Герб горада Ліды, наданы 17 верасня 1590 г.
Я пісаў ужо пра альбанскую кампанію, i мне падумалася, што, можа, ніхто ужо не ведае, што гэта была за кампанія, да якой кожны хацеў бы далучыцца, а далучаны лічыў за гонар быць у яе шэрагах. Князь Караль Радзівіл стварыў яе ў тую пару, калі быў яшчэ літоўскім мечнікам. Альба - гэта сад i вёска над Нясвіжам, а статут таварыства, згодна з тым, як яго задумаў князь, аформіў пан Пішчала, ягоны былы настаўнік. Статут падпісаў Радзівіл як начальнік таварыства, а канцлерам яго быў пан Ігнацы Валадковіч да сваёй смерці, сакратаром - Міхал Рэйтан. Кожны з кампаніі ў лістах падпісваўся: «Радзівілаў сябра», а князь называў яго «пане каханку», калі ж гутарыў з імі, то «пане каханку» станавілася ў яго своеасаблівым прыслоўем, якое ён раз за разам паўтараў Мундзір у ix быў радзівілаўскіх колераў: блакітны жупан, кунтуш саламянага колеру, адмысловы пояс, выраблены ў Слуцку, тканы сярэбранымі ніткамі, з вышытымі чорнымі арламі i трубкамі - азнакамі герба Радзівілаў, спінка з блакітнай эмалі, на якой былі вытканы брыльянтамі тры літары: К. X. R. У Нясвіжы трэба было заўжды хадзіць у гэтых мундзірах, калі ж хто апранаў яго, не маючы на тое права, таго прымушалі яго зняць. Такое было з панам Скірмунтам, які быў у князя генеральным аканомам у Біржах. Не маючы адносін да таварыства, але улічваючы тое, што служыў у князя, ён паказаўся аднойчы ў такім мундзіры у расіенскага падчашага пана Барбы, а некалькі радцаў з каралеўскай эканоміі гэтак жа зрабілі ў Шаўлях на бале. Як на тое, аказаліся там некалькі чалавек з ліку сапраўдных альбанцаў: пан Баніфацы Салагуб, наваградскі канюшы, i пан Ян Вярэйскі, рэгент дворскіх садоў. Тыя наскочылі на Скірмунта, здзерлі мундзір i выкінулі вон ягонага ўладальніка, хаця ўсё гэта было ў прыстойным доме. Скірмунт паскардзіўся князю, але той не толькі адобрыў учынак Салагуба i Вярэйскага, а яшчэ i аддаліў ад сябе Скірмунта, бо строга прытрымліваўся статута, які сам стварыў.
Каб быць далучаным да таго брацтва, патрабавалася: быць кармазынавым шляхціцам, сынам аседлага памешчыка, умець ездзіць на любым, нават неаб'езджаным, кані, добра валодаць шабляй, любіць паляванне i мець надзвычайную адвагу I князь не мог сам нікога ўводзіць у гэтае цеснае кола, а толькі па прадстаўленні двух ці трох сталых удзельнікаў таварыства. У абавязкі альбанцаў уваходзіла: па першым слове князя з'яўляцца конна i пры поўным рыштунку, ісці за ім, куды яму захочацца, не зважаючы на любую небяспеку, быць гатовым рызыкаваць дзеля Святой Дзевы i князя ваяводы як сваім жыццём, так i жыццём кожнага з удзельнікаў таварыства. У статуце гэтай школы герояў былі розныя прадпісанні, а сярод ix такое: калі двое альбанцаў не паладзяць між сабой, яны не павінны звяртацца ў суд, а мусяць скончыць спрэчку або ў двубоі, або папрасіўшы некага з сяброў таварыства памірыць ix. Праз гэта ў Нясвіжы аднойчы сталася цікавая прыгода.
Неяк аднаго разу да генерала Мікалая Мараўскага ў Самойлава з'ехаліся некалькі сяброў Радзівіла, а сярод ix пан Баніфацы Салагуб i пан Леан Бароўскі Бароўскі страляў кепска, бо недабачваў, а вось на паляванне з пікай хадзіў з задавальненнем, таму што быў дужы i смелы. Была ў яго стрэльба, англійская, на дзве рулі, у самога князя такой не было. Пан Леан, які быў выдатным стралком, хацеў што б там ні было займець яе, рабіў усялякія захады, але марна. Ён быў гатовы аддаць за яе чатырох сівых коней, на якіх прыехаў у Самойлава, пан Баніфацы якраз вельмі упадабаў ix, але на стрэльбу мяняць не згаджаўся. Ён казаў так:
- Хутчэй я развітаюся ca сваёй скурай, чым з дубальтоўкай.
- Навошта яна табе, ты ж нават страляць не ўмееш?
- Умею ці не, гэта не твой клопат, а фузіі не аддам.
- Паслухай! Тут, над Самойлавам, ёсць невялікая пушча. Давай мы загародзім яе сеткамі. Калі ты заб'еш якога-небудзь звера, я табе аддам чацвёра маіх коней, калі не, то ты аддасі мне стрэльбу.
