Герб горада Ліды, наданы 17 верасня 1590 г.
Добры ўчынак ніколі не прападзе, нават на тым свеце. Я маю на ўвазе такі ўчынак, які звязаны з пэўнай ахвярай: так наш Збавіцель, убачыўшы, колькі людзей падае міласціну, прычым багатую, сказаў, што бедная ўдава, якая дала адзін шэлег, была для яго мілей, чым усе іншыя, бо яна дала больш за ўсіх; бывалі такія, што маглі даць i прыгаршні золата без асаблівай страты для сябе, а той удаве, можа, не засталося нічога на вячэру, бо яна аддала свой апошні шэлег.
Я магу спадзявацца на тое, што далейшы лес майго народа будзе добры, што некалі Бог злітуецца над ім, бо ў ім жыве вялікі дух самаахвярнасці. Успомнім, што магнаты нідзе не былі такімі самаахвярнымі, як у нас, i што яны лічылі найвялікшым шчасцем для сябе, калі павялічваўся лік шляхты, хаця, паміж намі, настойлівасці ў яе мала, а жадання паслужыць аж занадта, і, як у нас вядзецца, калі той, хто піша ліст, завяршае яго запэўніваннем сваёй гатоўнасці да паслуг, то гэта не фармальнасць, а чыстая праўда. Палякі заўсёды гатовыя паслужыць адзін аднаму. Адзін клапоціцца пра інтарэсы сябра ў судзе, другі пазычае грошы суседу, той аддае свайму родзічу сваю гаспадарку, іншы, пасядзеўшы з кім усяго пару разоў за сталом, па ягонай просьбе едзе за сотню вёрстаў сватаць нявесту для ягонага сына; i ўсё гэта без аніякай карысці для сябе. Ёсць i заганы ў народзе, але той дух ахвярнасці i слугавання (аб якім звястуе наша гісторыя, i дакладная, i тая, якую некаторыя балбатуны называюць казачнай) жыве ў народзе, прычым толькі ў нашым, гэта бясспрэчна, i шкада, што нашы вучоныя мала пра гэта пішуць.
Якраз у той год, калі я нарадзіўся, Масква дапамагала Аўгусту III у барацьбе супраць Ляшчынскага; з тых часоў па ўсёй Велікапольшчы стаялі ix атрады. У яснавяльможнага пана Чапскага, мальбарскага ваяводы, багатага пана, прыхільніка Аўгуста III, стаяў атрад артылерыстаў, а харунжы, які ім камандаваў, быў малады дваранін знакамітага расійскага роду i добрага выхавання. Ён вельмі пасябраваў з адзіным сынам ваяводы, якога я пазней ведаў як хелмінскага гарадскога старасту ў барскай канфедэрацыі i з якім разам адбываў пакаранне ў Казані. Маладыя лёгка сыходзяцца адзін з адным, вось i гэтыя неўзабаве вельмі здружыліся. Аднойчы сын ваяводы заўважыў, што харунжы чамусьці выглядае невясёлым, ходзіць, нібы змярцвелы. Пачаў суцяшаць яго, дапытвацца, каб сказаў, чаму ён стаў такі сумны. Харунжы доўга ўпарціўся, але ўрэшце, паддаўшыся на просьбы сябра, даверыўся яму i расказаў, што яму не застаецца нічога іншага, як скончыць жыццё самагубствам. Ягоны падначалены, якому ён паверыў, украў i звёз казённыя грошы. У харунжага не было сваіх, каб закласці за яго, а радня не магла дапамагчы, таму што жыла далёка, ды i часу ўжо нестае, каб пазбавіцца кары, якая яго чакае: праз тры дні прыязджае генерал, які аддасць яго над суд, калі не знойдзе казённых грошай, яго разжалуюць у радавыя, а маці не перанясе такога няшчасця, гэтая вестка звядзе яе ў труну. I таму ён, каб пазбавіцца няславы, парашыў застрэліцца ў той дзень, калі прыедзе генерал. Малады ваяводзіч запытаўся, колькі грошай было ўкрадзена.
- Дзве тысячы чырвоных злотых, - адказаў харунжы.
