Папярэдняя старонка: Мемуары

Аўтар: Кудла Віктар,
Дадана: 24-05-2020,
Крыніца: Лідскі летапісец. 2019. №1(85).; 2019. №2(86).; 2019. №3(87).; 2019. №4(88); 2020. 1(89).; 2020. № 2(90).; 2020. № 3(91) 2020.; № 4(92).; 2021. № 1(93). С. 45–60.; 2021. № 2(94). С. 59-71.; 2021. № 3-4(95-96). С. 60-73.

Віктар Кудла, выпускнік Ганчарскай сярэдняй школы 1959 года

Сачыненне на тэму: "ЗВЕСТКІ ПРА СЯЛЯНСКАЕ ЖЫЦЦЁ, НАВУЧАННЕ, ВУЧНЯЎ І ІХНІ ЛЁС У ГАНЧАРСКАЙ АКРУЗЕ"

У Ганчарскую акругу ўваходзілі навакольныя вёскі: Агароднікі, Бенявічы, Баравічы, Вялічкі, Ганцавічы, Дроздава, Даржы, Дзітрыкі, Канюшаны, Навасады, Масявічы, Пескі, Супраўшчына, Жомайдзі, Жучкі.

Дадзеныя сабраны з успамінаў былых вучняў: ДЗІКЕВІЧА Мікалая Мікалаевіча, ДЗЯКЕВІЧ Любові Іосіфаўны, ДЗЯКЕВІЧ Марыі Іосіфаўны, СТАСЕВІЧ Галіны, ГРОС Тамары Уладзіміраўны, КАХАНОЎСКАЙ Ядвігі Міхайлаўны, ГЕРМАНОВІЧ Аляксандры Кандратаўны, ГЕРМАНОВІЧ Вольгі Кандратаўны, ГЕРМАНОВІЧ Сяргея Кандратавіча, РАІКА Георгія Іванавіча, ХРЫШЧАНОВІЧ Ніны Іосіфаўны, ПАПКОВІЧ Ірыны Васільеўны, ЗАЕКА Галіны Уладзіміраўны, КУДЛЫ Віктара Іванавіча, а таксама іх асабістых дакументаў і фотакартак, звестак ведамаснага архіва аддзела адукацыі Лідскага райвыканкама і часткова матэрыял КАПЦІЛОВІЧ Марыі Уладзіміраўны.

Сачыненне дапоўнена вершаванымі радкамі з паэмы Аркадзя Курыса "Роздум".

У пасляваенны час гісторыю нашай Бацькаўшчыны нам, вучням, выкладалі ад Вялікай Кастрычніцкай Сацыялістычнай рэвалюцыі. Вывучалі "Краткий курс ВКП(б)", ідустрыялізацыю, калектывізацыю, сталінскія пяцігодкі… А што да рэвалюцыі? - Цары, памешчыкі і капіталісты…

Каб крыху больш пазнаёміцца з першаснай адукацыяй нашых продкаў-беларусаў, трэба апусціцца ў далёкую даўніну.

Паколькі мова - з'ява грамадская, то яе вывучэнне непазбежна і неразрыўна звязана з вывучэннем гісторыі народа. Па-гэтаму нельга абысціся без вывучэння гістарычных фактаў фарміравання беларускай нацыі, культурных і грамадска-палітычных рухаў на Беларусі, усіх тых з'яў, якія так ці інакш аказвалі ўплыў на развіццё беларускай мовы і адукацыі.

Цяпер вядома, асноўныя асаблівасці беларускай мовы склаліся дзесці ў ХІІІ стагоддзі. Пісьмовая форма пачала фарміравацца пазней, прыкладна ў ХІV ст. на аснове жывой народнай гаворкі і агульнаўсходне-славянскіх моўных традыцый.

Трэба адзначыць, што ўжо ў ХІV ст. беларуская мова была даволі добра распрацаванай: яна мела багаты лексіка-фразеалагічны слоўнік, даволі стройную граматычную сістэму. Беларуская мова гучала ў княжацкіх маёнтках, на сходах князёў у самой Вільні, шчыравала сярод простага народа. Асаблівага росквіту яна дасягнула ў ХV-ХVІ стст., даўшы штуршок развіццю рукапіснай літаратуры. У гэты час з'явілася шмат пропаведзяў, разнастайных гістарычных і палемічных твораў. Усё гэта, безумоўна, садзейнічала ўзнікненню кнігадрукавання - найвялікшай падзеі ў духоўным жыцці ўсіх усходніх славян.

У ХVІ-ХVІІ стст. на Беларусі ў розных сферах грамадскага жыцця, наперш, у рэлігіі і навуцы, была царкоўнаславянская мова як афіцыйная мова праваслаўнай царквы, але была не зусім зразумелай простым людзям (дарэчы і цяпер), якія ў паўсядзённым жыцці карысталіся жывой беларускай мовай.

Дадаць было б зусім не кепска пра нашу мову колькі слоў.

Былі даследванні Юнэска пра мілагучнасць многіх моў.

І той камісіі выснова нам права гонару дала:

Другое месца наша мова на тых іспытах заняла.

А італьянская на першым, на ёй прыемна размаўляць

І, як на нашай, зручна вершы і песні добрыя складаць.

Тым, хто не дружыць з мовай роднай, я нагадаю факт такі,

Што наша мова міжнароднай была ў Сярэднія вякі.

Не верце выдумкам маскоўскім, што наша мова для сяла,

Ў Вялікім Княжастве Літоўскім яна дзяржаўнаю была.

І што б яны там ні казалі (яны ж не можуць без маны),

Не мы ж у іх культуру бралі, а бралі, кралі ў нас яны.

Даўно, аж трэцяе стагоддзе супроць яе ідзе вайна.

Але жыве яна ў народзе і будзе вечна жыць яна.

А тыя, хто дабра не зычаць майму народу, зноў і зноў

Нягоднай мову нашу лічаць. Адкуль такая нелюбоў?

Што так упарта намагае іх нашу мову задушыць?

Яна ім, можа, замінае на белым свеце добра жыць?

У гэтым крыецца нагода, бо свет даўно ўжо прызнае,

Што мова ёсць душа народа, якую Бог яму дае.

Таму прамая тут выгода ім нашу мову руйнаваць:

Няма душы - няма народа, лягчэй натоўпам кіраваць.

Ва ўсе часы, ва ўсе народы плямёнам, узятым у палон,

Каб знішчыць дух іх назаўсёды быў іхняй мове забарон.

Першы падручнік у жыцці кожнага - буквар. Паспрабуем зазірнуць у мінулае і прасачыць гісторыю буквара. Высвятляецца, што буквар - ані слова, ані з'ява - не расійскія. Гэтаксама, як і кнігадрукаванне, якое ў Расію прыйшло з тэрыторыі Вялікага Княства Літоўскага. Падручнік першай навукі чытання і пісання Францішка Скарыны называўся "Псалтыр". Першадрукар, які засвоіў кнігавыдавецкае мастацтва ў Еўропе, надрукаваў яго ў Вільні ў 1522 годзе. Кніга прызначалася для "навучэння грамаце дзяцей малых". Ні пра якое кнігадрукаванне ў Расіі на той момант не было і гаворкі.

З мэтай наблізіць простых людзей да культуры і навукі Францішак Скарына на палях сваіх выданняў рабіў глосы - падбіраў адпаведнікі да царкоўнаславянскіх слоў, слоў запазычаных або ўстарэлых. Можна лічыць, што глосы, змешчаныя ў выданнях Ф. Скарыны - першыя працы па беларускай лексікаграфіі. Ф. Скарына падсвядома імкнуўся да прызнання яго роднай мовы ў якасці літаратурнай, дзяржаўнай, здольнай выконваць разнастайныя функцыі ў грамадстве. Гэты кірунак, намечаны Ф. Скарынам, знайшоў свой далейшы працяг у дзейнасці яго паслядоўнікаў - С. Буднага, В. Цяпінскага, Л. Зізанія, М. Сматрыцкага і іншых, якія поўнасцю перайшлі на беларускую мову.

Наступным такога роду падручнікам стала "Азбука" Івана Фёдарава, надрукаваная больш, чым праз паўвека пасля скарынавай кніжкі ў Львове. Фёдараўскі падручнік таксама прызначаўся для выкарыстання ў Вялікім Княстве Літоўскім, а не ў Расіі. Назапашаныя ў дастатковай колькасці аб'ектыўныя факты дазваляюць сцвярджаць, што Іван Фёдараў быў беларусам па паходжанні. Ён ў 1574 годзе ў Львове выдаў падручнік "Граматыка-буквар", які неаднаразова перавыдаваўся пазней.

Буквар" І. Фёдарава невялікага памеру, мае 40 аркушаў. Экзэмпляр яго захоўваецца ў бібліятэцы Гарвардскага ўніверсітэта ў ЗША.

"Буквар" і "Азбука" І. Фёдарава прызначаліся для навучання. З выхадам кніжак гэта стала магчымым па-за межамі царквы, што мела вялікае значэнне ў гісторыі тагачаснай адукацыі.

Асветнік таксама знаёміць чытача з кірылічнай цыфір'ю, паводле якой ў стараславянскім пісьменстве лічбы абазначаліся літарамі алфавіта. Уласна тэксталагічная частка прапануе паўсядзённае правіла з найбольш ужывальнымі малітвамі. Змяшчэнне малітоўнага правіла ў старажытных падручніках было не выпадковым, бо па малітвах і ўрыўках са Святога Пісання не адно пакаленне нашых продкаў навучылася чытаць і пісаць. Пасляслоўе "Буквара" ўтрымлівае зварот да бацькоў і настаўнікаў, прасякнуты мудрасцю, чуласцю і спагадай, глыбінным разуменнем цярплівасці і любові, з дапамогай чаго толькі і можна наблізіцца да душы і розуму вучня, дзіцяці.

Нам ёсць чым ганарыцца: продкі сучасных беларусаў прыдумалі буквар, як кнігу з такой назвай. Айчынныя вучоныя змаглі даказаць, што ў першага "Буквара" беларускія карані.

Першая ў свеце кніга пад назвай "Буквар" была выдадзена 24 ліпеня 1618 года ў друкарні Віленскага Свята-Духава праваслаўнага брацтва. Гэта было адно з самых старажытных беларускіх выдавецтваў у Вялікім Княстве Літоўскім, якое выпускала нямала кніг на царкоўнаславянскай, старабеларускай і польскай мовах. Да таго былі іншыя вучэбныя выданні, але менавіта гэта першы "Буквар" падрыхтаваны сіламі манахаў. Хутчэй за ўсё, гэта была калектыўная работа. Поўная назва выдання "Буквар мовы славянскай". Гэта буквар царкоўнаславянскай мовы з азбукай, з малітвамі. Ён быў прызначаны навучыць не толькі грамаце, але і духоўнасці. Граматычны раздзел буквара нагадвае сціслы канспект "Граматыкі..." М. Сматрыцкага, які, несумненна, прымаў удзел у падрыхтоўцы гэтага выдання. Дакладнасць і прадуманасць кампазіцыі кнігі, агульнадаступнасць матэрыялу, адметнае мастацкае афармленне зрабілі "Буквар..." своеасаблівым узорам для іншых складальнікаў школьна-вучэбных кніг.

Нажаль, гэтага першага беларускага выдання, надрукаванага ў 1618 годзе, захаваліся толькі два экзэмпляры: адзін - у Лондане, другі - у Капенгагене. На радзіме ні аднаго экзэмпляра не захавалася: іх проста "зачыталі да дзірак", як часта бывае з вучэбнымі выданнямі.

2018 год стаў годам святкавання 400-годдзя першага ў свеце "Буквара", які мае беларускае паходжанне.

Першыя буквары былі арыентаваны на царкоўную практыку. Гэта не толькі кнігі для навучання звычайнаму пісьму і чытанню, але і для выхавання годнага чалавека. Тэксты не абстрактныя, а больш сур'ёзныя: малітвы, павучанні, настаўленні. Нашы папярэднікі лічылі: дзетак трэба караць, каб не раслі неадукаванымі і нявыхаванымі! Дарэчы, навучалі не толькі малых: чытанне часта было незнаёмай, але неабходнай справай нават для дарослых.

Пазней "Буквар" друкаваў Спірыдон Собаль у Куцеінскай друкарні, потым перавыдаў яго ў Магілёве ў 30-х гадах XVII стагоддзя.

Амаль усе старажытныя буквары маюць аднолькавую структуру і нават назву. Спачатку тытульны аркуш, пасля яго так званая азбука, або пералік літар - вялікія, малыя, і трэці варыянт, які зараз не практыкуецца, літары ў адваротным парадку: ад Іжыцы да Аза. Пасля ідуць склады па дзве літары, напрыклад, "ба, бе, бо, бы...", а затым - па тры. Найбольш простыя словы з невялікай колькасці літар, таксама слоўнічак.

На пачатку XVIII ст. адукацыя ў дзяржаве па-ранейшаму заставалася ў руках царквы. Пачатковыя веды давалі школы пры манастырах і кляштарах, праваслаўных і ўніяцкіх брацтвах. Дзейнічалі таксама навучальныя ўстановы Таварыства езуітаў, дамініканцаў, кармелітаў ды іншых каталіцкіх ордэнаў.

Шырокую сетку школаў, якія спаборнічалі з езуітамі і піярамі, меў уніяцкі Ордэн базылянаў. Адрозна ад каталіцкіх навучальняў тут захоўвала свае пазіцыі беларуская мова.

Пасля Паўночнай вайны шмат навучальняў у гарадах і мястэчках краіны адчыніў Ордэн піяраў. Падабенства навучальнай праграмы піярскіх школаў да перадавой езуіцкай, але менш суровая дысцыпліна рабілі іх вельмі папулярнымі, у праграме іх значнае месца занялі прыродазнаўчыя і свецкія гуманітарныя навукі, а таксама замежныя мовы.

У піяраў мелі магчымасць бясплатна навучацца дзеці бедных пластоў насельніцтва, у тым ліку сялянства. Найбольш вядомыя піярскія калегіюмы працавалі ў Вільні, Віцебску, Воранаве, Лідзе, Полацку, Шчучыне, Дуброўне, Геранёнах…

Важныя змены ў эканоміцы і грамадска-палітычным жыцці дзяржавы вымагалі карэннага рэфармавання сістэмы адукацыі. Гэтым занялася створаная ў 1773 г. Адукацыйная камісія Рэчы Паспалітай - фактычна першае ў Еўропе міністэрства асветы. У Вялікім Княстве дзейнасцю камісіі кіраваў падканцлер Яўхім Храптовіч, які наведаў шэраг еўрапейскіх краінаў і быў добра знаёмы з ідэямі Асветніцтва.

Адукацыйная камісія мела на мэце вызваленне асветы ад беспасярэдняга ўплыву царквы і наданне навучанню свецкага характару. Статут камісіі ставіў перад выкладчыкамі задачу імкнуцца, каб іх выхаванцы "дасягалі поспехаў разважаннямі, а не завучваннем на памяць". Ад рэлігійных навук перавага ў праграмах пераходзіла да прыродазнаўчых і грамадскіх. Новая сістэма асветы павінна была рыхтаваць адукаваных і карысных для дзяржавы грамадзян-патрыётаў.

Адукацыйны працэс на беларускіх землях у гэты час знаходзіўся пад моцным уплывам польскай і рускай традыцый, што тлумачыцца аб'ектыўнымі ўмовамі знаходжання Беларусі ў складзе Рэчы Паспалітай, а пасля Расійскай імперыі.

Пасля далучэння Беларусі да Расійскай імперыі якасна новым момантам у развіцці асветы на Беларусі было фарміраванне сістэмы адукацыі: вышэйшай, сярэдняй і пачатковай. Стварэнне Міністэрства народнай асветы (1802 г.) цэнтралізавала дзяржаўнае кіраўніцтва школай. У кожным губернскім горадзе стваралася гімназія, у павятовым горадзе - павятовае вучылішча. Пры кожным царкоўным прыходзе - царкоўнапрыходскія вучылішчы, у якія прымаліся дзеці "ўсялякага стану" без розніцы "полу і гадоў". Прадугледжвалася пераемная сувязь паміж школамі розных ступеняў. Аднак фактычна для распаўсюджвання адукацыі сярод народа было зроблена мала. Казна не брала на сябе выдаткаў на ўтрыманне школ, перакладала гэта або на органы мясцовага кіравання, або на абшарнікаў. А ўжо Статут 1804 г. адзначаў, што дзяцей прыгонных сялян нельга прымаць у гімназіі. Несумяшчальнасць прыгоннага права з распаўсюджваннем адукацыі сярод шырокіх слаёў сялянства, станавілася больш відавочнай.

Важную ролю ў сістэме школьнай адукацыі працягвалі адыгрываць каталіцкія навучальныя ўстановы, якія належалі розным каталіцкім ордэнам. Значная частка гэтых навучальных устаноў падпарадкоўвалася ордэну езуітаў. Каталіцкія навучальныя ўстановы імкнуліся выхаваць у навучэнцаў прапольскі настрой. Мовамі навучання былі лацінская і польская. Прапольскай арыентацыі прытрымлівалася і кіраўніцтва Віленскага універсітэта. Усё гэта спрыяла паланізацыі пераважнай часткі адукаванага насельніцтва Беларусі.

Пасля шляхецкага паўстання 1830-1831 гг. царскі ўрад распачаў выцясненне польскай мовы і культуры, укараненне праваслаўя і ідэі адзінай рускай народнасці. Паланізацыі супрацьстаўлялася русіфікацыя, а на практыцы яна ўзмацняла паланізацыю. Бо тая частка шляхты, якая адмоўна ставілася да праваслаўя і палітыкі Расіі ўвогуле, была вымушана злівацца з польскім нацыянальным рухам, абвяшчаць сябе палякамі.

Расійскі ўрад добра разумеў небяспечнасць такой сітуацыі ў галіне адукацыі. У шэрагу мерапрыемстваў, накіраваных на пашырэнне рускага ўплыву ў краі, было закрыццё ў 1832 г. Віленскага ўніверсітэта і часовая ліквідацыя Віленскай навучальнай акругі (да 1850 г.). У школах у абавязковым парадку ўводзілася навучанне на рускай мове.

Ліквідацыя ўніяцкай царквы паскорыла закрыццё каталіцкіх манастыроў і іх навучальных устаноў. У ходзе рэформы навучальныя ўстановы розных ведамстваў перайшлі ў большасці сваёй у падпарадкаванне Міністэрству народнай асветы.

Разам з тым, ажыццяўленне школьнай рэформы на Беларусі супала з правядзеннем жорсткага курсу ў палітыцы царызму пасля задушэння паўстання 1863-1864 гг. За ўдзел выкладчыкаў, студэнтаў і навучэнцаў у паўстанні былі закрыты Горы-Горацкі земляробчы інстытут, Наваградская гімназія, Свіслацкая і Маладзечанская прагімназіі. Былі ліквідаваны польскія школы і амаль усе прыватныя вучылішчы як "расаднікі паланізацыі". У школах забаранялася выкладанне польскай мовы. Усім выкладчыкам і настаўнікам загадана было клапаціцца аб тым, каб у сценах навучальных устаноў гутарковай мовай была руская. Нягледзячы на жорсткі курс палітыкі расійскага ўрада ў галіне асветы, а таксама матэрыяльныя цяжкасці (адна школа прыходзілася на 8-10 вёсак, большая частка школ размяшчалася ў непрыстасаваных для заняткаў сялянскіх хатах, парт на ўсіх вучняў не хапала, вучэбных дапаможнікаў было мала, сшыткаў вучні сельскіх школ не мелі.

Вясковыя жыхары пакінулі нямала ўспамінаў пра вучобу ў народных школах. Вось як апісвае такія школы ў сваіх нататках Нестар Пярэві (1887-1971), адзін з дзеячаў Беларускай народнай грамады: "Вучыліся па чарзе ў хатах, дзе былі вучань або вучаніца. Не было тады ніякага прымусу да вучобы. Вучыліся пераважна хлопчыкі, а гэта таму, што лепш было ў арміі тым салдатам, якія хоць трохі былі пісьменныя... Кніжкі былі толькі рускія. Буквары, азбукі, часам які-небудзь задачнік... На сцяне развешаныя карты свету і асобная вялікая карта Расіі".

Вось яна тыповая вёска 19-ага стагодзя: у адзін радок "курныя" хаціны без каміноў, зрубленыя з крывых бярвенняў, расшматаны саламяны дах, прыціснуты жэрдачкамі ад вятрыска, малюсенькія акенцы з божскага шкла. На лаўках, прызбе і на зямлі сядзіць многа вясковых дзетак, а перад імі на ўзгорку - навучыцель. Гэта і ёсць "народная школа граматы" - прарадзіма будучага навучання.

З 1881 г. у Расіі наступіў перыяд жорсткай палітычнай рэакцыі, якая адмоўна паўплывала на сістэму адукацыі. У адпаведнасці з Палажэннем 1884 г. аб царкоўнапрыходскіх школах пачаўся наступ на народныя вучылішчы, многія з якіх былі закрыты. Замест народных вучылішч ствараліся царкоўна-прыходскія школы і школы граматы, падначаленыя мясцоваму праваслаўнаму духавенству. Былі прыняты меры для абмежавання доступу ў сярэднюю школу выхадцам з ніжэйшых саслоўяў.

Летам 1887 г. выдадзены цыркуляр, які ў асяроддзі прагрэсіўнай грамадскасці атрымаў назву цыркуляра "аб кухарчыных дзецях". Ажыццяўленне цыркуляра, па задумцы аўтараў, павінна было вызваліць гімназіі і прагімназіі ад паступлення ў іх дзяцей фурманаў, лакеяў, кухараў, прачак, дробных гандляроў і да іх падобных людзей. "Детей которых, за исключением разве одаренных необыкновенными способностями, вовсе не следует выводи ть из среды, к коей они принадлежат". З гэтай мэтай была значна павышана плата за навучанне.

Сярэднія навучальныя ўстановы знаходзіліся ў буйных гарадах Беларусі, у іх вучыліся пераважна дзеці прадстаўнікоў прывілеяваных саслоўяў. З усіх сярэдніх навучальных устаноў толькі мужчынскія класічныя і рэальныя гімназіі давалі права паступлення ў вышэйшыя навучальныя ўстановы. Астатнія навучальныя ўстановы такіх правоў не давалі, іх выпускнікі займалі службовыя пасады. Напрыклад, выпускніцы жаночых гімназій звычайна атрымлівалі пасады настаўніц у народных вучылішчах, а тыя, хто найбольш паспяхова скончыў гімназію, званне "хатняй настаўніцы".

Аднак, нягледзячы на пашырэнне сеткі навучальных устаноў і рост кантынгенту навучэнцаў, узровень адукацыі заставаўся яшчэ нізкім. Паводле перапісу 1897 г. агульны лік пісьменных у Беларусі складаў толькі 25,7 %.

У пачатковых школах у 1911 г. вучылася толькі 18, 4 % дзяцей школьнага ўзросту.

У дарэвалюцыйнай Расіі існавала развітая сістэма сельскагаспадарчай адукацыі. Асабліва колькасны рост сельскагаспадарчых навучальных устаноў наглядаўся пасля адмены прыгоннага права. Сярэднія і ніжэйшыя сельскагаспадарчыя школы мелі на мэце падрыхтоўку абслугоўваючага персаналу для памешчыцкіх маёнткаў, настаўнікаў і сельскіх гаспадароў. Ніжэйшыя сельскагаспадарчыя школы падзяляліся на агульныя (давалі веды па вядзенні сельскай гаспадаркі ў цэлым) і спецыяльныя (выкладаліся прадметы, звязаныя з якой-небудзь адной спецыяльнасцю: садаводствам, пчалярствам, малочнай гаспадаркай…).

Акрамя гэтага, існавалі тыпы камерцыйных навучальных устаноў: гандлёвыя класы, гандлёвыя школы, камерцыйныя вучылішчы, курсы камерцыйных ведаў.

Дынамічна развівалася на Беларусі сельскагаспадарчая адукацыя, што было звязана з паспяховым развіццём сельскай гаспадаркі і існаваннем попыту на прафесіяналаў у галіне земляробства, жывёлагадоўлі і па іншых сельскагаспадарчых спецыяльнасцях.

Працягвала сваю работу Горацкае земляробчае вучылішча, сярэдняя сельскагаспадарчая навучальная ўстанова, адкрытая яшчэ ў 1840 г. Навучанне тут уключала агульнаадукацыйныя і спецыяльныя прадметы, а таксама шматлікія практычныя заняткі па батаніцы, метэаралогіі, геадэзіі, заалогіі, анатоміі, раслінаводству. Вучылішча мела сваю бібліятэку, доследнае поле, батанічны сад, пасеку, жывёлагадоўчую ферму.

У 1878 г. была адкрыта Мар'інагорская казённая сельскагаспадарчая школа. Пры школе мелася зямля ў памеры 150 дзесяцін. На жывёлагадоўчай ферме разводзілася племянная жывёла. Адной з мэт існавання школы, разам з падрыхтоўкай спецыялістаў, было распаўсюджванне сярод сялян перадавых метадаў вядзення сельскай гаспадаркі.

У той час існаваў шэраг спецыяльных сельскагаспадарчых школ:

Зіноўеўская школа садовых рабочых (Магілёўскі павет), практычная школа быдлятнікаў у маёнтку Ляўкі (Горацкі павет), Ждановіцкая жаночая школа малочнай гаспадаркі (Чавускі павет), Бабруйская школа садаводства, агародніцтва і хмеляводства, Полацкая ніжэйшая лясная школа, Малалосвідская практычная школа садаводства (Гарадоцкі павет) і інш.

Сельскагаспадарчая адукацыя ажыццяўлялася і шляхам арганізацыі курсаў для жадаючых набыць некаторыя звесткі па розных галінах сельскай гаспадаркі. Для паскоранай падрыхтоўкі настаўнікаў Міністэрства народнай асветы стварала пры вышэйшых пачатковых вучылішчах двухгадовыя педагагічныя курсы. Настаўнікаў для царкоўнапрыходскіх школ рыхтавалі царкоўна-настаўніцкія і двухкласныя настаўнцкія школы, духоўныя семінарыі.

У 60-80-я гады XIX ст. у мясцовых выдавецтвах Беларусі выходзілі пераважна рэлігійная і багаслоўская літаратура, граматыкі і азбукі, даведнікі, невялікія зборнікі вершаў. Кнігі выдаваліся галоўным чынам на рускай, яўрэйскай і польскай мовах, некалькі кніг у год выходзіла на літоўскай мове. На беларускай мове за гэтыя гады ў краі не было выдадзена аніводнай кнігі. У краі выдавалася газета "Виленский вестник" на рускай мове, якая стала выразніцай інтарэсаў мясцовых памешчыкаў, якія і склалі асноўную масу яе падпісчыкаў.

Пэўны адбітак на развіццё беларускай літаратуры аказала паўстанне 1863-1864 гг. Шырока распаўсюджваліся ананімныя "гутаркі", складзеныя дзеячамі нацыянальна-вызвольнага руху, адрасаваныя беларускім сялянам і прысвечаныя крытыцы сацыяльных парадкаў у царскай Расіі. Яркім прыкладам мастацкай рэвалюцыйнай публіцыстыкі з'яўляецца газета К. Каліноўскага "Мужыцкая праўда" і яго "Лісты з-пад шыбеніцы". Выкарыстоўваючы фальклорную сімволіку і традыцыйную форму народнай "гутаркі", аўтар "Мужыцкай праўды" заклікаў сялян да барацьбы за лепшую долю. У "Лістах з-пад шыбеніцы" К. Каліноўскі развітваецца са сваім народам перад пакараннем смерцю і выказвае веру ў тое, што народ яшчэ ўзнімецца на барацьбу.

Вяршыняй развіцця беларускай літаратуры другой паловы XIX ст. стала творчасць Ф. Багушэвіча. У 1891 г. у Кракаве выдадзены яго першы зборнік "Дудка беларуская" пад псеўданімам Мацей Бурачок. У 1896 г. таксама за мяжой пад псеўданімам Сымон Рэўка з-пад Барысава з'явіўся зборнік "Смык беларускі". Да гэтых зборнікаў Ф. Багушэвіч складаў прадмовы, дзе імкнуўся абудзіць нацыянальную свядомасць беларускага народа. Ён першы з беларускіх пісьменнікаў абвясціў існаванне беларускага этнасу і адзначыў самастойнасць беларускай мовы. Цэнтральная тэма творчасці Ф. Багушэвіча - жыццё паднявольнага сялянства, яго пошукі справядлівасці і выйсця з сацыяльнага бяспраўя.

Нягледзячы на ўсе цяжкасці, паступова адбывалася фарміраванне нацыянальнай свядомасці беларусаў. У канцы 19-га стагоддзя тэрмін "Беларусь" і назва "беларусы" замацавалася на ўсёй этнічнай тэрыторыі беларусаў.

Перапіс 1897 года засведчыў, што абсалютная большасць жыхароў нашай мясцовасці назвалі сябе беларусамі.

А вось як сялянскі пісьменнік М. Красоўскі, па мянушцы Дзядзька Квас (1904-1985), даволі падрабязна апавядае аб школе: "На ўроку я даведаўся, што Гродзенская губерня ..., дзе знаходзіцца наша вёска, заселеная, акрамя літоўцаў і габрэяў, беларусамі - рускім племем, мова якога адрозніваецца ад чыста рускай прымешкай польскіх слоў. Беларусамі яны называюцца таму, што маюць у большасці беларусыя валасы і ўсе носяць белыя адзенні, пачынаючы ад кашулі і канчаючы світкай. Тады і ў нашай акрузе адзенне ва ўсіх сялян было белае. І тут мяне ахінула здагадка: а мы простыя людзі ці не з'яўляемся гэтымі самымі беларусамі?

Хто ж растлумачыць мне гэта? І я вырашыў звярнуцца да свайго бацькі. Мой бацька, маючы зусім мала зямлі і вялікую сям'ю, увесь час круціўся на заробках. Бывала, што і па некалькі тыдняў не начаваў дома. А як прыходзіў дадому, то спяшаўся як мага хутчэй зрабіць запушчаную працу па гаспадарцы. Ніколі не меў часу заняцца дзецьмі, усё ўрыўкамі абменьваўся з намі парамі слоў. Я, тым не менш, падпільнаваў яго ў свабодны момант:

- Тату, а мы, людзі простыя, не з'яўляемся часам беларусамі?

- Ясна - беларусамі, - кажа бацька. - І наша мова, яе завуць простай, і ёсць беларуская. Вось я служыў у салдатах аж у Магілёўскай губерні, то і там усе кажуць на гэтай жа простай мове, як і мы.

- А чаму нас, беларусаў, вучаць на рускай, а не на сваёй роднай мове?

- А гэта таму, што рускі цар-гасудар валодае намі.

- А ў беларусаў быў калі-небудзь свой цар беларускі, з беларусаў - беларус?