- Згодзен! - адказаў пан Баніфацы. - Але спярша мы занатуем нашу дамову на паперы i аддамо яе генералу. Я то магу забіць звера, а вось ты пасля гэтага можаш адрабіцца жарцікамі: мы цябе ведаем ужо не першы год.
- Пішы, калі табе хочацца, я падпішу, бо ўпэўнены - пакуль звер табе на нос не сядзе, ты яго не заб'еш.
Тады пан Баніфацы ўзяў пяро, паперу i напісаў:
«Паміж вяльможным Леанам Бароўскім, слонімскім камор нічым, i вяльможным Баніфацыем Салагубам, наваградскім канюшым, заключана наступная дамова: дня N. N. у Самойлаўскую пушчу, загароджаную сеткамі, у пяць гадзін раніцы з трыма зграямі гончых сабак, з якіх адна належыць вяльможнаму Леану Бароўскаму, а дзве другія - гаспадару дома яснавяльможнаму Мікалаю Мараўскаму, генерал-маёру Вялікага Княства Літоўскага, пойдуць з адным даездчыкам на кані вяльможны Баніфацы Салагуб, вяльможны Леан Бароўскі i сам яснавяльможны гаспадар з некалькімі выбранымі гасцямі, якія таксама пойдуць у пушчу, каб у неабходным выпадку быць сведкамі. Стрэльбы ніхто, акрамя вяльможнага Салагуба, з сабой браць не будзе, а той на працягу трох гадзін павінен паказаць хаця б аднаго забітага звера. Калі не пакажа, то чатыры сівыя кані разам з вупражжу, на якіх прыехаў у Самойлава вяльможны Бароўскі, будуць выдадзены вышэйпамянёнаму вяльможнаму Салагубу, i вяльможны пан Бароўскі не будзе мець ніякай прэтэнзіі на права валодання імі; калі ж пасля трох гадзін, роўна ў восем раніцы, ніводнага забітага звера вяльможны пан Салагуб не пакажа, то стрэльба англійская, двухрульная, з надпісам Segalas London, якая знаходзіцца ў яснавяльможнага генерала Мараўскага, тут жа будзе выдадзена вяльможнаму Бароўскаму. Вяльможны Салагуб пацвярджае тут, што не будзе мець на яе ніякага права. З дазволу ніжэй пазначаных подпісамі бакоў яснавяльможны Мікалай Мараўскі, генерал-маёр Вялікага Княства Літоўскага, бярэ на сябе абавязак захоўваць гэты добраахвотны запіс да завяршэння дамовы».
Далей ішлі подпісы абодвух бакоў i сведак. Пан генерал тут жа распачаў падрыхтоўку да заўтрашняга палявання.
Цэлы дзень пан Леан падпускаў жарцікі, а пан Баніфацы таксама не губляў добрага настрою i паўтараў:
- Мы яшчэ пабачым, хто выйграе заклад.
Назаўтра яшчэ не было пяці, а ўсе з'ехаліся ў пушчу.
Праз нейкі час пачуўся стрэл, потым брэх сабак. Усіх гэта здзівіла, i рантам з зарасніку паказваецца пан Баніфацы, цягне за хвост забітага сабаку пана Бароўскага i кажа:
- Сядаем на коней, я забіў звера!
- Нішто сабе! - адказвае пан Леан. - За сабаку ты мне заплаціш, а цяпер пакажы ты мне зайца, калі хочаш, каб мае коні i твая стрэльба аказаліся тваімі.
- А ты пачытай дамову. Там пра зайца нічога не напісана, толькі пра звера; а сабака, я спадзяюся, таксама звер.
- Хай васпан з такімі заявамі ідзе да каго іншага, а я папрашу пана генерала аддаць мне стрэльбу
А пан генерал адказвае:
- Дома пачытаем запіс; калі ўжо мне даручана захаванне гэтай паперы, то я буду трымацца таго, што ў ёй напісана.
Тут усе падаліся дадому; пан Леан быў увесь чырвоны ад злосці, а пан Баніфацы трымаўся за бакі са смеху Зайшоўшы ў дом, генерал узяў акуляры, надзеў ix i пачаў чытаць дакумент а потым сказаў:
- Тут сапраўды не напісана, што за звер павінен быць забіты, а таму паводле напісанага пан Баніфацы бясспрэчна выйграў спрэчку:
- Я ніколі не згаджуся з гэтым, - заявіў пан Леан. - Я пакідаю на сумленні ўсіх паляўнічых думку аб тым, што сабака можа лічыцца зверам.
А пан Баніфацы на тое:
- Ды пэўна ж не птушка. Развітвайся з коньмі, пане Леане, а надалей старайся лепей складаць паперы.
- Ты маіх коней мець не будзеш, а стрэльба будзе маёй, альбо ўжо няма на свеце Бога. Калі пан генерал спрабуе пазбавіць мяне маёй уласнасці, то ёсць на тое суд, там я дамагуся справядлівасці. Не пашкадую цэлага маёнтка, але не пацярплю падману
- Не палохай мяне судом, бо мы з табой з кампаніі альбанцаў, i ты ведаеш наш закон, там сказана, што мы павінны вырашаць нашы непаразуменні паміж сабой. Я не буду з табой судзіцца, бо не хачу выглядаць дурнем.
