пазбягае наогул, i слухаць пра нешта такое таксама не жадае. А вось у таго Вальтэра султан так складна прастарэкуе пра каханне са сваім адзінаверцам, таксама туркам, што мог бы навучыць варшаўскага паніча, як знайсці шлях да сэрца паненкі, выхаванай мадамамі. Той кніжны султан паводзіць сябе як хрысціянскі рыцар, супраць якіх ён ваяваў з маленства i цяпер ваюе, заходзіць у пакоі да сваіх жонак размаўляе з імі i пры гэтым дазваляе сабе такія вольнасці, якія былі нечуванымі нават у мае маладыя гады. А ў канцы турэцкі султан забівае сябе, нібыта немец пасля банкруцтва. Я ў такое ніяк не магу паверыць. Калі ж няма праўды, то што толку ў тых пісаннях. Але Стасю стала крыўдна, што я крытыкую француза, i ён запярэчыў:
Дзядуля, уся апісаная Вальтэрам гісторыя разлічана на агульныя пачуцці. Каб там думалi па-турэцку, хіба было б гэта цікава французам?
А я яму адказваю:
Дарагі мой Стасю, кал i там усё на французскі лад, то ЯКІ сэнс у тым, каб гэта выходзіла з вуснаў людзей, апранутых у чалмы i шальвары''?
Хай лепей i адзенне i думкі стасуюцца між сабой. Ці не лепей тады пісьменніку проста выказаць уласныя думкі? Навошта ж такі падман? Няхай сабе француз ашуквае каго іншага i свае думкі не ўкладвае ў вусны тым, хто мусіць думаць іначай. Нам смешна, што ён не хоча ведаць нікога, апрача сябе, але ж i балюча, што палякі не хочуць разумець самі сябе i сваіх вялікіх людзей ацэньваюць паводле думак, запазычаных у замежжы. Калі хто піша або гаворыць пра сваіх продкаў, то ці не лепей яму хоць крыху папацець, каб даведацца пра ix як найболей? Чым з незвычайнай лёгкасцю асуджаць ix, ці не лепей задумацца над ix вялікімі справамі, вынікі якіх перажылі ix саміх i якія не змогуць прынізіць нічые намаганні? Сэрца абліваецца кроўю, калі я часам чую або чытаю пра Жыгімонта III, пра гэтага сапраўды вялікага i сапраўды польскага караля, які хаця i нарадзіўся на чужой зямлі, але ад сваёй маці Ягелонкі меў польскую кроў i польскую душу, які быў гатовы лепей аддаць дзедаўскі скіпетр, чым паступіцца польскай нацыяй. Кажуць, што ён быў фанатыкам, выхаваным езуітамі, таму i не шанцавала яму ні ў Швецыі, ні ў Маскве. Ну i што з таго? Ці грэба было яму лепей лічыцца католікам у Польшчы, лютаранінам у Швецыі i схізматыкам у Маскве? Ці не досыць сцвярджаць, што раз хтосьці вызваліцца ад пэўных абавязкаў, то ён з большым поспехам выканае ix, знішчыць у сабе ўласную нацыянальнасць i стане нацыянальным героем? Дзеля чаго Жыгімонт i ягоны сын Казімір так стараліся прышчапіць каталіцкую веру на Русі? Праз тое ад нас адвярнулася казацтва, i гэта была першая прычына заняпаду радзімы! Вось так мы самі заплюшчваем вочы, замест таго каб спрыяць таму, што складае нашы гонар i славу. Ці можна забыцца на тое, што землі рускіх князёў намнога болей чым у два разы пераважаюць польскія? Жыгімонт III зразумеў, што зваяваны народ у думках ніколі не скарыцца народу-пераможцу, ні на хвіліну не перастане ваяваць з ім. Ён зразумеў, што ў параўнанні з Масквой наша нацыя абапіраецца толькі на каталіцкую рэлігію. Не вучонай мудрасцю, не філасофіяй ён апалячваў рускія землі, а рэлігіяй, мніхамі; калі каталіцкая рэлігія цалкам запанавала ў тых мясцінах, то ўсе іншыя праявы польскага жыцця ўкараніліся там самі па сабе. Як толькі мясцовыя жыхары прымалі нашу веру, тут жа спатрэбілася перакласці на нашу мову ix статут; нават імя русіна стала ім агідным, бо яно абазначала ўжо не высакароднае пачуццё нацыянальнай годнасці, а толькі ўспамін пра памылкі i сумненне ў вызваленні. Саламярэцкія, Збарскія, Дарагастайскія, Агінскія, нашчадкі ўладароў, якіх польскі арол прыраўняў да простых грамадзян, як толькі спазналіся з каталіцкай рэлігіяй, пачалі абараняць усеагульную польскую роўнасць з не меншым запалам, чым некалі баранілі ix продкі інтарэсы сваіх рускіх уладароў. Кунцэвіч, Тураўскі, Згірскі, пабожныя дзеці нашага вялікага Адраванжа вы, сапраўдныя грамадзяне, якія прынеслі болей славы Польшчы, чым самыя славутыя нашы героі - касцёл даўно ўжо ўзнёс хвалу вам у краіне вечнасці, дзе вашы душы не перастаюць прасіць Бога аб тым, каб наша асляпленне не адвярнула нас ад Яго. Вашы няўдзячныя нашчадкі забыліся не толькі пра вашы заслугі, але нават пра вашы імёны; яны без плёну займаюцца чужымі справамі - прымушаюць сваіх дзяцей прамаўляць на яшчэ няспелай нашай мове чужыя прозвішчы.