- Вось гэтага, сынок, я нідзе ні ад каго не чуў, каб цар быў беларускі ў беларусаў. Мне думаецца, што ў беларуса не можа быць цара, бо наш беларускі народ увесь сялянскі. Бедны ён, цёмны, і невучоны... Цары ж і каралі заўсёды адбываюцца з багацеяў. Натурай наш брат-беларус не падыходзіць для гэтай вакансіі. Празмерна ён справядлівы, мяккасардэчны. А цар, тым ён і цар, што сэрца ў яго цвёрдае, як камень. Натура ў яго жорсткая, не спагадная на боль і слёзы людскія … "

1 верасня 1906 г. у Вільні выйшаў першы нумар штотыднёвай газеты на беларускай мове "Наша доля", якая выдавалася групай дзеячаў Беларускай сацыялістычнай грамады. Пяць з шасці нумароў гэтай газеты былі канфіскаваны, у студзені 1907 г. выданне "Нашай долі" канчаткова забаронена.

З лістапада 1906 г. у Вільні пачала выходзіць газета "Наша ніва".

Зародзіны беларускай школы пачынаюцца дзесьці з 1906 года, калі пры намаганні Канстанціна Міцкевіча, маладога беларускага паэта і настаўніка, а таксама Язэпа Лёсіка, беларускага філолага, заснаваўся тайны настаўніцкі гурток дзеля тайнага навучання беларускіх дзяцей у іх роднай беларускай мове.

Тады, напачатку мінулага стагоддзя былі выдадзены беларускія кніжкі: "Першае чытанне для дзетак-беларусаў" Цёткі, "Лемантар" Каруся Каганца, "Другое чытанне для дзяцей-беларусаў" Якуба Коласа.

Верш Янкі Купалы:

Магутнае слова, ты, роднае слова!

Са мной ты на яве і ў сне:

Душу мне затрэсла пагудкаю новай,

Ты песень наўчыла мяне.

Бяссмертнае слова, ты, роднае слова!

Ты крыўды, няпраўды змагло;

Хоць гналі цябе, накладалі аковы,

Дый дарма: жывеш як жыло!

Разам з Янкам Купалам заснавальнікам новай беларускай літаратуры і літаратурнай мовы стаў Якуб Колас. Першы верш паэта "Наш родны край" з'явіўся ў друку ў 1906 г. Першы зборнік вершаў "Песні-жальбы" быў надрукаваны ў 1910 г. У сваёй грамадзянскай лірыцы Я. Колас часта звяртаецца да селяніна, імкнучыся абудзіць яго свядомасць. У 1912 г. выйшаў першы зборнік яго празаічных твораў "Апавяданні", а ў 1914 г. - "Родныя з'явы", куды ўвайшлі хрэстаматыйныя сёння апавяданні "Нёманаў дар" і "Малады дубок". Якуб Колас пачаў стварэнне сваіх класічных паэм "Новая зямля", "Сымон-музыка".

Дакастрычніцкая творчасць паэта - сапраўдны мастацкі летапіс жыцця беларускага народа.

А вось і даволі трапнае паэтычнае настаўленне народнага настаўніка таго часу Канстанціна Міцкевіча, у будучым літаратурнага класіка Якуба Коласа, адрасаванае сялянскім дзецям. Ён уклаў такі вершаваны зварот бацькі да сына:

Ну, Ігнат, глядзі, брат, не дурэй, вучыся!

Годзе жыць без дзела. Станеш чалавекам,

Будзеш ты чытаць нам - цёмным неумекам,

Што там ў кнігах пішуць, што мы ў свеце значым,

Бо мы самі цёмны, света мы не ўбачым.

Гаварыць там будзеш пра навуку,

кнігі і аб цёмным людзе.

А старанным будзеш, да навукі здатны,

Я прадам кароўку і кажух астатні;

Далей йдзі ў навуку. Толькі, брат, вучыся.

Дык глядзі, сыночак, шчырэнька, вазьміся!

На гульню пустую - плюнь, махні рукою,

Каб і я, і маці цешылісь табою".

Так заклікаў Якуб Колас да навукі беларускіх сялянскіх дзяцей, і ўжо тады галоўнай дамінантай народнай асветы было менавіта распаўсюджванне ведаў аб Беларусі, яе гісторыі, геаграфіі, месцы ў свеце.

Адзіны паэтычны зборнік "Вянок" належыць Максіму Багдановічу, аднак ён дазволіў паэту заняць значнае месца ў беларускай літаратуры. Для яго лірыкі характэрна паглыбленне ва ўнутраны свет героя, філасофскі роздум.

Патрэбы капіталістычнага развіцця, узмацненне грамадска-палітычнага руху вымусілі царызм правесці школьную рэформу, якая садзейнічала пашырэнню сеткі пачатковых школ і адмяняла саслоўныя абмежаванні для паступаючых у вышэйшыя і сярэднія навучальныя ўстановы. "Палажэннем аб пачатковых народных вучылішчах" 1864 г. было дазволена грамадскім установам і прыватным асобам адкрываць пачатковыя школы "для ўмацавання ў народзе рэлігійных і маральных паняццяў і распаўсюджвання першапачатковых карысных ведаў". У гэтых школах дзяцей вучылі пісьму і чатыром дзеянням арыфметыкі, вялікая ўвага надавалася Закону Божаму і царкоўным спевам. У нядзельныя і святочныя дні вучні былі абавязаны ўсёй школай хадзіць у царкву. Для ўзмацнення адміністрацыйнага і педагагічнага кантролю ў 1869 г. уводзілася пасада інспектара народных вучылішч, а ў 1874 г. - дырэктара народных вучылішч.

У архіўных дакументах ёсць першае ўпамінанне, што ўжо ў 1864 годзе ў Ганчарах адкрыта земскае народнае вучылішча. Размяшчалася ў казённым доме, утрымлівалася на сродкі дзяржаўнага казначэйства (выдаткоўвала 200 руб. штогод) і часткова за сродкі мясцовых сялян.

Па "Памятных кніжках" Віленскай вучэбнай акругі Віленскай губерні знойдзены частковыя звесткі пра настаўнікаў, працаваўшых у розныя гады ў Ганчарскай школе, законанастаўнікаў праваслаўнага спавядання і колькасць навучэнцаў.

У школе ў розны час настаўнічалі:

- Аляксандр Данілавіч Пятроўскі (1871-75) (адзін з першых скончыў Маладзечанскую настаўніцкую семінарыю, атрымліваў 150 руб. штогод і кватэру);

- Васіль Восіпавіч Рут (1875-76), выпускнік Маладзечанскай настаўніцкай семінарыі,

- Сцяпан Міхайлавіч Чараповіч, з сялян (1879-81),

- Ігнацій Пятровіч Бяганскі, з сялян (1881-83);

- Іван Антонавіч Кульвінскі (1887) (выпускнік Маладзечанскай настаўніцкай семінарыі, аклад 150 руб., хлеба на 35 руб. і кватэра);

- Восіп Зубец (1890),

- Міхаіл Рудзевіч (1891-95);

- Аляксей Якімовіч (1897),

- Фёдар Рамашкевіч (1897/98),

- Мікалай Альшук (1898/99).

- Пётр Скрабец (выхаванец Маладзечанскай настаўніцкай семінарыі, атрымліваў 199 руб. 50 кап. і кватэру).

Законанастаўнікамі праваслаўнага спавядання былі святары: выпускнік Валынскай духоўнай семінарыі Фёдар Лаўрыновіч (1876-78); Іаан Філіпавіч Грудзінскі (1879-84), Сяргей Аляксеевіч Шэстаў (1886-94, выпускнік Цвярской духоўнай семінарыі, атрымліваў 25 руб.), Кастанцін Высоцкі (1994-99), Мікалай Відзелібскі (1900-10), Пётр Семянткоўскі (1914-15).

Цяга мясцовага насельніцтва да навучання дзяцей у школе была велізарная. Як сведчаць гістарычныя дакументы, многія школы ў Лідскім павеце поўнасцю знаходзіліся на ўтрыманні сялян. На сродкі сялян аддаленых вёсак пры школах ствараліся і ўтрымліваліся вучнёўскія інтэрнаты. Шырока практыкаваўся збор сельскай грамадой грашовых сродкаў і збожжа на будаўніцтва і ўтрыманне дзяржаўных народных вучылішч. Адкрываліся і хатнія "школкі". Сяляне наймалі на некалькі дамоў пісьменнага хлопца - "дарэктара", які вучыў дзяцей у сялянскіх хатах па чарзе. Матэрыяльная падтрымка насельніцтвам школьнай справы з'яўлялася сведчаннем добрых адносін да адукацыі і ведаў.

У 1880 годзе ў Ганчарах дзейнічалі: праваслаўная царква, земскае народнае вучылішча, карчма, валасное ўпраўленне, 2 км ад сяла - паштовая станцыя Лупеніца, 4 км - касцёл у Агародніках. У 1886-87 навучальным годзе вучылішча наведвалі 70 хлопчыкаў і 2 дзяўчынкі. У 1888 годзе ў Ганчарскім народным вучылішчы налічвалася 67 хлопчыкаў і 8 дзяўчынак. А ў 1894 годзе ў школе набывалі веды 74 хлопчыкі і 7 дзяўчынак… Ёсць звесткі, што у 1897 годзе пры Ганчарскай царкве адкрыта аднакласная царкоўна-прыходская школа.

На пачатку XX ст. неабходнасць адукацыі была ўспрынята сялянамі Лідчыны, як адзін з галоўных фактараў жыццёвага поспеху сваіх дзяцей. Таксама пачала ўсведамляцца неабходнасць і мэтазгоднасць вучобы менавіта на роднай беларускай мове. Але легальную беларускую школу адкрыць тады было яшчэ немагчыма. Як вынік, беларускія школкі пачалі з'яўляцца без дазволу ўладаў.

"У Лідскім павеце гаспадары пачалі кратацца каля прасветы сваіх дзетак. У адной вёсцы зрабілі прыгавор аб вучылішчу, але агледзяліся, што ў гэтым вучылішчу адразу вучаць па-расейску, дык першы год дзеці толькі час трацяць, бо дрэнна разумеюць гэту мову, вось і сяляне надумалі з самых пачаткаў вучыць сваіх дзяцей дома. Нанялі такога вучыцеля, каторы ўмее добра беларускую родную мову, і пераканаліся, што гэтак шмат болей карысці для дзяцей, бо ім усё, што вучыцель да іх кажа, зразумела, і пасля ў школкі лягчэй вучыцца".

У карэспандэнцыі пад загалоўкам "З Лідскага павета" ў газеце "Наша Ніва" на пачатку 1908 г. аўтар апавядаў, што сяляне ўжо добра зразумелі неабходнасць навукі для дзетак на сваёй мове: "У зывадной вёсцы надумаліся мужыкі наняць настаўніка... цяпер нам усім дрэнна, а без навукі яшчэ горш будзе. Зямлі, брат, сваёй няшмат, дома сыны век не будуць сядзець, трэба будзе выхіляцца ў свет, а як чалавек невучоны, дык бяда: усюды папіхваюць і за дурня маюць!" (Антось Кумпяк).

Той жа аўтар праз некалькі месяцаў пісаў: "Устаюць памалу беларусы на свае ногі, і самі працуюць, каб падняць куьтуру. Толькі бядуюць, што няма дзе вучыць дзяцей, школак ў воласці толькі адна - народная, а дзяцей для навукі ў кожнай вёсцы будзе па 30, прыйдзе зіма, і вясковыя дзеці замест навукі будуць сабак ганяць ... Але мужыкі стараюцца і самі наймаюць вучыцялёў на зіму. Школкі такія добра вучаць і па-руску, і па-польску, а тлумачыць ім вучыцель усё ў роднай беларускай мове. Крыўда толькі дзецям ў тым, што такія школкі называюць "тайнымі" і закрываюць. У 1908 гадзе начальства закрыла 4 такія школы ў Ганчарскай воласці - у вёсках Фалькавічах, Мінойтах, Песках і Заборцах, дык яшчэ 2 школкі ў Беліцкай воласці ў в. Нецяч і Чаплічы". Як бачым, толькі ў невялікай частцы тагачаснага Лідскага павета, за адзін год улады не запачаткавалі, а закрылі шэсць беларускіх школ!

Сяляне Лідчыны гатовыя былі вучыць сваіх дзяцей за свае кроўныя грошы, але расійская ўлада пераследавала непадкантрольную ёй адукацыю. Газеты таго часу рэгулярна змяшчалі інфармацыю з усёй Беларусі пра закрыццё "тайных" школ і судовы пераслед іх арганізатараў. "Трэба нам наняць вучыцяля, ды такога, каб вучыў па-нашаму, у такой мове, як самі гаворым; калі не будзе так, як я кажу, дык, дасць бог, і капейкі не дам на якога іншага вучыцяля!"

Але моўнае пытанне сялянская грамада мела магчымасць вырашыць па сваім разуменні: беларуская мова задавальняла ўсіх.

"А.С." пісаў з Бутрыманцаў Лідскага павета: "... асвета сялян тут па вёсках ідзе не праз школы, бо ўрадавая школа ўсяго адна на цэлую воласць, і воласць не малую. Хадзіць у тую школку ня кожнаму спадручна, ды і школка малая: усе месцы заняты, а жадаючых навукі шмат, дзеля гэтага сяляне прымушаны самі вучыць сваіх дзяцей і вучаць: бо ўцямілі патрэбу навукі. Усюды добра граматнаму - ці дзе паехаў, ці пайшоў. Чытаць умеюць ня толькі мужчыны, але і ўсе блізка кабеты, кабеты ж і вучаць чытаць дзяцей, сабраўшы па якіх 2-3, больш няможна, бо пацягнуць... Галоўная мэта гэтай навукі - чытанне на малітоўніку. На малітоўніку дзеці і чытаць вучацца, ён і астаеццаў іх назаўсёды адзінай…".

У 1900 годзе ў Ганчарах непадалёку ад царквы, на другі бок вуліцы, пабудавана з дрэва першая школа на 5 пакояў. У будынку меліся два класныя пакоі, настаўніцкая і кватэра дырэктара. У той час былі: дырэктар - Данько, настаўнікі: Альшук, Скрабец, Пятроўскі, Стаянаў, Даўгаполаў. (Нажаль, іх імёны не захаваліся, а вось на Лідчыне ёсць жыхары з такімі прозвішчамі, мажліва, родзічы… добра было б, каб адгукнуліся).

Скупыя архіўныя запісы нагадваюць аб навучанні ў тыя часы…

1901 год. Дзейнічалі: народнае вучылішча (90 вучняў, усе хлопчыкі), царкоўна-прыходская школа, праваслаўная Свята-Пакроўская царква, фельчарскі пункт (фельчар Іван Лісін) і валасное ўпраўленне.

1905 год. У сяле працавала народнае вучылішча і царкоўна-прыходская аднакласная школа.

У ходзе рэформы навучальныя ўстановы розных ведамстваў перайшлі ў большасці сваёй у падпарадкаванне Міністэрству народнай асветы. Пачатковымі школамі ў вёсцы сталі народныя вучылішчы. Пры царкоўных прыходах існавалі пачатковыя прыходскія адна- і двухкласныя школы дарэформеннага тыпу, а таксама двух-, трох- і чатырохкласныя мужчынскія і жаночыя вучылішчы царкоўнага ведамства.

1906 год. У Ганчарскай школе навучалася толькі 16 вучняў (штосці рэзка зменшылася колькасць вучняў ( В.К.).

А ўжо ў 1908 годзе пабудавана другое памяшканне для школы. (Потым на гэтым месцы пабудаваў хату Чаркоўскі). Існавала тады і жаночая царкоўна-прыходская школа да 1915 г. (Яна размяшчалася там, дзе цяпер дом Алены Шут.) Працавалі настаўнікі: Салаўёва, Мохава, Крылова, Ушакова.

У 1914 годзе ў народным вучылішчы настаўнікам працаваў Антон Пятровіч Бяганскі.

У вёсцы Фалькавічы Лідскага павета Ганчарскай воласці пастаноўка справы народнай адукацыі з большага задавальняла сялян: "Ёсць у нас вучылішча Любарскага обчэства. Усе нашы сяляне цешацца і з вучылішча, і з вучыцеля, каторы вельмі добра абходзіцца з дзеткамі. Не саўсім толькі здаволены каталікі тым, што ім прыходзіцца вучыцца па-расейску. Хаця ўсе тут беларусы, але цёмныя людзі хочуць вучыць пацяроў не па-беларуску, а па-польску, бо думаюць, што, як каталік, то ўжо і палякам стаўся".

У вёсцы Дзітрыкі жыў Мулінскі Аляксандр Іванавіч. Сям'я была вялікая, а зямелькі невялікі шматок, ды і той - пясочак і хмызняк. Аляксандр узяў у жонкі працавітую маладую ўдаву Соф'ю Лукашэвіч (муж- аднавясковец Вінцэсь рана памёр, пакінуўшы на гаспадарцы жонку і сіротку Алесю). У іхняй маладой сям'і родзяцца яшчэ чатыры дачушкі і два хлопцы. Паўсядзённая праца на гаспадарцы, дзе кожны з дзяцей меў свой абавязак, і навучанне ў "хатняй школцы" выхавала працалюбавых і здольнах да самастойнага жыцця. У хуткім часе дзяўчаты павыходзілі замуж: Аляксандра 1883 г.н. - у Дроздава за Кудлу Івана Ізыдаравіча, Ганна 1888 г.н. - за Хрышчановіча Юзюка ў Хаданішкі, Марыля ? г.н. - за Ашмяну Аляксандра ў Більтаўцы, Надзя 1899 г.н. - за Буйніцкага Рыгора, і самая малодшая Юлька 1906 г.н. - за Германовіча Кандрата ў Ганчары. Усе яны дружна жылі, на святы заўсёды збіраліся ўсёй вялікай кампаніяй, па-сваякоўску дапамагалі сем'ямі, асабліва, калі дзеці пайшлі вучыцца далей. На бацькавай гаспадарцы застаўся Аляксандр, 1904 г.н., ажаніўшыся з Панковіч Аляксандрай.

Старэйшы сын Іван 1895 г.н. з дзяцінства цікавіўся навукай, кнігамі, і бацькі здолелі адправіць яго ў Ганчарскую школу, дзе хлопец праявіў добрыя здольнасці да вучобы. Дзявятнадцацігадовым юнаком у 1914 годзе быў прызваны ў царскую армію ў кавалерыйскі полк, ваяваў з кайзераўцамі тут, на Віленшчыне. Потым накіраваны пад Маскву на курсы малодшых камандзіраў, а па дарозе заехаў на радзіму і расказваў пра зверствы германцаў. Гэта падштурхнула кінуцца ў бежанцы родзічаў. Разам з ім першымі ў дарогу рушылі родныя бацькі Вані: бабуля Аляксандра, цёця Соня і сястра Вольга. Іван дапамог ім уладкавацца ў сяле Навінкі каля Серпухава. Пасля рэвалюцыі трапіў у дабраахвотніцкую армію Калчака. Як адукаваны, і меўшы выдатны каліграфічны почырк, быў некаторы час пры штабе пісарам. У часы грамадзянскай вайны перайшоў да чырвонаармейцаў, але ў партыю не ўступаў. Так і застаўся ў Сібіры, закончыў нейкія бухгалтарскія курсы. Працаваў на адказных пасадах. Там застала Айчынная вайна, быў у дзейнай арміі. Памятаю, як пасля Перамогі ў вайсковай форме быў у Дроздаве ў гасцях у сястры Алесі. Мы, дзеці, распальвалі самавар, раздуваючы вуголле халявай бота. Разам з маім бацькам прыгожа спяваў: "На позицию девушка провожала бойца…". Абаснаваўся ў Краснаярску, быў галоўным бухгалтарам Сібірскага леспрамгаса. У сям'і быў прыёмны сын. Некалькі разоў наведваў родныя Дзітрыкі і гасціў падоўгу ў сваіх родных.

З успамінаў Германовіч (Пільчук) Аляксандры Кандрацьеўны (з расказаў яе бацькі Германовіча Кандрата Кандратавіча 1895 г.н. - удзельніка грамадзянскай вайны, узнагароджанага ордэнам Чырвонай Зоркі ( В.К.): "Я ведаю, што школа ў Ганчарах была даўным-даўно. У ёй вучыўся і мой бацька, прыкладна ў 1907-1912 гадах. Тады яна называлася "Церковно-приходская двухгодичная школа". Навука вялася на рускай мове. Былі ўрокі рускага чытання, граматыкі, матэматыкі, а таксама ўрокі рэлігіі, якія праводзіў бацюшка Ганчарскай царквы.

Бацька расказваў, што перад Першай сусветнай вайной нейкі час у Ганчарскай школе і ў вёсцы Вялікія Канюшаны працаваў настаўнікам Рыгор Шырма. І, ужо будучы кіраўніком народнага хору, у 40-ым годзе прыехаў з канцэртам. Я сама бачыла, як Рыгор Шырма падышоў да бацькі, прывіталіся, і нейкі час яны размаўлялі, як старыя знаёмыя".

Па дадзеных аўтабіяграфіі Рыгор Шырма нарадзіўся ў 1892 годзе ў вёсцы Шакуны на Пружаншчыне. У 1910 годе закончыў двухгадовыя настаўніцкія курсы ў Свянцянах і працаваў настаўнікам у Лідскім павеце. Шырма ўжо тады не толькі настаўнічаў, але і ездзіў па вёсках і збіраў беларускія песні, загадкі, прымаўкі, быліны, ствараў школьныя хоры, якія выступалі з канцэртамі ў вёсках.

Пасля Першай сусветнай вайны Шырма застаўся ў Заходняй Беларусі, збіраў і апрацоўваў народныя песні, стварыў беларускі народны ансамбль. Кіраўнік і дырэктар беларускага дзяржаўнага ансамбля песні і танцу (да 1955 года) Дзяржаўнай акадэмічнай харавой капэлы БССР (1939-1970, памёр 23.05.1978. (В.К.)

Аб тым, што сяляне, нягледзячы на занятасць на гаспадарцы, усё ж наведвалі школкі і набывалі веды, яскрава сведчыць такі факт. Калі германскія войскі наблізіліся да Лідчыны, і ўзнікла пагроза зверстваў, дзядуля парашыў з сям'ёй падацца на ўсход... У жніўні 1915 года паліцэйскі ўраднік Лідскага павета Іваноў даволі падрабязна зрабіў вопіс-пералік маёмасці, яе ацэнку на больш, чым дзесяць тысяч царскіх рублёў - на той час значная сума! Гэты дакумент яскрава сведчыць аб дабрабыце маіх родзічаў. Дакумент падпісалі стараста Ганчарскай воласці Осіп Дычок і пісьменныя аднавяскоўцы: Васіль Кудла, Осіп Шут, Мікалай Кудла, Юрый…

Уласнік маёмасці - мой дзядуля Іван Кудла 1875 года нараджэння падпісаўся даволі каліграфічна… Гэта добрае сведчанне таго, што сяляне вучыліся і прайшлі навуку ў Ганчарскай школе.

З успамінаў Грос Тамары Уладзіміраўны:

"Калі пачалася Першая сусветная вайна, пад уплывам чутак аб зверствах германцаў, старэйшыя вырашылі ўцякаць у Расію. Восенню 1914 года першымі адправіліся прабабуля Аляксандра, цёця Соня - ёй было 23 гады, была яна настаўніцай у Ганчарах, і мая мама Вольга - ёй было 7 год. Абаснаваліся ў сяле Навінкі каля Серпухава. Тут цёцю Соню прызначылі настаўніцай, а маці вучылася ў мясцовай школе".

Захавалася пасвечанне ад 8 ліпеня 1917 года аб паспяховым заканчэнні курса навучання ў Навінкаўскай царкоўна-прыходской школе (В.К.)

Прыйшлі немцы. Тут, на акупаваных землях, была арганізавана акруга Обер-Ост. Лідскі павет для болыш надзейнага кантролю за тэрыторыяй быў падзелены на чатыры меншыя: Лідскі, Радуньскі, Васілішкаўскі і Шчучынскі.

Першая беларуская школа ў зоне Обер-Ост была адкрыта 13 лістапада 1915 года ў Вільні на Юр'еўскай вуліцы, дзякуючы намаганням нашай зямлячкі А. Пашкевіч (Цёткі) і Б. Пачобкі.

На пачатку сакавіка 1916 года газета "Гоман" паведаміла, што нямецкі галоўнакамандуючы Усходнім фронтам Гіндэнбург выдаў загад пра арганізацыю беларускіх школ на акупаваных землях. Сярод іншага ў дакуменце гаворыцца: "Беларуская мова, як адменная ад расейскай, дапускаецца да ўжытку без ніякіх перашкод". Аб навуцы рэлігіі сказана, што яна павінна выкладацца ў матчынай мове вучня, значыць, у той мове, у якой бацькі гавораць з дзецямі.

Але найважнейшай праблемай быў недахоп настаўнікаў, большай часткаю мабілізаваных ці эвакуяваных у Расію. Аднак беларусы скарысталіся з загаду Гіндэнбурга, і ў лістападзе 1916 года газета паведаміла, што ў Лідзе "для тутэйшых настаўнікаў і настаўніц наладжаны педагагічныя курсы. На іх пакуль што вучыцца 26 душ".

Улады Обер-Оста прынялі рашэнне адкрыць беларускую настаўніцкую семінарыю ў Свіслачы, дзе на трохмесячных курсах павінны былі атрымаць падрыхтоўку новыя кадры. У выніку тут прайшлі навучанне 144 настаўнікі беларускіх школ.

У Свіслачы вучылася і моладзь з Лідчыны: "У тутэйшай беларускай вучыцельскай семінарыі навукі ідуць поўным ходам. Работа ідзе ахвоча, бо ўсе курсісты - гэта шчырыя беларусы, сыны беларускай вёскі, з'ехаўшыеся з розных ваколіц. Хаця курс навук толькі трохмесячны, аднак пры акуратна наладжанай рабоце яго праходзяць, як мае быць…" (Лідскі летапісец, № 4 (72).

Паводле часопіса "Лідскі летапісец" № 4 (72), у часы акупацыі нашай мясцовасці кайзераўскімі войскамі з верасня 1915 па люты 1919 года, верагодней за ўсё, навучанне ў Ганчарах было. Немцы дазволілі адкрыць беларускую школу з выкладаннем і мовы нямецкай.

Пасля заканчэння Першай сусветнай вайны, тут на Лідчыне ўсталёўваецца на кароткі час савецкая ўлада з 5 студзеня 1919 года па 17 красавіка 1919 года. Затым польскія войскі выганяюць саветаў, але і самі пратрымаліся да 17 ліпеня 1920 года,калі расейскія войскі зноў пагналі палякаў, але не надоўга - там пад Варшавай атрымалі паразу, і з 30 верасня 1920 года наш раён - у складзе Польшчы да18 верасня1939 года. Вось якія ператрусы і перасцярогі прыйшлося перажыць нашым землякам у часы савецка-польскай вайны, што пракацілася па паселішчах і насельніцтву Заходняй Беларусі.

Аб цяжкай дорозе і жыццёвых абставінах у бежанцах па успамінах бацькі і па зберажоных дакументах мною падрабязна апісана ў нататках "Экскурс у гісторыю беларускага бежанства ў Першую сусветную вайну", надрукаваных у "Лідскім летапісцы".

Роўна сто год таму, у лютым 1919 года, мае родзічы: дзядуля Іван, яго сястра Соф'я, бабуля Алеся, цёця Вольга і тата Ваня, пазнаўшы гаротнае і трывожнае жыццё ў Расіі і даведаўшыся аб вызваленні Беларусі, сабраліся і рушылі ў дарогу… Пры звальненні 7-га лютага1919 года дзеду выдалі заключны разлік крыху грашыма, а частку сваім палатном сітца-набіўной фабрыкі.

Захавалася цікавае пасведчанне на фірменным бланку з усімі рэквізітамі, напісаннае строгім каліграфічным почыркам з подпісамі кіраўнікоў. (Добры прыклад для цяперашняга справаводства).

Пачаў душыць Расію голад,

вялікі гвалт вакол стаяў.

У гарадах зімою холад

ды пошасць Бог яшчэ паслаў.

І беларус дамоў падаўся,

хто на падводзе, хто пяшком

К мясцінам родным дабіраўся

з адзіным рэчавым мяшком.

Тым больш з'явілася нагода:

дамова Рыжская была.

Па той дамове перашкоды

Масква вяртанню іх зняла.

Старыя людзі гаварылі -

не ўсе вярнуліся дамоў.

Хто сам памёр, каго забілі,

а хто ў Расіі лёс знайшоў.

З успамінаў бацькі: "Калі закончылася вайна, праз два тыдні цягніком у таварных вагонах, напрыканцы зімы, мы ўсёй сям'ёй вяруліся ў родныя мясціны. У Дроздаве - жудасны малюнак: саламяныя стрэхі пабудоў разшматаны. Хата, гумно і хлявы разхлестаны - без дзвярэй і начыння. Не стала ні малатарні, ні сячкарні, ані жорнаў. У старой хаце выламаны вокны. Ні сталоў, ні зэдлікаў, нават агароджу панеслі. Вугал зруба новай хаты быў падняты, а залатнік, які паклалі пад першы "вянок" гэтага зруба, укралі. Вяртаць маёмасць, якую пакінулі і так скрупулёзна апісалі і ацанілі, не было каму… Самаго гаранта - Цара-бацюшку і яго сям'ю знявечылі… А новая ўлада - сама босая...

Пайшлі да Козела Міхаіла, далёкага родзіча (ён не выязджаў у Расію), якому мажліва больш за ўсё перапала з нашай гаспадаркі, а ён даў толькі два вядры бульбы і бохан хлеба.

Крыху дапамаглі сваякі з Хаданішкаў: родныя сёстры мамы: Надзя Буйніцкая і Ганна Хрышчановіч. Яны далі па торбе зерня і трошкі мукі. У аднавяскоўцай выменьвалі расейскае паркалевае палатно на хатнія пажыткі і яду. Мала-памалу сабралі насенне на пасеў. Была вясна. На яду збіралі шчаўе і крапіву. Пасадзілі агародчык. Бульбу садзілі, збіраючы ў аднавяскоўцаў лупіны. Восенню крыху накапалі. Далей - болей. Завялі жыўнасць, кабылку. Зямелька давала добры ўраджай. Бацькі працавалі ад світання да змяркання. Я ўжо станавіўся за плуг, баранаваў, браўся касіць, даглядаў жывёлу, калі-нікалі наведваў школу, стараўся вучыўцца добра."

Тых, хто вярнуўся, тут чакалі

адсутнасць ежы і жытла.

Ды ліцвіны не гаравалі,

да гора звычка ўжо была.

З душэўнай радасцю, імпэтам

упрагліся вёскі аднаўляць.

Зімой студзёнай, палкім летам

ім давялося шчыраваць.

Палі залеглыя ўзаралі,

насення, бульбы не было,

Лупіны іншы раз саджалі,

ды дзякуй Богу ўсё ўзрасло.

