Герб горада Ліды, наданы 17 верасня 1590 г.
У старыя часы цярпеннем i настойлівасцю заўжды можна было зарабіць на кавалак хлеба. Служба пры шляхецкіх памешчыцкіх дварах не лічылася ганебнай для шляхціца: пан заставаўся панам, але ў той жа час ён апекаваўся слугамі, мог караць, але, як справядлівы бацька, ён i кіраваў як бацька, не забываючыся пра волю лесу. Але не кожнаму надарыцца патрапіць на панскі двор! Трэба, каб у бацькі былі нейкія заслугі або каб была добрая радня ці якія-небудзь дабрадзеі, якія маглі б закінуць слоўца за цябе. Я выбіваўся ў людзі сам, скажу шчыра, што мной кіравала Наканаванасць Божая, ніхто за мяне ніколі не хадайнічаў. Бацька мой памёр, калі мне было пяць гадкоў, а каб i жыў, то чым бы дапамог мне ён, засцянковы шляхціц, бедны ўладальнік лапіка зямлі. Дзе ўжо там прасцяку раўняцца з вяльможным панам! Маці потым яшчэ раз выйшла замуж, i майму айчыму не вельмі хацелася трымаць мяне пры доме, бо i ён быў небагатым, займеў сваіх дзяцей. Але Бог наш не крыўдзіць сіротак. Быў у мяне дзядзька, які служыў возным, у яго была невялікая сядзіба i сад у Наваградку, i хаця меў ён дваіх дзяцей, аднак жа злітаваўся нада мной i забраў мяне з засценка да сябе ў Наваградак, якраз тады, калі мне ішоў сёмы год. Потым ужо, калі я як быццам выбіўся ў людзі, то змог хоць ягоным дзецям аддзячыць за тое, што быў вінен ix бацьку, бо мая невялікая дапамога дазваляе ім жыць па-людску, калі каму i кланяцца, то не з угодлівасці, а толькі з пачцівасці. Дзядзька меў заробак толькі са сваёй службы, здабываў на пражытак свае тынфы, часам з'яўляўся ў кішэні i злоты. Ягоная жонка брала на пастой студэнтаў, а я то чысціў боты дapэктapaм то спяваў у касцёле з братчыкамі, то корпаўся ў садзе; змалку зведаў, што такое праца, i гэта мне потым пайшло на патрэбу. Адзін дарэктар, што жыў у дзядзькі, як i студэнты (ён сам вучыўся ў чацвёртым класе), навучыў мяне чытаць i пісаць, а таму ксяндзы-езуіты дапусцілі мяне адразу да інфімы, без праходжання праформы. Спачатку я вучыўся па кніжках дарэктара, але потым цётка купіла мне Альвара, i я вучыўся па сваім падручніку i вельмі гэтым ганарыўся, а дзядзька мой штодня паўтараў: «Вучыся, Севярынку, не губляй часу, старайся. Пакулъ ты малы, я цябе кармлю i апранаю, а вось вырасцеш, то, не маючы працы, станеш жабраком, будзеш голы, як палец». I я так, памятаю, баяўся стаць жабраком каля касцёла, што вывучыў таго Альвара на памяць i нават яшчэ да канікулаў быў пераведзены ў наступны клас. Так яно ўсё вялося, неўзабаве наш дарэктар атрымаў пасаду, а я заступіў на ягонае месца. Браў за вучобу па трыццаць тынфаў за квартал, сваёй уласнай працай зарабіў i на кунтуш шаўковы, i на жупан дымовы i на пас адмысловы, а палаш, які некалі належаў ягонаму бацьку, мне аддаў дзядзька; ва ўсіх гэтых уборах мне ўжо было не сорамна паказацца ў нядзельку перад людзьмі. Я ўжо не еў дарма дзядзькавага хлеба, бо пісаў яму судовыя рэляцыі, праз тое я яшчэ i прывыкаў да прававых спраў, але адразу з настаўнікаў у юрысты я не патрапіў, а толькі пасля аднаго выпадку.