Ваяводзіч папрасіў харунжага, каб той нічога не прадпрымаў, пакуль яны не ўбачацца зноў, i той даў сваё афіцэрскае слова; а сам пайшоў да бацькі, упаў яму ў ногі i сказаў, што іграў у карты i прайграў дзве тысячы чырвоных злотых, якія яму трэба аддаць, бо інакш ён страціць свой гонар, i ён не ўстане, пакуль бацька не выратуе яго. Бацька, вядомы i вельмі паважаны сенатар, любіў свайго сына, i хаця не мог не насварыцца на яго, але грошы даў, паставіўшы ўмову, каб сын пакляўся на Евангеллі, што болей ніколі ў жыцці не сядзе за карты (i ён гэтае слова стрымаў). Хлопец узяў грошы, пабег да сябра i сказаў яму:
- Не пазбаўляй сябе жыцця, жыві для маці i сяброў Вось табе грошы.
Афіцэр спрабаваў адмовіцца, але ўрэшце, расчулены ўчынкам сябра, узяў грошы.
Праз нейкі час харунжы выехаў на радзіму. Пасля таго прайшоў год, i тут рантам на імя ваяводы прыходзіць ліст да ягонага сына, з якога бацька даведаўся пра дабрыню свайго хлопца, пра тое, што ён сябраваў не з благім чалавекам, а з высакародным кавалерам, сапраўдным дваранінам. Трэба сказаць, што радавітыя маскалі, пераважна нашчадкі баяраў, гэта людзі пачцівыя i высакародныя; але гэты народ аказаўся сапсаваным прышлымі набрыдзямі з розных мясцін, якія наваднілі краіну, занялі там важныя пасады, ўсё наганы зброд, які апусціўся да брыдкіх дзеяў, а гэта пала на ўвесь народ, вінаваты толькі ў тым, што ix цярпліва пераносіць. Але то была poena peccati (кара за грэх). Рускія пакараны за ўціск народаў: пашыраючы свае межы, яны самі падпалі пад уладу жменькі чужаземцаў, якія прыгнятаюць ix, пагарджаюць імі.
Праз многа год, параненага i звязанага, мяне, нядаўняга сведку таго, як быў замардаваны безабаронны пан Сава, павезлі ў Казань разам з панам Машчэнскім, наўроцлаўскім кашгталянам, i з іншымі палоннымі; у Казані мы сустрэлі многа нашых, якія блукалі па вуліцах. Ix было так многа, што каб нехта зваліўся з Месяца i апынуўся там, то падумаў бы, што трапіў у польскі горад, i хіба толькі прыгледзеўшыся, заўважыў бы, што там адны цэрквы. Тады губернатарам там служыў генерал Ваейкаў, ён быў для нас бацька, а не начальнік. Ён часта дабаўляў сваіх грошай да той мізэрнай платы, якую нам давалі, як мог, паслабляў нашы пакуты.
Там я i сустрэў хелмінскага старасту. На наступны дзень пасля нашага прыезду ў Казань нам загадалі з'явіцца да ваеннага губернатара. Мы прыйшлі, нас правялі ў пакой, дзе мы ўбачылі губернатара з жонкай, двума кавалерамі i трыма дамамі; то былі, як я неўзабаве даведаўся, ягоныя нашчадкі. I тут рантам губернатар звяртаецца да ваяводзіча:
- Ці пазнаеш мяне, пане Чапскі?
А ён адказвае:
- Бог сведка, не магу ўспомніць, дзе я мог мець шчасце сустракацца з панам.
А губернатар яму:
-Я той самы, каму ты вярнуў годнасць i жыццё. Жонка i дзеці мае, кланяйцеся ў ногі гэтаму вязню. - I сам укленчыў перад ім.
Тут толькі пазнаў яснавяльможны пан Чапскі таго самага харунжага, якога ён выратаваў сваёй дабрынёй. Яны абняліся, расчуліліся i расплакаліся. Ён тут жа загадаў памясціць яго i некалькіх ягоных таварышаў у сваім доме, i потым i яму i нам усім рабіў столькі дабра, што пан стараста нават перасцерагаў яго, каб не быў занадта добрым да нас i тым самым не навёў на падазрэнне свайго начальства. А той адказваў:
- Мая царыца - вялікая ўладарка i дбае пра сваю ўладу, яе пашырэнне, але не зважае на плёткі i дробныя правіннасці сваіх верных слуг. Ды нават каб i не так было, мне лепей страціць царскую міласць праз тое, што я добра стаўлюся да вас, чым страціць міласць Бога праз сваю няўдзячнасць.