Але зноў над нашай гаротнай зямлёй навісла пагроза: то Чырвоная Армія, то Войска Польска,а потым жыццё "за польскім часам".

І можна жыць было б, ды дзе там!

Маскаль нас хутка тут дастаў,

Пад зычны лозунг: "Власть Советам"

дзяржаву зноў акупаваў.

Яны і Польшчу меркавалі

зноў у імперыю загнаць.

Ды толькі зубы абламалі:

пад Менск прыйшлося адступаць.

"Даёшь Варшаву", - верашчалі,

туды, нібы на шпацыр, шлі,

Ды толькі там іх не чакалі:

пагібель тысячы знайшлі.

Антанта ляхам памагала

дзяржаўнасць Польшчы аднавіць.

І шмат чаго ахвяравала,

каб войска польскае стварыць.

Апроч таго, паляк-мужчына

спрадвеку добры быў ваяр.

Вышэй за ўсё яму - Айчына,

за яе волю ён змагар.

Добра памятаю, як летам 20-га года, калі адступалі польскія войскі, у нас на гумнішчы на конных павозках прыпыніліся жаўнеры. Карабіны паставілі ў піраміду, з паходнай кухні раздавалі вайскоўцам ежу. Падпаручнік прайшоўся па вёсцы і, не знайшоўшы вазнічага , загадаў майму бацьку, каб запрог свайго каня ў другую павозку і павёз вайскоўцаў дзесьці пад Шчучын. Пад раніцу бацька вярнуўся дахаты, але без каня. Сказаў, што ваякі хутка ўцякалі на Польшчу…"

Пратакол (пераклад з польскай мовы) 1920 года кастрычніка 26 дня

"Я, ніжэй падпісаны, солтыс вёскі Дроздава Кумпяк Іосіф у прысутнасці сведкаў жыхароў вёскі Дроздава Міхаіла Пазняка, Івана Шута і Міхаіла Махнача напісалі ніжэйшы пратакол аб наступным:

У ліпені месяцы ў час адступлення польскіх войскаў салдатамі 17 дывізіі калоны Г. забраны кабыла з хамутом і аброццю для абозу ў жыхара нашай вёскі Івана Кудлы, які павёз салдат той жа калоны на калёсах жыхара вёскі Супраўшчына Іосіфа Шута. Даехаўшы пад гарадок Васілішкі, названыя салдаты прымусілі іх вярнуцца дамоў. На іх жа конях салдаты паехалі далей і іх не вярнулі да сёняшняга дня. Нявернутая Івана Кудлы кабыла мела наступныя прыметы: чорная, гадоў дзесяць, рост сярэдні. Узятая кабыла каштавала 20.000 марак, у чым і распісваемся:

Солтыс вёскі Дроздава - Кумпяк Іосіф (подпіс).

Сведкі: Міхаіл Махнач(непісьменны),за яго і за сябе распісаўся Міхаіл Пазняк;

Іван Шут (подпіс).

Уласнаручныя подпісы солтыса Кумпяка, сведкаў Махнача, Пазняка і Шута кіраўніцтва гміны Ганчарскай зацвярджае 26 кастрычніка 1920 года.

Пячатка.

Войт гміны: (подпіс) А. Якубоўскі.

В.А.(выканавец абавязкаў) пісар: Кумпяк (подпіс).

Прайшло з паўгода. Ужо ўсталявалася польская улада. Бацька заявіў кіраўніцтву гміны аб тым, як пры адступленні польскія вайскоўцы забралі каня з вупражжу, аб чым засведчылі аднавяскоўцы. З гэтым пратаколам бацьку прышлося пахадзіць да розных лідскіх начальнікаў. І толькі пасля Калядаў выдалі з вайсковай часткі кабыліцу больш - менш здатную запрагаць у сані, але вясною нягодную ў плузе. Прышлося збываць…

Бацька Іван быў працавітым і руплівым гаспадаром, граматна і дасканала вёў палявыя работы, так што палеткі давалі добры ўраджай разнастайнай збажыны, хапала для сям'і і для немалой колькасці свойскай жывёлы. Амаль кожную нядзелю вазіў на рынак у Ліду ці Бяліцу на продаж розныя прадукты. Там жа закупляў неабходныя для гаспадаркі прылады працы, нешта і з прысмакаў… Па дарозе заўжды заязджаў у карчму (на перакыжыванні дарог у Дроздаве) і прыязджаў дахаты ў добрым настроі і з песняй. У вёсцы яго празывалі - "багатыр - Зыдар".

Цяжкія гады бежанства, вайна, беспрасветная праца на гаспадарцы падарвалі здароўе майго бацькі. Прастыўшы, цяжка захварэў, асаблівых лекаў тады не было - так і заснуў на ложку… Яму не было яшчэ і шасцідзесяці год… Як адметнага прыхаджаніна адпявалі ў Ганчарскай царкве і тут жа на пагосце каля царквы пахавалі".

Віктар Кудла: "Па ўспамінах бацькі, яго родная цёця Кудла Соф'я Ізыдараўна нарадзілася ў 1892 годзе ў вёсцы Дроздава, вучылася ў Ганчарскай школе. Закончыла нейкія настаўніцкія курсы, бо да вайны і ў бежанцах у Расіі, і пасля вяртання настаўнічала. (Сярод фотаздымакаў вучаніцы тых гадоў - Козел Анюты (Заека) нядаўна знайшлася фатакартка, дзе настаўніца з вучаніцамі праводзіць заняткі па вышыванні. На левым баку па-польску і не вельмі якасна выведзены подпісы С. Кудла, А. Козел і інш.) Была даволі адукаванай інтэлігенткай, напамяць чытала вершыкі, байкі. Аднавяскоўцы часта звярталіся, каб напісала якуюсьці заяву ці прашэнне. Па ўсёй верагоднасці, яна была першай настаўніцай з нашай мясцовасці, і менавіта гэта паслужыла добрым прыкладам для маладых сваякоў з Хрышчановічаў, Буйніцкіх, Германовічаў і дроздаўской моладзі: Кудлы Анатоля, Козелаў (Міхалюковых) Вані і Марыі вучыцца на настаўнікаў. Прывезла з Расіі некалькі расійскіх кніжак. Сваякам і вяскоўцам давала для чытання, але не ўсе кнігі і ў добрым стане вярталі. Замужам Соф'я Ізыдараўна не была. Яшчэ ў Расіі захварэла на сухоты (туберкулёз). Позняй восенню 1937 года, працуючы на полі пры капанні бульбы, ёй стала дрэнна. Так у баразне і памерла. Было ёй толькі 45 год. Пахавалі на старых Беняўскіх магілках".

На гэты час захаваліся рарытэтныя выданні: "Евангелле" 1899 года на 800 стронках, "Святая земля" 1863 года, А. Бекетава "Беседы о земле и тварях, на ней живущих" 1864 года, "Новое естественное лечение" на 788 старонках. На той час гэта былі дарагія, але вельмі патрэбныя ў вясковым жыцці падручнікі.

Кніга А. Бекетава "Беседы о земле и тварях, на ней живущих" 1864 года падрабязна распавядае аб уладкаванні зямной кары, аб морах, акіянах, азёрах і рэках; аб туманах, воблаках і водах небесных; аб громе, маланцы і ветрах; аб тым, як вымяраецца цяпло, холад і вецер…

У кнізе "Новае натуральнае лячэнне" на 788 старонках дасведчанна і падрабязна тлумачыцца аб органах чалавека, аб захворваннях і метадах лячэння, што і на сёняшні час актуальна. Не дзіва, што кніга значна пацярпела ад чытачоў…

"Евангелле" на 800 старонках 1899 года і "Святая земля" 1863 года ў гады ваінствуючага атэізму былі рэдкай інфармацыяй для насельніцтва.

Кніга "Куль Хлеба и его похождения" С. Максімава 1878 г. у тыя далёкія дарэвалюцыйныя і пасля-рэвалюцыйныя часы была добрым падручнікам для навуковага вядзення сялянскай гаспадаркі.

Віктар Кудла: "Мой бацька Ваня 1908 г.н. у Першую сусветную вайну, будучы ў бежанцах у Ніжагародскай губерні, вучыўся ў рускай школе сяла Стара-Ражджэствена. Калі ўсе разам у 1919 годзе вярнуліся ў родную вёску Дроздава, тут працавала школа граматы, і цёця Соня нейкі час была настаўніцай. А бацька ўзнавіў навучанне з перапынкамі ў часы савецка-польскай вайны і атрымаў не менш як чатырохкласую адукацыю. Ён апавядаў: галоўнае, што патрабавалі настаўнікі, гэта - чытанне, арыфметыка і чыстапісанне, а бацюшка - Закон Божы і царкоўнае песняпенне…"

Але і школу, дзе былі зусім дарэмныя заняткі,

Закончыць цалкам не маглі ўсе хлапчукі або дзяўчаткі.

Галеча многім не давала ў школах веды набываць,

На гэта часу не хапала - на хлеб патрэбна зарабляць…

Вайна, разруха, праца на гаспадарцы не далі магчымасці бацьку многа наведваць школу. Аднак набытыя грунтоўнывя веды сфармавалі даволі шырокі светапогляд: ён быў брыгадзірам, рахункаводам першага ў Дроздаве калгаса "Перамога". Здатна вырабляў сталярскія вырабы - вокны, лаўкі, церніцы. Аднавяскоўцам слаў падлогі, зашываў шчыты, ладзіў адмысловыя ганачкі. Па сваім праекце сам збудаваў са шлакабетону дабротны дом з мансардаю і ваннаю. Знаў па памяць і ў зімовыя вечары распавядаў нам, дзецям, многа казак, вершаў і песняў. Меў прыгожы голас. Заўсёды на хрэсбінах, вяселлі ці ў застоллі выдатна спяваў рускія і беларускія песні… Дарэчы, на шчасце і на памяць пра бацьку, я запісаў на магнітафон песні ў яго выкананні, і пад настрой слухаем усёй сям'ёй.

Сялянскае жыццё і навучанне пры Рэчы Паспалітай (верасень 1920 г. - верасень 1939 г.)

Дарэчы, у Рызе перамовы

без беларусаў правялі,

Пад Польшчу ў выніку дамовы

краіны захад аддалі.

Таму палякі край назвалі

ўжо не Літва, а ushodni kres.

Забыўшы Рыжскую дамову,

яны нас сталі прыгнятаць.

Культуру нашу, гонар, мову

паволі сталі вынішчаць,

І край гаротны наш навала,

як бачна, новая знайшла:

Русіфікацыя прапала -

паланізацыя прыйшла.

Пасля савецка-польскай вайны заняткі ў школе аднавіліся, але на польскай мове, а беларуская мова была забаронена. Называлася школа паўшэхнай. Дзяцей у школу стала хадзіць мала, бо сяляне-беларусы польскім выкладаннем былі не задаволеныя, але нічога не маглі зрабіць. Нават напісаць прашэнне аб адкрыцці школы на роднай мове баяліся. З цягам часу прышлося змірыцца - трэба было дзяцей навучаць грамаце... хоць кольвек…

У сярэдзіне 1933 г. народныя карэспандэнты пісалі:

З Беліцы: "Каля нас беларускай школы не чуваць. Вучаць усюду ў школах беларускіх дзяцей па-польску. Рэлігіі праваслаўных дзяцей вучаць па-расейску, а каталіцкіх - па-польску. Дзеці, кончыўшы польскую школу, застаюцца проста невукамі. Польская школа нашай моладзі не споленізуе. Моладзь ахвотна чытае беларускія кніжкі. Трэба наладзіць саманавучаньне хатняе і даць моладзі адпаведных кніжак. I гэта ў пэўнай ступені заменіць родную школу".

З Сяльца: "У нашай вёсцы, як і ва ўсёй ваколіцы, беларускіх ані польска-беларускіх школ няма. Усе школы толькі польскія. ...Некалькі гадоў таму нашы сяляне дамагаліся беларускай школы - падавалі дэкларацыі, але беларускай школы не адчынілі. Нам, беларусам, трэба дамагацца роднай школы, бо яна неабходная, але трэба і вучыць дзяцей дома. Адна бяда - няма адпаведных падручнікаў".

Дзяржава падтрымлівала развіццё краязнаўства: "Віленскі школьны інспектар даручыў лідскім настаўнікам агульнаадукацыйных школ (і не толькі лідскім) збіраць матэрыял і рыхтаваць да друку манаграфіі пра мясцовасці, дзе знаходзяцца гэтыя школы. Падобна, не гістарычныя манаграфіі, якія рэканструююць агульныя падзеі нашага краю, а менавіта такія працы маглі бы стаць... падмуркамі рэгіяналізму".

"Прад гэткім наступам польскага нацыяналізму не магло развіцца так-жа і бел. школа прыватная. Ды-й трудна вымагаць ад бел. селяніна, каб ён плаціў за дзяржаўную школу падаткі і адначасна - на школы прыватныя. Зрабіць гэта ён не ў сілах. А дзе і на гэта здабываўся, там спыняў яго асьветныя імкненьні той жа польскі нацыяналізм. Словам, зусім няружова на беларускім школьным фронце.

Нягледзячы аднак на гэта, беларускі народ і беларускае грамадзянства павінны стойка бараніцца і не павінны падаць духам. Мы мусім жыць і будзем жыць. Калі не даецца нам родная, належная нам, школа і нішчацца астаткі гэтай школы - дык мы павінны ўзяцца за роднае навучаньне пазашкольнае, хатняе. Беларускі лемантар, кніжка беларуская павінны замяніць вам школу і вывесьці народ ва шлях волі і долі. Гэтак было і з іншымі народамі..."

З нашай мясцовасці ў 1928 годзе маладыя і здольныя да вучобы вясковыя хлопцы, якія ўжо прайшлі курс навучання ў Дзітрыкаўскай, а хтосьці ў Ганчарскай школах: Хрышчановіч Ваня з Хаданішкаў, Буйніцкі Косця з Дзітрыкаў, Заека Валодзя з Бенявіч, Папковіч Базыль (Васіль) са Жвіркоў, Харкевіч Саша з Ганчароў і Стоцька Ваня - паступілі ў Шчучынскую Дзяржаўную настаўніцкую семінарыю.

Выдатная якасць фатакарткі дае падставу многім пазнаць сваіх родзічаў. Крайні справа - Папковіч Базыль.

Нарадзіўся Васіль Канстанцінавіч 28 жніўня 1908 года на хутары Жвіркі Ганчарскай воласці ў сям'і Папковіча Канстанціна Адамавіча (1875-1939) і Касарэўскай (дзявочае прозвішча) Марыі. Хутар размясціўся блізка ад скрыжавання дарог з Ліды на Наваградак і на Беліцу, а за паўвярсты працякала рэчка Дзітва, дзе дзятвара праводзіла нешматлікія вольныя часіны. Там працаваў млын Лупельніца - гул ад турбін і жорнаў разносіўся на наваколле. Зямля неўрадлівая - пясочак і жвірочак (што дало назву хутару) вакол ядлоўцы і хмызнякі. Бацькі многа працавалі, да працы прывучылі і дзяцей. Жылі не багата - душылі падаткамі, прыгняталі праваслаўных беларусаў, каб пераходзілі на каталіцкую веру.

А кожны, хто супроць улады

ну хоць бы "зяпу" раскрываў,

Не быў жыццю свайму ўжо рады,

бо ў дыфензіву пападаў…

З успамінаў дачкі Ірыны: " Дзядуля Канстанцін быў на той час чалавек граматны, умеў пісаць, многа чытаў, перадаў цягу да навукі сыну Васілю і дачцэ Марыі.

Першапачатковую адукацыю Васіль атрымаў у Ганчарскай школе. Вучыўся вельмі добра, быў здольны хлопчык. За выдатную вучобу быў пераведзены з 1 класа адразу ў 3-ці, а праз год - у 5-ы. Гэта трошкі адбілася ў далейшым на поспехах у матэматыцы (са слоў Васіля). Сям'я была веруючая, бацькі былі не супраць, і Васіль адразу меў намер пайсці вучыцца на святара - бацюшку".

Сем класаў у школе існавала,

і той, хто змог усё прайсці

І палічыў, што гэта мала -

мог у гімназію пайсці.

Але магчымасць і жаданне

не вельмі хочуць сябраваць -

Не кожны мог за навучанне

за месяц сорак злотых даць.

А многа гэта або мала?

тут трэба з чымсьці параўнаць,

Карова столькі ж каштавала -

ды дзе ж скаціны той набраць.

Але яму падабалася навука, і ўжо ў 20-ці гадовым узросце паступіў у Дзяржаўную настаўніцкую мужчынскую семінарыю ў Шчучыне Наваградскага ваяводства.

Сям'я жыла беднавата, і восем! год вучобы хлопцу цяжкавата было пражыць. Са Шчучына ён прыходзіў дадому, дапамагаў па гаспадарцы і (як ён расказваў) яшчэ да раніцы клаў у торбу кавалак сала, чаравікі і пехатой дабіраўся назад да вучобы ў Шчучын. А калі памёр яго бацька (19.08.1939 г.), тут ужо зусім цяжка стала. Маці засталася адна з сынам і дачкою, і ўсе цягаты ляглі на плечы Васіля. Праўда, дапамагаў яе брат - Касарэўскі Антон, які жыў у Ганчарах, але ў яго была свая вялікая сям'я.

Там восем! гадоў заўзята набываў веды і ў 1936 годзе "пасля здачы дыпломнага іспыту з першага разу" атрымаў дыплом на настаўніка пачатковых школ з добрымі адзнакамі па наступных прадметах (з копіі дыплома Папковіча В.К.): "Рэлігія, польская мова, беларуская мова, французская мова, гісторыя, навука аб сучаснай Польшчы, геаграфія, матэматыка, фізіка з хіміяй і мінералогіяй, біялогія (батаніка, заологія і анатомія з фізіялогіяй), гігіена, музыка (спевы і ігра на скрыпцы), фізічныя практыкаванні, маляванне, сялянская праца, педагогіка, псіхалогія, навука аб дзецях, гісторыя педагогікі, педагагічная практыка".

Пералік прадметаў, што выкладалі ў той час у настаўніцкай семінарыі, дае падставу меркаваць аб добрай падрыхтоўцы будучых настаўнікаў, што ў далейшай настаўніцкай працы і спраўдзілася.

Дзе працаваў адразу пасля вучобы два гады, дакладна невядома.

Але згодна з захаваўшымся дагаворам аб прыёме на працу - Папковіч Базыль (Васіль) працаваў настаўнікам пачатковых класаў у Паставах з 1-ага верасня 1938 да 31 жніўня 1939 года. Тут сустрэў "першых саветаў". Прышлося перавучвацца на расейскую мову.

Такім настырным быў мой тата.

Разумным, сціплым, добрым быў,

Ён ад прыроды меў багата,

але ж у беднасці пражыў.

Ён у семінарыі вучыўся,

бо быў з маленства беднатой,

І шмат чаму там навучыўся

за кошт дзяржавы польскай той.

Быў малады - іграў на скрыпцы, спяваў і танчыў.

Рупліва шчыраваў на гаспадарцы:

разводзіў ён трусоў і пчол.

Малодшая на 11 год сястра Васіля - Папковіч Марыя Канстанцінаўна нарадзілася 24 снежня 1919 года, трагічна загінула летам 1940 года.

З успамінаў брата Васіля: "Сем год Марыя вучылася ў Ганчарскай школе. Вучылася выдатна. Калі прыехаў у школу інспектар і даў заданне, Марыя выканала так, што правяраючы ёй адной аб'явіў падзяку і паціснуў руку, што ў той час было вельмі важна. Пасля школы паступіла далей у Ліду, дзе прадоўжыла вучыцца на выдатна. Вельмі прыгожа малявала, малюнкі былі на выставах у школе, педвучылішчы, царкве. Вышывала, і цяпер стол у бацькоўскай хаце накрыты цудоўным вышытым абрусам, з воўны рабіла пруткамі свэтры, шкарпэткі. Марыла стаць настаўніцай і мастачкай".

Іншая фатакартка зроблена напэўна ў часы вучобы ў Лідзе. Надпіс на адвароце фатакарткі на польскай мове: "1935 год. Міцюкевіч Аляксандр (27 год), Папковіч Марыя (16 год), Казак Міхаіл (24 гады). Памяць за ўзнагароду - 2-ое месца з конкурсу чытання кніжкі пад назвай "Людзі ?…бердані?…"

Тут многа інфармацыі для роздуму: дзе праходзіў конкурс? Чаму вялікая розніца ва ўзросце ўдзельнікаў конкурсу? У якой установе вучыліся?

Даведка з кнігі "Памяць": "Казак Міхаіл Аляксандравіч, 1911 г.н. Працаваў на гаспадарцы. Прызваны ў рады Чырвонай Арміі ў маі 1941 г. Радавы 222 ап азепб. Прапаў без вестак у верасні 1944 г."

Успамінае Міцюкевіч Уладзімір Аляксандравіч (1937 г.н.): "Мае бацькі, бацька - Аляксандр Юльянавіч (1908 г.н.), маці - Зінаіда Сцяпанаўна Козел з Бенявіч (1914 г.н.). Па расказе бацькі, нашы продкі з даўніх часоў жылі ў Ганчарах, былі даволі заможнымі гаспадарамі, валодалі добрым абшарам зямлі. Дзед Юльян, закончыўшы першапачатковую навуку ў школе і яшчэ дзесьці, займеў паштовую карэту і менавіта выконваў функцыю фурмана пры паштовай станцыі Лупельніца. У Першую Сусветную былі ў бежанцах дзесьці ў глыбіні Расіі. Дзед Юльян, маючы добрую адукацыю, там працаваў у канторы пісарам, там жа і памёр. А калі бабуля Алена Людвікаўна з трыма дзеткамі вярнуліся ў вёску - тут ад гаспадаркі нічога не засталося - усё прапала. Гаротнічалі на 3-х гектарах...

Калі вярнуліся з выгнання з братамі бацька мой у сяло, у іх было на харчаванне крупаў ячменных тры кіло. Бацька Аляксандр быў здатны да вучобы, за "польскім часам" закончыў 7 класаў Ганчарскай школы. На фатакартцы ён разам з Папковіч Марыяй і Казаком Мішам, як пераможцы ў конкурсе чытання. Меў перспектыву стаць настаўнікам.

За польскім часам, нягледзячы на забарону, да аднавяскоўцаў даходзілі весткі пра доброе жыццё ў Расіі, наслухаўся і бацька…"

Дзякевіч Любовь Іосіфаўна - выпускніца 1937 года: "Дакладна не памятаю, у якім годзе была пабудавана школа, але мой бацька 1888 года нараджэння вучыўся ў царкоўна-прыходскай школе. Верагодней за ўсё, школа працавала на рускай мове, і дакладна памятаю, што вершы ён чытаў нам на рускай мове. Два разы на тыдзень былі ўрокі рэлігіі. Вёў іх бацюшка Ганчарскай царквы.

Аб Ганчарскай школе засталіся вельмі добрыя ўспаміны. Дырэктар школы Матушэўскі клапаціўся, каб усе жадаючыя маглі вучыцца. Абавязковага навучання не было. Пры школе была добрая фізкультурная пляцоўка, дзе вучні праводзілі не толькі ўрокі фізкультуры, але і перапынкі. Уладкоўваліся спартыўныя спаборніцтвы, арганізоўваліся экскурсіі ў Вільню, Варшаву. Вельмі цікава праводзіліся Навагоднія і Калядныя святы. Акрамя асноўнага школьнага будынка быў дом у вёсцы, дзе займаліся старэйшыя класы. Напаўняльнасць класаў была розная, таму практыкавалася сумеснае навучанне 2-х класаў - так у 1937 годзе сумесна навучаліся сёмы клас (4 чалавекі) з шостым класам".

Фотаздымак захавала Галіна Стасевіч, якая скончыла 7 класаў Ганчарскай школы ў 1937 годзе. Школа давала добрыя веды, што дапамагло ёй паступіць у Купецкую гімназію ў горадзе Ліда.

Апошні час Галіна пражывала ў горадзе Беластоку. Па яе дадзеных на фота: у цэнтры - злева настаўнік Катанскі?, правей ад яго - дырэктар школы Матушэўскі Юзаф. У трэцім шэрагу справа ад дзяўчынак у светлых сукенках - Люба Дзякевіч, Вераніка Стасевіч, Зоя Шут, Галіна Стасевіч. (Нажаль болей прозвішчаў навучэнцаў Стасевіч Галіна не ўспомніла)…А вось Чылек Ганна захавала такую ж фотакартку. Яна ў трэцім радзе - другая справа… тут дзесьці і аднакласнікі Міколы Дзікевіча, і вучні, што ездзілі на экскурсію ў Вільню.

Найбольш поўна і дэталёва распавёў аб навучанні за "польскім часам" у кнізе "Дзітрыкі. Згукі заснуўшай цывілізацыі" Мікола Дзікевіч, былы навучэнец, які нарадзіўся 20 верасня 1924 года ў вёсцы Дзітрыкі.

"У нашай вёсцы Дзітрыкі перад Першай Сусветнай вайной была пабудавана драўляная школа з двума класнымі пакоямі і вялікім калідорам. Там жа месцілася і кватэра для настаўнікаў.

Адзін з настаўнікаў (іх было двое) выконваў абавязкі дырэктара. У школу дзеці хадзілі не толькі з Дзітрыкаў, але і з суседніх вёсак: Жамойдзяў, Баравічаў, Жучкоў.

Значная колькасць вучняў школу наведвала дрэнна. Восенню трэба дапамагаць бацькам па гаспадарцы. Зімой не было ў што апрануцца. Вясной разліваліся раўчукі, дарогі рабіліся дрэнныя, дабрацца да школы не было як. Асабліва гэта тычылася дзяўчат. Бацькі меркавалі так: літары ведае, чытаць і лічыць да ста можа - ну і хопіць, каля печы вялікая грамата не патрэбна, няхай прадзе, тчэ і збірае пасаг.

Мая мама чытаць не ўмела, замест подпісу ставіла тры крыжыкі. Пазней мы з братам Ціханам і Санем навучылі яе распісвацца першымі чатырма-пяццю "польскімі" літарамі свайго прозвішча.

Дзітрыкаўская школа была школай першай ступені: вучэбная праграма ў ёй была разлічана на сем гадоў, аднак лічылася, што вучань скончыў чатыры классы. У адрозненне ад яе школа ў Ганчарах была школай другой ступені - шэсць класаў за сем год, у Бярозаўцы - трэцяй. Там сем класаў за сем год.

У школу дзеці ішлі ў сем-восем гадоў. Я пайшоў у школу ў 1932 годзе.

Навучальны год пачынаўся 1 верасня і заканчваўся 20 чэрвеня. Зімовыя канікулы доўжыліся з 24 снежня па 10 студзеня, а вясновыя прыпадалі на Вялікдзень і працягваліся 10 дзён. Вучэбны працэс падзяляўся на два паўгоддзі. Экзаменаў не праводзілі: у выпускных класах - чацвёртым і сёмым - адзнакі за пройдзеныя вучэбныя курсы вызначаліся па сукупнасці гадавых адзнак.

Урокі пачыналіся ў дзевяць гадзін. У пачатку першага ўрока ўсе вучні ўставалі і хорам чыталі па-польску малітву з пажаданнямі спорнай вучобы, поспехаў і паслухмянасці.

Да настаўнікаў мы звярталіся са словамі: "Prosze Pana (Pania)." Памятаю толькі іх прозвішчы: пан Цало - настаўнік у трэцім і чацвёртым класах, пані Пісовічава - дырэктар школы. Іхніх імёнаў, напэўна, я і тады не ведаў. Яшчэ засталася ў памяці вельмі пяшчотная, уважлівая і сімпатычная "пані" - наша настаўніца ў першым і другім класах.

Парушэнне дысцыпліны цягнула за сабой пакаранне. Ужо згаданы пан Цало трымаў на печцы бярозавыя дубчыкі, якімі мог, смеючыся, нібы гуляючы, пацягнуць па мяккім месцы. "Давай лапу", - такой была прэлюдыя да самага распаўсюджанага пакарання, калі лінейкай білі па далоні. Грашыў гэтым бацюшка, які выкладаў Закон Божы і раз у два тыдні прыязджаў у нашу школу з Беліцы. Атрымаў і я аднойчы некалькі "арэхавых палак" ад мамы за тое, што ўцёк з сябрамі з урока Закона Божага. І ўсё гэта - з-за незразумелага, а таму і не вывучанага трапара.

У школу апраналіся, хто ў што мог: у новыя кажушкі, у кажушкі ад старэйшага брата ці сястры, у паўкажушкі на аўчыне або ваце… Адзенне, купленнае ў краме, адзявалі рэдка. Абувалі трэпы - абутак з драўлянымі падэшвамі і верхам, змайстраваны са старых чаравікаў. Восенню і вясной многія хадзілі босыя. Сшыткі, падручнікі і дапаможнікі насілі ў торбах, зробленых з палатна, на доўгім пасе цераз плячо. Пазней, калі ў Сяльцы пабудавалі фанерны завод і гэты матэрыял паступіў у продаж, з яго пачалі вырабляць сумкі з ручкамі. Хто хадзіў здалёк - насіў за плячамі сумку, падобную да сучаснага ранца.

У класах была ідэальная чысціня, падлогу націралі масцікай. Яна была непафарбаваная і мела натуральны жоўты колер. Вучні заўсёды старанна выціралі трэпы: заходзіць у клас у брудным абутку лічылася вельмі дрэнна. Сцены бялілі, на іх нічога не вешалі, калі не лічыць класнай дошкі, крыжа і польскага герба - аднагаловага арла. На ўрок настаўнік прыносіў толькі неабходныя пры вывучэнні дадзенай тэмы дапаможнікі. Патрэбную табліцу пры дапамозе зашчэпак вешалі на дрот, нацягнуты ўпоперак класа перад дошкай. Падчас тлумачэння новага матэрыялу настаўнік указкай перацягваў табліцу на сярэдзіну класа, дзе яна вісела да наступнага ўрока.

Падручнікі былі дарагія. Цана іх даходзіла да двух злотых - кошт пуда жыта. Карысталіся імі на працягу 8-10 гадоў па чарзе, нярэдка сумесна. Частку кніг выдавала школа.

У двух школьных пакоях сядзелі вучні чатырох класаў, па два ў кожным: першы і трэці, другі і чацвёрты. Настаўнік вёў заняткі адначасова ў двух класах, выкладаючы і больш просты, і больш складаны матэрыял.

Абедаў у школе не давалі. Дзеці бралі з сабой параны боб або гарох і лусту хлеба. У адных хлеб быў паліты ільняным алеем, у другіх - пасыпаны соллю, у трэціх - накрыты шматком сала ці кавалачкам каўбасы. Памятаю, толькі адзін раз, на навагодняй ёлцы, нас пачаставалі шклянкай гарбаты з цукеркамі.

Дарэчы, ёлка была ўпрыгожана даволі бедна: большасць цацак мы зрабілі на ўроках працы ўласнымі рукамі. У канцы свята загараліся бенгальскія агні.