Наваградскія езуіты здавён часу засноўвалі брацтвы Дзевы Марыі, быў i я там адным з братчыкаў, нават i цяпер штодня адпраўляю pallatium Mariae (у гонар Святой Марыі) officia (малітвы). I вось, помніцца, пасля смерці аднаго з Радзівілаў, трокскага кашталяна i клецкага ардыната прэфектам брацтва стаў яго мосць Агінскі, віцебскі ваявода, i якраз тады ксёндз рэктар нашага езуіцкага калегіума, жадаючы адзначыць мае старание i паслугі прафесарам, прызначыў мяне маршалкам брацтва. Адзін маршалах прызначаўся з тых, хто жыў у інтэрнаце, другі з гарадскіх. Нашым абавязкам было насіць посахі перад прэфектам. Калі яго мосць ваявода прыехаў у Наваградак у дзень Узнясення, яго з вялікай пашанай сустракалі айцы езуіты i брацтва, а я як маршалак выйшаў уперад i прачытаў прывітанне на лацінскай мове, якое напісаў я сам, а прафесар рыторыкі ксёндз Нарвойш толькі крыху паправіў. Я вывучыў прывітанне на памяць i смела, з добрай (як мне потым сказалі) дэкламацыяй выступіў перад ваяводам, тым самым успаў яму на вока, i ён у час набажэнства распытаў пра мяне ў рэктара. Пасля ён загадаў, каб я прыйшоў да яго, распытваў, што я ўмею; затым загадаў штосьці напісаць, каб праверыць, які ў мяне почырк. Я напісаў па-польску некалькі вершаў Каханоўскага, а ніжэй па-лацінску, ведаючы, што імя ваяводы было Багуслаў, зрабіў прыпіску: Ingentem Boguslao defero cultum, а me minimo excelsus tibi honor (У дарунак Багу славу з вялікай любоўю, з адчуваннем вялікага гонару ад мяне, нікчэмнага), што яму надзвычай спадабалася. Ён паслаў па майго дзядзьку i паведаміў яму, што хацеў бы ўзяць мяне ў свой двор. Пачуўшы гэта, мы з дзядзькам укленчылі перад ім, тут жа разам з дзядзькам я пайшоў забраць свае транты i там назусім развітаўся з усёй ягонай сям'ёй. Вядома, не абышлося без слёз, прынамсі, маіх, за адну гадзіну я плакаў двойчы: спачатку расчуліўся, развітваючыся з дзядзькам i ягонай сям'ёй, а потым ад тугі, калі дзядзька мой бласлаўляў мяне i даў на дарогу чатыры чырвоныя злотыя ў падарунак, сказаўшы:
- Спадзявайся на тры ласкі: перш за ўсё на ласку Боскую, затым на ласку панскую i нарэшце на ласку людскую.
Усе свае апякунскія правы я перадаю яго мосці ваяводу, твайму гаспадару, i апошні раз карыстаюся сваёй апякунскай уладай, наказваючы табе, каб заўжды, служачы ў свайго новага пана i апекуна, не забываўся, што гэта такое - апякунскае права.
Потым ён загадаў мне легчы і, паводле звычаю, сваёй рукой адлічыў мне дваццаць пяць бізуноў, я i цяпер памятаю, з якой любоўю ён мяне адпускаў; увесь у слязах я вярнуўся з дзядзькам i клуначкам у кляштар да ваяводы, які ўбачыў мяне заплаканага i палічыў тыя мае слёзы за знак маёй чуласці, але справа была не толькі ў ёй.
Ваявода загадаў дарожнаму канюшаму даць мне каня, каб я ехаў суправаджаючым каля яго карэты, i хоць мне ніколі не даводзілася сядзець на добрым кані (я толькі часам вадзіў купаць двух дзядзькавых конікаў), але польская кроў дала сябе адчуць, я няблага трымаўся ў сядле. Калі мы ўжо выехалі i былі за чвэрць мілі ад горада, ваявода агледзеўся, што забыў у кляштары свае акуляры. Я павярнуў каня, пусціў яго ў галоп i з хуткасцю маланкі аказаўся на кляштарным дзядзінцы, забраў акуляры i нават паспеў яшчэ на хвілінку спыніцца каля ратушы i купіць паўкапы абаранкаў, пасля чаго вярнуўся да гаспадара, трымаючы ў руцэ акуляры. Гэта так спадабалася Агінскаму, што ён падараваў мне каня, на якім я першы раз меў шчасце паслужыць яму.
