Герб горада Ліды, наданы 17 верасня 1590 г.
Дзённік дамініканскага візітатара (фрагмент)
Лідчына ва ўспамінах Яўхіма Лелевеля
Дзённік дамініканскага візітатара (фрагмент) [1]
Ад перакладчыка. У дзённіку дамініканскага візітатара маюцца цікавыя звесткі па гісторыі нашага краю. Аўтар дзённіка - правінцыял ордэна Дамініканцаў, але яго імя ў публікацыі не ўказана.
1822 г., лістапад.
6. Выезд з Гародні праз Скідаль міма маёнтка пана Заха, на начлег у карчме Андрушаўцы [2]. Карчма дрэнная, панства Нарбуты запрашалі на начлег да сабе ў маёнтак.
7. Праз Шайбакполе прыехалі ў Васілішкі.
8. Васілішкі - пачатак візітацыі.
9. Выслана пошта да Ліды. Гасцяванне заняло цэлы дзень. Дні стаяць дажджлівыя і цёплыя.
12. Вялікі вецер. На кватэру прыйшлі людзі, яны плачуць, у мясцовасці голад. Exekucya [3] ў яўрэяў неміласэрная, яўрэі давялі да апошняй галечы.
13. Дождж. Людзі Васілішак, ачмураныя некаторымі злымі людзьмі, падалі скаргу на прыёра [4], сабралі шмат подпісаў. Але многія нічога не зналі пра скаргу. Людзі ў Васілішках сапсаваныя блізкасцю горада і яўрэямі. Зладзейства і п'янства для большай часткі сталася звычайнай з'явай.
14. Прыгожы дзень. Мароз.
15. Ранні выезд праз Мыто [5]. Мыто калісьці было прыгожым і добраўпарадкаваным мястэчкам: карчма дзедзіча васпана Паца, зараз карчма заняпала, стаіць паштовы дом, уніяцкая царква, як руіна, грэбля ў дрэнным стане. Паснедалі ў крупаўскай карчме. Нікчэмна, належыць Скіндарам. Ліда засталася па правай руцэ. Начавалі мы ў карчме ксяндзоў піяраў, карчма была б зручная, калі б не прусакі - казуркі занесеныя з глыбіні Расіі ў Літву. Гэтая казурка завецца прусаком таму, што яна тут з'явілася такім чынам: была прынесеная азіяцкімі ордамі падчас паходу рускіх на Прусію [6], у валадаранне царыцы Лізаветы [7].
16. Дзень пахмурны. Каля шостай гадзіны выехалі з начлегу, у лесе каля Салешнікаў нас спаткалі людзі, адзін хаваўся у рове, другі ішоў з лесу. Коні панеслі і толькі выпадкова не нарабілі шкоды. Вандроўнік папрасіўся на службу, але, пэўна, намер меў скарыстацца з паламаных вазоў. Начлег меў у карчме каля млына панны Гараінавай.
Вольныя абразкі, 1821 г. [8]
Зімовыя кватэры нам вызначылі ў Гарадзенскай губерні: штабу дывізіі - у Лідзе, а штабу палка - у Беліцы. Я кватараваў у фальварку [9] каля Ішчалны, што належаў у той час удаве Лясковіч [10], якая мела дарослую дачку, панну Францішку [11]. Уваходзячы ў вялікі салон, заўважаем на сцяне вялікую залатую раму, але ў ёй не абраз, а толькі надпіс на пергаменце: «У такім і такім годзе, месяцы і дні Аляксандр І Дабраславёны сваёй прысутнасцю ўганараваў замак Ішчална». Па-свецку выхаваная дачка гаспадыні паказала мне дыяментавую стралу, падараваную ёй царом, якому яна грала на арфе [12]. Гэты музычны інструмент для добрай акустыкі, меў свой асобны круглы пакой з высокай столлю, гэты пакой знаходзіўся каля салона. Грала панна Францішка з вялікім артыстызмам і пачуццём. У святочныя дні я бываў у іх дамовай капліцы. Кватараваў тады за тры вярсты. Не было куды траціць доўгія вечары, бо можна было толькі граць ў цвіка [13] са старым, які ўгаворваў мяне такімі словамі: «Пан барон, хто не рызыкуе, той не мае». З дачкой (паннай Лясковіч - Л. Л.) мы чыталі творы Шатабрыяна і Ламартына. Яна мела ладную служку-яўрэйку, якую навярнула ў каталіцкую веру. Найчасцей і з запалам мы размаўлялі на рэлігійныя тэмы: здавалася мне, што яна разам з пробашчам старалася зрабіць мяне каталіком. Неяк адведаў Маліноўскага, які стаяў са сваёй ротай у Шчучыне. Там звыкла жылі два лекары. Адзін з іх меў прыгожую жонку і, зачараваны яе шармам, я пайшоў на прыступ. Маліноўскі з гэтага поваду жартаваў, што яна была падобна на яго сястру Ганну, якую я ўбачыў першы раз два гады таму, але яшчэ не ведаў, што яна стане маім лёсам.