У вучэбным працэсе значнае месца займалі тэматычныя экскурсіі. Настаўнікі часта вадзілі нас у поле з мэтай вывучэння флоры і фаўны з натуры. Падчас экскурсіі арганізоўвалі фізічныя гульні. У памяці засталіся паходы ў Бярозаўку, дзе мы пабывалі на гуце, азнаёміліся, як вараць шкло. У Сяльцы наведалі фанерны і лесапільны заводы і млын. Зайшлі таксама на чыгуначны вакзал і пагулялі па беразе Нёмана, дзе ўбачылі дзоты і байдарачную станцыю.

Усе заняткі вяліся на польскай мове. Толькі бацюшка, які выкладаў Закон Божы, (адзін раз у два тыдні па дзве гадзіны) гаварыў на беларуска-царкоўна-руска-польскай мове, падобнай на цяперашнюю "трасянку". А вось ксёндз размаўляў з дзецьмі католікаў выключна па-польску. На ўроках фізкультуры, працы і малявання мы размаўлялі паміж сабой на беларускай мове. Настаўнікі гэта заўважалі і гаварыць па-беларуску забаранялі, але не вельмі настойліва, і мы гэта адчувалі. Нарэшце, нельга не адзначыць, што на ўсіх без выключэння ўроках мы звярталіся адно да аднаго на беларускай мове (зразумела, не прыцягваючы да сябе ўвагі).

Урокі фізкультуры праводзіліся восенню і вясною на спартыўнай пляцоўцы, а зімой - у школьным калідоры. Восенню і вясной гэта былі гульні з мячом і іншымі прадметамі, а таксама элементы лёгкай атлетыкі, зімой - у большасці выпадкаў - рухомыя гульні. А вось лыжаў школа не мела. На ўсю вёску іх было некалькі, прычым, самаробных.

Пазней пайшоў у Ганчарскаую школу, дзе настаўнік Маліноўскі Іпаліт вёў урокі працы. На канікулах вучні мусілі па графіку даглядаць школьны агарод. Тут я пазнаёміўся з апрацоўкай і доглядам памідораў. Раслі яны здаровымі да кастрычніка - фітафтора іх не з'ядала. У верасні, прыйшоўшы ў школу, мы атрымлівалі па некалькі памідораў. Елі з хлебам, пасыпанным соллю.

Можна сказаць, што школа на той час была цэнтрам культурнага жыцця. Пры школе стварылі гурток вясковай моладзі. Летам дзейнасць яго спынялася, а позна восенню адначасова з пачаткам вучобы вечарамі ў школе аднаўлялася. Не помню, каб браты, прыйшоўшы са школы, гаварылі пра палітыку. Гамонка ішла пра прадстаўленні. Гэта была асноўная работа маладзёжнага гуртка. У самым вялікім класным пакоі змайстравалі пераносную сцэну. За невялікія грошы мы, дзеці, хадзілі на прадстаўленні. З суседніх вёсак прыходзілі дарослыя мужчыны. Класны пакой быў заўсёды поўны, збіралася больш за сто чалавек. У вялікім калідоры загадчыца дазваляла ладзіць вечарыны з музыкамі, прысвечаныя польскім дзяржаўным святам. Іншыя вечарыны ладзілі ў гаспадароў, у якіх падлога была драўляная. На вечарыны прыходзіла моладзь з суседніх вёсак.

Кнігі па польскай літататуры выдавалі ў школе старэйшым вучням і тым сялянам, каго яны цікавілі. Кніжны фонд быў небагаты, ды й з падручнікамі і кнігамі здараліся цікавыя гісторыі. Прычына ў курцах. Яны адрывалі кавалачкі паперы з апошніх, а затым першых лістоў падручнікаў і кніг на папяросы. Газет не было, а папера з кніг была глянцавая і для папярос была не прыдатная, аднак за канікулы падручнік знікаў. Знікалі і спісаныя сшыткі.

Скончыўшы 5 класаў, я пачаў чытаць беларускія кніжкі. Адна з першых - "Сымон-музыка" Якуба Ко-ласа. Чытаў таксама рускія кніжкі, надрукаваныя да Першай Сусветнай вайны.

Вясной і восенню ў школу прыязджаў з Беліцы доктар і правяраў здароўе вучняў. У многіх была трахома. Даводзілася ў вызначаны дзень ехаць у Беліцу, дзе лячылі вочы. Доктар выпісваў лекі, але яны былі дарагія, не ўсе іх куплялі.

Рабіў я намаганні ў чытанні Бібліі, але змест яе на царкоўнаправаслаўнай мове не вельмі разумеў. Затое баптысты ў той час не шкадавалі літаратуры і разносілі па хатах біблейскія каноны і законы на польскай мове. Чытаць чыталі, бо было зразумела, але ніхто не перайшоў у іх веру.

Святамі са святаў лічыліся Каляды і Вялікдзень. Рыхтаваліся да іх асабліва грунтоўна. На Каляды дзеці мелі магчымасць паесці свежаніны, пакатацца ў марозныя дні на санках і каньках. Да вайны многія ладзілі ёлкі. Выглядалі яны бедна, бо цацкі дзеці рабілі самі. Штуршком да гэтага была школьная ёлка. На ёй віселі куплёныя цацкі і лепшыя з тых, што былі зроблены вучнямі на ўроках працы. Васковыя свечкі ў спецыяльных зацісках гарэлі пад асаблівым наглядам школьнай вартаўніцы. У руках яна трымала мяккі венік, а побач стаяла вядро з вадой. Перад канікуламі ў школе ставілася дзіцячая п'еса.

Калі на канікулы прыязджаў з настаўніцкай семінарыі Косця Буйніцкі, то на святы і ў буднія дні вучыў нас гуляць у валейбол. Гульня была новая, у нашай вёсцы невядомая. Гулялі прымітыўна, без змены месцаў: на падачу, у пас, на нападзенне. Спачатку гулялі на школьным двары, але мяч часцяком залятаў на настаўніцкі агарод. Тады хлопцы абсталявалі пляцоўку на выгане. Мы, меншыя, радаваліся, калі бралі ў рукі сапраўдны валейбольны мяч, трымалі і падкідвалі яго. Хлопцы крычалі, каб хутчэй падавалі яго. Гэта не заўсёды атрымлівалася, і мы адчувалі абурэнне на нашу нязграбнасць. Вельмі задаволеныя нашы хлопцы вярнуліся з Агароднікаў, дзе выйгралі ў мясцовай каманды. Тыя гулялі ў Гуце і атрымлівалі перамогі. А як выглядалі нашы хлопцы - смех, дый годзе! Хто ў касцюме, хто ў шапцы, хто ў чаравіках, а хто і босы… Дабіраліся возам, двое - на раварах.

Падчас вучобы ў Ганчарскай школе я навучыўся добра гуляць у валейбол і ў "Два капітаны". Валейбол стаў маёй любімай гульнёй на ўсё жыццё.

Памятаю, у 1937 ці 1938 годзе бацюшка спрабаваў выкладаць Закон Божы на польскай мове. Яму так загадалі. Аднак нічога з гэтага не атрымалася, бо ўсе мы дружна гаварылі "па-простаму", што значыць - па-беларуску. Тады бацюшку прымусілі маліцца 11 лістапада - у Дзень Незалежнасці Польшчы. У школе перад наведваннем царквы нам, праваслаўным, коратка растлумачылі мэту паходу ў яе. Калонай накіраваліся ў храм. З сялян там нікога не было, толькі дзяк. Мы паводзілі сябе не лепшым чынам, а бацюшка маліўся, не звяртаючы на нас увагі і нічога не гаворачы пра Дзень Незалежнасці.

З 21 па 24 траўня 1938 года сумесна з вучнямі Канюшанскай школы ездзілі ў Вільню. У групе было 37 вучняў. У адзін бок ехалі чатыры з паловай гадзіны. У Вільні нашымі экскурсаводамі былі дзве гімназісткі, якія правялі агульную экскурсію па горадзе. Мы наведалі цырк, банк, дзе захоўваліся злотыя і золата, могілкі польскіх салдат з Першай Сусветнай вайны, касцёлы і цэрквы, падняліся на Замкавую гару, палюбаваліся суседняй гарой Трох Крыжоў. Потым плылі на параходзе да Кальварыі і там пешшу вандравалі па святых месцах. Вярнуліся дадому на чацвёрты дзень.

Вясной 1939 года наведалі Ліду. Паехалі аўтобусам раніцай, а вярнуліся вечарам. У Лідзе нам у першую чаргу паказалі дом (цяпер яго няма) на сучаснай вуліцы Чапаева, дзе пад час вайны жыў Юзаф Пілсудскі. Таксама наведалі фабрыку "Ардаль" і "Карону", цвіковы завод, Фарны касцёл, замак і школу каля замка. Пачулі легенду пра дзве сасны, што раслі паміж школай і мурам замка. У школе нам паказалі класныя пакоі, расказалі пра школьнае жыццё, поспехі вучняў. А яшчэ мы ўбачылі штабелі шкляных бутэлек, якія вучні збіралі і здавалі на піўзаводы, а за грошы куплялі дапаможнікі ў школу.

У нашай Ганчарскай школе асаблівым быў дзень 19 сакавіка, калі ніхто не хацеў заставацца дома. Справа ў тым, што наш дырэктар зваўся Юзафам, акурат у гэты дзень у яго былі імяніны. Мы кожны год яго віншавалі, а ён прыносіў у школу папяровы мяшок цукерак, якіх хапала на ўсіх вучняў. Настаўнікі ў гэты дзень былі добрымі, не каралі нас, не апытвалі - сапраўднае свята!

19 сакавіка было адметным яшчэ і тым, што ў гэты дзень былі імяніны Юзафа Пілсудскага. Нас, праваслаўных, пасля ранішніка вялі ў царкву на службу ў памяць аб маршалку.

Пад час вучобы ў Ганчарскай школе я пачаў цікавіцца палітыкай. Стаў уважліва прыслухоўвацца за размоў старэйшых, пачуў ад іх разнастайныя меркаванні пра жыццё і дзейнасць улад у Савецкім Саюзе. Рознымі шляхамі прыходзілі да людзей чуткі пра жыццё ў СССР. Адны ўпотай слухалі "весткі з усходу" праз дытэктарныя прыёмнікі, іншыя даведваліся пра яго ад членаў Камуністычнай партыі Заходняй Беларусі (КПЗБ) і яе агітатараў, з падпольнай літаратуры або польскіх газет. (Не помню, аднак, каб хтосьці ў вёсцы іх выпісваў).

Нагадаю, як у 1937 ці 1938 годзе мяне папрасілі прачытаць у польскай газеце пра расстраляных савецкіх вайсковых начальнікаў. На першай старонцы газеты былі змешчаны іх фотаграфіі - дзесьці чалавек пяцьдзесят. Сумнае ўражанне зрабіла на сялян тая вестка. Ці ўсё так добра ў нашых вольных суседзяў?

Тым не менш, у школьных падручніках па геаграфіі, надрукаваных у першай палове 30-х гадоў, хоць і вельмі сціпла, але расказвалася пра жыццё ў СССР: як арганізавалі калгасы, як супольна працуюць, як аруць трактарамі і збіраюць ураджай камбайнамі.

У школе не было нейкага асаблівага патрыятычнага выхавання. Аднак, калі пры раздзеле Чэхаславакіі Польшча атрымала кавалак чэшскай зямлі, радасць ад гэтага тэрытарыяльнага здабытку адчувалася і ў школе: настаўнікі некаторы час гаварылі пра гэта на ўроках. Любілі паўтараць: "не аддамо ні гузіка" - на манер савецкага "ні пядзі зямлі". Чым гэта скончылася ў 1939 годзе, вядома.

У той час, калі я наведваў Ганчарскую школу, зімы былі снежныя. Пакуль не пратопчуць сцежкі, мне прыходзілася начаваць у далёкіх сваякоў - Дзікевіча, Будзевіча, Гука і Даўлюда. Дзядзька Сцяпан Даўлюд быў вельмі цікавым чалавекам, добрым расказчыкам з доляй гумару. Слухаць яго было адно задавальненне. Пад час вайны ў 1939 годзе ён трапіў у палон разам з Янкам Брылём. Яны пасябравалі. Пасля вайны Янка, які пазней стаў славутым пісьменнікам, нават гасцяваў у дзядзькі Сцяпана.

Калі я скончыў Ганчарскую сямігадовую школу, паўстала пытанне пра мой дальнейшы лёс. Каб старэйшым братам вальней было на зямлі, мама вырашыла паслаць мяне на вучобу. Спыніліся на Лідскай гандлёвай гімназіі: блізка ад вёскі, і ёсць магчымасць вучыцца бясплатна".

Германовіч Аляксандра: "Я пачала хадзіць у школу ў 1937 годзе. Вучоба нам, вучням, давалася цяжка, бо мы не разумелі польскай мовы. Калі вучні пачыналі гаварыць па-беларуску, настаўніца, да якой мы павінны былі звяртацца: "Проша пані", крычала: "Размаўляць толькі па-польску!" Вучні сціхалі, сядзелі ціха, баяліся, каб настаўніца не вызвала адказваць урок".

Дзякевіч Марыя Іосіфаўна: "У першы клас Ганчарскай школы я пайшла ў 1938 годзе. Гэта быў драўляны будынак насупраць Ганчарскай царквы. У ім былі 2 класныя пакоі, настаўніцкая і кватэра для настаўніка.

У гэтым будынку вучыліся толькі пачатковыя класы, а 5, 6, 7 класы займаліся ў другім памяшканні. З усіх вёсак хадзілі дзеці пяшком. Толькі ў зімовыя дзянькі, калі былі заносы і не відаць дарогі, бацькі па чарзе падвозілі ў санках, бо былі свае коні.

Заняткі вяліся на польскай мове, а дзеці з навакольных вёсак гаварылі па-беларуску. Вось і вучыла нас "пані навучыцелька" Пякелка Вольга пісаць і размаўляць на польскай мове. Вось першы вяршык, які павінен быў знаць кожны вучань:

Kto ty jestes? - Polak maly.

Jaki znak twoj? - Orzel bialy.

Gdzie ty mieszkasz? - Miedzy swemi.

W jakim kraju? - W polskiej ziemi.

Czym ta ziemia? - Ma ojczyzna.

Czym zdobyta? - Krwia i blizna.

Czy ja kochasz? - Kocham szczerze.

A w co wierzysz? - W Polske wierze.

Cos ty dla niej? - Wdzieczne dziecie.

Cos jej winien? - Oddac zycie.

Першы клас скончыла на выдатна. Прыйшлі летнія вясёлыя канікулы 1939 года, а затым і вялікія перамены - "першыя Саветы".

Жыццё і навучанне пры "першых саветах" - верасень 1939 - чэрвень 1941 гг.

Падзея, калі ў склад Савецкага Саюза ўключылі Заходнюю Беларусь, для беларускай гісторыі настолькі важная, наколькі і неадназначная, што выклікае дыскусіі не толькі сярод гісторыкаў, але і сярод тых, хто жыў пры "панскай Польшчы". Сабраныя ў гэтым аповедзе ўспаміны відавочцаў тых падзей даюць магчымасць больш ясна ўявіць той перыяд жыцця пры "першых саветах", чым падавалася ў савецкіх падручніках па гісторыі, пра што маўчаць цяперашняя ідэялогія і кіраўніцтва…

2019 год, верасень. У Польшчы адзначаюць 80-ці годдзе пачатку Другой сусветнай вайны…

18-га верасня1939 года савецкія войскі здзейснілі далучэнне "Усходніх крэсаў" да Беларусі - прайшло аб'яднанне… Вялікі гістарычны факт - 80-ці годдзе. Але і ў сталіцы Беларусі, і ў заходніх раёнах пра гэта прамаўчалі… Нават мясцовыя газеты і радыё ні гу-гу…

А вось маштабна і шыкоўна адзначалі 75-ці годдзе??? ўтварэння Гарадзенскай вобласці. Чыноўнікам і вайскоўцам уціхую ўручылі юбілейныя медалі з нагоды вызвалення Беларусі. Толькі пра дзяцей, пражыўшых цяжкія гады нямецкай акупацыі, забыліся…

У грунтоўнай аповесці Анастасіі Каладзяжнай "Памяць - галоўны сведка" сабраны ўспаміны з паўсотні пацярпеўшых у гады ваеннага ліхалецця… Дык дзе ж справядлівасць?

А тое, што дагэтуль на заходнім рэгіёне не было Гарадзенскай адміністраційнай адзінкі? Няпраўда!

14 снежня 1795 года ў выніку трэцяга падзелу Рэчы Паспалітай беларускія землі з насельніцтвам адышлі пад Расійскую імперыю.

9 верасня 1801 г. паводле ўказу цара Аляксандра І Слонімская губерня была перайменавана ў Гарадзенскую. І будзе справядліва ў 2021 годзе адзначыць 220-ці годдзе Гарадзеншчыны і ўспомніць усіх кіраўнікоў. Першым гарадзенскім губернатарам быў дзейны стацкі дарадца Д.Р. Кошалеў.

Паводле розных крыніц у спісе губернатараў Гарадзенскай губерні фігуравала больш за 30 прозвішчаў. Сярод усіх найбольш вядомыя: К.Ф. Друцкі-Любецкі, В.С. Ланской, М.Н. Мураўёў-вешальнік, Д.Н. Бацюшкаў, будучы знакаміты рэфарматар Расіі Пётр Сталыпін.

І цяпер доволі часта кіраўніцтва краіны і цяперашніх старшынь аблвыканкамаў называе "губернатарамі" (што ім вельмі падабаецца).

Ды вось пра тое, што пачаўся

на Польшчу панскую напад,

народ у вёсцы ледзь дазнаўся

праз пару дзён. На жаль, урад,

які ad moza i da moza

сваю краіну будаваў,

германцам даць адпор не зможа,

бо да вайны не рыхтаваў

сваю дзяржаву, як належыць.

Кучынскі Вячаслаў Мікалаевіч. Газета "Уперад" ад 10-11-18 лістапада 1988 года.

"Немцы напалі на Польшчу. Усе апошнія гады мы, школьнікі, збіралі па 20-30 грошаў на ўзбраенне арміі, у газетах друкавалі здымкі самалётаў і танкаў, пабудаваных на сабраныя грошы, але гэтай тэхнікі штось нідзе не было бачна.

Дзе ўрад? Дзе Рыдз-Сміглы і Масціцкі, галоўнакамандуючы войскам і прэзідэнт краіны - невядома нікому. Яшчэ зусім нядаўна, пасля мюнхенскіх рашэнняў, падпісаных 30 верасня 1938 года, калі Польшча адарвала ад Чэхаславакіі нейкія два раёны, быццам гістарычна належныя нацыі, іх партрэты не знікалі з першых палос газет, усхваляючы іх мудрасць, дальнебачнасць "бацькоў" несакрушальнай Польшчы. Усё пайшло прахам.

Вайна ўваравалася ў вёску галашэннем бабаў і плачам дзяцей. Солтыс разносіў павесткі прызыўнікам, якіх тут жа адпраўлялі ў салдаты.

У школу не клікаў ніхто ісці, і ў яе не хадзілі, настаўнікі раз'язджаліся няведама куды. Толькі царкоўны звон у нядзельны дзень басіў усё галасней, і на яго заклік гусцей павалілі вернікі, не трацячы надзеі на боскую літасць і спагаду. Больш верыць не было ў каго. Газеты перасталі сюды даходзіць, радыё ні ў кога не было.

Неяк 17 ці 18 верасня пад вечар, з боку Наваградка, падымаючы пыл, на шашы з'явіліся дзве танкеткі. Яны прыпыніліся ў вёсцы, з іх вылезлі ў зашмальцаваных камбінезонах польскія танкісты, папрасілі вады. Да нас даходзіў сэнс узбуджаных галасоў жаўнежаў.

- Пруць бальшэвікі, пся крэў, ах, і пруць.

- І танкі ў іх не фанерныя, як нам гаварылі, а сапраўдныя: нашы кулямёты і то не бяруць.

- О, божа, цо з намі бэндзе. Спераду нямецкія псы, ззаду бальшэвіцкая халера…

Масква Берліну памагала

Варшаву вольную душыць.

І праз сямнаццаць дзён напала,

каб kresy usсhоdni захапіць.

"Яшчэ польска не згінэла,

але згінуць мусіць.

З адной строны немец б'е,

з другой рускі душыць."

А што паразу атрымалі,

то што ж яны маглі зрабіць?

Палякі мужна ваявалі,

ды танка шабляй не прабіць.

І сапраўды, на другі ці на трэці дзень прыйшлі чырвонаармейцы. Як памянялася вёска, людзі! Двары чыста падмецены, на брамах падвязаны пучкі галінак бярозы. Бабы ў новых спадніцах, прамылі галовы попелам, і ад іх крыху ненатуральна пахла. Дзядзька Лукаш прыцягнуў з куфра нейкіх пяць метраў чырвонага саціну. На ім мясцовыя грамацеі вывелі паўмятровымі літарамі: "Асвабадзіцелям - наш прывет!"

Частка, якая зайшла ў Ганчары, была змешанай. Былі ў ёй два танкі, некалькі грузавых аўтамабіляў, падраздзяленне пяхоты. Кіраваў гэтай групоўкай, як пасля аказалася, маёр.

Бабы паставілі ўздоўж шашы некалькі сталоў, заслалі іх белымі абрусамі. Панаставілі малака, масла, яек, хлеба… Толькі ні адзін салдат не дакрануўся да пачастункаў.

- Мамаша, нас кормят хо-ро-шо!

Мужчыны аказаліся ў больш выгадным становішчы. Салдаты шчодра раскручвалі табакеркі і частавалі іх карашкамі.

"Прыход саветаў, хтось адзначыў,

для нас вялікая бяда.

Хто войска іхняе пабачыў -

не войска гэта, а арда.

Здзівілі іхнія ватоўкі,

слабыя конікі ў вазах,

І вельмі доўгія вінтоўкі,

і скрозь абмоткі на нагах.."

Германовіч Вольга Кандрацьеўна: "Дзесьці ў верасені 1939 года мае бацькі, як і многія аднавяскоўцы з вялікай радасцю сустракалі воінаў Чырвонай Арміі. Першымі ў вёску прыйшлі танкі, у іх бок паляцелі кветкі. Камандзір першага танка з пафасам, з крыкам: "Ура!" - вітаў натоўп жыхароў… Танкі сышлі…"

У тую восень яе бацька

канём зямлю сваю араў.

Пачуўшы лязг жалеза раптам,

спыніў каня, і бачыць ён -

Шыбуе там мясцовым трактам

савецкіх танкаў батальён.

Ён кінуў плуг, на тракт падаўся,

махаў рукамі і крычаў.

Калі ж апошні танк прамчаўся,

то след яго пацалаваў.

А дома ён кавалак хлеба

аддаў каню, як распрагаў,

І не падумаўшы, як трэба,

усё жонцы шчыра расказаў…

- След цалаваў? Дык, гэта мала.

Пайдзі ім ср…ку пацалуй.

Праз тры гады, на жаль, не будзе

ў іх каровы ні адной.

А ён да смерці не забудзе

пацалунак глебы той.

Праз некаторы час конна і пешшу з'явіліся чырвонаармейцы і спыніліся на начлег у вёсцы. Усе былі размеркаваны па хатах. У доме бацькоў спыніўся афіцэр з чырвонаармейцамі. Вядома, мама накрыла стол, частавалі тым, што было ў гаспадарцы: бульбай, нарэзаным на доўгія лустачкі тоўстым салам. Бульбачка воінаў не асабліва здзівіла - яна была ўсюды, а вось - с а л а ... Тоўстае, амаль на поўпядзю! Воіны пільна прыглядаліся да сала, магчыма, пласты сала склееныя?

Яшчэ таварышаў здзіўляла

свінога сала таўшчыня.

Не можа быць такога сала

і тлустаю такой свіння.

А таўшчыню свінога сала

прывыклі ў пальцах вымяраць.

Калі ў два пальцы - гэта мала,

другая справа - пальцаў з пяць.

Дык вось, таварышы шукалі

ў такім сале нейкіх швоў,

Бо памылкова меркавалі,

што яно склеена з кускоў.

Воіны палічылі, што дзеці, як і некаторыя дарослыя ў Заходняй Беларусі, загавораць з імі на польскай мове. Ну не - на беларускай, ды на такой меладычнай, што сэрца заходзіцца, слязу выганяе. Першым пачаў чытаць старэйшы брат Сяргей:

На Нёманскай даліне беларус каней пасе.

І бачыць ён - нячыстая палякаў нясе.

Палякі закрычалі: "Аддай сваіх каней!"

Беларус: "Каней сваіх, карміцелеў

без бою не аддам!" ...

Мне было 5 год.У школу яшчэ не хадзіла, але ад бацькоў, ад старэйшых брата і сястры многаму навучылася. Я тут жа саскочыла з печы і расказала вершык:

"Бедная мая хатка, падваліна згніла,

І дымна, і зімна, а мне яна міла.

На страсе мох вырас, вырасла бярозка.

Мілейшая мне хатка,чым чужыя харомы... "

Сястрычка Шура таксама распавяла на беларускай мове вершык:

"Беларуская зямліца мяне ўзгадавала.

Маці на мове беларускай песні мне спявае ... "

Узрушаныя дзіцячымі сцішкамі салдаты пачаставалі дзетак. Чым? Колатымі кавалачкамі цукру-рафінаду! Дзеці бязмерна рады былі такому пачастунку. Назаўтра чырвонаармейцыі сышлі з вёскі…"

Чые вершы чыталі дзеці, цяжка сказаць. Забягаючы наперад, можна сказаць, што Вольга Кандрацьеўна стане філолагам. Яна вывучыць творчасць Максіма Багдановіча, Янкі Купалы ... Але такіх чатырохрадкоўяў не сустрэне. Верагодна, гэта народная творчасць.

У верасні 1939 года Заходняя Беларусь уз'ядналася з Усходняй, і праз некаторы час школа ўзнавіла работу. Усе дзеці ў абавязковым парадку павінны былі наведваць школу. Усіх вучняў, якія вучыліся ў польскай школе, адсадзілі на адзін клас ніжэй, паколькі яны не ведалі азбукі кірыліцы. Навучанне пайшло лягчэй, матэрыял засвойваўся хутчэй, таму што выкладаўся на зразумелай роднай беларускай мове.

Для дарослага насельніцтва, якое ў большасці сваёй было непісьменным, была адкрыта вячэрняя школа. Мужчыны і жанчыны, якія не ўмелі чытаць і пісаць, павінны былі ўвечары наведваць школу. Дарослыя вучыліся па спецыяльных букварах для лікбезу. Ад школы ў вёсках Дроздава і Даржы дзейнічалі курсы па ліквідацыі непісьменнасці дарослага насельніцтва, якое ў той час выпісала 238(!) экзэмпляраў газет і часопісаў.

На поўнач ад вёскі былі тры асадніцкія хутары: Шпарагі і паручніка. А за ракой Дзітвой жыў заможны гаспадар-асаднік Шымуль. У 1939 г. яго з сям'ёй вывезлі ў Сібір. З перавезенай хаты Шымуля ў1940 годзе пабудавалі трэці двухпакаёвы будынак школы (у пасляваенны час там размяшчалася пошта).

Захавалася характарыстыка на дырэктара Ганчарскай школы:

"Пякелка Адольф Іосіфавіч, 1906 г. н., паляк, працуе дырэктарам НСШ у Ганчарах. Працуе ўжо 13 гадоў. Як дырэктар, свайму прызначэнню адпавядае, здольны і энергічны. На працягу адносна кароткага тэрміну пабудаваў яшчэ будынак школы, у якім ужо вядуцца заняткі. Добры кіраўнік настаўніцкага калектыву. Ускладзеныя абавязкі выконвае добра, чым набыў аўтарытэт у бацькоў. Загадчык райана."

Германовіч Вольга Кандрацьеўна: "Дзесьці пад канец верасня 1939 года школа ўзнавіла працу, толькі не на польскай мове, а ўжо на беларускай. Дырэктарам застаўся працаваць Ю. Пякелка, настаўнікамі - яго жонка Вольга і Гіпаліт Маліноўскі. Вучыла нас тая самая настаўніца, што і пры Польшчы. Але звярталіся мы да яе не "проша пані", а "Вольга Аляксандраўна" (Пякелка). Яна ўжо не патрабавала "размаўляць толькі па-польску", а і сама ўжо добра гаварыла па-беларуску. Прыехалі новыя - Аляшкевіч Ванда Аляксандраўна - мая першая любімая настаўніца, паколькі я ў гэты час наведвала першы клас. Настаўнікам пачатковых класаў працаваў Здрай Саламонавіч (прозвішча не памятаю). Ён жа працаваў і ў вячэрняй школе з дарослымі. Усе, хто не ўмеў чытаць, пісаць (а такіх у той час у вёсцы было шмат), у абавязковым парадку павінны былі наведваць вячэрнюю школу. Падручнікі былі спецыяльныя для лікбезу.

Памятаю, як мая цётка Меланія, жонка дзядзькі Аляксандра, падпаліўшы печ, садзілася на парог, разгортвала буквар, пальцам вадзіла па радках і чытала па складах. Навука ёй давалася цяжка. А мы з цікаквасцю назіралі за яе вучобай, ганарыліся, што нашы тата і мама былі адукаваныя, і ім не трэба было хадзіць у школу. У гэты час у вёсцы з'явілася бібліятэка, у якой было шмат кніг. Бацька, Кандрат Кандратавіч, прыносіў з бібліятэкі творы Аляксандра Пушкіна, Мікалая Гогаля, Тараса Шаўчэнкі і вечарамі ўслых чытаў дзецям, якія, затаіўшы дыханне, слухалі і запаміналі пачутае. У бацькі быў выдатны голас, спяваў беларускія песні, шчыра выконваўў і ўкраінскія".

Вольга Кандрацьеўна, можна сказаць, выпадкова стала вучаніцай. Яе брат Сяргей і сястра Аляксандра ўжо вучыліся ў школе, а Вольга заставалася дома, у асноўным з бацькамі: тады ў школу бралі пасля 7-мі гадовага ўзросту. Аднойчы здарылася так, што дзяўчынка вымушана была засталася дома адна, без старэйшых. "Чаго ж я буду сядзець дома адна, калі ўсе дзеці ў школе?" Доўга не думаючы, пайшла ў школу. Бацькі вярнуліся, а дома няма дзяўчынкі. Дзе ж Воля? Хтосці падказаў, што тая ў школе ... А Волі спадабалася ў школе, яна ўжо досыць хутка чытала, лічыла, тым больш, вельмі прыйшлася па душы настаўніца Ванда Аляксандраўна Аляшкевіч, ды і з многімі дзецьмі дзяўчынка была знаёмая. Звярнуўся бацька да настаўніцы - тая была не супраць, сказала: "Няхай дзяўчынка паходзіць, у колькасны склад класа яе пакуль заносіць не буду". Ды так і засталася Воля ў першым класе, які паспела скончыць да пачатку вайны.