Мы прыехалі ў Слонім, дзе Агінскі як слонімскі стараста часта бываў. Ён загадаў паклікаць пана Шукевіча, маршал ка свайго двара (ён у той час быў вендэнскім падстоліем, а памёр слонімскім падстарастам), аддаў мяне яму над нагляд, прызначыў мяне пакаёвым i паведаміў, што буду працаваць у ягонай прыватнай канцылярыі. Падстолі Шукевіч быў ca старадаўнага шляхецкага роду, у яго быў нават свой спадчынны фальварак; служыў ён у якасці даверанай асобы ваяводы, які часта карыстаўся яго паслугамі Ў грамадскім жыцці, таму што давяраў яму як сумленнаму i дабрачыннаму чалавеку, да таго ж ён умеў трымаць двор у вялікай строгасці. Мне было прызначана трыста фунтаў у год платы i аброк на аднаго каня, двое пакаёвых слуг, якія былі мясцовымі хлопцамі, i месца за сталом маршалка. Пры двары тут быў такі звычай. Новапрынятага пакаёвага маршалак апранаў у спецыяльны мундзір двара Агінскіх (кунтуш перлавага колеру з саеты, зялёны атласны жупан, зялёны шаўковы пояс з кветачкамі i залатымі зоркамі, зялёная шапка, абшытая карычневым футрам, i чырвоныя боты), у гэтым уборы трэба было заўжды правіць службу, абнаўляючы яго ў далейшым на свае сродкі. Але, прыступаючы да службы, трэба было абмыць той мундзір, i на частаванне прыдворных i пакаёвых пайшло тры з чатырох чырвоных злотых, дадзеных мне дзядзькам.
Першы раз я ўбачыў зблізку вялікі двор, але хутка служба Ў мяне пайшла на лад. Сярод прыдворных i пакаёвых быў я самым бедным, бо ўсе астатнія паходзілі з дзяцей мясцовай шляхты або самі былі з ix ліку я слугаваў усім, як мог, i заслужыў у ix любоў i навагу, пачынаючы з самога падстолія, які часта сердаваў i крычаў на іншых прыдворных, на мяне ж ніколі нават сярдзітага пагляду не кінуў. Ён, нібы бацька з дзецьмі, абыходзіўся з намі строга, але любіў, аднойчы ён падараваў мне літы слуцкі пояс, ЯКІ не пасаромеўся б насіць нават сенатар. Неяк я ездзіў з ім у Сталовічы на кірмаш, каб купіць сукна для ліўрэяў, i там адзін шляхціц з панцырнай харугвы трокскага ваяводы Сапегі, якая там стаяла, прычапіўся да Шукевіча i пачаў абражаць яго ў маёй прысутнасці; спрабуючы супакоіць, я i падстолі пачалі ўгаворваць яго, але той забыўся пра ўсё на свеце i яшчэ больш лез на ражон. Я ведаў, што панцырны салдат не больш значны, чым пакаёвы прыдворны. Сябе я лічыў шляхціцам, хоць i бедным, да таге быў з-за гэтага вельмі злы на крыўдзіцеляў, а таму схапіўся з ім у двубоі на шаблях з голай галавой! Дагэтуль я нашу на твары памятку таго бою, але i яму добра перапала! Падстолі пасля заўжды памятаў, што я заступіўся за яго i пацярпеў праз гэта, а таму пахваліў мяне перад ваяводам, што падало мне павагі ў іншых прыдворных, якія лічылі, што я рахманы i ўмею толькі шкрабаць пяром, напачатку яны зважалі, нібы я нашу плашч толькі для аздобы, а таму ні ў грош мяне не ставілі, але я цярпліва зносіў усё, бо сам сабе пастанавіў ніколі не заварваць кашы пры двары. Таму, калі здарылася тая прыгода i ўсе даведаліся, што я перамот панцырніка, а для ix гэта было тое самае, што замахвацца матыкай на сонца, яны сталі паважаць мяне як чалавека ціхага не ад страху, а па сваёй натуры.