У Лідзе ў святочныя і нядзельныя дні арганізоўваліся забавы - найлепшая справа для афіцэра у паходзе. Жыхары Ліды і ваколіц прымалі мяне з вялікай сардэчнасцю - тым больш, што мой брат жыў тут ужо два гады як ад'ютант Літоўскага корпуса. Для павелічэння танцавальнай залы разабралі сцяну і злучылі два сумежныя пакоі. У выніку, у сярэдзіне залы утварылася невялікая ўпадзіна, і мы, танцуючы вальс, уздымаліся ўверх і ўніз, але гэта не перашкаджала танцам і весялосці пад музыку яўрэйскага аркестра і пры святле сальных свечак. Як заўжды танцы скончыліся на світанку, і я нават не задумваючыся, дзеля забавы, вярнуўся на места кватаравання якое знаходзілася за 30 вёрст ад горада. Скарачаў сабе шлях толькі мармытаннем розных мелодый. І нічога, нават не адчуў стомы.
У снежні рота Маліноўскага вартавала штаб палка ў Беліцы. Той час і гэтае мястэчка засталіся ў маёй памяці назаўжды. У штаб звыкла з'язджаліся гульцы, і тут гулялі мы ў карты - у банк і штос. 14 снежня 1821 г. за адзін вечар, ці дакладней за адну ноч, я прайграў усю маю гатоўку і ў дадатак значную суму ў доўг. Я быў, як аслеплены, мне бракавала сілы волі, і я ўсё шукаў выпадак, каб адыграць усё назад, але ўсё больш пагружаўся ў даўгі. Нешчаслівую тую схільнасць да гульні ў карты я перасіліў у сабе толькі да 1823 г. Ад таго часу сплыло шмат гадоў, і ніколі болей я не гуляў у азартныя гульні.
У лютым 1822 г. наша рота вартавала штаб корпуса ў Менску. Праз тры тыдні, вярнуліся ў Ішчалну. Камандзір роты, яго высокасць барон Саргер паехаў у адпачынак, а старэйшы за ім афіцэр Румянцаў захварэў, і таму камандаваць ротай даручылі мне. З-за гэтага я пакінуў Ішчалну і пераехаў у мястэчка Жалудок - уласнасць графа Тызенгаўза. Тут два разы на дзень адбывалася муштра.
У траўні 1822 г. корпус гвардыі атрымаў загад вяртацца ў Пецярбург. Маршыравалі праз Вільню, дзе ў прысутнасці цара чатыры дні працягваліся манеўры.
Лідчына ва ўспамінах Яўхіма Лелевеля [14]
Студзень, 1805 г.
Выехалі з Гародні і некалькі вёрст ехалі чыстым полем … Начавалі ў Мількаўшчыне і, паехаўшы далей, наблізіліся да піва Паца. … ніхто не абміне гэтай карчмы, якую ўтрымлівае Пац, дзе можна атрымаць пацаўскае піва, якое падобнае на варшаўскае, але толькі падобнае.
Шчучын - горад, слаўны піярамі.
Едучы далей, убачылі мураваны двор з дзвюма драўлянымі афіцынамі - было бачна, што гэта раней слаўнае, а зараз занядбанае месца. Гэта Вялікае Мажэйкава. Перад дваром, да брамы, трэба праехаць па ездні паміж двума сажалкамі. Далей на шляху стаіць вялікая мураваная карчма. Мажэйкава належыць Янкоўскаму.
На начлег спыніліся ў Мыто. Гэта вёска, з якой мы ў цемры выехалі рана і пераблыталі дарогу. Але недарма, бо прычынай памылкі была не цемра, а тое, што Казімір Гаваровіч (спадарожнік Лелявеля - Л. Л.) недалёка адсюль меў сёстраў, з якімі хацеў сустрэцца. Гэтак фурман дадаў нам вялікі кавалак дарогі. Але магчымасць убачыць Ліду, была добрай платай за памылковы выбар дарогі з Мыто [15].
Ліда - мураваны горад з драўлянымі сценамі [16]. Тут ёсць толькі мураваныя касцёлы, з іх піярскі касцёл ужо 6 гадоў як накрыўся дахам і белым пакрыццём [17]. Апрача гэтых двух з паловай касцёлаў [18] ёсць яшчэ замак з чатырма высокімі сценамі, які сведчаць што Ліда была горадам літоўскіх князёў і мела здольнасць да абароны. Па рагах замка стаяць разваленыя вежы, з трох бакоў замка цячэ рака Лідзейка [19] а за замкам - драўляная пустая царква [20]. Больш няма мураваных пабудоў, толькі адна карчма мае мураваную пярэднюю сцяну. Корчмаў шмат, і яны новыя. У Лідзе Казімір сустрэўся з сёстрамі, пасля чаго мы паехалі далей і спыніліся ў Жырмунах, княстве князя Радзівіла. Недалёка стаіць княскі двор, а каля драўлянага касцёла з мураванымі калонамі маецца дзве карчмы. У адной з іх мы спыніліся і дачакаліся астранома Пачобута. Адсюль мы паехалі разам, але ён раней за нас прыехаў у Вільню.