Кучынскі Вячаслаў Мікалаевіч: "Як на запаволенай кінастужцы, мільгаюць кадры кастрычніцкіх і майскіх свят. Яны праводзіліся ў Ганчарах. Ганчары былі цэнтрам навакольных вёсак, бо тут былі царква, школа. Ля школы майстравалі драўляную трыбуну. З Ліды прыязджалі камісары, часам з цывільнымі людзьмі, і бясконцы паток людзей з Бенявіч, Агароднікаў, Супраўшчыны, Дроздава, Даржоў. Ішлі калонамі: і стары, і малы, і кульгавы, і сляпы. Над калонамі развіваліся чырвоныя сцягі, лозунгі, транспаранты, партрэты маскоўскіх кіраўнікоў. Спявалі ў асноўным "Інтэрнацыянал" (адкуль жа навучыліся?): "Вставай, проклятьем заклеймённый …". І калі гэтыя калоны прыпыняліся ля школы, утваралася людское мора, якое гойдалася, бурліла, шумела, пенілася. І выступленне любога прамоўцы - будзь гэта камісар ці мясцовы жыхар - бесперапынна патанала ў буры апладысментаў. Зазначу, што на мітынгі ніхто не заклікаў, толькі мімаходзь гаварылася, што ён адбудзецца ў Ганчарах".

Германовіч Аляксандра Кандрацьеўна: "Добра памятаю, як дзесьці ўлетку ў 1940 годзе прыязджаў у Ганчары Рыгор Шырма са сваімі артыстамі. Я бачыла, як ён сустрэўся з маім бацькам Кандратам (быў знаёмы з часоў настаўніцтва ў Ганчарах). Цёпла і здатна прывітаўся, прыселі на лаўцы і павялі размовы, успаміны. Каля школы была змайстравана сцэна, дзе адбыўся канцэрт. Народу сабралася вельмі многа, не толькі з Ганчароў, але і з суседніх вёсак. Усіх людзей школьны двор не змяшчаў: натоўп людзей быў на дарозе, у суседскіх падворках. А хлапчукі-падлеткі абляпілі агарожу, дрэвы, якія раслі вакол школьнага двара. Слухачы ўпершыню пачулі цудоўныя беларускія народныя песні ў выкананні хора: "А ў полі вярба", "Ці не быстра рэчка", "Там - за садамі", "Ой вышла маці" і інш. Са сцэны гучала музыка, якая складалася з цымбалаў, скрыпак, гармонікаў, барабана…

Выконваліся беларускія танцы: "Лявоніха", "Крыжачок", "Бульба", "Качан". Канцэрт закончыўся песняй "Бывайце здаровы. Жывіце багата!" Людзі былі ў захапленні. Яны ўпершыню ўбачылі сапраўдных артыстаў у нацыянальных беларускіх касцюмах, чулі песні, якія гучалі на беларускай мове, бачылі народныя беларускія танцы".

Кучынскі Вячаслаў Мікалаявіч: "Успамінаюцца бясконцыя чэргі ля магазіна. Людзі не ведалі, што будуць даваць, а ў чаргу станавіліся нават з вечара. Давалі соль - бралі соль, цукар - цукар, мануфактуру - дык мануфактуру, гарэлку - то і яе разбіралі. Рыначныя запытанні задавальняліся поўнасцю, і грошы ў людзей вадзіліся: тавар каштаваў надзвычай танна.

Валюту Польшчы адмянілі,

рублі савецкія ўвялі.

І ў крамах хутка ўсё скупілі,

ну, быццам венікам змялі.

Антырэлігійная прапаганда ўтрымлівалася на бальшавіцкай канцэпцыі: рэлігія - гэта атрута для народа, яе трэба вырваць з корнем, а калі хто супярэчыць, то і з галавою. Нездарама тады нарадзілася прымаўка: "Гуляй, Ванька, Бога няма". І, трэба сказаць, моладзь адвярнулася ад царквы, баялася хадзіць да споведзі, толькі старэйшыя не звярталі ўвагі на намаганні агітатараў. І ўсё ж аднойчы вера ў атэістычную прапаганду надзвычай пахіснулася. Гэта было позняй восенню ў першы ж год вызвалення. Група вайскоўцаў на грузавым аўтамабілі прыехала ў Дроздава, каб даць канцэрт. Народу сабралася шмат. Лётчыкі (яны былі ў такой форме) спявалі, і танцавалі, і байкі расказвалі. І ў большасці нумароў высмейвалі Бога і папоў. Высмейвалі тонка, з гумарам, і народ клаўся са смеху, хоць старыя людзі набожна хрысціліся і выслізгвалі з хаты…

Канцэрт закончыўся даволі позна, вайскоўцы ўладкаваліся ў грузавік і падаліся ў горад. А праз некалькі хвілін вёску страсянула жудасная вестка: усе да аднаго, усе сямнадцаць чалавек загінулі на Дроздаўскім пераездзе, сутыкнуўшыся з таварным цягніком.

Паравозы тады не былі абсталяваны электрасвятлом. У фары ўстанаўліваліся звычайныя газавыя лямпы, якія было цяжка адрозніць ад мільгаючых хутарскіх агеньчыкаў, і шафёр іх, відаць, не заўважыў. А па вёсках папаўзлі розныя чуткі:

- Дагуляліся, усё ж гаварылі, што Бога няма…

Радасна сустракалі навую ўладу сяляне, большасць якіх была малазямельнай. Многія сяляне ад савецкай улады атрымлівалі ўчасткі, памешчыцкія і асадніцкія землі: Заенчыцы, Старое Млынішча, Дзяковічы. Зажылі больш-менш заможна, і не ўсе квапіліся ўступаць у калгасы.

Усё ж у 1940 годзе быў створаны калгас. Сяляне паверылі ў лепшае жыццё. Часцей жа прымусовая калектывізацыя сустракала пасіўнае супраціўленне значнай часткі сялянства. Але сітуацыя карэнным чынам змянілася: пачалося раскулачванне і ліквідацыя заможнага сялянства. Ім значна ў разы тры-чатыры павялічылі падаткі па хлебанарыхтоўках, што стала для іх непасільным. Тады ўлады канфіскоўвалі ў "кулакоў" усю маёмасць, нават жыллё і скаціну…

Трагедыяй для заможных жыхароў стала зіма 1940 года. У лютыя маразы арыштоўвалі і высялялі цэлыя сем'і "кулакоў", "асаднікаў" і іншых "ненадзейных людзей". На лідскіх чыгуначных пуцях фарміравалі саставы з "цялячых" вагонаў. З вёсак палутаркамі ў кузавах прывозілі "ворагоў народа", грузілі і цэлымі сем'ямі: і дзяцей, і старых вывозілі ў паўночныя і аддаленыя рэгіёны Саюза…"

Даведка. З кнігі Памяць. Лідскі раён.

З вёскі Жомайдзі асудзілі 14.04.1940 г. і вывезлі гаспадыню Мурыну Ганну Сцяпанаўну - 1901 г.н. і дзяцей: Веру Іосіфаўну - 15 год, Антаніну - 14 год, Уладзіміра - 9 год.

Рэпрэсіўная машына секла, што называецца пад корань увесь род. Карная бальшавістская рука не супынялася ні перад немаўлём, ні перад хворым старэчам…

З хронікі:

Вясной 1940 года ў трох вёсках сельсавета арганізаваліся сельскагаспадарчыя арцелі: імя Леніна ў Ганчарах, імя Сталіна ў Бенявічах і "17 верасня" ў Агародніках. Новы 1941 год сустрэлі з неблагімі вынікамі. На адзін працадзень калгаснікам у сярэднім выдалі па 3-5 кг збожжа.

Калгас імя Леніна спачатку ўзначальваў А. Буяк, а пасля Пётр Пятровіч Ярашэвіч. Адначасова ён быў некаторы час і старшынём Ганчарскага сельсавета. (У пачатку вайны хаваўся і ўцёк з вёскі, і да гэтай пары лёс яго невядомы.) Зміцер і Філюк Равяшкі - першыя энтузіясты стварэння калгаса. (У першыя дні акупацыі немцы расстралялі іх, як савецкіх актывістаў.)

Першага траўня 1940 года ля магілы чырвонаармейца адбыўся мітынг. (Невядома, калі і хто загінуў і дзе пахаваны?) Мажліва аб гэтым у звестках: "Летам 1920 года бальшавіцкія часткі каля Ганчароў вялі бой з палякамі. У перастрэлцы загінуў чырвонаармеец. Раніцай коннікі адступілі, пакінуўшы пахаванага на ўзгорку свайго таварыша. Побач з ім ляжаў конь - яго баявы сябар. Дарожны вартаўнік Альфонс Міхневіч на магіле паставіў крыж. У верасні 1939 г., калі прыйшлі "першыя саветы," Міхневіч замяніў крыж на драўляную зорку…."

4 чалавекі (прозвішчы не ўстаноўлены) з Ганчарскага сельсавета вучацца на курсах памочнікаў машыністаў. Люба Ярашэвіч і Віктар Дычак закончылі курсы трактарыстаў і працуюць у Лідскай МТС.

У 1940 годзе ў газеце "Уперад" апублікаваны ліст калгаснікаў арцелі імя Леніна Ганчарскага сельсавета да калгаснікаў Лідскага раёна:

"Вясной гэтага года на добраахвотных пачатках арганізаваліся ў сельскагаспадарчую арцель. Дзяржава перадала нам у вечнае карыстанне 337 га ворнай зямлі і 217 га сенажаці, млын. У нас маецца 3 конныя малатарні, 5 манежаў-прывадаў, 2 жняяркі, 2 грабілкі і іншыя с/г машыны. За лета пабудавалі 2 канюшні на 40 галоў, свінарнік, амбар, вялікае гумно, жывёлагадоўчыя фермы: 45 галоў буйной рагатай жывёлы, 19 свіней і 20 авечак.

У 1941 г. мы хочам дабіцца ўраджаю збожжавых не менш 15 ц з гектара і не менш 130 ц з гектара бульбы. Для гэтага мы правядзём трохразавую праполку азімых. Арганізуем збор попелу і гною па брыгадах… Абавязуемся дабіцца ўдою ад кожнай каровы не менш 1300 літраў малака ў год. Думаем пабудаваць цялятнік, свінарнік, кузню, лазню, калгасны клуб на 200 месцаў і памяшканне пад птушкафабрыку."

1941 г., 3 студзеня. У доме партасветы - вуліца Кірава, 31 на першай сесіі Лідскага раённага Савета прысутнічаў старшыня калгаса імя Леніна Ганчарскага сельсавета Пётр Ярашэвіч.

1941 г., сакавік. Удзельнікам Усесаюзнай сельскагаспадарчай выстаўкі з Лідскага раёна Баранавіцкай тады вобласці трапіў калгас імя Леніна, які сабраў па 180 цэнтнераў бульбы з 18 гектараў.

Старшыня калгаса П. П. Ярашэвіч, бухгалтар Ж. Я. Буяк, брыгадзір 1-й брыгады К. В. Кумпяк, конюх С.Ф. Румейка, калгаснікі: К.К. Германовіч, М.А. Казак, Н.О. Буяк, Л.Т. Гумбар, Н. Н. Салькоўская, З.С. Равяшка.

Успамінае Міцюкевіч Уладзімір Аляксандравіч (1937 гн. ): "Да 1939 года ў Ганчарах працаваў магазін, ашчадная каса, медпункт, які ўзначальваў фельчар Бараноўскі. У 1938 г. ён з сям'ёй выехаў ва Уругвай, з імі выехала таксама сям'я Паўла Міцюкевіча.

На канцы вёскі каля шашэйнай дарогі стаяла кузня, у якой працаваў кавалём Баляслаў Вайтушка. Сваім майстэрствам славіўся на ўсю ваколіцу: падкоўваў коней, каваў сярпы, косы, плугі, капачы, матыкі.

Саракавы год. Палітрукі на сабранні агітуюць сялян у калгас.

І бацька запісаўся адным з першых. Каня за грыву і адвёў…

- Цяпер заможна будзем жыць! - Дома бабуля і маці - у роспач…

Калі ў вёсцы намячаўся магазін, бацьку, як адукаванаму, прапанавалі стаць заўмагам."Калі адпусціце і жонку з калгаса, то дам згоду. "Так яны шчыра прапрацавалі да вайны: тавары патрабавалі грунтоўнага ўліку, нават кожную бутэльку гарэлкі правяралі - бывала, што і пустыя знаходзіліся.

Старшыня сельскага савета Півавараў кватараваў у бацькоў.

У самым пачатку вызвалення Заходняй Беларусі пачала ажыцяўляцца культурна-асветніцкая работа як у горадзе, так і ва ўсім павеце. У вёсках у жандовых будынках адкрылі хаты-чытальні, а дзе іх не было, стваралі чырвоныя куткі. Кніг - чытай, колькі хочаш. Прыязджалі кінаперасоўкі - глядзі кіно дарэмна. Ставілі канцэрты - шыбуй і старайся заняць лепшае месца. Жанчыны паскідвалі ўжо зрэбныя паддзеўкі і фанабэрыліся ў фабрычных адрэзах. Спрытных кавалераў адзначалі, "хто пад часамі" і хто мае ровар… Пабалакаўшы сярод дзяўчат, стараліся "говаріць по-російску"…"

Жыхары з вёскі Баравічы - Чылек Аляксандр Іосіфавіч (1896-1943) і Ганна Іванаўна (1895-1943), вырасцілі траіх дзяцей: Віцю (1920-1942), Фёдара (1922-1943) і Аню (1924-2016) і вельмі хацелі даць дзецям добрую адукацыю. Ганна і Фёдар у Ганчарскай школе вучыліся добра. У Ані за 7 класаў было толькі "выдатна", яна марыла стаць настаўніцай.

У 1939 годзе пры "першых саветах" разам з братам Фёдарам Ганна паступае вучыцца на педагагічныя курсы ў горад Ліду. Яе бацькі вельмі хацелі, каб дачка стала настаўніцай пачатковых класаў. Падчас вучобы ў Лідзе яны жылі з братам на кватэры ў сваякоў.

18 студзеня 1940 года ў нататцы "Выраслі ўстановы народнай асветы" газета "Уперад" пісала:

"У час зімовых канікул для перападрыхтоўкі настаўнікаў былі арганізаваны курсы, на якіх асаблівая ўвага звярталася на вывучэнне беларускай мовы з прычыны пераходу раду школ на беларускую мову навучання і вывучэння ва ўсіх школах беларускай мовы.

У горадзе Лідзе зараз арганізаваны тры беларускія сярэднія школы, адна руская. Былыя сямігадовыя пачатковыя школы цяпер рэарганізаваны ў няпоўныя сярэднія школы. У горадзе маюцца дзве яўрэйскія няпоўна-сярэднія школы, адна беларуская няпоўна-сярэдняя школа і адна польская няпоўна-сярэдняя школа.

Немалую ўвагу зварочвае аддзел народнай асветы на ліквідацыю непісьменнасці і малапісьменнасці. Па павету арганізоўваецца 50 пунктаў ліквідацыі непісьменнасці.У бліжэйшыя дні адкрыецца ў горадзе педвучылішча, якое будзе рыхтаваць настаўнікаў для дашкольных устаноў".

17-18 лютага 1940 года вучань Фёдар Аляксандравіч Германовіч (15 гадоў) пяшком, у хадаках прынёс свае малюнкі на першую па раёне і горадзе алімпіяду мастацкай самадзейнасці ў кінатэатры "Эра" г. Ліда. Яго адразу залічылі ў рамесленае вучылішча. Калі пачалася Вялікая Айчынная, ён з іншымі навучэнцамі быў эвакуяваны на Урал у г. Пермь. Там працаваў на ваенным заводзе, на якім адпрацаваў да 1970 г.

Тады ж на абласную алімпіяду былі накіраваны здольныя вучні: цымбаліст і скрыпач Уладзімір Данейка і цымбаліст Георгій Сакалоўскі.

У школе вучыўся Сямён Канстанцінавіч Равяшка, які пасля вайны закончыў у Менску політэхнічны інстытут, абараніў званне кандыдата тэхнічных навук.

У саракавыя гады ў Ганчарскай школе вучыўся Фёдар Адамавіч Макарэвіч, нарадзіўся 20.08.1925 г. у в. Навасады. Удзельнік Вялікай Айчыннай вайны. Скончыў Менскі медыцынскі інстытут (1953). Урач Радунскай раённай бальніцы (1953 - 1957), намеснік галоўнага ўрача Лідскага раёна (1957 - 1968), намеснік галоўнага ўрача па лячэбнай частцы Гарадзенскай абласной клінічнай бальніцы (1968 - 1988). Заслужаны ўрач БССР (1967 г.). Узнагароджаны медалём "За перамогу над фашысцкай Германіяй", граматай Міністэрства аховы здароўя БССР. Памёр 9.02.1991 г.

Папковіч Марыя Канстанцінаўна (малодшая сястра Васіля)

А лёс вельмі таленавітай дзяўчыны Марыі Папковіч склаўся ў гэты час надзвычай трагічна.

Пасля польскай школы ў Ганчарах Марыя Папковіч пры "першых саветах" прадоўжыла навучанне ў Лідскай НСШ.

Вельмі здатная і творчая натура - Марыя - малявала каляровымі фарбамі мужчын і кабет у нацыянальным убранні, а колькі розных кветак і мясцовых краявідаў.

З успамінаў брата Васіля: "Пасля 2-га курса на канікулах Марыя была ў дзядзькі Касарэўскага ў Ганчарах. З дзяўчатамі шпацыравалі па вуліцы. Тут пад'ехаў на палутарцы знаёмы малады лейтэнант Мікалай, якому яна вельмі падабалася. Хоць яна і адмаўлялася ехаць, ён настаяў падвезці да іхняга хутара. Мажліва, яна стала на падножку кабіны і калі саскочыла з машыны, то спадніцай зачапілася за штосьці, а ён не глянуў і паехаў, працягнуўшы яе па брукаванай дарозе … Людзі, якія сядзелі ў кузаве ўбачылі гэта і закрычалі, застукалі па кабіне. Калі Мікалай выйшаў, то ўбачыў Марыю ў такім стане і зразумеў, што жыць яна не будзе. Дастаў пісталет і застрэліўся. Марыя праляжала тыдзень у Лідзе ў бальніцы і памерла. Пахавана каля Ганчарскай царквы побач з бацькам. Яе маці не магла вытрымаць вялікае гора: кожны дзень, як узыдзе сонца, падала на магілку і галасіла на ўсю ваколіцу. Людзі спачувалі іхняму гору і маліліся…"

А вось як апісаў гэты выпадак сведка - ганчарскі падлетак, ужо будучы карэспандэнтам газеты, Вячаслаў Кучынскі ("Уперад" № 178 ад 2.11.1988 г.):

"Мясцовае насельніцтва ўразіў і такі факт.

Неяк у пачатку лета саракавога, у нядзелю, у Ганчарах прыпынілася машына ГАЗ-ММ. Шафёр дастаў з кузава вядро, каб падліць вады ў радыятар, а малады лейтэнант пачаў заляцацца да дзяўчат, якія ў святочныя дні заўжды тоўпіліся ля шашы. І калі шафёр па-вайсковаму далажыў камандзіру, што машына гатова, тут адна з хутаранак - Марыя Папковіч папрасілася падкінуць яе па дарозе дамоў. Гэта была прыгожая паўнагрудая дзяўчына. Яе постаць аблягала белая вышытая блюзка, чорныя валасы, сплеценыя ў касу гойдаліся на плячах, бровы ўразлёт, вочы крыху больш, чым звычайныя, глядзелі на свет здзіўлена і цікаўна. Каб дадаць сабе большай увагі, за рулём ужо сядзеў лейтэнант, а рукаяткай круціў шафёр, і калі машына завурчэла, Марыя шустра ўскочыла на падножку з боку лейтэнанта. Той адразу даў моцна газ, машына рванулася з месца, і мы з зайдросцю назіралі, як на ветры развіваюцца каса і спадніца Марыі, і шкадавалі, што не папрасіліся ў лейтэнанта, каб ён і нас пракаціў крыху.

Да хутара было кіламетры са два, дарога праглядвалася амаль наскрозь, і праз некаторы час мы пачулі, як бабахнулі два выстралы. Адразу насцярожыліся. Мы бачылі, як з крыкам з ляску, дзе стаяў хутар, падняліся вароны і пачалі кружыць у паветры. Што нам, блазнюкам, былі гэтыя два кіламетры? Толькі пыл закурэў пад нагамі, і праз некалькі мхвілін мы былі на месцы. Прыбеглі і знямелі, збіўшыся ў групку. Такога мы яшчэ не бачылі.

Марыя ляжала ў расхлястанай, набрынялай ад крыві кофтачцы, адна з грудзей была вырвана цалкам і краваточыла жудаснай ранай. А воддаль, раскінуўшы рукі, дзе ў правай быў наган, ляжаў лейтэнант. Цела яго аблягала свежая гімнасцёрка, левы бок якой усё больш і больш набрыньваў крывёю. Твар яго быў спакойны, толькі адкрытыя вочы дзіўна паглядалі на высокія аблокі, на яркае сонца, паглядалі і не міргалі. Шафёр сядзеў на прыступцы машыны, абхапіўшы галаву рукамі.

Відаць, лейтэнант пажартаваў, што завязе дзяўчыну ў гарнізон да сябе, і націснуў яшчэ больш на газ. Марыя саскочыла на хаду, і здарылася непапраўная трагедыя. У народзе папаўзлі чуткі:

Бач ты, ахвяраваў сабою дзеля асабістага гонару і гонару арміі.

- Што за людзі, гэтыя саветы?

- Хіба пан страляў бы сябе, каб нават наўмысна забіў дзяўчо?

Гэтае жудаснае здарэнне ўзрушыла ўсё наваколле. Яно ніяк не ўкладвалася ў стандартныя схемы ранейшага агульнажыцця. Яно ўзвышала Саветы да небывалых вышынь".

Апошні нумар газеты "Уперад" (230) выйшаў 20 чэрвеня 1941 года. Перадавы артыкул яе заклікаў "Мацаваць абаронную работу". Гэта быў яўна запознены заклік. Ужо ў самым пачатку 41-га насельніцтва, не тоячыся, гаварыла: "Будзе вайна", "Давядзецца ваяваць з немчурой". Ля магазінаў збіраліся вялікія чэргі. Самымі хадавымі таварамі былі соль, запалкі, керасін-газа, цукар. У паветры яўна пахла бурай.

Людзі хадзілі пахмурныя, прысмірэлыя. Калгасы не далі таго шчаслівага жыцця, аб якім сяляне марылі. За працу ставілі " галачкі", але яны амаль не прыносілі зерня. Сялян-аднаасобнікаў празмерна прыціснулі нарыхтоўкамі: збожжам, бульбай, мясам, грашовымі падаткамі. Цэрквы і касцёлы забіралі пад склады. (На шчасце Ганчарскаю царкву гэта мінула.)

Так, вайна набліжалася. Пра гэта ведалі ўсе. Не ведаў (а напэўна ведаў) пра гэта толькі самы Мудры з мудрэйшых, самы Вялікі з вялікіх.

У сорак першым годзе летам

да нас вярнулася вайна.

У вёсках нават гаварылі,

што будзе з немцамі вайна.

А вось для Ёсі Джугашвілі

была знянацкаю яна.

Таварыш Сталін сам, мажліва,

напад на немцаў рыхтаваў.

Бо на памежжы ён рупліва

войскі для наступу збіраў.

Пра абарону ён адразу,

калі прыйшоў сюды, не дбаў.

Таму вялікую паразу

ад немцаў хутка атрымаў.

І "легендарную" пагналі,

мільёны ў бойках паляглі,

У палон здаліся ці прапалі,

уцячы не многія змаглі.

Пра сямейства Кучынскіх

Кучынскія ўпамінаюцца ў перапісе вёскі Ганчары ў канцы 17-ага і пачатку 18-ага стагоддзя. Там ёсць звесткі аб складзе сям'і, іх узросце, аб панскіх павіннасцях і аброку…

Ужо ў далейшым працалюбівае сямейства - куча разраслося, разжылося. Усе прайшлі добрую навуку ў Ганчарскай школе, знайшлі сябе на розных пасадах пры рознай уладзе, жылі лагодна ў сям'і, падтрымлівалі сяброўскія адносіны з родзічамі, добра ладзілі і з аднавяскоўцамі…

Аб высокай маральнай пазіцыі, рэлігійнай адданасці і матэрыяльным дабрабыце можна меркаваць па цудоўным алтары ў Ганчарскай царкве змайстраваным на сродкі Кучынскіх… Ішла Першая сусветная вайна, а браты Мікалай і Лука Кучынскія за свае сродкі вырабілі з дубовага матэрыялу два арыгінальныя алтары і ўстанавілі 15 красавіка 1915 г. пры настаяцелі айцу Пятру Семянтоўскім. Яны і цяпер упрыгожваюць інтэр'ер царквы і нагадваюць аб дображыўшых…

У сваім дзённіку ўспамінаў Мікалай Мікалаевіч Кучынскі падрабязна ўдакладніў сямейны радавод да пятага калена. Яскрава апісана жыццё сялян "за польскім часам", навучанне ў Ганчарскай школе, Лідскай гімназіі і ў Вільні. На долю Мікалая выпала цяжкая доля подчас нямецкай акупацыі, раненне на фронце, доўгае лячэнне ў лазарэтах, этапы навучання і далейшая настаўніцкая праца. Усё падрабязна і цікава чытаецца ва ўспамінах..

З дзённіка ўспамінаў Мікалая Мікалаевіча Кучынскага:

"Свайго дзеда Аляксандра я не помню, затое бабулю Алену, што паходзіла з Кумпякоў, помню добра (якая жыла пры дзядзьку Уладысю). Я дзіцём часта бываў у яе. З ёю мы часта бывалі ў гасцях у Ціхановіча (ён прыходзіўся нейкім сваяком і жыў у Старым Млынішчы, хутары, які размяшчаўся ля Дзітвы, справа ад насыпу старога паштовага тракта, які вёў у Дакудава). Моста пры маёй памяці ўжо не было, спалены ён быў казакамі пры адступленні рускай арміі ў Першую сусветную вайну. Памерла бабуля ў пачатку 30-х гадоў (1930-1932 гг.). Наколькі я ведаю, дзяды былі сялянамі, і зямлі ў іх было палова гаспадаркі (8 дзесяцін). На другой палавіне гаспадаркі былі Юзіка Кучынскага дзеці (ці ўнукі), з якіх я помню Зосю, Канстанціна і Валодзю. Пасля раздзелу гаспадаркі паміж дзядзькам Уладысем і бацькам маім, калі ён жаніўся, нам прышліся 4 дзесяціны. Вось з гэтай сваёй зямлёй бацька перайшоў жыць у хату Лахача Мацвея. Гаварылі ў вёсцы, што ён пайшоў у прымы да Лахача. Лахач Мацвей з'явіўся ў Ганчарах яшчэ да Першай сусветнай вайны з вёскі Вусце, што ля Беліцы. Прадзеды мае былі беднымі сялянамі. Дзед Мацвей, атрымаўшы частку грошай (замест беднага ўчастка зямлі) заняўся кравецтвам. Шыў кажухі, суконную і зрэбную вопратку, вандруючы па вёсках з хаты ў хату. Тады існавалі вось такія вандроўныя краўцы. І вось у Васьковічах (што ля Гародні) дзед пазнаёміўся з будучай бабуляй Марыяй. Яна служыла ў Васькаўскага пана. Паходзіла яна з Андрушысаў, што жылі каля Коўні. У яе былі два браты. Сям'я была, мабыць, бедная. Хто з багатай сям'і ў тыя часы ішоў у ксяндзы? Вось адзін з іх стаў ксяндзом у Коўні (Каўнасе).

Але, вяртаючыся да тых далёкіх дзён свайго дзяцінства, успамінаю...

Пажаніўшыся дзед Мацвей з бабуляй Марыяй на ашчаджаныя грошы пабудавалі ў Ганчарах дом, купілі 1 гектар зямлі (гароду) і пачалі гаспадарыць. Дзед акрамя кравецкай справы яшчэ адчыніў невялікую краму - заняўся гандлем… Вялікага даходу крама, мабыць, не прыносіла, таму што пасля таго, як бацька прыйшоў у "прымы", яны ўзялі ад дзяржавы ў Дзяковічах (мы гаварылі: "За рэчкай") каля 20-ці гектараў зямлі. Глеба была нізкай якасці - пясчаная, заросшая хмызнякамі. Галоўную ж каштоўнасць складала заліўная сенажаць, што давала магчымасць гадаваць шэсць кароў і двое коней. А дастатковая колькасць гною спрыяла добра ўгнойваць бацькаву зямлю каля вёскі. А за рэчкай жа пяскі засявалі сінім лубінам, пасля заворвання якога сеялі жыта, якое давала каля 10 пудоў зерня з капы (60 снапоў). Праўда вязь была вельмі буйной: за вялікія снапы, што вязалі бабуля і мама, часта ўзнікалі дома спрэчкі…

Я не помню, колькі мы плацілі за арэнду грашыма, а вось частку сена адвозілі ў казну - 77-мы Лідскі полк. Арэнду закрылі дзесьці ў 1931годзе. Прышлося скараціць кароў і пакінуць аднаго каня. А каб і іх забяспечыць сенам, давялося касіць на трэцюю капу там жа ў Дзяковічах сенажаць, якая належала сялецкаму абшарніку французу Бартандэ. Што значыць "на трэцюю капу: дзве часткі высушанага сена трэба адвозіць абшарніку, а трэцюю капу - забіраць сабе.

І тут не абыходзілася без "камбінацый". Пры наглядчыку грузілі на воз чатыры капы, з якіх над жэрдкай (рублём) клалі пластоў два сена, каб "лепш было сядзець", везлі ў Сялец, па дарозе скідалі гэтыя пласты. Едучы назад падбіралі і, "каб было мякчэй сядзець", везлі дамоў.

У час возкі снапоў жыта, калі надвор'е псавалася, рабілі гэта і ноччу. У такія дні вуліца грымела дапазна.

У 1925 годзе памірае мой брат Валянцін 1922 года нараджэння… Прычына: перавярнуў на сябе самавар з кіпятком.

У 1926 г. нараджаецца брат Вячаслаў, і ў 1929 г. - брат Павел.

У школу мяне паслалі з шасці гадоў (1927г.). З гадоў вучобы ў Ганчарскай школе (тут я скончыў чатыры класы) з важнейшых падзей засталася ў памяці сустрэча з прэзідэнтам Польшчы Ігнацыем Масціцкім, які рабіў падарожжа па Польшчы".

Вось як апісваецца гэты ваяж у газеце "Кур'ер Віленскі" № 220 (1565) за 26 верасня 1929 г.