- Хай мяне прабачыць пан генерал, калі ён прысудзіў на яго карысць, то, выходзіць, я дажыў да таго, што мяне ўжо i качкі затопчуць. Пан генерал загадзя прысудзіў табе маіх коней, па ягоным судзе я нічога не магу адсудзіць.
Генерал адказаў:
- Я не напрошваўся разбіраць вашы спрэчкі; скардзіцеся каму сабе хочаце, а я затрымаю коней i стрэльбу ў сябе i адразу аддам таму, каму прысудзіць прымірэнчы прысуд.
- Я згаджаюся на гэта, - адказваў пан Баніфацы, - i хай сабе пан Леан звяртаецца да каго заўгодна, абы толькі ён быў з нашага таварыства. Заўважце, панове, што я згаджаюся; хаця я i выйграў справу, аднак аддаю сябе на суд.
Хаця, папраўдзе, наша спрэчка скончана i я маю поўнае права i на коней, i на стрэльбу.
- Гэта васпан так лічыць, але паглядзім, што скажуць іншыя. Калі тыя, хто забівае сабак, маюць права называцца паляўнічымі, то прападзі яны пропадам, мае коні. Але мы яшчэ пабачым, на чыім баку праўда.
- Я з васпана кепікі не строю. Мы ўсе добра ведаем, што вы ўсё жыццё прывыклі жартаваць з іншых, а самі не можаце сцярпець таго, што зараз пажартавалі з вамі. Тут справа яшчэ i ў тым, хто зможа нас рассудзіць.
- Я спадзяюся на нашага князя ваяводу.
- Згодны, - адказаў пан Баніфацы, - хай нас рассудзіць наш кіроўца. Пан генерал збіраўся сёння ехаць у Нясвіж, паедзем з ім i там скончым справу. Хай толькі пан генерал не забудзецца захапіць тую паперу. А ты, пане Леане, памяркуй, як добра я да цябе стаўлюся: прапаную табе месца ў маім вазку, раз ты пазбавіўся сваіх коней.
- Не дачакаешся, што я буду карыстацца тваёй дабрынёй: я лепей пехатой пайду, чым сяду ў твой вазок. Я люблю жартаваць, гэта праўда, але так, каб ніхто не крыўдаваў, а ты праз свой жарт хочаш забраць маіх коней. Пасаромеўся б выступаць перад князем з такой справай, толькі будзеш пасмешышчам у яго вачах. Пакінь, урэшце, сабе маю стрэльбу, але, дзеля ўсяго святога, не чапай маіх коней.
- Сапраўды, які ты разумны! Але табе не ўдасца ўгаварыць мяне, каб я адступіўся ад таго, што стала маім; табе самому будзе сорамна за сваю ўпартасць i за тое, што даў абхітрыць сябе. Калі ж ты не згаджаешся ехаць са мной, то ідзі сабе пешшу.
Пан Леан нічога не адказаў, але бачыў па тварах гасцей, што яны на баку пана Баніфацыя, а таму раззлаваўся i ні з кім не захацеў ехаць разам. Наняў падводу ў арандатара i паехаў у Нясвіж адзін. Горш за ўсё для яго было тое, што з яго ўсе смяяліся. Калі ўсе яны з'ехаліся ў Нясвіжы, то расказалі князю пра спрэчку i папрасілі, каб той вынес свой прымірэнчы прысуд. Князь адказаў:
- Добра. З'ездзіце зараз жа ў Наваградак i вяртайцеся з інскрыпцыяй, а я вас рассуджу.