Так я працаваў у ваяводы, не меўшы нядобразычліўцаў; гаспадар давяраў мне, нягледзячы на мае маладыя гады, i я мог стаць нават яснавяльможным, калі б ён не памёр перад самым канцом барскай канфедэрацыі. Я кожны дзень малюся i да скону не перастану маліцца за душу майго першага гаснадара, бо ведаю, што ён зрабіў бы для мяне многа добрага, каб не нерашкодзіла смерць; а самае галоўнае, што дзякуючы яму я паслужыў айчыне. Само сабой зразумела, што памяць пра маю першую паслугу ёй нязменна цешыць мне душу. Шкада, што я не магу як след усё апісаць, але спадзяюся, што ўнукі мае пачытаюць гэтыя мае рэляцыі i ў ix сэрцы разгарыцца любоў да роднага краю, якая ўва мне не перастала палаць да сённяшняга дня.
Пасля смерці караля Аўгуста Трэцяга i мой гаспадар, i многія іншыя паны, i мы, шляхта, хацелі, каб каралём быў абраны сын караля. Цяпер многа пішуць аб тым, што Аўгусты былі гнюснымі, што яны спаілі Польшчу, што нават гаварыць па-нашаму не ўмелі, што нам лепей было б мець караля з Пястаў, а не чужога. Як на цяперашні погляд, то я з гэтым згодны, але даўней шляхта звыклася з родам, які правіў больш за шэсцьдзесят гадоў. У часы, калі каралі былі з Сасаў, панавала безуладдзе, але была свабода; хаця было многа як дрэннага, так i добрага, але за імі ішоў народ, а пры Пястах на нас націскалі чужынцы. I шляхціцу i гаспадару было больш па душы неяк мыкацца са сваімі, чым рабіць сваю справу з дапамогай замежнага салдата. Якраз тады, калі Масква націснула на Варшаву, жадаючы, каб на трон быў выбраны літоўскі падстолі Панятоўскі, амаль усе паны супраціўляліся гэтаму, вырашылі ўтварыць канфедэрацыю i аб'явіць, што ніхто чужы не павінен у нас гаспадарыць. Пачалі з'язджацца паны, запрашаліся ўплывовыя людзі, рыхтавалася выступление супраць такога націску. Але Масква напоўніла краіну сваім войскам, i ужо нельга было прыехаць з аднаго ваяводства ў другое без таго, каб не спаткаць маскоўскіх застаў, якія затрымлівалі i трэслі ўсіх, хто праязджаў, шукалі падазроныя лісты. Таму трэба было дзейнічаць асцярожна. Тут якраз князь Радзівіл, віленскі ваявода, i яснавяльможны Пац усё падбівалі i падбівалі майго пана штосьці пачынаць. Яны лічылі яго чалавекам з розумам міністра, i не без прычыны. Але ён разважаў, што трэба яшчэ пачакаць, пакуль прыйдзе вестка ад крымскага хана Іслам Гірэя, якой чакалі з дня на дзень. А пан Богуш, які потым стаў генеральным сакратаром барскай канфедэрацыі, увесь час прападаў у ваяводы i ўсё аб нечым раіўся з ім. Аб чым? Хоць я i меў дачыненне да перапіскі, але цяпер толькі з пятага на дзесятае магу прыпомніць, аб чым яны размаўлялі між сабой, таму што яны асцерагаліся нават нас, прыдворных. Аж тут, аднойчы раніцой, заходзіць у пакойчык каля спальні ваяводы, дзе якраз сядзеў я, казак з Марафіі? I просіць мяне, каб я хутчэй пусціў яго да ваяводы.
- Навошта табе ён?
- Ды вось вязу яму гасцінец ад майго гаспадара, літоўскага падчашага Патоцкага: він пасылае яму дзве фуры венгерских сліў, Ледзьве давёз, москалі усюды па шляху, усе спыняюць, пытаюцца: «Лісты вязеш?»- «Так, ёсць ліст ад майго гаспадара. Тады ліст одбірают, несут да старшага, потым аддают. Так было разоў дваццаць, а колькі сліў пакралі! Ужо i паловы няма.
- Пачакай, мой каханы, пан яшчэ не прачнуўся.
Паніч, даражэнькі, пусці мене до пана, я не магу накаць,
- Цi не звар'яцеў ты, даражэнькі, з якой рады я дзеля тваіх сліў павінен будзіць пана ваяводу? Пачакай пару гадзін, выпі гарэлкі, калі хочаш, перакусі з дарогі, а не лезь напралом.