Нам было б там зусім добра, мы забыліся б там пра ўсё дрэннае, калі б не была нам такой салодкай радзіма, па якой паляк ніколі не перастане ўздыхаць. Маскалі ўмеюць быць сумленнымі, калі захочуць, асабліва калі на ix не ціснуць чужынцы, якія прыносяць больш крыўды народу, чым радасці кіроўцам. Мы былі задаволены ўсім, бо акрамя генерала губернатара нямала дабрыні зазналі i ад многіх іншых радавітых рускіх, якія жылі ў Казані, яны многа нам дапамагалі.
Так цягнулася некалькі месяцаў, аж тут пачалося паўстанне Пугачева, які абвясціў, што ён i ёсць той самы цар Пётр, якога нібыта раней замардавалі. Яму дапамагала духавенства, якое было пакрыўджана тым, што замест вялікіх уладанняў, якія яно мела, урад пакінуў толькі невялікую аплату. Пугачоў рушыў на Казань. Ваейкаў абараняўся са жменькай сваіх людзей, але ўтрымаць Казань не змог i адступіў, хаця праявіў цуды вайсковага ўмельства, мы былі таму сведкамі. Пугачоў заняў Казань, яму паведамілі, што ў горадзе засталося некалькі дзесяткаў канфедэратаў, ён ix амаль усіх адпусціў на волю, i многія з ix, карыстаючыся тым замяшаннем, якое панавала ў Расіі, шчасліва дабраліся да радзімы. Сярод ix былі браты Цямневічы, пан Шумлянскі, галіцкі войскі, пан Машэнскі, кашталян, пан Суфчынскі, які пазней стаў чэрскім падкаморыем, i сам пан Чапскі, i яшчэ многія іншыя. А некаторых, сярод якіх быў i я, i яшчэ пан Патоцкі, валынскі ваявода, пан Гружэўскі, расіенскі войскі, пан Хамянтоўскі, любецкі падчашы, пан Станевіч, панцырны харунжы, Пугачоў узяў у сваю армію. Ён сам усіх нас падзяліў: тых, хто быў высокага росту, браў да сябе ў войска, а хто быў невысокі, таго адпускаў, бо, відаць, лічыў няздатным да вайсковай службы.Вось толькі не магу даўмецца, чаму ён выбраў пана Заблоцкага, таго самага, які потым быў консулам Рэчы Паспалітай у Крэменчугу, той быў такі малы ростам, што выглядаў як трынаццацігадовы хлопчык. I якраз пан Заблоцкі быў у Пугачова сярод улюбёнцаў, нават не раз утаймоўваў яго. Пугачоў быў простым неадукаваным казаком, ён не ўмеў ні чытаць, ні пісаць, а як зап'е, то, бывала, загадвае ўсё паліць i нішчыць. Пан Заблоцкі быў у яго, як гэта ў іх называлася, дзяжурным генералам і ў такіх выпадках не выконваў ягонага загаду, калі ж той потым працверазіцца i ўспомніць, што ён загадваў, а загад не споўнены, то ўжо адпусціцца i не злуе. Пугачоў давяраў яму, хаця іншы раз i папракаў яго за ўпартасць. А вось чаму ён давяраў яму? Віной усяму была яго кемлівасць. Яшчэ Ў самым пачатку службы Заблоцкага паклікалі да Пугачова. Той саромеўся, што не ўмее чытаць i пісаць, i Заблоцкі як ягоны ад'ютант пісаў за яго загады, якія ён прыдумляў На гэты раз ён узяў крэйду i нешта накрэмзаў ёй на прыкладзе сваёй стрэльбы, а потым загадаў свайму дзяку прачытаць, сказаўшы:
- Я ўзяў цябе на сваю службу як пісьменнага, калі гэта сапраўды так, то прачытай, што я напісаў.