Пачалі пісаць інскрыпцыю. Пан Леан хацеў, каб там было запісана, што князь ваявода павінен судзіць паводле запісанага ў дамове аб спрэчцы i вырашаць згодна з прынятым у грамадстве разумением слоў. Але пан Баніфацы ўспрацівіўся гэтаму, даводзячы, што такія звесткі ў інскрыпцыі будуць своеасаблівай падказкай князю, дадзенай яму indirecte (ускосна), а гэта недалікатна ў адносінах да такога вялікага мужа; калі князь хоча нас рассудзіць, то абодва бакі павінны ўскладаць надзею на яго розум, суддзя павінен быць непрадузятым. Пан Леан даў сябе пераканаць, бо i ўсе астатнія прыйшлі да высновы, што пан Баніфацы мяркуе справядліва. З інскрыпцыяй паехалі ў Наваградак, каб зацвердзіць яе ў гродскім судзе, але кожны асобна, бо пан Леан быў такі злы на пана Баніфацыя, што не хацеў нават размаўляць з ім, а тым больш ехаць разам. З'ездзілі, зацвердзілі інскрыпцыю i назаўтра вярнуліся ў Нясвіж, гатовыя да ўсяго. Князь на наступны дзень падпісаў акт кампраміснага суда i загадаў распачаць справу. Князь меў вопыт у судовай справе i разважыў, што абодва бакі надта гарачлівыя, а таму могуць у час абароны сваіх інтарэсаў абразіць адзін аднаго, а для ix як людзей рашучых гэта магло б скончыцца яшчэ горш. Вось чаму князь, які вельмі любіў ix абодвух i хацеў захаваць сяброўства i еднасць паміж сваімі альбанцамі, не дазволіў ніводнаму з ix вымавіць хаця б слова перад абвяшчэннем прысуду, прызначыў пакаранне за кожны выгалас па трыста злотых на карысць наваградскіх манахаў. З гэтай акалічнасці пан Леан папрасіў мяне, каб я выступаў замест яго, а інтарэсы пана Баніфацыя прадстаўляў пан Ежы Пласкоўскі, старадубскі крайчы, адзін з вельмі паважаных князем альбанцаў, а асабліва за тое, што ў часы бескаралеўя, калі генеральная канфедэрацыя пад пагрозай abiudicationis ab omni activitate (пазбаўлення ўсіх палітычных правоў) забараніла ўсім канцылярыям прыём усялякіх маніфестаў, накіраваных супраць яе дзейнасці, ён, будучы гродскім рэгентам у Наваградку, прыняў больш за шэсцьдзесят маніфестаў да жыхароў, ухваленых канфедэрацыяй, за што быў зняволены, i атрад рускіх войскаў павёз яго немаведама куды. Але, на яго шчасце, яны яшчэ не дабраліся да Свержня, як Аляксандр Адынец напаў на той атрад, што яго суправаджаў, рассеяў яго i вызваліў палоннага. А дэкрэт аб яго abiudicationis (пазбаўленні правоў) i баніцыі (выгнанні за межы краіны), падпісаны наваградскім каптуровым судом, быў скасаваны, а дзеля лепшага пацвярджэння activitatis (зробленага) кароль Станіслаў надаў яму прывілей старадубскага крайчага. Кожны бок па пажаданні самога князя вылучыў па адным арбітры cum voce consultativa (з правам дарадчага голасу). Ад пана Леана ім стаў пан Міхал Рэйтан, наваградскі земскі пісар, а пан Баніфацы ўгаварыў стаць ягоным арбітрам старадубскага харунжага Радзішэўскага. Афармленне справы, inducta (уводная частка), рэплікі, заслухоўванне сведкаў ішло дні чатыры, пасля чаго князь абвясціў прысуд, паводле якога чатыры кані з вупражжу аддаваліся Баніфацыю Салагубу, а за супраціўленне выкананню добраахвотнай пастановы аб спрэчцы Леан Бароўскі паводле канстытуцыі 1764 года прысуджаўся да турмы, але ён мог замест таго заплаціць дзвесце залатых грыўнаў Восемдзесят злотых павінен заплаціць пан Салагуб на пакрыццё шкоды, нанесенай пану Леану: забойства гончага сабакі.
Пакуль чытаўся прысуд, пан Леан маўчаў, толькі пабялеў, ды яшчэ шчокі крыху торгаліся, i адразу ж, не падзякаваўшы князю, страшэнна раззлаваны выехаў з Нясвіжа, прыехаў у арандаваны ім пад заклад за невялікую плату з ласкі Радзівіла маёнтак Негарэлае, напісаў князю ліст, поўны папрокаў, скаргаў на несправядлівасць, разам з ім адаслаў альбанскі мундзір з паведамленнем, што не хоча болей належаць да таго таварыства, кіроўца якога схільны да прадузятасці, што ніколі не прымірыцца з несправядлівым прысудам i як вольны шляхціц будзе шукаць справядлівасці ў шляхецкіх судах, не знайшоўшы яе ў панскіх капрызах.
Калі князь атрымаў ягоны ліст, то загадаў прачытаць яго ўголас пры ўсіх. Мы проста аслупянелі, убачыўшы такую забыўлівасць пана Леана на ўсё тое добрае, што зрабіў для яго князь; а сам князь, замест таго, каб раззлавацца, стаў рагатаць, хапаючыся за бакі i гаворачы:
- Пане каханку, нешта пан Леан дужа засердаваў на мяне, але некалі ён яшчэ будзе мяне перапрашаць.
Аднак гэтым справа не скончылася. Пана Леана яна так закранула за жывое, што ён пачаў цягаць князя па судах, усюды спрабуючы абвергнуць кампрамісны прысуд i ўсюды прайграваў, нарэшце падаў скаргу на князя ў Пастаянную раду. Тут ужо абурыўся князь, бо ён ненавідзеў Раду i як мог супраціўляўся яе рашэнням, перакананы, што яна не адпавядае грамадзянскім свабодам i незалежнасці краёвых судовых устаноў i выканаўчай улады. Бо якая ж можа быць павага да прававых актаў сеймаў, калі магістратура перайначвае ix? Але пан Леан i тут нічога не дамогся, бо Пастаянная рада ўказала яму на ўхіленне ад кампраміснага дэкрэта. Маршалкам Рады ў той час быў яснавяльможны Ельскі, смаленскі падкаморы, дзеяч высокага розуму, які ведаў, што ніводная ўлада ў любым народзе не мае права парушаць святасці кампрамісу Князь, канчаткова раззлаваны, паведаміў пану Леану, што забірае Негарэлае, падлічыўшы, што маёнтак прыносіць прыбытку менш, чым закладзеная за яго сума. I яшчэ пагражаў, што не спыніцца на тым, i па некалькі разоў на дні паўтараў для нас:
- Пане каханку, у мяне ўжо не засталося ні сяброў, ні верных слуг. Пан Леан пакрыўдзіў мяне, а ніхто за мяне не заступіўся. Тыя, хто шчыра любіў мяне, ужо ў магіле. Калі б былі жывыя Завіша або Візард, або Багушэвіч, то пан Леан Бароўскі даўно зазнаў бы, што значыць пакрыўдзіць Радзівіла, а каб яшчэ ўваскрос Ігнацы Валадковіч! Усе альбанцы трымаюць мае маёнткі за мізэрны заклад, а служыць мне не хочуць, які ж толк з ix дружбы?