"Для арганізацыі сустрэчы ганаровага госця быў створаны адмысловы павятовы камітэт, такія ж камітэты былі створаны ва ўсіх населеных пунктах Лідчыны, якія планавалася наведаць прэзідэнту…"

"Раніцай 25 верасня 1929 г. прэзідэнт Польшчы Масціцкі пакінуў Наваградак і на аўтамабілі ў атачэнні эскадрона ўланаў 25-га палка, выехаў у бок Ліды. Па дарозе спыняўся ў гуце шкла "Нёман". Тут яго сардэчна віталі ўладальнікі фабрыкі, прадстаўнікі рабочых… Пасля агляду фабрыкі "дастойны госць …увайшоў у вагончык вузкакалейкі і паехаў да берага Нёмана". Тут яго чакалі міністр сельскагаспадарчых рэформаў Станевіч і генерал Дамброўскі. Разам яны агледзелі будоўлю маста, які будаваў 7-мы сапёрны полк. Цераз раку пераправіліся на пароме і на аўтамабілі рушылі далей."

Кучынскі М.М. "З Наваградка (гэта быў ваяводскі горад) картэдж машын праязджаў праз Ганчары. Мы са школай выйшлі сустракаць прэзідэнта. Картэдж аўтамабіляў затрымаўся на некалькі хвілін: да аўтамабіля, у якім ехаў прэзідэнт, паклікалі адну вучаніцу - Забела Станіславу - і ўручылі ёй кулёк цукерак. Яна, відавочна, падумала, што гэты падарунак толькі ёй, тут жа адправілася дамоў і нікому ніводнага цукерка не дала (тады мы, вясковыя дзеці, не часта сустракаліся з прысмакамі). Усім стала крыўдна. …

Крызіс 30-х гадоў нанёс эканоміцы, усяму сялянству вялікія страты. Калі раней прадукцыя сялян была дарагой, карова каштавала каля 400 злотых, пуд жыта і кілаграм сала - 16 злотых, пасля 1930 года карова пачала каштаваць 60-100 злотых, а пуд жыта і кілаграм сала - 2 злотыя.

Гэта прымусіла бацьку шукаць дадатковых заработкаў. Ён бярэ паштовае пасярэдніцтва, Дарэчы, растлумачу, што такое паштовае пасярэдніцтва ў Ганчарах. У нашым доме знаходзіўся тэлефонны апарат, паштовая скрынка, былі ў продажу канверты, паштовыя маркі. Мы абавязаны былі некалькі разоў у тыдзень дастаўляць для абмену карэспандэнцыю на станцыю Нёман для абмену. Вельмі часта рабіла гэта маці, у большасці выпадкаў пехатой выконвала шлях у восем кіламетраў. А калі я падрос, то ў час канікул дапамагаў і я. У нашы абавязкі ўваходзіла і дастаўка пісем і газет (іх выпісваў ганчарскі святар, а таксама ўласнік маёнтка ў Масявічах - Юндзіла - былы царскі афіцэр). За гэта нам дзяржава плаціла 20 злотых у месяц.

Апрача гэтага бацька ўладкаваўся рахункаводам у касу Стэфчыка (крэдытная арганізацыя, якая пазычала грошы сялянам, працавала адзін раз у тыдзень, па нядзелях). Гэта забірала бацьку кожны выхадны дзень. Праўда, да вядзення кніг прыцягваў і мяне. Кіраўніком яе быў Савонь Віктар Іванавіч (з в. Баравічы) - добры прыяцель нашай сям'і. За работу ў касе бацька атрымліваў 10 злотых".

З першага верасня 1931 года Кучынскі Коля паступіў у Лідскую гімназію. Будынак гімназіі быў новым (на выгане), складаўся з дзвюх школ - блізнятаў, меў 7 класных пакояў, і тры залы: гімнастычную, прыродазнаўства і ручной працы. Цяпер тут педагагічнае адзялення Лідскага коледжа. Да гэтага гімназія размяшчалася ў будынку па вуліцы 3-га Мая (цяпер тут ліцэй). Вучыўся ён даволі добра, хаця вучоба пасля вясковай школы давалася не лёгка. З іншаземных моваў вывучалі нямецкую (з першага класа) і лацінскую - з трэцяга. У гімназіі было 8 класаў....

З 1931 года пачалася школьная рэформа: у гімназіі цяпер станавілася чатыры класы, па-гэтаму пачалі прымаць не пасля заканчэння чатырох класаў, а пасля сямі класаў школы (школы паўшэхнай). Пасля заканчэння гімназіі ішлі 2-3 класы ліцэя, які даваў ужо пэўную спецыяльнасць.

Захавалася лігітымацыя (Пасвечанне асобы) № 12 ад 20 жніўня 1935 г. Кучынскага Мікалая, навучэнца Лідскай школы № 918 (гімназіі) па вуліцы Старая Дварцовая № 20, м.1, падпісанае дырэктарам Белакозам.

На адваротным баку пасведчання змешчана цікавая інфармацыя для навучэнцаў - своеасаблівае кіраўніцтва для юнага краязнаўца:

"Краязнаўчыя ідэалы.

Ты рушыш у падарожжа не толькі для таго, каб правандраваць пэўную колькасць кіламетраў, ты маеш аглядаць прыгажосць саёй зямлі, збліжацца са сваімі братамі, дзівіцца прыгажосці сваіх помнікаў, ідзеш для таго, каб палюбіць свой край.

Ахова культуры.

На кожным кроку ты сустракаеш сведчанні людской працы. Не знішчай іх. Шануй працу і высілкі людскія. Слухай людзей. Яны ўсе - твае браты. Ты абавязаны мець да іх сардэчную прыязнь і шчырую павагу.

Ахова прыроды.

Прырода жывая. Не знішчай яе жыцця без патрэбы. Не ламі галінак, не рві кветак, не палохай птушак і звяроў.

Школьныя падарожныя базы на тэрыторыі Віленскай школьнай акругі Ваяв. Віленскае.

Браслаў - памяшканне ўсеагульнай школы - 20 ложкаў;

Дзісна - памяшканне гімназіі - 20 ложкаў;

Нарач - уласнае памяшканне - 100 ложкаў;

Трокі - уласнае памяшканне - 30 ложкаў;

Вільня - уласнае памяшканне на вул. Дамініканскай, 3 - 60 ложкаў.

Ваяв. Наваградскае.

Мір - памяшканне ўсеагульнай школы - 10 ложкаў;

Нясвіж - памяшканне гімназіі - 20 ложкаў;

Наваградак - памяшканне ўсеагульнай школы - 30 ложкаў;

Свіцязь - памяшканне Краязнаўчага таварыства - 20 ложкаў.

Ваяв. Беластоцкае.

Аўгустоў - уласнае памяшканне - 40 ложкаў;

Друскенікі - памяшканне ўсеагульнай школы - 10 ложкаў;

Гародня - памяшканне гімназіі - 20 ложкаў;

Азёры - памяшканне гімназіі - 15 ложкаў;

Сейны - уласнае памяшканне - 50 ложкаў;

Вігры - памяшканне Краязнаўчага таварыства - 20 ложкаў".

Па ўсім відаць, што легітымацыя якраз і выдавалася тым дзецям, якія мелі ўдзельнічаць у краязнаўчых падарожжах.

Кучынскі Коля: "У гімназіі я здружыўся з Круповічам Вітольдам, Цыбульскім Юрам, Даўгілевічам Сігізмундам, Усціновічам Гогам, Лаўрэнццевай Зояй, Путрамант Марыяй. Абедзве яны - праваслаўныя, і мы часта сустракаліся ў царкве. У старэйшых класах у той час вучыліся мой дзядзька Лахач Валянцін, Усціновіч Мікалай, Мацкала Станіслаў.

Чаму я іх запомніў? Лахач - мой дзядзька, Усціновіч Мікалай стаў бацюшкам і служыў у нашай Ганчарскай царкве. Мацкала Станіслаў стаў арганістам. З апошнімі двума мне давялося сустракацца ў пачатку 40-х гадоў.

Авось брат Марыі - Ежы Путрамант, нарадзіўся 14 лістапада 1910 г. у Менску, памёр у 1968 годзе. Польскі пісьменнік і журналіст, член ЦК ПАРП, адзін з арганізатараў Першай арміі Войска Польскага і Саюза польскіх пісьменнікаў, вучань Лідскай гімназіі, размешчанай па вуліцы Школьнай, цяпер Кірава у 1925-1929 гадах. (Вучань гімназіі, але ў будынку па вул. Кірава ён не вучыўся, ён скончыў гімназію, якая размяшчалася ў іншых месцах, да пабудовы гэтага будынка. Рэд.) Жыў каля Нёмана на хутары Банева за 5 вёрст ад Дакудава з 1928 да 1939 года. У яго рамане "Паўвеку" грунтоўна рассказваецца пра колішняе жыццё ў Лідзе і на Лідчыне. Ежы летам прыехаў з таварышам на канікулы. Здарыўся няшчасны выпадак. Падчас палявання нейкім чынам выпадкова яго забіў. Качка была на вадзе, Ежы выстраліў, і рыкашэтам куля патрапіла ў сябра. Пра гэта ён не напісаў. Бацька - палкоўнік польскага войска, асаднік, а сын - камуніст. Маці Путраманта - руская, але не паважала бальшавікоў Яго сястра Марыя ў 1940 годзе прыязджала ў Бенявічы і гаварыла: "Нас абавязкова вывезуць". Пра яе далейшы лёс у яго рамане "Паўвеку".

Што запомнілася з гімназічных гадоў у Лідзе?Нямецкую мову ў нас вяла Эльма Тодэ (па паходжанні немка). Яна з усіх сіл старалася прывіць любоў да мовы і навучыць нас. Часта арганізоўвала вечары. У памяці засталася пастаноўка "Ноч у магазіне лялек". Прадаўцы ў канцы работы закрывалі магазін. І мы, лялькі, а іх было вельмі многа, ажылі і пачалі размаўляць. Хто жаліўся, што яго (яе) купяць толькі за пару грошаў, як будуць з імі гуляць дзеці, якія крыўды іх будуць чакаць… Ролю караля выконваў Ракіцкі Яраслаў (у будучым ён стаў ксяндзом).

Лацінскую мову ў нас выкладала Ядвіга Мастовіч. Урокі яе таксама запомніліся на ўсё жыццё. Трэба было "зазубрываць" многа слоў. Яна задавала іх цэлымі блокамі. Каб заахвоціць да вучобы, за вывучэнне ўзнагароджвала нас невялікімі брашуркамі, у якіх на польскай мове былі змешчаны легенды і гістарычныя апавяданні Рымскай імперыі. У той час уласная кніга ці нават брашурка для мяне з-за дарагавізны былі ўцехай.

Менавіта па парадзе настаўніцы, каб развіваць памяць, мы пачалі займацца мнемонікай: хто больш і хутчэй запомніць не звязаных лагічна паміж сабой слоў.

У гэтыя гады ў свет выйшлі кнігі "Пракурор Аліцыя Горн", "Знахар" і "Прафесар Вільчур". Дарэчы ўсе яны былі экранізаваны.Нам дазволена было на іх схадзіць. У "Знахары" галоўную ролю выконваў вядомы артыст Юнота Стампоўскі. Пасля прагляду фільма (дарэчы гэта было паломніцтва) мала хто звярнуў увагу на прозвішча пісменніка па творах якога ставіліся гэтыя фільмы… І вось аднойчы перад урокам аднакласніца Шаптуноўская Галіна (дачка дырэктара камунальнага банка) сказала: "А ці ведаеце, хто напісаў гэтыя аповесці?" Вось тут мы і пачалі ўспамінаць: "Даленга… Даленга…". А далей? - не ўнімалася Галя. Нехта ўскрыкнуў: "Мастовіч!". "Ці не будзе ён які-небудзь сваяк нашай настаўніцы?"- загаманілі… Парашылі запытаць. Вось Галіна і задала пытанне: "Пані прафесар (так мы называлі ўсіх нашых настаўнікаў), ці не родзічам Вам даводзіцца аўтар "Знахара?" Настаўніца зарумянілася і сказала: "Гэта мой брат!" Пасля гэтага я дастаў і прачытаў "Пракурор Аліцыя Горн" (фільма я не бачыў)".

Дакладна ўстаноўлена, што Тадэвуш Мастовіч нарадзіўся ў 1898 годзе ў вёсцы Акунёва Віцебскай губерні і потым жыў у мястэчку Глыбокае. Пачатковую адукацыю атрымаў дома, потым вучыўся ў Віленскай гімназіі, удзельнічаў у нелегальных патрыятычных арганізацыях. Падчас вучобы ў Кіеўскім універсітэце быў членам польскай ваеннай арганізацыі. У 1919 годзе Тадэвуш добраахвотнікам пайшоў у польскую армію, дзе служыў да 1922 года, актыўна выступаў супраць рэжыму Ю. Пілсудскага, у з'едлівых гумарэсках выкрываў антыдэмакратычную дзейнасць уладаў, за што аднойчы быў схоплены на вуліцы і жорстка збіты.

У даваенныя гады (да 1939) пісьменнік не раз бываў у Лідзе па запрашэнні кіраўніцтва і навучэнцаў дзяржаўнай гімназіі імя Караля Яна Хадкевіча і наведваў сястру Ядвігу, якая выкладала ў гімназіі латынь. Сустрэчы адбываліся ў будынку сённяшняга педагагічнага адзялення каледжа, тады - гімназіі. Сустракаўся з грамадскасцю горада, з рабочымі і службоўцамі чыгуначнага вузла станцыі Ліда ў клубе чыгуначнікаў. І не выключана, што некаторыя рысачкі з жыцця нашых гараджан знайшлі сваё адлюстраванне ў героях яго літаратурных твораў.

Пісьменнік прызнаваўся, што герояў сваіх аповесцей і раманаў ён "убачыў" у юнацтве сярод простых людзей і мясцовай шляхты.

У 1939 годзе пасля нашэсця немцаў Т. Даленга-Мастовіч паблізу румынскай граніцы арганізаваў міліцыю, якая ў адсутнасць улады забяспечвала грамадскі парадак і бяспеку жыхароў мястэчка Куты. Трагічна загінуў у верасні 1939 г. пры малавядомых акалічнасцях.

У гімназіі Ядвіга Мастовіч узначальвала моладзевую арганізацыю скаўтаў. Восенню 1939 года прымала актыўны ўдзел у дзейнасці падпольнай арганізацыі гімназіі, якая выступала супраць устанаўлення савецкай улады на тэрыторыі заходніх абласцей Беларусі, за што была арыштавана. Пасля выбуху германа-савецкай вайны была вызвалена. А калі на тэрыторыі СССР стваралася польская армія пад камандаваннем генерала У. Андэрса, без ваганняў уступіла ў яе шэрагі. Разам з арміяй Андэрса праз Іран, Блізкі Усход прайшла шлях ад берагоў Волгі да астравоў Вялікабрытаніі. Пасля жыла ў Польшчы, стала жонкай былога прэм'ера Польшчы (да 1939 года), генерала Феліцыяна Славой-Складкоўскага. Апошні раз наведала Ліду, як дэлегат першага з'езда палякаў Лідчыны, якія жывуць за мяжой. Кароль Сцяпан з вёскі Брындзяняты нядаўна паведаміў пра лёс сваіх сваякоў: "У 40-х гадах сем'і Шаптуноўскіх, Дудзіцкіх саслалі дзесьці ў Сібір. У 50-х гадах выехалі ў Польшчу. Там мы з імі сустракаліся, распавядалі пра цяжкія гады высылкі… Потым жылі ў Нарвегіі, Вялікабрытаніі".

Кучынскі Мікалай: "У час вучобы ў гімназіі на летніх канікулах я па рэкамендацыі начальніка пошты ў Нёмане замяшчаў на час водпуску паштальёна го пошты. Гэта дазваляла мне зарабіць 40 злотых. Гэта былі для мяне вялікія грошы: на цэлы будучы навучальны год школьная форма.

У мае абавязкі ўваходзіў і абмен пошты з паштовым вагонам цягніка Вільня - Львоў- Вільня. Ад нас з Нёмана абменьвалася пошта ў Бяліцы і пасярэдніцтва паштовае ў Ганчарах!

Штодзённа з Бяліцы пошту прывозіў падводай штатны работнік, пажылы чалавек - Качан. Дарэчы ён быў узброены пісталетам. Вось і ў мяне па рэгламенту была зброя. Падпяразаўшыся ў дзве столкі рамянём (ён разлічваўся на мажнога чалавека) з якога звісала кабура з пісталетам, мы грузілі на падводу мяшкі з пісьмамі і пасылкі. Паштовы вагон ішоў другім ад паравоза. Адчыняліся дзверы, і адбываўся абмен. Я бачыў унутранасць вагона і як працуюць работнікі - усё гэта мне імпанавала".

З успамінаў Кучынскага Вячаслава Мікалаевіча: "У іхнім доме прыбудоўку да дзедаўскага зруба зрабіў ужо бацька пасля таго, як цётка Ліза Лахач - родная сястра мамы, выйшла замуж за Міцюкевіча Івана Іванавіча ( В.К. - дарэчы з гэтай сям'і мой прадзед Кудла Ізыдар Андрэевіч, 1850 г.н. - памёр 4.01.1914 г., узяў у жонкі Міцюкевіч Аляксандру Андрэеўну 1848 г.н., памерла ў 1918 годзе, будучы ў бежанцах у Серпухаве). Адбыўся падзел гаспадаркі паміж імі і дзядзькам Іванам. Пры ім засталіся дажываць дзед Мацвей і баба Марыя. Былы легіянер-інвалід Бульскі адкрыў продаж гарэлкі (канцэсію на продаж спіртных напіткаў польская дзяржава давала толькі былым легіянерам). За тое, што бацька дастаўляў іх і рэалізоўваў тавар у сваім памяшканні, Бульскі плаціў злотыя.

Маці трымала на сталаванні настаўніка Ганчарскай паўшэхнай школы Маліноўскага Іпаліта, гэта прыносіла таксама пэўны даход.

Нельга сказаць, што пры панскай Польшчы людзі паміралі з голаду, ці навалам надзявалі жабрацкія торбы. Ганчароўцы і сяляне суседніх вёсак жылі даволі бедна, але хто не ленаваўся, неяк зводзіў канцы з канцамі. Але гэты паўсядзённы мужыцкі груз паднявольнай працы ператвараў жывога чалавека ў цяглавую жывёліну. Таму што выйсця з гэтага зачараванага кола не было. Малыя надзелы зямлі не давалі магчымасці назбіраць багацця. Яны давалі толькі адзін сродак - пракарміцца сям'і і то толькі пры ўмове неймавернай працы. У першую чаргу накармі скаціну, таму што яна, пасля зямліцы, аснова гаспадаркі, назапась для яе на зіму корму, у час пасей, пажні, абмалаці, калі хочаш мець больш сена, ідзі да пана касі на трэцюю капу, калі хочаш назапасіць крыху больш хлеба, ідзі да яго жаць. І тваімі памочнікамі з'яўляюцца толькі натруджаныя рукі і змылены конь. Ураджай малацілі цапамі ноччу, таму што зімовага дня не хапала на ўсе работы. Бабы ткалі палатно да позняй ночы, таму што трэба было і апранаць сям'ю. І ў цьмянай хаце, дзе гарэла лямпа, а дзе дыміла лучына, на гліняным таку мясцілася дзетвара.

Душыла і сацыяльная неспаравядлівасць. Калі хто хацеў уладкавацца на больш-менш сярэднюю пасаду, павінен быў перайсці ў польскую веру. Гні шапку перад кожным, хто стаіць вышэй на сацыяльнай лесвіцы: перад панам, ксяндзом, пастарунковым, настаўнікам і нават гувняжом, заробкі якога былі даволі высокія".

Дзяржава падтрымлівала развіццё краязнаўства: "Віленскі школьны інспектар даручыў лідскім настаўнікам агульнаадукацыйных школ збіраць матэрыял і рыхтаваць да друку манаграфіі пра мясцовасці, дзе знаходзяцца школы" .

Кучынскі Мікалай: "У час вучобы ў Лідзе мне давялося першы раз у жыцці пабываць з экскурсіяй у Вільні. Нязабыўнае ўражанне пакінула Вострая Брама, Свята-Духаў манастыр, касцёл Святой Ганны гатычнага стылю, касцёл святога Пятра і Паўла на Антокалі з яго арабескамі. Пры ўваходзе ў яго стаялі паабапал дзвярэй катлы (барабаны )турэцкія, узятыя каралём Сабескім у турак пасля іх разгрому пад Венай польскімі войскамі. У дзень Святога Пятра і Паўла замест звону ў званы білі ў гэтыя барабаны.

Запомнілася гісторыя будаўніцтва гэтага касцёла. Польскі магнат Пац, удзельнік паўстання супраць цара, пасля паражэння паўстання, уцёкшы ў лясныя гушчары і забіўшыся ў нейкую "воўчую яму", чуў паблізасці галасы царскіх салдатаў, што вылоўлівалі бунтароў. Бачачы безвыхаднасць свайго становішча, ён узмаліўся Богу: "Калі застануся жывым, у Вільні пабудую касцёл". Абяцанне сваё выканаў, упрыгожваючы будынак цудоўнымі арабескамі, тэматычна звязаннымі паміж сабой. У будаўніцтва касцёла ён уклаў усе сродкі, і на аздобу алтара грошай не хапіла, і ён не гарманізуе з іншымі ўпрыгожваннямі. Пахаваны Пац пад уваходнай плітой у касцёле. Такім чынам усе, хто ў яго уваходзіць, топчуць магілу. Тут жа на вонкавай сцяне сціплая мемарыяльная дошка на польскай мове: "Тут ляжыць Пац".

Запомнілася экскурсія і ў Варшаву. Бельвядэр, Музей заахвочвання мастацтваў. Незабыўнае ўражанне пакінула каласальных памераў карціна Яна Матэйкі "Грунвальдская бітва". Коні і людзі на першым плане ў натуральную вышыню. Дарэчы, у час нашэсця фашыстаў (1939 г.) трое работнікаў музея тайком вывезлі яе з Варшавы і гэтым самым захавалі яе ад захопу і, бадай, ад знішчэння фашыстамі.

Не помню аўтара і назвы карціны, якая ілюструе адзін з эпізодаў Г. Сенкевіча "Куды ідзеш?" Кроў, якая афарбавала зямлю з пашчы быка, шыю якога зламаў Урсус, выратоўваючы Лігію, прывязаную на спіне раз'юшанага звера, была настолькі праўдзіва свежай, што мы, юнакі, нягледзячы на папярэджанне, украдкай дакраналіся да яе. Не меншае ўражанне зрабілі на мяне карціны "Казанні Пятра Скаргі".

Украдкай, хіхікаючы і падморгваючы адзін аднаму, мы зіркалі на невялікую мармуровую статуэтку, якая прадстаўляла чорта, што нашэптваў нешта на вуха голай жанчыне, якая сядзела ў яго на каленях.

Тут жа ў час вучобы ў Лідзе я пачаў збіраць паштовыя маркі, і на гэты час маю даволі вялікую колькасць.

Вось так і круціліся бацькі, "як вавёрка ў коле", каб забяспечыць сябе і нам зноснае жыццё, тым больш, што я ў 1931 годзе паступіў у гімназію, гэта звязана было з вялікімі расходамі. Апрача таго бацька зацягнуў пазыку ў банку на пасаг цётцы Лізе. Пазыка была ўзята да крызісу і складала 100 долараў (тады долар каштаваў 10 злотых), гэта значыць 1000 злотых. Сума не вельмі вялікая, але аддаваць яе прыходзілася пасля крызісу. І гэты доўг узрос у 10 разоў, таму што сума доўгу не змянілася, а сельскагаспадарчая прадукцыя патанела ў многа разоў.

Да ўстанаўлення хутарской сістэмы, якая была ўведзена пасля сусветнага крызісу трыццатых гадоў у 1937 годзе, сялянская зямля знаходзілася ў так званай шнуравой цераспалосіцы. Вось гэтыя 4 га бацькоўскай зямлі, як і ўсе землі сялян нашай вёскі, былі раскіданы ў некалькіх палетках. Так загон ворнай зямлі на загуменні, другі на Вузкіх, трэці на Шырокіх, чацвёрты на Селішчах, пяты ў Дубраве і г.д. У выніку падзелу зямлі паміж роднымі (братамі, выдзяленне пасагу), некаторыя загоны сталі настолькі вузкімі, што, як гаварылі сяляне, "калі сабака ляжа ўпоперак загона, то галава і хвост яго кладуцца на суседнія загоны".

4 га бацькоўскай зямлі, 1/2 га гароду дзедавай, што дасталася нам у выніку падзелу з цёткай Лізай, далі пасля камасацыі 6 га (ворная і сенажаць). Восенню 1937 года жыта ўжо сеялі на хутарах.

Апошні клас гімназіі я канчаў у Вільні. Тут я пазнаёміўся з дзядзькам Мішам Хрышчановічам, які быў паслушнікам у Духавым манастыры, рыхтуючыся стаць дзякам (многа раней там былі і скончылі падрыхтоўку на дзякоў дзядзькі Ясь і Пятрусь). Дзядзька Міша дапамог мне ўладкавацца харчавацца ў прыходзе для праваслаўных дзяцей пры манастыры. Нас такіх прыхаджалых было тры: я, Віця Голуб і Федзя Воранаў. Штомесячна за харчаванне мы плацілі па 20 злотых. Утраіх мы жылі на адной кватэры: спярша на Славянскай вуліцы, пазней на Кіеўскай. Кватэра (пакойчык) на траіх нам каштавала 20 злотых. Каб не хадзіць вячэраць у прыют, гэта была лішняя трата часу, у абед на вячэру давалі з сабой па тры пайды хлеба са шмальцам, які мы часта з'ядалі ўсухамятку, запіўшы сырой вадой.

Дзядзька Міша жыў у памяшканні, што злева за манастырскай брамай. Тут жыў айцец Савацій - намеснік манастыра. Тут жа знаходзілася прыёмная архірэя. Гаворачы між намі, намеснік манастыра не харчаваўся з манастырскай (кухні). Страву ён атрымліваў праз акно, якое выходзіла за манастырскую сцяну. Прыём прынесенай (паданай праз акно) стравы і вяртанне посуду ўваходзілі ў абавязкі дзядзькі Мішы. Я часта бываў у яго. Ён вельмі добра іграў на гітары і спяваў. Тут я ўпершыню пачуў серэнаду Шуберта і спяваў яе разам з ім. Ён ведаў і спяваў многа іншых рамансаў. Аднойчы ён мяне звадзіў на аперэту "Роз Мары". Мабыць, з таго часу ў мяне і з'явілася любоў да класікі. Аднойчы да яго прыязджаў дзядзька Пётр, які працаваў дзякам недзе каля Маладзечна. Гэта была мая адзіная і апошняя сустрэча з ім.

У гэтым жа годзе (гэта 1937 ці 1938 г.) памёр архірэй Феадосій. Аднойчы я зайшоў у гэты час да дзядзькаі Мішы. Мне па сваёй патрэбе трэба было прайсці праз прыёмную архірэя. Дзядзька папярэдзіў, што магу сустрэцца з новым архірэем, айцом Мацвеем. Так яно і здарылася. Калі я ўвайшоў у прыёмную, за сталом убачыў маладога новага архірэя. Я падышоў да яго па дабраслаўленне. Ён, даўшы мне яго, зычным воклікам запытаў: "Хто, адкуль і па якой справе?" Мяне ашарашыла польская мова, якая можа ўпершыню чулася ў гэтых сценах. На польскай мове я растлумачыў прычыну майго тут з'яўлення. Дзядзька Міша, калі я яму расказаў праз сваю сустрэчу, паківаў галавой і растлумачыў, што гэта стаўленнік польскага ўрада.

У школе я вельмі пасябраваў з Мартысевічам Усеваладам. Ён, як і я, быў праваслаўным, таму кожную нядзелю і свята мы сустракаліся ў Духавым. Здаралася, што па дарозе ў школу я заходзіў да яго дамоў (жыў ён на Панарскай вуліцы).

Быў 1937 ці 1938 год, 18 сакавіка, гэта я добра помню, таму што гэта імяніны Эдварда. Сабраўшыся ў школу, вырашыў зайсці да Мартысевіча. У канцы вуліцы Кіеўскай і на Панарскай - войскі: пяхота, кавалерыя, артылерыя, танкеткі. Усевалад расказаў, што з ночы чулі грукатню на вуліцы. Прыйшоўшы ў гімназію, пачулі, што ў раёне Трок, на мяжы літоўцы застрэлілі польскага пагранічніка… Вайна?! У час першага ўрока чуем лёгкі стук у дзверы. Курэнда! У наш час розныя аб'явы (дазвол схадзіць у кіно і іншыя) паведамлялі своеасаблівым спосабам. Дырэктар пісаў паведамленне ў спецыяльна адведзеным на гэта журнале (курэндзе). Вартаўнік (возны) абходзіў усе класы, перадаючы "курэнду" паслядоўна настаўнікам, якія вялі ўрокі. Яны зачытвалі перад класам і распісваліся ў прынесеным журнале супраць указанага ў ім класа, сцвярджаючы тым часам, што прысутныя на ўроку вучні апавешчаны.

Загадана было: усёй гімназіяй з аркестрам і "гуфцам" (старшлакласнікі, якія праходзілі вайсковую падрыхтоўку), узяўшы вінтоўкі, накіравацца ва ўнутраны двор "Празанцыйнага палаца", уваход ад Літарацкага завулка.

Прыйшлі мы не першымі, там былі многія школы. Адвялі і нам месца. Счакаўшы некаторы час на галерэі (кружганку), з'явіўся маршалак Польшчы Рыдз Сміглы са сваім ад'ютантам. Нейкая дэлегацыя, мабыць ад прафесуры, паднялася да яго і павіншавала з імянінамі. Маршалак павярнуўся да сабраўшыхся, падзякаваў нам, узяўшы пад казырок. Аркестры школ заігралі гімн. Акустыка двара была кепскай, адзінага дырыжора не было, музыка распаўзлася. Рыдз Сміглы, адняўшы руку ад казырка, пачаў дырыжыраваць - павёў лад і пасля сканчэння гімна адышоў.

Аб'яўлена было ісці на плошчу Элізы Ажэшкі, дзе адбудзецца мітынг. Натоўп рушыў. Калі мы прыйшлі, на плошчы быў натоўп народу. Выступалі прамоўцы. Мітынг быў не радыёфіцыраваны, пачуць выступоўцаў было амаль немагчыма. Можна было здагадацца, што прамоўцы заклікаюць да вайны з Літвою. У натоўпе раздаваліся крыкі: "Бі літоўцаў!" Паблізу мяне ніякія бойкі не пачаліся.

Пасля мітынгу ізноў накіраваліся да таго ж палаца, толькі з вонкавага боку, ад Кафедральнай плошчы. На балюстраду выйшаў Рыдз Сміглы ў атачэнні невялікай світы. Паднялася і дэлегацыя, якая пачала здаваць справаздачу з мітынгу. Натоўп скандыраваў: "Вождж, вядзі на Літву!", "Вождж, скажы хоць слова!" Маршалак не сказаў ні слова, адсалютаваў натоўпу і схаваўся ў палацы.