Цёмны, але асветлены Божым святлом паляк, ідзі ў кіеўскае ваяводства, стань над берагамі Дняпра i ўведай, чаму тут цяпер межы нашай краіны, чаму з аднаго боку радасць волі i ўсё, што з ёй звязана, з другога - адчуванне няволі i мноства уціскаў, якіх ніколі не пазбыцца! Тады ты ацэніш тых вялікіх мужоў, якіх Жыгімонт i яго сын паслалі як місіянераў нашай нацыі, зразумееш, якую паслугу зрабілі нам тыя зганьбаваныя біскуны, якія не нажадалі засядаць разам з рускімі ўладарамі. Яны зрабілі так, што дагэтуль па-польску б'ецца сэрца нашчадкаў рускіх баяраў на правым беразе Дняпра. Хаця Польшча загінула, палякі жывуць i будуць жыць, пакуль самі сябе не заб'юць; але яны не заб'юць сябе ніколі, калі толькі захочуць зразумець, што такое ёсць дух народны i аб чым думалі ix продкі. Жыгімонт i яго сын стварылі Польшчу на Русі. Русь вярнулася на адарваныя ад яе землі, але ўсё ж яе салдаты i ўся мудрасць тых часоў не могуць выкараніць таго, што пасеялі мніхі.
Каментар
Пан Азулевіч (с. 34)
Вальтэр (1694-1778) - французскі вучоны, пісьменнік, філосаф, аўтар шэрагу паэм, трагедый, філасофскіх трактатаў У яго трагедыі «Заіра» сапраўды не вытрыманы паслядоўна ўсходні каларыт, у традыцыях класіцыстычных трагедый персанажы прамаўляюць доўгія маналогі.
Татарин, але шляхціц - Азулевіч паходзіў з літоўскіх татар, запрошаных князем Вітаўтам у часы войнаў з крыжакамі. Ix нашчадкі i цяпер жывуць у Тракаі (Літва).
Шарбет - усходняя страва.
Шальвары - штаны з шырокімі калашынамі, якія насілі туркі.
Русін - так называлі усходніх беларусаў, а заходніх - ліцвінамі.
Кунцэвіч, Тураўскі, Згірскі, Адраванж - найбольш вядомыя тагачасныя духоўныя асобы, славутыя сваёй місіянерскай дзейнасцю. Сапліца называе ix паслядоўнікамі Яцака Адраванжа (1183-1250) - заснавальніка ордэна дамініканцаў у Польшчы, прапаведніка, узведзенага ў ранг святога. Іасафат Кунцэвіч (1580-1623) - полацкі уніяцкі біскуп, забіты ў Віцебску непрыхільнікамі уніі. Марцін Тураўскі (пам. у 1648 г.) - езуіцкі прапаведнік-місіянер ва Украіне. Мікалай Згірскі (пам. у 1713 г. ) - біскуп, які вядомы сваёй самаахвярнай дзейнасцю ў час эпідэміі ў Жмудзі. Сапліца ўзносіць тут хвалу брэсцкай уніі 1569 года, якая садзейнічала пашырэнню каталіцкай веры на Украіне i ў Беларусі.