Гэтыя словы нас нібы нажом праціналі, бо мы любілі пана Леана, нягледзячы на ягоныя дзівацтвы. Ён, бядак, у свой час, карыстаючыся любоўю князя, не толькі нікому з нас не шкодзіў, але i кожнаму стараўся дапамагчы, за ўсіх заступаўся, прасіў, а за сябе ніколі. Але ж i нашы абавязкі перад князем былі святыя: мы елі хлеб з ягоных рук, i не чэрствы хлеб; калі пан Леан не папросіць прабачэння, то i мы павінны падпарадкавацца князю. Прыяцелі i слугі князя паспрабавалі падрыхтаваць нешта накшталт сейма i на ім уладзіць справу так, каб i мы не аказаліся няўдзячнымі слугамі князя i нашы добрыя адносіны да пана Леана не змяніліся. Сярод нас быў крайчы Пулкоўскі, вельмі паважаны чалавек i надта памяркоўны; у яго была тая перавага над усімі намі, i над панам Леанам таксама, што ён ужо не раз паказваў узоры вялікага розуму i вялікага характару, i вось мы папрасілі яго пагаварыць з панам Леанам i ўгаварыць яго прабачыцца перад князем, улічваючы наша становішча i не чакаючы таго, што мы будзем вымушаны, хоць i насуперак сабе, падпарадкавацца яму, як ужо бывала раней.
Князь толькі ад крыўды скардзіўся нам, што мы абыякавыя да ягоных інтарэсаў, на самай справе ён добра ведаў, што ўсё гэта не так. I яшчэ не скончыўся той год, як ён змог пераканацца ў вернасці яму сяброў i слуг. Якраз тады тагачасны віленскі кашталян Міхал Радзівіл займеў нейкую цяжбу з князем ваяводам i напусціў на яго аж з Познані вядомага адваката, пана Рачынскага, якога добра памяталі ў Вільні, бо ён хадзіў па горадзе апрануты на нямецкі лад, з напудранай прычоскай i кальцом у левым вуху. I вось ён вельмі абразліва выказаўся супраць нашага князя Ў самым пачатку працэсу, прычым у прысутнасці некалькіх альбанцаў, якіх гэта зачапіла. I не прайшло двух дзён, як князь кашталян выехаў з панам Рачынскім на шпацыр папіць кавы на ўлонні прыроды, на Пагулянцы, а там ужо не дзейнічала маршалкоўская юрысдыкцыя, таму Павел Семірадскі i Базыль Чачот, абодва альбанцы i наваградчане, разам з некалькімі слугамі ў прысутнасці князя кашталяна спраўна адлічылі сто бізуноў па нямецкіх штанах. Князь кашталян так напалохаўся, баючыся, каб не ўсыпалі бізуноў i яму, што на некалькі тыдняў прытворна захварэў; а пан Рачынскі, пару дзён адляжаўшыся, вярнуўся ў сваю Велікапольшчу, атрымаўшы такі неспадзяваны ганарар, i ў Вільні яго болей не бачылі. Наш князь хаця i ацаніў гэты доказ адданасці яму, а ўсё ж быў невясёлы, бо ўсё гэта супярэчыла традыцыям гасціннасці: узяць ды збіць у Літве вялікапаляніна. Тады яшчэ нас усіх, а найперш самога князя, вельмі насмяшыў цівун Рупейка, які сказаў, што паводле нашых правілаў мы ўсе павінны быць пакаранымі іп loco delicti (на месцы злачынства). Раз ужо яны не пабаяліся самога князя кашталяна, сенатара i швагра нашага князя, то на што мог цяпер спадзявацца пан Леан? Трэба сказаць, што князь у душы сумаваў без яго, пакуль бываў цвярозы, то пагражаў яму, а як добра падвып'е, то часта ўспамінае яго без злосці, як прыяцеля, назаўтра ж пагражае зноў.
Пулкоўскі знайшоў пана Леана ў Слоніме, ён быў там каморнічым, застаў яго бадай што ў стане чорнай меланхоліі.