Я са сваім і сябрамі ў гэты час знаходзіўся ў пачатку Літарацкага завулка. Пад націскам натоўпу былі адціснуты да адкрытай брамы, што вяла ва ўнутраны двор. Паабапал яе і ўздоўж усяго завулка стаялі шарэнгі паліцэйскіх, на руках у кожнага было па меншай меры па аднаму дзіцяці (пагубляліся ад мацярок). З брамы паказалася адкрытая машына з Віленскім ваяводам, за ім машына з Рыдзам Сміглым. Ён абапіраўся рукамі аб борт. Мяне чуць не падмялі пад яго машыну, і я неяк яд яе адапхнуўся. Жанчыны кінуліся цалаваць рукі маршалка. Ён адняў іх ад барта і скрыжаваў на грудзях. Крыкі: "Вождж, вядзі на Літву! "Коўна, на імяніны маршалку!" Ваявода стрыг вусамі, сердаваў, што позняцца на цягнік, які павязе маршалка ў Варшаву. Умяшаліся паліцыянты, натоўп крыху рассеяўся. Картэдж рушыў у бок вуліцы Велькай. Вайна з Літвой не пачалася.

Калі я аб гэтых падзеях расказваў зімой 1939 года нашаму афіцэру, тады камандзіру Чырвонай Арміі, што жыў у адным са мной доме ў Лідзе, ён заўважыў, што ў той час, час шуміхі Польшы супраць Літвы, яны, бальшавікі, ляжалі на савецка-польскай мяжы, чакалі загаду наступлення ў "абарону Літвы". Мабыць, польская разведка здагадалася аб планах усходніх суседзяў і па-гэтаму Рыдз Сміглы ні слова не прамовіў да мітынгоўцаў у Вільні. Пасля заканчэння гімназіі я падаў дакументы ў політэхнічны ліцэй у Варшаву. Дакументы прапалі".

1 верасня 1939 года пачалася нямецка-польская вайна.

18-ага верасня ў вёску Ганчары ўступілі чырвонаармейцы.

Радасна сустракалі іх сяляне, большасць якіх была малазямельнай. Многія сяляне ад Савецкай улады атрымлівалі ўчасткі памешчыцкай і асадніцкай зямлі: гэта Заенчыцы, Старое Млынішча, Дзяковічы. Зажылі больш-менш заможна, і не ўсе квапіліся ўступаць у калгас. Аднак, у 1940 годзе сельгасарцель была створана. Ад сялян забралі коней з вупражжу і вазы, плугі, бораны. Абавязковай была штодзённая праца на абагульненных палетках. У сенакосную пару вазамі мужыкі ехалі на сенажаці і дружна клалі пракосы, Жанчыны зграбалі падсохшае сена, грузілі на вазы і дастаўлялі на ферму. Налічваліся працадні, і калгаснікі верылі ў лепшае жыццё. У канцы года штосьці атрымоўвалі зерня, грэчкі… Пры хаце трымалі кароўку, авечак, курэй, гадавалі свінчо.

Трагедыяй для заможных жыхароў стала зіма 1940 года. У лютыя маразы арыштоўвалі і вывозілі цэлыя сем'і "кулакоў", "асаднікаў" і іншых ненадзейных людзей. Каля Дзітвы былі тры асадніцкія хутары: Шпарагі, Шымуля, Ціхановіча - не мінула і іх цяжкая доля высяленцаў.

Уражанні далёкіх дзён працы на пошце пад час канікулаў падштурхнулі Мікалая ўладкавацца ў Лідскі аддзел перавозкі пошты па чыгунцы. Гэта было 6 кастрычніка 1939 года. Яго прызначылі начальнікам паштовага вагона спачатку Ліда-Крулеўшчына, пазней маршрут быў падорўжаны да Семятыч, гэта над Бугам на былой у той час мяжы СССР-Германія (на акупаванай тэрыторыі Польшчы). Прыязджалі ноччу і цераз 1-1,5 гадзіны - адваротны шлях.

У красавіку 1940 года да пастановы "Аб летунах" (забарона пераходзіць з адной работы на іншую) ён перайшоў працаваць інспектарам Лідскай цэнтральнай ашчаднай касы. Шмат дзён адбіралі камандзіроўкі ў раён па размяшчэнні займаў на сяле і затым праверцы разлікаў па іх. Бывалі цэлыя тыдні, якія праводзіў у вёсках раёна. Гэта дало яму магчымасць пазнаёміцца са шмат якімі людзьмі, іх жыццём. У ашчаднай касе працавалі пераважна мясцовыя жыхары. Толькі загадчык і галоўны бухгалтар былі прысланы з Расіі. "Тутэйшыя" дазвалялі розныя вольнасці ў гутарках аб савецкіх людзях і парадках. Галоўны бухгалтар - "васточнік" аднойчы затрымаў Мікалая пасля работы і параіў папярэдзіць усіх, каб устрымліваліся ад лішніх размоў і здзекаў з "новых парадкаў". Супрацоўнікі-заходнікі засталіся яму ўдзячнымі за папярэджанне, і з таго часу трымалі языкі за зубамі, а то маглі аказацца на Салаўках.

Вячаславу было 14 гадоў, здольна вучыўся ў паўшэхнай школе, а пры "першых саветах" хутка асвоіў кірыліцу і асабліва палюбіў гісторыю, геаграфію, літаратуру. Паколькі і бацька, і старэйшы Коля мелі пазахатнюю працу, то на ім былі абавязкі весці дамашнюю гаспадарку: даглядаць жывёлу, нарыхтоўваць кармы… Адзінаццацігадовы Павел наведваў школу, дапамагаў маці ў агародных справах, пасвіў каровы.

Яшчэ "за польскім часам" - з 1936 года Мікалай Аляксандравіч наняўся мельнікам да яўрэя Экхаўзера - уласніка вадзянога млына Лупеніца на Дзітве, які потым прадаў Роўбу Антону Ігнацьевічу. Працаваў Мікалай Аляксандравіч і пры "першых саветах", калі млын перадалі сельгасарцелі імя Леніна, дзе малолі збажыну калгаснаму статку і навакольным сялянам.

А калі прышлі немцы і растралялі яўрэйскую сямью Экхаўзера, прадоўжыў працаваць мельнікам: "выкручвацца" перад акупантамі, аддаваць намолатае і тайком забяспечваць чырвоных партызан мукой, крупамі, хлебам, салам і нават самагонкай. Не абыходзілі млын і "белапалякі", вытрасаючы пад дулам вінтоўкі да апошняга гарнца мукі. Мікалай Аляксандравіч захаваў і перадаў у Лідскі музей падшыўку распісак партызанскіх атрадаў "Іскра", імя Варашылава, "Балтыец", якія сілкаваліся з гэтага млына.

Пасля вайны Кучынскі Мікалай Аляксандравіч быў загадчыкам млына ўзбуйненага калгаса імя Булганіна. У добрым стане захоўваў механізмы вадзянога млына: мяшкі з зернем пасля вагаў грузіліся на платформу і віндай (ліфтам) падаваліся на трэці паверх. Потым зерне засыпалася ў бункеры і праз заслонку сыпалася ў жорны, а дзве чыгунныя турбіны з дубовымі зубамі круцілі вал з колам і праз доўгі пас круцілі каменныя жорны, дзе малолася зерне. На вальцах выраблялася з пшаніцы пытляваная мука, а на крупарушцы - грэцкія крупы. Магутная сіла вады круціла і пілы тартака, дзе распілоўвалі бярвенні на дошкі, бэлькі. Каб размалоць збажыну сялянам прыходзілася па некалькі тыдняў сядзець на мяшках і чакаць чаргі…

Добра памятаю, як вясной 1958 года (я быў у 9-ым класе) была вялікая паводка і нават адкрытыя шлюзы не ўмяшчалі ўвесь напор вады, і яна хлынула праз дамбу, размыла вялікую яміну. Турбіны асушыліся - млын стаў. На засыпку дамбы кінулі ўсіх калгаснікаў з падводамі і адзіны на той час грузавік. Нас, старэйшых школьнікаў з рыдлёўкамі паставілі насыпаць пясок у мяшкі, якія адвозілі ў прорву. Аўрал доўжыўся днём і ноччу трое сутак, пакуль не насыпалі дамбу і не ўтаймавалі плынь. Нам адмянілі заняткі ў школе. Дзесьці ў 60-тых гадах, калі ў калгасы прыйшла электрычнасць і зерне пачалі драбіць на так званых ДКУ-шках, млын закрылі. А праз некаторы час падпалілі, каб атрымаць страхоўку. Шкада, што такое архітэктурнае і прамысловае збудаване не захавалася.

На тэрыторыю Лідчыны нямецка-савецкая вайна прыйшла ў першы яе дзень.

Ужо раніцаю 22 чэрвеня 1941 г. фашысцкая авіяцыя бамбіла Ліду. Бамбілі перш за ўсё чыгуначную станцыю і аэрадром. На чыгуначным вакзале і каля пераезда былі разбіты два пасажырскія цягнікі з вялікай колькасцю забітых і параненых. На аэрадроме былі разбіты і спалены некалькі знішчальнікаў, пашкоджана ўзлётна-пасадачная паласа. Бомбы таксама былі скінуты на абутковую фабрыку, піваварны завод. Ліда ўзмоцнена бамбілася і ў наступныя дні.

З запісаў Кучынскага Мікалая: "22 чэрвеня (нядзеля) 1941 года а 4 гадз.30 мін. раніцы нас разбудзілі выбухі ў небе зенітных снарадаў. Выбеглі на вуліцу: высока ў небе ляцеў самалёт, па якім стралялі зеніткі. Вайна? Ля дома, дзе я жыў, прайшоў пасажырскі цягнік на Маладзечна. Калі ён быў ужо за межамі горада, мінуўшы мост на Лідзейцы, нямецкі самалёт спікіраваў, збамбіў састаў. Пазней да бальніцы прывезлі забітых, раненых. Забітых тут жа за будынкам пахавалі. Сярод іх былі і знаёмыя: гэта футбалісты нашай лідскай зборнай, якія ехалі на спаборніцтвы ў Маладзечна. На паслязаўтра нямецкія самалёты скінулі бомбы ў канцы Савецкай вуліцы. Разбамбілі яўрэйскую бальніцу, і ад яе пачала гарэць цэнтральная частка горада".

Кучынскі Мікалай успамінае: "Прыбегшы на работу, застаў у зборах да эвакуацыі многіх работнікаў райвыканкама і іншых устаноў. Сярод іх былі многія знаёмыя. Пагрузіўшыся на палутарку, якую вёў Даўгялевіч Сігізмунд, я, сакратар райвыканкама Гудзянкоў Грыша, камсорг абутковай фабрыкі Раманоўская Марыя і многія іншыя знаёмыя рушылі на ўсход. Усю дарогу да Ганчароў я думаў, што рабіць: эвакуявацца, ці застацца дома? На памяць прыходзілі апавяданні аднавяскоўцаў, якія ў Першую сусветную вайну не выехалі ў бежанства, аб зверствах германцаў. Рашыў ехаць… Праязджаючы праз Ганчары, ля нашага дома я ўбачыў маму і крыкнуў ёй, што эвакуююся. Так мы дабраліся да Стоўбцаў… Пакінуўшы аўтамашыну, пехатой накіраваліся на ўсход. Рухаліся прасёлачнымі, забітымі бежанцамі, дарогамі. Усюды панавала паніка. Народныя апалчэнцы, мелі даручэнне весці барацьбу з нямецкімі дэсантнікамі-шпіёнамі. У Чэрвені нашай групе скамандавалі: "Рукі ўверх", - і пагналі ў НКВД. Тут нас дапыталі. Разглядаючы мой пашпарт, запыталі, хто быў загадчыкам пашпартнага стала ў Лідзе. Я не мог назваць яго прозвішча. Ён усміхнуўся і заўважыў, што гэта мой аднафамілец, і ён яго добры сябра. Адпусцілі нас з мірам, запэўніўшы, што прызавуць у армію недзе далей. У Бярэзіно параілі рухацца далей на ўсход, запэўніўшы, што на рацэ Бярэзіне немцаў затрымаюць (па аналогіі з вайной 1914 года). У Оршы прызвалі ў армію толькі партыйцаў - забралі Гудзянкова Грышу, а нас накіравалі суседні калгас, дзе загадана было чакаць павесткі. Дзён тры мы дапамагалі ў калгасных работах і …дачакаліся … прыходу немцаў. Што рабіць? Нас - лідскіх - было тры чалавекі. Знішчыўшы дакументы, прыкінуўшыся зняволенымі, рушылі назад у кампаніі сапраўдных зняволеных.

Так з Раманоўскай Марыяй мы дабраліся ў Ганцавічы да Рахманоў - сваякоў Марыі. Ноччу я накіраваўся дамоў. Тут даведаўся, што немцы расстралялі Дзмітрыя і Феафіла Равяшкаў, шукалі мяне і Дзікевіча Колю (Іпалітавіча - В.К.).

Дома хавацца было небяспечна, і бацька вырашыў пераправіць мяне да сваякоў у Ліпічанскую пушчу. Тут жылі сёстры дзядзькі Антона, а мае цёткі - Анна замужам за Крупіцам Казімірам і Зофія за Пуйтам Канстанцінам. У апошніх я і стаў жыць. Я дапамагаў у гаспадарчых работах, адносіліся да мяне вельмі добра і дзядзькі, і іх дзеці Ларыса і Валодзя. Не адчувалася, што дзесьці ідзе вайна. Пражыў я тут усю зіму. Час ад часу ў Пушчу наведваўся бацька. Пачалі даходзіць чуткі, што немцы ўзялі Маскву і наогул заваявалі Савецкі Саюз. Трэба было нешта рабіць. Бацька параіўся са сваім лепшым сябрам Саванём Віктарам Іванавічам, які прапанаваў перабрацца ў Наваградак і паступіць на шасцімесячныя настаўніцкія курсы, якія арганізоўвала беларускае таварыства. Так мы і зрабілі. На курсах я пасябраваў з Валодзем Урбановічам, Пецем Гросам і Косцем Урбанам.

Пасля заканчэння курсаў нам далі на выбар месца працы.

Каб быць бліжэй да дома, але не ў Лідскім раёне, я згадзіўся працаваць у вёсцы Васілевічы, да Ганчароў было кіламетраў шэсць. Час ад часу я тайком бываў і дома. У Васілевіцкую школу, апрача дзяцей гэтай вёскі, наведвалі дзеці з Пудзіна. Вось тут я і прыжыўся.

У навакольных лясах за Нёманам пачалі стварацца партызанскія атрады. Я ўступіў у атрад імя Шастакова. Афіцыйная назва - група "Слаўны". Да паспяховых аперацый трэба аднесці штурм нямецкіх гарнізонаў у Бярозаўцы і вёсцы Вераскава. Пасля менскага катла, мы штодзённа вялі баі ў Налібоцкай пушчы з адступаўшымі немцамі, паланілі некалькі тысяч. У ліпені 1944 года атрад наш быў прызваны ў Чырвоную Армію. Я трапіў у 875 стралковы полк Лёзненскай дывізіі, якая вяла баі на тэрыторыі Літвы".

Кучынскі Мікалай Мікалаевіч: "16 жніўня 1944 года. Наперадзе гарадок Расейняй. Пасля кароценькай артпадрыхтоўкі а 11 гадзіне пачалося наступленне. З крыкамі: "Ура! За Радзіму! За Сталіна!" - кінуліся наперад. Мне давялося наступаць па схіле ў напрамку дзота, з якога вёўся кулямётны агонь. У амбразуры відна была руля кулямёта. Рукавы і полы шынелі дзюравілі кулі: апёк на левай руцэ, на левай назе і … абвісла правая рука. Неглыбокая канаўка ля палявой дарожкі. У яе я і ўпаў. Яна мяне і выратавала ад немінучай смерці. Да варожага дзота было метраў 150-200. Наступленне нашай роты было спынена. Некалькі разоў спрабаваў падняцца, каб паўзці назад. Не тут тое было. Над галавой свісталі кулі з кулямёта, дзота. Так праляжаў я з гадзіну. Цішыня. Увесь рукаў напоўніўся крывёю, у вачах пачалі з'яўляцца "матылькі". Раптам паветра напоўнілася скрыжатам нашых "кацюш". Міны падалі недалёка ад мяне: адна, другая, трэцяя… Мяне нейкая сіла падкінула ўгору, пясок пасыпаўся ў вочы, левая нага амярцвела. Я пачаў у думках рухаць пальцамі нагі. Праз некоторы час па назе папаўзлі "мурашкі". Адчуў, што пальцы сапраўды рухаюцца, прыўзняў нагу з-пад пяску, зірнуў у бок дзота… Яго не стала. Пачаў выпаўзаць, затым падняўся. Насустрач падбеглі два санітары. Падхапілі мяне. Я страціў прытомнасць. Ачуняў ў акопе нашых мінамётчыкаў, вакол грукат, шквал агню. Санітары дапамаглі адысці яшчэ далей у тыл, пагрузілі на павозку і, не шкадуючы каня, рванулі з поля бою.

Санбат. Тут агледзелі рану, забінтавалі і - далей у тыл.

Каўнас. Эвакашпіталь. Аперацыя. Накладка гіпсу на руку і грудзі, свабоднай заставалася левая рука. Неспакойныя ночы: налёты варожых самалётаў, адсутнасць святла (нафтавая капцілка), блохі. Ляжалі мы ў былых нямецкіх казармах. Спалі днём, ноччу блохі забіраліся пад "гіпсавую кашульку" і не давалі спаць. Тут у адну з начэй дзяжурная няня - старэнькая жанчына, карэнная жыхарка Каўнаса, бачачы, што я не сплю, прысела на край маёй нары. Разгаварыліся. Даведаўшыя, што яна карэнная жыхарка, запытаўся, ці ведала яна ксяндза Андрушаса. Здзівілася, што я назваў гэтае прозвішча. Растлумчыў, што гэта родны брат маёй бабулі па маці, усклікнула: "Як жа трапілі ў гэтую (Чырвоную) армію?" Растлумачыў. У наступнае дзяжурства прынесла мне сціплы гасцінец - маўляў, родзічы! Увесь час трымалася высокая тэмпература. Каб хутчэй выбрацца з Каўнаса (з высокай тэмпературай не эвакуявалі), дагаварыўся з медсястрой. Яна абяцала, што перад камісіяй дасць мне парашкі, якія паніжаюць тэмпературу. Сваё абяцанне выканала. Прыйшла камісія, і ў маім башмаку з'явілася кардонка з літарай "Э" (эвакуяваць). Ноччу вывезлі на чыгуначную станцыю, пагрузілі ў таварныя вагоны. Мне дасталося месца на верхняй нары ля самай сценкі вагона. У час руху цягніка загіпсаваная правая рука стукнулася аб дашчатую сценку вагона. Я адчуваў, што ўвесь гару. Ведаючы, што будзем праязджаць праз Вільню, не даязджаючы да яе, я заявіў сястры, што ў мяне, мабыць, высокая тэмпература. Тэрмометр пацвердзіў гэта. Сястра са злосцю прамармытала: "Выкінем вас у Вільні". Гэтага мне і трэба было. Я меркаваў, што з Вільні мне ўдасца трапіць у Ліду.

Сапраўды, знялі ў Вільні і накіравалі ў эвакуацыйнае аддзяленне на Антокаль. Хадзіў, еў нармальна, але тэмпература не ўнімалася. Накіравалі ў шпіталь на Звярынцы. Калісьці гэта былі польскія казармы пятага палка легіёнаў, афіцэр якога Казлоўскі ў свой час вёў у нас у гімназіі пачатковую вайсковую падрыхтоўку.

Тут знялі гіпс, ізноў зрабілі аперацыю, руку ўзялі ў шыну. І … скончылася мая хадзьба, пачаліся несцярпімыя болі, бяссоніца. Засынаў толькі пасля ўколаў морфію, але іх уводзілі нядоўга, растлумачылі, што магу стаць наркаманам. Сястра Аня з-пад дошак верхняй нары (ляжаў я на ніжняй) зрабіла з бінтоў цэлую сістэму петляў, якія давалі мне магчымасць уладкаваць руку ў розных становішчах, што дазваляла хоць на некалькі хвілін уціхаміраваць боль. Не помню, колькі часу я праляжаў. Рука ў шыне адвісла. Неабходна было накласці гіпс. Прабавалі некалькі разоў. Млеў - і зноў вяртанне у пасцель.

Нарэшце, наступіў дзень, калі рашылі, нягледзячы ні на што, загіпсаваць. Знялі шыну, і … аказалася, што рука ў локці пачала зрастацца не пад прамым вуглом, а пры анкілозе (нерухомым локцевым суставе) гэта не дапушчальна. Зламалі храсток, уладкавалі прамы вугал у локцевым суставе і наклалі гіпс. Левая рука была вольнай ад яго. Я загаварыў з лечачым урачом, ці нельга мяне накіраваць у бальніцу ў Лідзе. Ён растлумачыў, што зрабіць гэтага нельга.

У лісце дамоў я напісаў бацькам, што знаходжуся ў тым горадзе, дзе вучыўся (канкрэтна адрас пісаць было забаронена). Бацька знайшоў мяне, абіўшы парогі ваенных начальнікаў у Вільні, якія спачатку абурыліся і на яго, і на мяне, але фраза ў лісце "знаходжуся там, дзе вучыўся "ўціхамірыла" іх, і ніякіх непрыемнасцяў нам не было.

На другі дзень пасля сустрэчы з бацькам - камісія. У башмаку з'явілася кардонка з літарай "Э" (эвакуяваць). Многа нас пагрузілі ў пасажырскія вагоны і накіравалі на ўсход. Каля тыдня працягваўся наш шлях. У вагоне я пакрысе вучыўся хадзіць. Марыйская АССР. Пасёлак Кожла-Сала. Эвакашпіталь 3071, 5-е аддзяленне, 6-я палата, нас шэсць чалавек. Запомніліся двое: Баранаў з Горкага і Пеця Вішнякоў з Украіны. Першы з раненнем у левае плячо, другі з раненнем у нагу. Да Баранава на Кастрычніцкія святы абяцала прыехаць з падарункамі жонка. На бяду, у яго адкрылася гангрэна, і перавялі ў інфекцыйнае аддзяленне. Мы з Пецем паківалі галовамі. Аднак, усё ўладкавалася. Цераз санітарку Усцю атрымалі запіску - запрашэнне ад Баранава. Усця прынесла нам вопратку (на дварэ ўжо стаяла зіма), і мы "спікіравалі" ў госці. Заседзеліся. Вярталіся ўжо ў пацёмках. У калідоры нашага аддзялення ішоў фільм. Урачы ўбачылі нас дваіх вясёлых, падвыпіўшых хлопцаў…

Прачнуўся і ля свайго ложка ўбачыў лечашчага ўрача Валянціну, у нагах ложка Пеці сядзела начальнік аддзялення Марыя. Знялі з нас "стружку", паабяцалі назаўтра перавесці ў інфекцыйку. Аднак усё абышлося.

У ране ў мяне яшчэ з лета завяліся чарвякі. Вінаваты я сам. Гной, які набраўся пад гіпсам, апякаў мне падпаху, калі я ляжаў, і кісць рукі, куды ён сцякаў, калі я прымаў вертыкальнае становішча. Вось тут, ля касці, зрабіў "акенца", каб гной сцякаў. Мухі выкарысталі гэтую лазейку і "ўзнагародзілі сваім патомствам", якое не стала даваць спакою.

Лістапад месяц. Знялі гіпс. 28-га - камісія. Доўгія месяцы лячэння ў ваенных шпіталях Заходняй Сібіры, і толькі праз чатыры месяцы - 4-га снежня выпісалі дакументы. 5 снежня 1944 года атрымаў на рукі ўсе дакументы - і ў дарогу дамоў. Сесці на цягнікі, якія ідуць з усходу на Маскву немагчыма. Трое сутак праваляліся на падлозе. Камендант параіў штурмам браць любы вагон. Мы так і зрабілі. У Маскве пасадзілі на цягнік у вагон для параненых. З Менска далей на захад пасажырскія цягнікі не хадзілі. У таварным вагоне дабраўся да Маладзечна, потым да Ліды.

І вось я дома. Параілі парыць руку. Аднойчы адчуў, што ў вадзе рука чуць-чуць рухаецца ў локці. З'явілася надзея, што ў будучым змагу хоць крыху рухаць у локці руку і пальцы на ёй.

Веця (брат) служыў у Занямонску каля Мастоў у батальёне па ўстанаўленні чыгункі на захад. Якраз устанаўлялі ўзарванае прасла чыгуначнага моста цераз раку Нёман. Рашыў з'ездзіць да яго. Чыгуначная станцыя ў Лідзе была спалена. Усе службы размяшчаліся ў драўляным бараку поруч з ёю. Чакаючы на які-небудзь таварняк, які б ішоў на захад, зайшоў у барак, у аддзел перавозкі пошты па чыгунцы. Сустрэў знаёмых, з якімі працаваў да вайны ў паштовых вагонах. Вось тут пазнаёміўся са сваёй будучай жонкай. Вяртаючыся назад ад брата, зноў сустрэўся з ёю, дамовіліся спатыкацца…"

У нас у Ганчарах на кватэры жыў Шут Сяргей Осіпавіч, які працаваў настаўнікам ў Агародніцкай пачатковай школе. Аднойчы да яго заехалі выкладчыкі толькі што створанага Гарадзенскага педінстытута Высоцкая і Таццяна Сцяшковіч. Запрапанавалі мне пачаць працаваць настаўнікам у Агародніцкай пачатковай школе і паступіць завочна ў педінстытут. Паколькі атэстат аб заканчэнні гімназіі прапаў у Варшаве, паступіў у педінстытут на аснове пісьмовых паказанняў сведкаў. Пачаў працаваць настаўнікам у лютым 1945 года. Спачатку ў Агародніцкай пачатковай школе, затым у Ганчарскай сямігадовай, вёў тут беларускую мову".

15 кастрычніка 1945 года Кучынскі Мікалай Мікалаевіч жаніўся з Канановіч Аленай Мечыславаўнай. Вяселле было ў бацькоўскай хаце. Сабралася шматлікая радня з двух бакоў. Гулялі, весяліліся тры дні. Для вясковай моладзі ў суседскай хаце ўсю ноч былі танцы…

У 1947 годзе маладая сям'я рашыла перайсці на свой хлеб і пераехала ў Зарачанскую пачатковую школу, дзе працаваў настаўнікам Жамойдзік Арсеній Фёдаравіч. (Дарэчы ён быў жанаты з майго бацькі Вані дваюраднай сястрой - Буйніцкай Тамарай Рыгораўнай - таксама настаўніцай. Слава Богу, мае 95 год і жыве у Сіманах у радавым гняздзе.) Тут чатыры гады матэрыяльна жылі яны параўнаўча някепска: трымалі карову, свіней, птушку.

Тут сям'я павялічылася, у 1947 годзе,13ліпеня нарадзіўся Юра, у 1952 г., 22 лютага - Гражына.

Кучынскі Мікалай Мікалаевіч: "А з вучобай маёй атрымаўся казус. Калі я перайшоў на трэці курс, у мяне запатрабавалі арыгінал дакумента аб сярэдняй адукацыі. Пасля зімовай сесіі ў 1951 годзе я пакінуў педінстытут. Нягледзячы на гэта, па загадзе РАНА перавялі ў гэтым жа годзе ў Ваверскую школу завучам. Тут я прапрацаваў таксама чатыры гады. Матэрыяльныя ўмовы былі горшымі, чым у Зарачанскай. Сям'я павялічылася яшчэ на аднаго чалавека, да нас пераехала жыць з Ліды жончына маці. Начамі, зачыніўшыся ў склепе пры нафтавай лампе, рабіў фатаграфіі. Школа, дзе мы жылі, знаходзілася побач з могілкамі. Ваверская касцельная парафія была вельмі вялікая, і амаль штодзённа былі нябожчыкі. Вось іх і даводзілася фатаграфаваць. Так было гэта прынята. Былі месяцы, што на фатаграфіях "выганяў" другую зарплату.

Тут жа ў Ваверцы Яраслаў і Юра пайшлі ў школу. Па сваім жаданні перайшоў у Хадзюкоўскую пачатковую школу, дзе змог працаваць у дзве змены.

На другі ці на трэці год далі ў школу другога настаўніка, так што прыйшлося сесці на адну зарплату. Аднак жылі мы не горш, чым у Ваверцы. Пастаянны прысядзібны ўчастак быў на гароднай зямлі. Ніколі 0,25 га бульбы не садзіў, палавіну яе засявалі аднагадовымі травамі, купленая школьная салома і салома, атрыманая за вырошчванне кукурузы для калгаса, селядэра па школьным жыце, зжаты бульбянік служылі кормам для каровы. З калгаса сена не атрымлівалі, але кармоў хапала. Трымалі двое свіней, курэй, індыкаў.

Апошні - 10 клас Яраслаў канчаў у Ганчарах, жывучы ў дзядоў. Пасля заканчэння паступіў завочна ў Мазырскі педінстытут і пачаў працаваць у Цвербуцкай пачатковай школе. Гэта палепшыла матэрыяльнае становішча. Юра таксама пачаў працаваць, але затым завербаваўся на Далёкі Усход.

Трэба было нешта рабіць мне са сваёй адукацыяй. У 1954 годзе паступіў завочна ў Наваградскае педвучылішча. Гэта быў год, калі закрываліся завочныя аддзяленні ў педвучылішчах. З Наваградка перавялі ў Барысаў, адтуль - у Гомель. І вось тут ў 1959 годзе закончыў. Ясна, што маючы за сваімі плячамі курс гімназіі, цяжкасцей ніякіх не адчуваў і закончыў педвучылішча з дыпломам выдатніка.

У 1962 годзе паступіў на завочнае аддзяленне Белдзяржуніверсітэта на геаграфічны факультэт.

1965 годзе па просьбе загадчыка РАНА Кашпара Валянціна Фёдаравіча (швагра Валодзі Урбановіча, сястра яго Аляксандра (Саша), былая мая вучаніца з Васілевіцкай школы Наваградскага раёна) я згадзіўся даязджаць у Сямашкінскую васьмігадовую школу выкладаць матэматыку, а на маё месца з Цвербутаў перавялі Яраслава.

У 1966 годзе па ўласнай просьбе пераведзены ў Ганчарскую школу. Пераехалі з Гражынай, яна паступіла ў 8 клас, да гэтага вучылася ў Радзівонішскай школе. Жылі ў бацькоў. Гэля засталася жыць у Хадзюках, тут яна яшчэ год працавала тэхнічкай.

У 1968 годзе закончыў універсітэт.

Што засталося у памяці з гадоў вучобы? Усе гады завочнай вучобы быў старастам курса. Гэта не дазволіла мне прапускаць ні адной лекцыі".