- Хай Вам Бог аддзячыць за вашу ласку у але ні піты, ні істы я не буду, покі не подывлюся на ваяводу. Як сабе хочаце, а пусціце! Мені треба зараз іхаці у Боцькі. Пусціце, пaночку, бо пан ваявода будзе на вас журыться, колы ўзнае, што вы зара мене не пусцілі, а колы я брехав, то післе біце мене на смерць, сам лягу.
Я адважыўся пайсці ў пакой пана i пабудзіў яго.
- Што такое? - спытаў ён.
Ды вось нейкі казак са слівамі з'явіўся з Украіны ад пана Патоцкага, мае ліст ад яго.
А пан мне:
-Кліч яго, ды хутчэй!
Сам ён усхапіўся з ложка, накінуў на плечы халат, ды так паспешліва, што нават забыўся перахрысціцца. Я паклікаў казака. Той увайшоў, упаў у ногі ваяводу i падаў яму на шапцы ліст.
- Сапліца, вазьмі яго i прачытай уголас!
Чытаю. У ім нічога не было, толькі просьба, каб яснавяльможны ваявода абавязкова аддаў у пасэсію бабруйскае староства, бо дужа патрэбны грошы, а ніжэй, за подпісам, стаялі такія словы: «Як ты хацеў, насылаю табе дзве фуры венгерскіх сліў з Марафіі».
Ваявода загадаў мне:
Зараз жа пакліч да мяне Богуша i сам прыходзь з ім!
Я выйшау, а ён застаўся з казакам. Пана Богуша я заспеў ужо апранутага, ён нешта пісаў пры канторцы. Калі я перадаў яму просьбу гаспадара, ён тут жа пайшоў да яго, я разам з ім, i мы ўбачылі ваяводу, які наліваў казаку келіх гарэлкі.
Як толькі Богуш зайшоў, ваявода адышоўся з ім да акна i пачаў аб нечым шаптацца, а праз колькі хвілін ён звярнуўся да мяне:
- Сапліца, схадзі ў маю спальню: там грэецца вада, знайдзі мыла, тазік, пэндзаль i брытву. Хутчэй прынясі ўсё сюды, будзеш галіць.
Я здзівіўся, але паслухаўся, хутка прынёс усё, што трэба было, навастрыў брытву аб пас, чакаю, пакуль пан сядзе, каб пагаліць яго, а сам баюся, бо яшчэ нікога мне галіць не даводзілася. А ваявода кажа мне:
Пакладзі ўсё на стол. А цяпер вазьмі Евангелле i пакляніся на ім, што нікому не скажаш пра ўсё, што будзеш бачыць; тое, што робіцца, пойдзе на карысць айчыны.
Я тут жа прысягнуў, мой гаспадар падаў знак. Казак укленчыў пасярод пакоя, які Богуш якраз замкнуў знутры, а ваявода загадаў:
- Сапліца, пагалі гэтаму казаку галаву начыста.
Я ў вялікім здзіўленні пачаў яго галіць і, як толькі паказалася голая скура, з яшчэ большым здзіўленнем убачыў на ёй літары, напісаныя квасцамі. Калі я скончыў галенне, наблізіліся ваявода i Богуш, прачыталі настунныя словы: «Не губляйце часу, мы тут у верасні паўстаем, i вы паўставайце. Іслам Гірэй запэўніў нас, што, як толькі Карона з Літвой паўстануць, Порта паспяшаецца на дапамогу». Гаспадар тут жа паслаў падстолія ў Нясвіж з лістом, у якім нічога вартага ўвагі не было, але даў яму падрабязныя інструкцыі. Пасля пан Богуш то сам па сабе, то над выглядам яўрэя або цыгана аб'ехаў шляхту; i вось не прайшло i трох тыдняў, як паўстала амаль уся Літва. Але што ж? Дыван аказаўся падкуплены Масквой, Порта не прыслала дапамогу, i мы засталіся адны. Якіх бы мы ні праяўлялі цудаў у баях, але ўсё пераважылі акалічнасці i лічбы. Спачатку некалькі разоў нам спадарожнічала ўдача. На Свіслачы, дзе першы раз пабывалі над варожымі кулямі, мы напалі на полк маскоўскай пяхоты. Генерал Лідэрсан, які кіраваў ім, капітуляваў i паручыўся