- Глянь, дабрадзей, пане крайчы, - сказаў ён, павітаўшыся, - куды мяне чорт закінуў! I дваццацігадовая служба пайшла к чарцям, i цудоўны маёнтак я страціў, а яшчэ рана ці позна i па карку атрымаю. Толькі гэтага мне i не хапала. Прабач, але ў мяне яшчэ ёсць паўгарнца старой гарэлкі, i я цябе пачастую ёй, болей няма чым. Зірні! - дадаў ён, вытрасаючы кашалёк, з якога выпала залатоўка i некалькі дробных грошаў. - Вось i ўся мая маёмасць, ужо i ўсе мае паясы разышліся па яўрэях. Далося мне ў знакі Самойлаўскае паляванне! Сам ведаю, што нарабіў дурноцця. Сорамна, а было яшчэ горш, калі я ў Варшаве швэндаўся, як блазан, каля Пастаяннай рады ca сваёй дурацкай цяжбай, якую не мог не прайграць, калі б нават быў братам караля, i так згалеў, што не змог бы выбрацца з горада, калі б пачцівы Салагуб не прыслаў мне тры тысячы злотых з лістом, у якім піша, што ніколі не перастане перажываць, што стаў прычынай маіх няшчасцяў. Ён ні ў чым не вінаваты, гэта я паводзіў сябе, нібы блазан. Пасля таго, як я патрапіў у няміласць да князя, мяне ўсе пазбягаюць, як заразнага. Бог табе заплаціць за тое, што ты не забыўся пра мяне.
Ён наліў кілішак гарэлкі i выпіў да крайчага. Выпіў i крайчы.
- Што ж думаеш цяпер рабіць, пане каморнічы?
- Хіба ж я ведаю? Добра, што хоць ты сюды нос паказаў Такога даўно ўжо не бывала, усе пра мяне забыліся. Добра, што ёсць з кім выпіць: галодны пра хлеб, а п'яны пра хмель. Ну, яшчэ па адной, бо repetita placet (што двойчы - то добра). П'ю да васпана!
- А што, пане Леане, ці не співаешся ты тут з адчаю?
- Хто? Я? Кажу табе, як сябру - п'ю адну ваду, нібы качка. Ды хіба тут ёсць з кім піць? Хутка тыдзень будзе, як тут быў шляхціц Рак. Можа ведаеш, пане крайчы, над Наваградкам ёсць паселішча Ракаў?
- Ну, вядома.
- У небаракі ўкралі пару коней. Шукаючы ix, дайшоў аж да Слоніма i знайшоў ix у Фейбуса, першага тутэйшага купца. У яго тут няма знаёмых, апроч мяне, дык ён прынёс мне гарнец гарэлкі, просіць, каб заступіўся. Ну, мы з ім вышлі частку той гарэлкі, а потым я дапамог гаротніку, настрашыў Фейбуса гродскім судом, ён адразу ж аддаў коней, хаця i купіў ix. Тэта рэшткі той гарэлкі. Дык што, пане Ежы, хіба мы не вып'ем па трэцяй?
- Ах, даражэнькі пане Леане, я ёй ледзь не атруціўся. Мне б лепей выпіць кілішак віна.
- Эге, цяжкая гэта справа! Ты просіш віна ў таго, хто мае за душой два злоты з драбязой. Мінуліся тыя часы, калі пан Леан у Негарэльскай карчме частаваў сваіх сяброў. А цяпер - чым багаты, тым i рады.
- Я пазычу табе грошай.
- Дзякуй табе, добры сябра. Але дзе ўзяць pignus responsionis (заклад)? Ты ж ведаеш, што сума, якая была Ў мяне Ў Негарэлым, належала маёй жонцы нябожчыцы; яна захоўваецца ў наваградскіх актах, я не маю права ёю карыстацца, чатыры тысячы маіх уласных грошай, якія я сам зарабіў крывавым потам, цяпер у пана Лопата, ад ix мне няма ні капіталу, ні працэнтаў. Усё прапала.
- Не адчайвайся!
- Хіба я ўжо з усяго гэтага калі-небудзь скарыстаюся? Мне ўжо гэтыя працэсы так даліся ў знакі, што цяпер нават калі б хто imparitatem (знянацку) застаў мяне, я не бараніўся б. Дзякую табе, Ежы, але я не прыму тваёй ахвяры.
- Пане Леане, перастань трылузніць. Ты ж ведаеш, што я ніколі не даходзіў да такога, каб кідаць свае грошы на вецер. Калі я прапанаваў табе грошы напавер, то ведаю, як ix вярнуць. Вось, бяры сто чырвоных злотых - выкупі тое, што заклаў, пачастуй мяне добрым віном, калі ты рады мне, а грошы вернеш мне ў Нясвіжы.
- Усякае дыханне ды хваліць Госпада! Я - у Нясвіжы! Хацеў бы я, пане крайчы, каб твае сто злотых сталі добрым залогам тых грошай, якія чакаюць мяне ў Нясвіжы i якія, - тут ён глыбока ўздыхнуў, - не рана дык позна знойдуць мяне i тут.
- Што за размовы насухую? Бяры грошы, пашлі па віно, напішы мне распіску, а там мы i пагаворым за келіхам, параімся i нарадуемся.