Слаўнае мястэчка Воранава мінулі кругам і начавалі ў Беняконях. Тут дзве карчмы за некалькі крокаў адна ад другой. Адна карчма з чырвонымі вокнамі. Была нядзеля і таму мы разам з Пачобутам паслухалі імшу і паехалі далей. Мінуўшы Малыя і Вялікія Салешнікі мы патрапілі ў карчму «Альжбета», якая славілася абдзіралаўкай. Гэта тая карчма, у якой адразу пасля яе пабудовы, гаспадар пільнаваў, хто ж першы ў яе ўвойдзе. Першай ўвайшла кабета Альжбэтка, чым і надала карчме сваё імя. Такім чынам яна ўвекавечылася на той час, покуль будзе стаяць карчма. Вечарам прыехалі ў Вільню і, хоць была ноч, распакавалі рэчы.
…
Студзень, 1821 г.
[На шляху з Слоніма] … пасля перавозу цераз Нёман перамагалі пяскі. Пад'язджаючы да Ліды пачалася горшая дарога, грэблі разгразліся, а ў самой Лідзе ўтварылася страшнае балота, бо тут дрэнны брук. Гэта была нядзеля. Стаяла дрэннае надвор'е, і дні былі прыкрыя і шэрыя. Буда нашай карэты бараніла ад ветру, які дуў у тыл. […]
Праўдай з'яўляецца тое, што дарогі зараз не спакойныя. Каля самай Вільні знойдзена разбітая брычка. На той дарозе, якой мы ехалі ў ваколіцах Ліды, бачылі брычку са слядамі разбою, без каня і людзей. Кажуць, што на іншым тракце каля Мерачы знайшлі двух забітых маладых Бярэтаў - сыноў варшаўскага архітэктара і віленскага муляра.
….
Кастрычнік, 1824 г.
… Уначы … пераправіліся цераз Нёман і даехалі да тракту, які вядзе з Гародні ў Вільню. Ужо было зразумела, што да шабата (яўрэйскае рэлігійнае свята, у дадзеным выпадку маецца на ўвазе субота - Л. Л.) мы да Вільні не даедзем, і таму павярнулі на Ліду, дзе патомак Арона (яўрэй-фурман - Л. Л.) меўся адправіць набажэнства. Тут Анацэвіч [21] меў сястру, якая была замужам за доктарам медыцыны Счубам, таксама тут ён меў знаёмага палкоўніка і таму затрымаўся ў Лідзе. А я тым часам пасярод чатырох муроў замка … дасканала і спакойна, без кантат і клёкату Жэготы (мянушка прафесара Анацэвіча - Л. Л.) чытаў граматычныя абсервацыі Мразінскага [22]. Хутка субота закончылася, і ўначы мы рушылі ў Вільню. Аднак з'явіліся іншыя праблемы, горшай з якой было сапсаванае кола. У поўдзень спыніліся ў Яшунах дзе жыве Міхал Балінскі - зяць Снядэцкага … .
Пераклад і каментаванне Лаўрэша Леаніда.
[1] Археографический сборник документов издаваемый при управлении Виленского учебного округа. Вильна, 1904. Т. 14. С. 136-137.
[2] Андрушаўцы (Andruszowce), васпана Ельца двор, вёска і дзве карчмы, капліца уніяцкая, у напрамку паміж поўначчу і летнім усходам, чвэрць мілі ад Ляцкага касцёла - Гл: Вопісы парафій Лідскага дэканата у 1784 г. // Лідскі Летапісец. 2013. 2(62). С.41.
[3] У дадзеным тэксце слова мае сэнс «эксплуатацыя».
[4] Прыёр - тытул настаяцеля невялікага мужчынскага каталіцкага кляштара або старэйшага пасля абата-настаяцеля члена манаскай супольнасці (першага памочніка абата). Манастыр, у якім мае месца жыхарства прыёр, называецца прыёрства.
[5] Мыто (Myto), мястэчка і уніяцкая царква васпана Паца - Гл: Вопісы парафій Лідскага дэканата у 1784 г. // Лідскі Летапісец 2013. №4(64). С.32.