Дзяк яму:
- Я не магу гэтага прачытаць.
- Ты ж такі пісьменны, а хочаш дарма есці мой хлеб. Зараз жа чытай!
- Напэўна вы жартуеце, гэта ж не пісьмо.
- Ты што, здзекуешся з мяне? Я, цар, ды не ўмею пісаць?
I тут жа загадаў пакараць пісара смерцю. А потым звярнуўся да Заблоцкага:
- Тады пачытай ты, што я напісаў.
Становішча Заблоцкага было незайздроснае, i вы паглядзіце, як ён выкруціўся:
- Найсвятлейшы цар! Калі нешта напіша Бог Бацька, то толькі Бог Сын або Дух Святы можа тое прачытаць, бо толькі роўны разумее роўнага. Каб зразумець вашу царскую міласць, трэба шукаць другога цара, толькі ён можа быць настолькі мудрым, каб цябе зразумець, а мы ўсяго толькі дробныя кузюркі, а таму можам прачытаць толькі напісанае роўнымі сабе.
Гэтыя словы так спадабаліся Пугачову, што ён тут жа надаў Заблоцкаму чын свайго дзяжурнага генерала i сам потым тлумачыў яму свае пісьмёны, у якіх сярод іншага было i такое: ён павялічыць Польшчу за кошт Нямеччыны i заключыць а ёй вечны саюз.
Мы былі сведкамі розных падобных дзівацтваў i прадбачылі, што ўсё гэта дабром не скончыцца. Хаця сярод нас былі ворагі царыцы, але тыя з нас, хто зблізіўся з Пугачовым, баяліся яго, бачылі, што ён дурань, i больш нічога. Толькі розная набрыдзь i галадранцы ішлі за ім, а з імі нельга было мець справу, калі не было таго, хто мог бы кіраваць паўстаннем як належыць. Хаця ваявода Патоцкі, i пан Заблоцкі, i пан Станевіч маглі даць яму разумныя парады, ён нікога не хацеў слухаць, у яго кожную гадзіну ў галаве дзьмуў іншы вецер. Усе раілі Пугачову ісці на Маскву, а ён без патрэбы падаўся на Урал, дзе ўзялі i яго, i нас. Яго збілі на горкі яблык, а нас завезлі ў Смаленск, дзе за нас узяліся, нібы інквізітары, дапытваліся, ці мы загадзя ведалі пра паўстанне Пугачова, ці выпадкова далучыліся да яго. Зверху ішлі загады правесці допыт як належыць. Смаленскі губернатар абыходзіўся з палоннымі па-людску, а нас з панам Гружэўскім вылучыў асобна, бо ў яго быў вучоны поп, з якім я, бывала, размаўляў па-лацінску, i ён да нас добра адносіўся, а губернатар, хоць i не быў Ваейкавым, але, даслужыўшыся ад сына фурмана да высокага паста ў паліцыі, пачціва адносіўся да тых, хто мог гаварыць па-лацінску, лічыў нас вельмі вучонымі, а таму меркаваў, што мы маглі іграць у паўстанні асаблівую ролю i таму нас трэба дапытваць з усёй стараннасцю. Мне пра гэта пазней расказаў яснавяльможны валынскі ваявода, які даўжэй за мяне прабыў у Смаленску, але я i сам здагадваўся, што тут да чаго, бо губернатар часта паўтараў на допыце:
- О, вы разумныя людзі, пісьменныя, але хаця вы гаворыце i па-лацінску, але i мы не дурнейшыя за вас.
Гэта сапраўды нагадвала інквізіцыю. Да прыкладу, ён пытаўся Ў мяне: як я пасмеў ваяваць супраць царыцы i ці ведаю я, што ў нейкай жоўтай кнізе за гэта бунтаўнікам прызначана жорсткая кара? Я адказваў яму, што не быў падданым царыцы, а таму i не лічу сябе бунтаўніком. Ён усхапіўся з крэсла i пачаў верашчаць:
- Як ты асмельваешся гаварыць, што ты не падданы царыцы? Хто можа быць не падданым царыцы? Фельдмаршалы, чыноўнікі першага класа, у якіх блакітныя галуны, i тыя падданыя царыцы; а ў цябе няма ніякіх чыноў, i ты асмельваешся гаварыць, што ты ёй не падданы!