- Бог i людзі ведаюць, што ты разумнейшы, чым я. Зраблю так, як ты кажаш.
Пан Леан узяў грошы, паслаў свайго дваровага хлопца па віно, даўшы яму адзін злоты i сказаўшы:
- Збегай да Малгосі, пакладзі ёй у руку тое, што я табе даю, i папрасі, каб яна прыслала гарнец таго віна, якое яна дастала ў афіцыяла Свентахоўскага.
Адна толькі надзея на тое, што ён зможа як належыць пачаставаць госця, ды яшчэ добрым віном, развесяліла пана Леана, i ён, самы гасцінны з людзей, стаў гэткім жа вясёлым, якім быў некалі ў Нясвіжы.
Прынеслі віно. Сябры селі за стол. Пан Леан напісаў распіску, пан крайчы яе ўважліва прачытаў, акуратна склаў i схаваў за пазуху, пасля чаго абодва ўзяліся за келіхі. Пан Леан пацяшаў сябра рознымі забаўкамі, ды так дасціпна, што не толькі адзін гарнец, але i дзесяць можна было выпіць непрыкметна, заслухаўшыся. Але нарэшце дайшло да галоўнага: яны сталі думаць аб тым, як трапіць да князя. Пан Ежы прапаноўваў розныя спосабы, але пан Леан увесь час адказваў:
- Я на такое не адважуся. Ведаю, з чаго князь пачне: загадае забіць мяне насмерць бізунамі, i не напросіць каго-небудзь лупцаваць маю скуру, але прымусіць зрабіць гэта personaliter (асабіста). I, паміж намі, я варты таго. Сам сябе ўжо не раз быў гатовы адлупцаваць, а чаму ж ён павінен мяне шкадаваць? Вельмі ж я яго пакрыўдзіў! У яго добрае сэрца, але мой учынак быў такі наганы, такі няўдзячны, што тут нават нябожчык Радзівіл Сіротка не дараваў бы, а ён тым болей. Не будзе толку, ён страціў да мяне ўсякую навагу.
- А ведаеш што, пане Леане? Ён любіць цябе. Калі цвярозы, то гатовы на тваім ілбе жалеза гнуць, а як толькі захмялее, шукае цябе, прымружыць вочы i мармыча, наліваючы келіх: «За цябе, пане Леане!»
- Што ты кажаш?
- Бог сведка, такое бывала не адзін раз. I ўвесь двор сумуе без цябе, бо няма каму князю закінуць слова за кагосьці з нашых. Ксёндз Кантэмбрынк ва ўсім, што не мае дачынення да княскай душы, абыякавы i не ўмешваецца, ён за роднага бацьку не заступіцца. Пан Мікалай Мараўскі бывае задаволеным, калі яму ўдасца часам змяшаць князя з граззю, калі той выведзе яго з раўнавагі, але потым яны паразумеюцца, а больш некаму дапамагчы ў бядзе. Кал i князь часам груба абыдзецца з кім, то гаворыць: «Заза-за-плаці свае да-да-да-ўгі, а па-па-пакуль будзь паслухмяным». Міхал Рэйтан, той можа выпрасіць у яго ўсё, што захоча, чорта лысага не забаіцца, а i ён таксама часам не можа рот растуліць; акрамя гэтых трох, нікому i у голаў не заступіць быць смелым перад князем. Без цябе цяжка ўсім, i я табе скажу чыстую праўду, бо ты ведаеш, што in vino veritas (ісціна ў віне): уся Альба паслала мяне дэлегатам да цябе, пане Леане, каб я неяк падгаварыў цябе папрасіць прабачэння у князя, бо ўсе хочуць мець, як раней, за плячыма тваю падтрымку ў Нясвіжы, нікому не хочацца i міма сваёй волі выступаць супраць цябе.
- Тады ўсё к чорту! Раз ужо такія справы, то я прыеду Ў Нясвіж!
- Калі?
- Не пазней, чым праз тыдзень. Тут якраз яснавяльможны Плятэр, трокскі кашталян, жэніцца з дачкой харунжага Вялікага Княства Літоўскага паннай Жавускай, пляменніцай князя, вось я i прыеду ў Нясвіж на вяселле.
- I як твая галава зварыла - выбраць такі дзень? Як ты пакажашся на вяселлі незапрошаным?
- А я сам сябе запрашу.
- Пачакай, лепей пасля вяселля, хай госці параз'язджаюцца, князь пачне нудзіцца, тады ты падыдзеш да яго з ксяндзом Кантэмбрынкам i скажаш, што...
- Хіба я асуджаны быць павешаным, каб хадзіць разам з ксяндзом? Я вольны шляхціц! Audaces Fortuna iuvat, timidosąue repellit (лес спрыяе смелым, пагарджае баязліўцамі). Пан Ежы, дабрадзей, хопіць аб гэтым! Як мне Бог на душу паложыць, так я i зраблю. А цяпер вось даводзіцца шкадаваць, што ў гарнцы паказалася дно. Дазволь, я нашлю па другі?