[6] Руска-пруская вайна 1757-1762 гг. Гл. па тэме: Лаўрэш Леанід. «На жаль, у нас не водзяцца гэтыя звяркі...» Якая армія прынесла ў Беларусь тараканаў? // Наша Гісторыя. 2020. №5. С. 89-91.
[7] Лізавета Пятроўна (1709-1761) - расійская імператрыца з дынастыі Раманавых.
[8] Lużne obrazki. Rok 1821 // Ziemia Lidzka. 1937. №12. (Фрагмент з кнігі: Розен Андрей. Одиссея недавних дней: В ссылку. Москва, 1899.)
Аўтар, чалавек з арыстакратычнай эстляндскай сям'і, 20 красавіка 1818 г. атрымаў чын падпаручніка лейб-гвардыі Фінляндскага палка, а ў красавіку 1821 г. разам з усім корпусам гвардыі маршыраваў з Пецярбурга ў «Літоўскую губерню», адкуль вярнуўся ў 1822 г. За ўдзел у гуртках «декабристов» у 1826 г. яго судзілі, пазбавілі правоў і саслалі ў Сібір. Пасля доўгіх гадоў выгнання вярнуўся дахаты і дажыў да сівой старасці.
[9] Фальварак Баяры, за 3 вярсты ад Ішчалны.
[10] Пра Караля Валя гл. успаміны Мірона Браніслава Нарбута.
[11] Элеанора Лясковіч з Шукевічаў, удава па мужу Каралю. Караль Лясковіч, з 1802 г. маршалак Лідскага павета, памёр у 1818 г. Іх дачка Францішка, дзедзічка Ішчалны, Ваверкі, Баброў і г.д., выйшла замуж за Антона Скарбак-Важынскага, маршалка Цельшаўскага павета. Была знанай і паважанай арфісткай. Др. Юзаф Франк, апавядаючы пра арганізаваны ім дабрачынны канцэрт у Вільні ў 1815 г., заўважыў: «Панна Лясковіч, дачка маршалка, абяцала граць на арфе» (Pamiętniki. Wilno, 1913.). Гэта слаўная арфа цудоўнай італьянскай работы ўпрыгожвала салон у ішчалнскім палацы яшчэ ў 1915 г. - Заўвага публікатара гэта артыкула ў «Лідскай Зямлі» Міхала Шымялевіча.
[12] У Лідскім павеце, імператар пешшу наведаў Ішчалну - маёнтак Караля Лясковіча, піў з Лясковічам гарбату, слухаў ігру дачкі гаспадара Ішчалны на арфе. Каля Ішчалны рускі імператар інспектаваў 4-ы корпус генерал-ад'ютанта Шувалава (штаб у Васілішках) які складаўся з 11-й і 23-й пяхотных дывізій, аднаго гусарскага палка з 2-й кавалерыйскай дывізіі і дзвюх артылерыйскіх брыгад. - Гл: Бутурлин Д. История нашествия императора Наполеона на Россию. Т.1. С. Петербург, 1837. С. 88-89.
[13] Цвік - картачная гульня.
[14] Listy Joachima Lelewela : oddział pierwszy: listy do rodzeństwa pisane. Poznań, 1878. T. 1. S. 43-44., 338., 340., 421-422.
[15] З Мыто ў Вільню Лелявель павінен быў паехаць па так званым Мытлянскіму тракце праз Заполле і далей праз Жырмуны. Але збочыў на Ліду.
[16] Гэта метафара Лелявеля кажа пра наяўнасць мураванага замка з касцёламі ў цалкам драўляным горадзе.
[17] Верагодна, маецца на ўвазе белы тынк.
[18] Касцёлы: фарны, кармеліцкі і трэці, недабудаваны, піярскі - адсюль «два з паловай касцёлы».
[19] Насамрэч рэкі Лідзейка і Каменка.
[20] Грэка-каталіцкая царква Уваскрасення Гасподняга
[21] Анацэвіч пісаў пра Ліду падчас праезду яго праз адну частку Гарадзенскай губерні ў ліпені і жніўні 1822 г.: «На шляху з Вільны ў Ліду, мястэчка Жырмуны абазначае мяжу паміж рускай (беларускай. - Л. Л.) і літоўскай мовамі. Аднак у ваколіцах ёсць адна вёска, дзе жыхары размаўляюць па-літоўску, хоць навокал пануе руская мова (беларуская - Л. Л.) На жаль, я не меў часу наведаць у Лідзе архіў, вельмі старажытны …». Цыт. па: Габрусевіч С. А., Марозава С. В. Прафесар Ігнат Анацэвіч. Жыццё. Спадчына. Гродна, 2005. С. 186.
[22] Юзаф Мразінскі (1784-1839), польскі генерал і мовазнавец. Лелявель, верагодна, у Лідзе чытаў яго нядаўна надрукаваную кнігу: Mroziński Józef. Pierwsze zasady gramatyki języka polskiego. Warszawa, 1822.