Ён увесь час брыдка лаяўся i біў мяне па твары, аж я апух, i ўвесь час паўтараў:
-Дык што, ты не падданы царыцы? - А потым: - Расказвай, як ты, жывучы ў Польшчы, даведаўся, што Пугачоў падыме бунт у Расіі i возьме Казань? I хто сказаў табе пра гэта?
Я яму спрабую давесці сваё:
- Магу прысягнуць, што да таго часу, пакуль мяне не ўзялі ў Польшчы, нічога не ведаў пра Пугачова, пра тое, што ён зойме Казань, я нават не ведаў, што існуе такі горад - Казань.
-Як жа, не ведаў ты! Пісьменны чалавек, па-лацінску гаворыш з паном, а пра бунт Пугачова не ведаў? Чаму ж ты так хутка прыстаў да яго ў Казані?
Я адказваю:
- У мяне была надзея, што я з ягонай дапамогай вярнуся на радзіму, а потым, калі Пугачоў узяў Казань, ён быў там самы галоўны, я мусіў яго слухацца, як зараз слухаюся вас.
Ён зноў загадваў біць мяне, каб я прызнаўся пра сувязі, якія былі ў палякаў з Пугачовым. Я ж адно толькі браў Бога за сведку, што нічога пра тое не ведаў. Так паўтаралася некалькі разоў i ca мной, i з панам Гружэўскім. Нас трымалі ў турме, дзе, апрача сухога хлеба i вады, нічога не давалі; некаторых нават выпускалі ў горад, а нас з Гружэўскім трымалі ў падзямеллі. Нішто сабе службу нам саслужыла веданне лацінскай мовы!
Аж неспадзявана квартальны ноччу адчыніў вязніцу i вывеў нас у горад, там нас насадзілі ў параконныя сані, далі кожнаму па дваццаць рублёў i сказалі:
- Едзьце сабе ў Польшчу, уцякайце як мага хутчэй.
Назаўтра мы былі ўжо ў віцебскім ваяводстве i маглі б патрапіць у свае родныя гнёзды, але як прырода кліча ваўка ў лес, так паляка да служэння айчыне. Мы падаліся ў кракаўскае ваяводства, дзе далучыліся да барскай канфедэрацыі, якая яшчэ трымалася, i там абнялі нашых сяброў, якія ўжо лічылі нас прапаўшымі.Толькі потым я дазнаўся, з якой такой нагоды нас вызвалілі з турмы. Царыца даведалася, што смаленскі губернатар жорстка абыходзіўся з некаторымі вязнямі; былі палякі, якія мелі на яе ўплыў, i гэта яшчэ раз сведчыла пра тое, што яны былі палякамі, хаця ішлі непраўдзівым шляхам, а вось жа нас падтрымалі. Царыца паслала нейкага ўплывовага сенатара ў Смаленск, каб ён разабраўся, што там i як. А таму губернатар паспяшаўся наладзіць уцёкі нам двум, кім ён апекаваўся асабіста (бо з іншымі абыходзіліся па-людску), каб мы яго не выкрылі. Хай Бог будзе яму суддзёй! Добра, што ён не загадаў забіць нас, тым самым ён бы лепей схаваў свае злачынствы.
Вось так з самага горшага сталася самае лепшае. Хай сабе мы пакутавалі болей, чым нашы таварышы, але мы пасля таго яшчэ служылі амаль два гады. А яны ўсё яшчэ былі ў выгнанні.
Каментар
Пан Чапскі (с. 177)
У 1733 годзе пры падтрымцы Расіі польскім каралём стаў Аўгуст III, прадстаўнік роду Сасаў. Супраць яго выступаў Станіслаў Ляшчынскі, празваны Лясам. У таго i другога былі прыхільнікі з ліку шляхты. Адсюль i пайшла вядомая польская прымаўка: «Хто да Ляса, хто да Саса», якая ўжо згадвалася ў раздзеле «Пан Сава».