- Не, не, дружа, болей ні кроплі! З мяне хопіць! Ужо i конь мой добра папасвіўся, i я сёння абавязкова яшчэ да заходу сонца хачу прыехаць да пана Блізня, слонімскага падкаморыя, а ўжо ад яго раніцай паеду праведаць майго адваката на рэляцыйным сейміку пры нясвіжскім двары. Бывай жа здаровы, каханы пане Леане, хай Бог табе спрыяе i не дапусціць новай бяды. Развітваемся. Толькі без цырымоній. Я сам знайду дарогу да дзвярэй.
- Бывай здаровы, мой добры дружа. Хай Бог табе заплаціць за тваё добрае сэрца. Кланяйся ўсім ад мяне. Калі ўжо ўсе так жадаюць мне дабра, то гэта значыць: Бог са мной. Дзякую табе за ўсё, памаліся за мяне, каб мне ўсё ўдалося, як-ніяк мы ж з табой сябры.
Вось гэтак яны чула развіталіся, пан крайчы сеў у свой вазок, а пан Леан застаўся адзін, але ў добрым настроі i з надзеяй у душы. Крайчы вярнуўся ў Нясвіж i расказаў нам пра ўсё тое, што я тут апісаў. Мы, вядома, ніяк не спадзяваліся на тое, што пан Леан адважыцца патрапіць у Нясвіж без падрыхтоўкі, прама ў час вяселля пляменніцы князя, бо яшчэ запрашальныя лісты толькі разыходзіліся па Літве. Каб прыйсці незапрошанаму да незадаволенага ім гаспадара? Але хто мог пераканаць пана Леана?
У дзень вяселля, я гэта памятаю так, нібы ўсё адбылося сёння, князь сядзеў у калідоры пасля святой імшы, недзе гадзін у дзесяць. Яму прынеслі ў кошыку шчанят ад Непты. Ён быў не ў настроі, сон, нічога не гаварыў, толькі гладзіў шчанят, але нарэшце сказаў:
- Пане каханку, я загадваў, каб на вяселле прывезлі некалькі ласёў i дзікоў, а ix дагэтуль няма. Мне сорамна перад трокскім кашталянам, што ў Радзівіла такі жабрацкі абед. Ніхто мяне не слухаецца, з мяне смяюцца, а з той пары, як пан Леан пакрыўдзіў мяне, ужо i за чалавека не лічаць. Трэба ўцякаць з Літвы, бо дачакаюся таго, што некалі ва ўласным доме пан Леан адлупцуе мяне, а мае сябры яшчэ i дапамогуць яму ў гэтым. Паеду ў Атыку. Там сярод каронаўцаў знайду больш шчырых сяброў, яны паміраць мяне з панам Леанам, а Літвы я i знаць не хачу.
Ён засоп яшчэ мацней, а мы, стоячы каля яго, нават не ведалі, што рабіць. Аж тут адчыняюцца дзверы i ўваходзіць... хто б выдумалі? Пан Леан Бароўскі! У пунсовым наваградскім кунтушы, з вінаватым выразам на твары, ён нізка схіліўся перад князем. А князь неяк рантам збянтэжыўся, аж прыўстаў з крэсла, потым зноў сеў i загаварыў, нібы між імі нічога не было:
- Што чуваць на свеце, пане Леане?
- Ды вось, ходзяць чуткі, што ў Літве ёсць два вялікія дурні.
- Хто ж яны?
- Адзін - князь Караль Радзівіл, віленскі ваявода, а другі - Леан Бароўскі, слонімскі каморнічы.
- Чаму гэта? - спытаў Радзівіл i моцна засоп.
- Таму што Радзівіл пайшоў супраць цара, а Бароўскі пайшоў супраць Радзівіла.
Ну што вы на гэта скажаце? Замест таго, каб раззлавацца, Радзівіл пачау рагатаць, а потым прамовіў:
- Пане Леане, ты ўсё жыццё жарцікамі адбываеш. Хто запрасіў васпана на вяселле?
- Засумаваў я ў Слоніме. Таму i ўцёк адтуль. Бі, князь, але ведай, што i кіем мяне з Нясвіжа не выганіш. - I ўпаў у ногі князю.
Князь расчуліўся, пацалаваў яго, той таксама расплакаўся, ды i мы ўсе плакалі. Пасля гэтага князь стаў вясёлым, а пан Леан заўсёды ўмеў яго развесяліць, як i ўсіх нас. I вярнуў яму Негарэлае, альбанскі мундзір i сваю дружбу, а пан Леан з той пары ўжо супраць князя не ішоў
I вось такога чалавека, якому ніколі не будзе роўнага, французы асмельваюцца называць варварам!
Каментар
Пан Бароўскі (с. 137)
Леан Бароўскі (нам. у 1807 г.) - адзін з сяброў Караля Радзівіла. Апісаны досыць праўдзіва, але звестак пра яго сварку з магнатам няма. Радзівіл судзіўся з Бароўскім, але з іншай прычыны.
Інскрыпцыя - запіс у судовай кнізе (даўнейшы юрыдычны тэрмін).
Пастаянная рада - вышэйшы орган улады ў Рэчы Паспалітай ў 1775-1789 гг.