сваім гонарам i подпісам, што ні ён сам, ні хто-небудзь з яго падначаленых да канца вайны не будзе выступаць супраць Польшчы. Мы паверылі i адпусцілі ix, а назаўтра зноў біліся з імі. А ён потым патлумачыў, што ніхто не абавязаны трымаць слова, дадзенае бунтаўшчыкам. Біліся мы i пад Клецкам, там міліцыя князя Радзівіла i зборная шляхецкая дружына восем гадзін трымалі абарону супраць корпуса Падгарычаніна, дзе абедзве сястры князя Радзівіла - жонка вялікага літоўскага харунжага Жавуская i жонка генерал-лейтэнанта Мараўскага - з шаблямі ў руках некалькі разоў кідаліся ў атаку на чале кавалерыі. Але варожая артылерыя так страляла, што нам нічога не ўдалося. У той бітве над сынам ваўкавыскага мечніка Аляксандрам Адынцом, які потым загінуў пад Сталовічамі, забіла каня ў той момант, кал i ён імчаў прама на гарматы, яму самому асколак адарваў тры пальцы на правай руцэ. З той пары ў нас справы пайшлі ўсё горш. Калі б Адынец не загінуў так рана, ён мог бы стаць вялікім вайскаводам. Праз некалькі тыдняў пад Стоўбцамі ён напаў на чале 200 чалавек са шляхты i прыдворных на маскоўскую брыгаду, разбіў яе ўсю дазвання, захапіў абедзве гарматы, але не змог ix забраць, толькі папсаваў. Пан Тадэвуш Рэйтан, наш пазнейшы славуты пасол, які быў з ім пад Стоўбцамі i там як след ацаніў яго, потым убачыў яго пад забітым канём у час бітвы пад Клецкам, аддаў яму свайго пад агнём непрыяцеля, сам сябе не пашкадаваў, абы толькі выратаваць яго. А нам тады сказаў:
- Ён больш патрэбны вам, чым я, бо ніхто лепей вамі не пакіруе, а я, ці ў пяхоце пабуду, ці заб'юць мяне, або ў палон возьмуць, усё ж менш важны для айчыны. Хай бы страцілі тры пальцы на руках тыя, хто бярэ маскоўскія рублі, а нашаму слаўнаму Адынцу па справядлівасці варта было б яшчэ дзве рукі прыдаць.
Потым нас сталі ўвесь час засыпаць ядрамі, нашы парадзелыя роты пачалі бязладна адступаць; мы страцілі больш за палову нашых. На шчасце, Масква баялася, што з тылу на ix нападуць мінскія паўстанцы, i дала нам два дні на роздых; князь ваявода скарыстаў гэта, сабраў нас i павёў на Украіну, дзе мы злучыліся з войскам князя Патоцкага.
Каментар
Пан Агінскі (с. 76)
Дарэктар - вандроўны настаўнік, які вучыў дзяцей па месцы ix жыхарства.
Інфіма, праформа - так называліся першы (інфіма) i падрыхтоўчы (праформа) класы ў гімназіях.
Альвар - падручнік па граматыцы, аўтарам якога быў езуіт Альвар.
Дымовы - мультанавы, мультан - мяккая тканіна з начосам (бумазея).
Калегіум - сярэдняя навучальная ўстанова для шляхецкай моладзі ў XVII ст., выкладчыкамі ў якой было езуіты.
Каханоўскі Ян (1530-1584) - польскі паэт, аўтар паэм, драм, элегій.
Рэляцыі - тут: пісаніна.
Богуш Ігнацы (1720-1778) - належаў да бліжэйшага акружэння Караля Радзівіла.
Марафія - мястэчка на Украіне непадалёк ад Харкава, якое ў той час належала Яўхіму Патоцкаму, удзельніку барскай канфедэрацыі.
Пасэсія - арэнда.
Порта - даўнейшая назва Турцыі.
Дыван - рада пры турэцкім султане.
Падгарычанін Іван Міхайлавіч (пам. у 1779 г.) - рускі генерал, удзельнічаў у вайне з канфедэратамі.
Жавуская Кацярына - бабка аўтара. Звестак пра яе гераічныя ўчынкі падчас вайны канфедэратаў не захавалася.