Кучынскі Мікалай Мікалаевіч прайшоў багаты жыццёвы шлях, аб якім так змястоўна і шчыра ў сваім дзённіку распавёў пра сябе, сваіх родзічаў, гімназістаў. Для сучасных вучняў, студэнтаў цікава параўноўваць навучанне ў тыя далёкія гады пры рознай уладзе. Яго хобі з 1939 г. - філатэлія. За гэтыя гады сабраў багатую фанатэку. Раненне на фронце, месяцы лячэння ў лазарэтах з цяжкасцю вытрымаў і пасвяціў сябе настаўніцкай працы. Баявы і працоўны шлях адзначаны ордэнам Вялікай Айчыннай вайны 2-ой ст., значком "Выдатнік асветы БССР", юбілейнымі медалямі. Настаўніцкую справу прадоўжылі дзеці Яраслаў і Гражына ды ўнучка Віялета.

Кучынскі Мікалай Мікалаевіч (з дзённіка): "У заключэнне мне хочацца сказаць усім, хто гэта будзе чытаць - дзецям, унукам, праўнукам…, што такія бацькі, як мае, не часта сустракаюцца: працавітыя, чэсныя, бязмежна любілі сваіх дзяцей і ўнукаў, якія засталі іх яшчэ жывымі. Біліся, "як рыба аб лёд", каб вучыць мяне і пачалавечы жыць, таму што "чацвяртак" зямлі (4 га) не меў магчымасці гэта зрабіць… "

Кучынскі Вячаслаў Мікалаевіч (1926 - 04.03.2005), вучыўся ў польскай школе, потым пры "першых саветах", у час акупацыі патаемна выконваў заданні кіраўніцтва партызанскага атрада "Іскра". Пасля вызвалення Беларусі прызваны ў войска на 2-гі Беларускі фронт. Узнагароджаны ордэнам і медалём. Пасля вайны закончыў інстытут.

Каля сарака гадоў аддаў Вячаслаў Мікалаевіч творчай рабоце ў лідскай газеце. Толькі не зусім зразумела, чаму прадстаўляўся Віктарам. За гэты час ён надрукаваў на старонках мясцовага выдання шмат цудоўных артыкулаў, якія даносілі чытачу ўсю рэчаіснасць развіцця нашай Лідчыны ў розныя гады.

Аповяд пра жыццё-быццё сямейства Заекаў

з фатаграфій, дакументаў і па ўспамінах Заека Галіны Уладзіміраўны

У вёсцы Бенявічы, што недалёка ад Ганчароў, у малазямельнай сялянскай сям'і Заекаў Якава і Алесі нарадзілася шасцёра сыноў і дзве дачкі. Тады паўсюдна ў вёсках сем'і былі вялікія. Дзяцей нараджалі столькі, колькі Бог даваў. А галоўнае, каб працаваць на гаспадарцы, былі патрэбныя працоўныя рукі.

Нарадзіліся пры "цары-бацюшку": старэйшыя - Ясь і Філіп (дакладнай даты не ўстаноўлена), Юліян (1897), Сямён (1906), малодшыя Уладзік (1912 г.н.) Дзмітры (1915 г.н.), пазней - Алёна і Верка.

Нялёгкі лёс выпаў на іхнюю долю: Першая сусветная вайна, кайзераўская акупацыя, расейскі ператрус, два дзесяцігоддзі "за польскім часам".

У 1900 годзе ў Бенявічах была адкрыта школа царкоўнай граматы, якая адносілася да Ганчарскага царкоўнага прыхода.

Захавалася фатакартка прыстойнай сялянскай гаспадыні - маці вялікага сямейства, у дзявоцтве Кудзі Алесі, родам з Дакудава.

На яе цяжкую жаночую долю выпала шчасце-турбота нарадзіць васьмёра дзяцей, іх выгадаваць, забяспечыць навучанне ў школе, падтрымаць далейшую вучобу хлопцаў для набыцця спецыяльнасці…

У маршчынах твар, нібы кара.

Ўсяго пабачыла на свеце,

ды болей гора, чым дабра.

З маленства многа працавала,

Пазнала долю сіраты,

але на лёс не наракала -

Характар мела залаты.

Ніколі злога не казала

яна пра бліжняга свайго.

Не чулі мы, каб праклінала,

ці абгаворвала каго.

Нішто яе не паламала,

ні цяжкі лёс і ні вайна,

На ногі дзетак падымала.

Пры тых умовах марна справа

васьмёра дзетак нарадзіць,.

Ды нарадзіць - палова справы,

іх жа патрэбана гадаваць.

Хаціна з прыбудовамі Заекаў прытулілася на ўскрайку вёскі. Вакол на замшэлых пясчаных пагорках рос ядловец, дзе ў лісіных норах - стойбішча звяркоў, пагроза для вясковых курэй.

Ужо з дзяцінства старанныя хлопцы працавалі на гаспадарцы: у полі канём аралі, баранавалі, з сявенькай сеялі зерне. Летам сенавалі ў пойме Дзітвы, нарыхтоўвалі корм для хатняй сжывёлы. З надыходам восені збіралі небагаты ўраджай бульбы, збажыны. Потым цяжкая праца вымалаціць цапамі снапы, правеяць зерне, каб потым змалоць на жорнах у муку.

Каб крыху лепш падсілкавацца, хлопцы палявалі на зайцоў, лісаў, зімой ставілі сілкі на курапатак. Пазней мелі ўжо паляўнічае ружжо. На ўсё жыццё палюбілі рыбалку: балазе да Дзітвы было з поўвярсты, ды і да Нёмана - з кіламетр. Змайстравалі з дошак лодку, звязалі сеткі. Заўсёды, асабліва на святы, на стале была рыба.

Закідваюць хлопцы вуды,

хто на хлеб, на чарвяка,

Не глядзіць ніхто нікуды,

воч не зводзяць з паплаўка.

І хвалююцца нямала

нашы хлопцы-рыбакі, -

Чуць-чуць рыбка заклявала,

і заскачуць паплаўкі.

Тут патрэбны спрыт, снароўка

і характар клёву знаць,

Трэба ўмець у час і лоўка

рыбку хітрую падцяць.

Якуб Колас.

Нашым сялянам за польскім часам жылося нялёгка. Вяскоўцы былі прыгнечаны высокімі падаткамі, страхоўкамі - і плаціць толькі "пінёнзамі". А каб іх мець, трэба было распрадаць зерне, жывёлу, малако і масла, якіх не заўсёды хапала нават дзецям… Польскія ўлады зняважліва ставіліся да беларускай мовы, звычаяў, праваслаўных святаў. У школе дзяцей вучылі толькі на польскай мове.

Старэйшыя хлопцы вучыліся пры цары па-расейску і адчувалі сябе чужынцамі, але былі прызначаны на польскую вайсковую службу.

Гэта паслужыла добраым штуршком закончыць вышэйшыя ўстановы і праявіць сябе ў навуковай дзейнасці:

Філіп стаў знакамітым вучоным - доктарам, абаснаваўся ў Харкаве.

Ясь стаў навукоўцам і ў часы ваеннага ліхалецця яго закінула ў Кракаў. Прыехаць на радзіму ў пасляваенныя гады "жалезнай заслоны" не ўдалося. Падтрымлівалі сувязь з братамі на Беларусі паштоўкамі…

На захаваўшыхся фатакартках старэйшыя Заекі Ясь і Філіп под час вучобы, практычных заняткаў і вайсковых вучэнняў.

ось у паляка ўсё прывабна:

рыштунак, вопратка і бронь.

Усё прыгожа, зручна, зграбна,

пароды ангельскае конь.

А што паразу атрымалі,

то што ж яны маглі зрабіць?

Палякі мужна ваявалі,

ды танка шабляй не прабіць.

Юльян, 1897 года нараджэння, пасля заканчэння школы за "польскім часам" вывучыўся на настаўніка. Быў на ўліку да прызыву ў войска.

Выпадкова нядаўна знайшлася яго "Ксёнжачка вайскова" ("Вайсковая кніжачка") ад 10 сакавіка 1923 года, у якой пазначаны: Рост - 171см. Вага - 66 кг., адбіткі пальца. "Стан сям'і - кавалер (халасцяк)", "Занятак цывільны - рольнік (селянін)". Падрабязна апісана знешнасць: "валасы, вочы, бровы, нос, барада, твар, асабістыя знакі".

Быў на службе ў рэзерве, ёсць адзнакі, што 11 лютага 1938 года ў Гародні паходзіў "цвічэнне", а другі раз - 18 жніўня 1939 года, за некалькі тыдняў да вайны.

На адной са старонак "Вайсковай кніжачкі" змешчана памятка адносна яе прызначэння і карыстання ёю:

"ПАМЯТКА

1. Вайсковая кніжачка служыць жаўнеру асабістым дакументам, а таксама сведчаннем адносінаў, у якіх уладальнік гэтага дакумента знаходзіцца да вайсковай павіннасці.

2. Вайсковая кніжачка павінна захоўвацца як найстаранней.

Уладальнік Вайсковай кніжачкі абавязаны прадстаўляць яе вайсковай уладзе, а таксама і цывільнай пры кожным звароце або па кожным патрабаванні тых жа ўладаў.

3. Уладальніку Вайсковай кніжачкі нельга рабіць у ёй самавольна ніякіх змен, а таксама паправак - ні асабіста, ні праз асоб на тое тое неўпаўнаважаных.

Калі прыйдзе - на яго думку - патрэба зрабіць у ёй якія-небудзь папраўкі або змены, належыць па той справе звярнуцца пісьмова або вусна з просьбай у ПВК (Павятовы вайсковы камісарыят), да якога належыць месца пастаяннага жыцця ўладальніка Кніжачкі і адначасова прадставіць сваю Вайсковую кніжачку. У дарозе такую просьбу належыць падаваць у Пастарунак (Камісарыят) дзяржаўнай паліцыі або ў орган цывільнай адміністрацыйнай ўлады І інстанцыі (Староства).

4. У выпадку знішчэння, страты або крадзяжу Вайсковай кніжачкі належыць пра гэта паведаміць у ПВК спосабам, вызначаным у п. 3".

Малодшыя браты і сёстры дружна наведвалі школу. Навука давалася лёгка, а праца на зямельцы была цяжкай і беднай. Трэба было шукаць палёгку… Спачатку Юлік выскачыў з сялянскага хамута, вывучыўся на настаўніка, затым - малодшыя.

Уладзік закончыўшы за "польскім часам" сем класаў Ганчарскай школы паступіў у дзяржаўную Шчучынскую настаўніцкую семінарыю. Разам з ім там вучыліся мясцовыя хлопцы: Буйніцкі Косця з Дзітрыкаў, Папковіч Васіль са Жвіркоў, якія сталі на ўсё жыццё закадычнымі сябрамі…

Захаваўся канспект з вучэбнага 1931/32 года навучэнца чацвёртага курса Заекі Уладзіміра "Практыка педагагічна".

Паспяхова закончыўшы сямігадовае навучанне ў дзяржаўнай Шчучынскай настаўніцкай семінарыі ў 1935 годзе Заека Уладзімір быў акіраваны на працу ў паўшэхную школу № 7 горада Баранавічы, дзе працаваў два гады (захавалася натарыяльна засвечаная заява аднакурсніка Мушчынскага М.С.). Але ўжо ў верасні 1939 года, пасля аб'яднання Заходняй Беларусі, актыўна ўключыўся ў выкладанне беларускай мовы ў пачатковай школе.

Дзмітры, 1915 года нараджэння, таксама быў прызваны служыць у польскую армію.

Па успамінах братоў, яму не хацелася служыць у войску - цягнула на бацькаўшчыну. Ён з дзяцінства любіў гаспадарыць, асабліва па дагляду жывёлы.

Пасля войска Дзмітры паступіў вучыцца ў Сувалкі ў навучальную ўстанову па ветэрынарыі. Вучыўся добра, там жа ў мясцовых гаспадарках праходзіў практыку.

Захаваліся яго вучэбныя ккнігі:

"Основы ветеринарыи." И.Ф. Розгин. Москва. 1939 г. - 466 старонак.

"Введеніе в изученіе зоологіи и сравнительной анатоміи" М.А. Менабира с 258 рисунками на 347 старонак. Москва 1897 год.

Кніга з Блонскай бібліятэкі Бонч-Асмалоўскіх.

Прыехаўшы дахаты ў Бенявічы хутка зарэкамендаваў сябе як граматны лекар жывёлы - быў у пашане. У навакольных вёсках ва ўсіх гаспадароў было многа разнастайнай жыўнасці, якая, безумоўна, час ад часу хварэла. Па-гэтаму ветэрынары былі найбольш запатрабаваныя ў сялян. Запомніўся малой Германовіч Вользе, як ён на падворку бацькоў у Ганчарах лячыў жывёлу: умела і растаропна - і карова хутка ўстала на ногі.

Тут жа у Бенявічах у Козела Юзафа і Зосі ў 1918 годзе нарадзілася Анюта. Дзесьці ў васьмігадовым узросце Ганна пачала навучанне ў Ганчарскай школе.У адным класе з ёю вучыліся шэсць хлопчыкаў і дзесяць дзяўчынак, у тым ліку Маруся Папковіч са Жвіркоў і Канстанцін Козел з Бенявіч, і па ўсёй верагоднасці і Ганна Чылека з Баравічаў.

Дакладных аповядаў пра навучанне няма, але па здымках можна здагадвацца пра колькасць хлопчыкаў і дзяўчынак, пра іхняе ўбранне, прычоскі…

Усім класам яны наведалі Наваградак - былую сталіцу Вялікага Княства Літоўскага, дзе знаёміліся з руінамі замка 13-16 стагоддзя з вежамі Шчытоўка і Касцельная, гарой Міндоўга (згодна з легендай тут пахаваны заснавальнік ВКЛ - Міндоўг), з Фарным касцёлам які заснаваны ў 1395 годзе вялікім князем Вітаўтам ( у лютым 1799 года ў касцёле хрысцілі Адама Міцкевіча), збудаваннямі Барысаглебскага манастыра. У 1924-1931 гадах побач з Замкавай гарой па ініцыятыве гараджан быў насыпаны курган Бессмяроцця ў гонар і памяць Адама Міцкевіча.

Першы ў свеце Дом-музей Адама Міцкевіча адкрыўся 11 верасня 1938 года. Гэта быў сціплы драўляны дом, пабудаваны бацькам паэта.

Пасля заканчэння школы бацькі вырашалі як забяспечыць далейшае навучанне дачкі. Безумоўна, бацькам-сялянам, ды яшчэ да таго ж праваслаўным, было фінансава цяжка забяспечваць вучобу Анюты.

У Лідзе працавала Гандлёвая школа піяраў, якая размяшчалася пры рымска-каталіцкім касцёле ў прылеглых да яго жылёва-гаспадарчых будынках па вуліцы Сувальскай.

Дарэчы прыбыткі ад збіраных аплат за вучобу не маглі пакрыць сур'ёзныя цяжкасці бюджэту школы. Былі таксама клопаты іншага характару, звязаныя з праграмай навучання. Моладзь, якая заканчвала ў той час трохкласную Гандлёвую школу, атрымлівала спецыяльнасць, але не атрымлівала поўнай сярэдняй адукацыі, якая дазваляла б паступаць на вучобу ва ўніверсітэт ці ў школу падхарунжых (вайсковую вучэльню).

Атрыманне канцэсіі на Гандлёвую школу з поўным сярэднім профілем не было лёгкім. Пашырэнне школы да чацвёртага класа пацягнула за сабой неабходнасць змены яе назвы. Несумненна ўплываў эканамічны крызіс, у выніку якога ў Лідзе і яе ваколіцах у грамадзян не хапала грошай. Дырэктар школы, шукаючы паляпшэння фінансавагага становішча, пачаў разглядаць магчымасць прыняцця ў школу дзяўчат. Меркаваў, што такім чынам зробіць Гандлёвую школу больш прывабнай для мясцовай супольнасці. У Лідзе не было сярэдняй школы, якая вучыла б адначасова спецыяльнасці i ў якой вучыліся б дзяўчаты. Задума зрабіць з мужчынскай школы каэдукацыйную пляцоўку была добрая, і ў траўні 1934 года справа была пазітыўна вырашана. Кольксць вучняў вырасла з 60 да 160.

Вось тады якраз і паступіла вучыцца беняўская дзяўчына Козел Анюта. Яна добра ўпісалася ў вучнёўскі калектыў, ахвотна вывучала прадметы, захопленая вялікай колькасцю гадзін вучобы. Добра сябравала са сваімі аднакласнікамі, у свабодныя дні дзеці весела і актыўна праводзілі час у культурна-масавых мерапрыемствах, а часта і на прыродзе… Тут у Гандлёвай школе моладзь у форменным адзенні праходзіла вайсковую падрыхтоўку, задумвалася таксама над тэмамі ўсеагульных грамадзянскіх абавязкаў i правоў ды гаспадарчага самакіравання ў Польшчы.

Дэталёвая праграма навучання абавязвала як вучняў, так i настаўнікаў.

Праграма навучання была даволі абшырная. Па-першае, былі прадметы, звязаныя з тэхнікай гандлю, рэкламы. Навучэнцаў рыхтавалі да канторскай справы, бухгалтэрыі, стэнаграфіі. Праводзіўся курс друкавання на машынцы. Акрамя польскай вывучалі і нямецкую мову, матэматыку, гісторыю, правазнаўства, таваразнаўства.

Дбалі таксама пра фізічнае развіццё моладзі на занятках у гімнастычнай зале і спартыўных пляцоўках. Цікава і змястоўна праводзілі адпачынкі на прыродзе, гулялі ў валейбол, пікара.

Дырэктарам гімназіі быў знакаміты Генрык Жалігоўскі, сакратаром Юзаф Мамчыц. У "Кроніцы" запісаны спісак выкладчыкаў.

На захаваўшыхся фотакартках можна пазнаць сваіх родзічаў ці знаёмых…

Тады выкладалі: Люцыян Брыльскі - польскую мову (дарэчы, пазней быў выбраны ў Сойм), Эдуард Зімінскі - нямецкую, Эдвард Ілінскі - таваразнаўства, Ізабэла Рус - гісторыю, Эдмунд Круляс - стэнаграфію, Яніна Камар - бухгалтэрыю, Яўгенія Багуцкая - тэхніку гандлю, Зофія Воўніч - гаспадаранне, Казімір Млынарскі-фізкультуру.

Навучанне ў Гандлёвай школе было на добрым узроўні.

Дасягнені Купецкай гімназіі не засталіся па-за увагай адукацыйных уладаў. Генрыка Жалігоўскага ўзнагародзілі Залатым крыжам. Несумненна, было гэта вялікім прызнаннем для дырэктара i для усёй школы.

Варта згадаць, што ў Гандлёвай школе ў Лідзе адбывалася шмат урачы-стасцяў узнёслага характару. З аказіі выдачы гандлёвых атэстатаў аб сярэдняй адукацьй 26 чэрвеня 1936 года адбылося ўручэнне і асвячэнне нанава ўфундаванага штандара школы.. Ва ўрачыстасці прымала ўдзел многа грамадзян горада, а таксама шматлікія госці.

Козел Аня ў 19 год закончыла чатырохгадовае навучанне ў гандлёвай школе і была накіравана ў гміну мястэчка Дакудава..

Аня хутка ўвайшла ў кола гмінных спраў і сваіх абавязкаў. Сумесна з войтам і жаўнерамі наведвалі сялянскія сем'і, высвятлялі іх жыццёвы дабрабыт. Тым, хто не меў каня ці каровы, стараліся выдзяляць дапамогу.

Бедным многадзетным сялянскім сем'ям здымалі падаткі, а сяму-таму выдзялялі грашовую дапамогу, ці насенне, а часцей хлебную муку.

Аня, як супрацоўнік гміны, у вяскоўцаў мела давер, да яе звярталіся з просьбай напісаць прашэнне альбо заяву…

Лічу, што польскай той уладзе

пара належнае аддаць,

Бо сем'ям тым, што ў заняпадзе,

магла падтрымку аказаць.

Увесну даць маглі насенне,

альбо карову дзеткам даць.

Але часцей ў адно імгненне

маглі падаткі скасаваць…

Дзяржава пільна наглядала,

як зборы подацей ідуць,

І часам жорстка тых карала,

калі хто хоча падмануць.

А каб дазнацца ў чым прычыны -

наступствы глупства ці бяды,

Два супрацоўнікі ад гміны

з праверкай рушылі туды.

Таксама солтыс там мясцовы

абавязкова мусіў быць,

Каб аб'ектыўныя высновы

па гэтай справе ім зрабіць…

Калі камісія рашала,

што для ільгот падстаў няма,

Для вінаватых азначала -

надзею цешылі дарма.

Калі ж убачаць - скрозь нястача,

худыя дзеткі, конік здох,

Пануе роспач, жонка плача,

няма тут грошай, бачыць Бог,

То адпаведны акт складалі,

маглі якім прапанаваць

Каб запазыку скасавалі,

ды дапамогу аказаць.

З успамінаў Ежы Путраманта - жыхара Банева:

"На Вялікдзень я прыехаў у Банева, рушылі адразу ў Дакудава.

Як вядома, адразу перад уездам у вёску знаходзіліся могілкі, размешчаныя на абрывістым беразе Нёмана. Штогод яны станавілся ахвярай чарговай паводкі, якая адрывала па некалькіх, магіл. Летам на мелкаводдзі валяліся людскія чарапы i галёначныя косткі.

У Дакудаве заўсёды святочныя п'янкі. Аздобай кампаніі былі паны-паліцыянты, ладзілі забаву. Прыслалі новага каменданта з вельмі прыгожай жонкаю. Быў гэта малы бландзінчык з рудымі вейкамі i блакітнымі вочкамі. На забаве - як звыкла ў зале гмінскага будынка - усе напіліся.

Піццё было ўсеагульным заняткам ваколіцы. Гарэлка пранікала ў звычаі, суправаджала жыхароў даліны Нёмана ад калыскі да труны. Ужо пры радзінных урачыстасцях давалі немаўляці паўкілішка, каб i яно адчула свята. Дабіваючыся дзяўчыны, хлапец прыязджаў з гарэлкай. Калі тая з iм добра выпівала, азначала, што згодная. "Чорныя поліўкі" i гарбузы - сімвалы адмовы з даўніх вякоў - аказаліся выцесненымі ўніверсальным сродкам "духоўнага жыцця".

Канешне, спецыяльныя п'яныя opгii арганізоўваліся з аказіі святаў. Ваколіца была мешаная, пераважна праваслаўная, тpoxi каталіцкая. Большым святам дадавалі другі i трэці дзень. I гэта не толькі такім, як Божае Нараджэнне, Вялікдзень, ці Сёмуха. Тры дні святкавалі Тры Каралі - па дню на кожнага. Святкавалі таксама i чацвёрты дзень, гаварылі, што ў гонар "фурмана", г.зн. таго, хто тых трох каралёу вёз. Каб палічыць, то выпадала б тых святаў каля сотні на год. Ну а што ў час свят рабщь? Большасць дарослых - непісьменныя. Радыё было рэдкасцю,і то на слухаўкі. Пра кіно, тэатр цi хоць бы спорт ніхто на вёсцы не меў паняцця. Заставалася толькі гарэлка. Часам гулялі ў прэферанс і падкіднога. Былі танцулі і вясковая забава. Але тут i там без гарэлкі нельга было абысціся.

Вясковая дакудаўсая моладзь збіралася на беразе Нёмана, ладзілі вясёлыя гульні, спаборніцтвы. Заўсёды рыхтавалі з свежа налоўленай рыбы рыбацкую юшку, а з хаты прыносілі размавітыя сялянскія прысмакі. Палілі кастры, вясяліліся ўсю ноч да світанку… Гэта былі цудоўныя, запамінальныя ночанькі…

У красавіку 1939 года Польшча адзначала дваццатыя ўгодкі вызвалення з-пад улады савецкай Pacii. З той аказіі ў нядзелю, 19 красавіка, польскае радыё зрабіла з Ліды спецыяльную перадачу. Імправізаваную студыю падрыхтавалі ў гімнастычнай зале Купецкай гімназіі, адкуль раніцай уся краіна пачула пра гісторыю лідскіх піяраў. Прамову перад мікрафонам сказаў дырэктар школы Генрык Жалігоўскі. З касцёла піяраў таксама транслявалася імша".

У верасні 1939 года для заходніх беларусаў адбыліся лёсавызначальныя падзеі: пачалася Другая сусветная вайна і ўз'яднанне Беларусі

Напад на Польшчу - вынік змовы,

і гэта ўжо вядомы факт,

Што перадзел, парадак новы,

Еўропе нёс таемны пакт.

У адпаведнасці дамове

ў крэсы немцы не пайшлі,

Адсюль дамоў зышлі панове,

а ўслед таварышы прыйшлі.

На Заходняй Беларусі ўсталявалася Савецкая ўлада.

Было спачатку паляванне

на ўвесь дзяржаўны апарат.

Каго ў турму, каго ў выгнанне,

але хапалі ўсіх падрад.

І кожны служачы ўлады,

не важна, дзе ён працаваў,

І не залежна ад пасады

чэкістам у лапы патрапляў.

Усе прайшлі праз пастарункі

паліцыянт або ляснік,

Рабочы, служачы чыгункі,

і землямер, і паштавік.

Не абышла і Аню чэкістская ператраска : частыя выклікі ў аддзел НКВД, некалькі тыдняў пратрымалі ў камеры, допыты, пагрозы,…

Калі закончылася гэта кантавасія, Аня дабралася ў Бенявічы да роднай хаты.

Тут уключылся ў сялянскую працу. Дапамагала па гаспадарцы: і жаць і звозіць снапы, умела запрэгчы каня… За гады вучобы добра навучылася рыхтаваць розныя прысмакі з небагатага вясковага асартыменту прадуктаў, так што сялянкі-аднавяскоўкі былі ўдзячныя ёй за кулінарную навуку.

Калі дзяўчаты кужаль пралі,

давалі волю галасам.

Спявалі песні аж да ночы,

у лад звінелі галасы,

Як васількі блішчэлі вочы,

як лён бялелі валасы.

У хлопцаў сэрцы заміралі

ад песень тых і ад вачэй

Гэты сімпатычны, адукаваны хлопец, які меў ужо добрую пасаду, Анацка Леанід сябраваў з Аняй Козел і быў адным з кандыдатаў у жаніхі. Але на краіну нахлынула гітлераўская навала і перавярнула ўсё жыццё… Пра Анацку Леаніда звестак не знайшлося, хаця з такім прозвішчам і цяпер на Лідчыне жывуць нашчадкі…

У сорак першым годзе летам

да нас вярнулася вайна,

А пакуль ў вёсцы ціха

няма ні ўлады, ні вайны.

Не знаюць людзі, што ўжо ліха

прыйшло да іх. Жывуць яны,

Як і жылі, жыццём працоўным.

Так продкі іхнія жылі

Жыццём разважлівым і роўным,

турботы звычныя былі:

Сям'ёй жывёлу гадавалі,

а дзеўкі, спрытныя жанкі

Кужаль адбельвалі і пралі,

касілі сена мужыкі.

Жанчыны сена не касілі,

у нас такога не было.

Граблі, пакосы варушылі,

каб сена часам не згніло.

І агарод, і праца ў полі,

і ў хаце трэба працаваць.

Не пазайздросціш іхняй долі,

няма калі адпачываць.

У вёсцы людзі зразумелі,

што пачалася зноў вайна…

Восенню 1941 года ў Ганчарах аккупацыйныя ўлады дазволілі адкрыць школу на беларускай мове з вывучэннем нямецкай. Падручнікі засталіся тыя ж самыя, што і да вайны, толькі было загадана выдраць лісты з партрэтамі Леніна-Сталіна.

Дырэктарам школы прызначылі дзьячка з Ганчарскай царквы Пяткевіча, жонку Ганну Антонаўну - настаўніцай пачатковых класаў і спеваў.

Жыхар з вёскі Бенявічы Казлоў Валянцін Пятровіч (у пасляваенны час узнагароджаны польскім медальём "За ўдзел у абарончай вайне 1939 года") у часы "першых Саветаў" і пры акупацыі нашай мясцовасці немцамі працаваў настаўнікам Ганчарскай школы. На гэты час Заека Уладзімір таксама тут настаўнічаў, вучыў старэйшых дзяцей у пачатковых класах на беларускай мове.

Настаўнікі непаслухмяных дзяцей маглі, як за "польскім часам"ляснуць лінейкай па выгнутай далоні, ці закруціць за вуха… Але праблем з дысцыплінай у вучняў бадай не было - усе ахвотна слухалі настаўніка, выконвалі хатнія заданні. Падбадзёрвала вучняў і тое што настаўнік зайшоўшы ў клас вітаўся: "Жыве Беларусь", а вучні дружна гаманілі: "Жыве".

На гарышчы хаты ў Заекаў знайшоўся падручнік на нямецкай мове па практычнай геаметрыі і матэматыцы выдання 1943 года ў Лейпцыгу.

На гэты час Заека Уладзімір у вёсцы і акрузе меў добры аўтарытэт і павагу. Гэта бачыла і Аня Козел, і ёй падабалася сурьёзнасць Уладзіка да настаўніцтва, шырокі кругагляд, прыкладныя паводзіны сярод моладзі, стрыманасць да палітычнай дыскусіі.

У хуткім часе маладыя аднавяскоўцы Уладзімір і Аня пажаніліся. Жылі ў бацькоўскай хаце, здатна вялі гаспадарку: мелі хлеб і да хлеба. У 1942 годзе нарадзілася Галіна, а пазней, у 1946 годзе - Ірына.

Разглядаючы кожнага хлопчыка і дзяўчынку па-асобку, даволі яскрава характэрызуецца той час, як апраналіся і абуваліся гаротныя дзеці, а на тварах смутак і сполах… Адзенне было бедным, з саматканага палатна ці перашытае з бацькоўскай вопраткі. Пад самую зіму да школы хадзілі босымі. Школа ў Ганчарах пасля таго як партызаны спалілі старую царскую пабудову, размясцілася ў вясковых хатах. Мясцовыя мужчыны змайстравалі сталы і лаўкі, на сцяну павесілі дошку.

Сярпом, бывала, жыта жала,

то аж па лытках кроў цякла.

Бо як іголкі, пожня жыта

дзярэ і коле ногі так,

Што скура струпамі пакрыта,

пасля жніва нібы наждак.

Таму і сем'і нашых продкаў

былі багаты на дзяцей

Хапала неяк месца, сродкаў,

каб добрых выхаваць людзей.

Занятыя з ранку да позняга вечара працай людзі нават забываліся, што яны жывуць у час, калі ідзе вайна і на іх зямлі пануе акупацыйны нямецка-акаўскі рэжым.

З надыходам позняй восені і ў зімку ў вяскоўцаў з'яўлялася больш вольнага часу. Пажылыя мужчыны збіраліся у чыёй-небудзь хаце каб пагаварыць пра вайну і сваю гаспадарку, пакурыць, ды пагуляць у "дурня" ці "пагоны". Жанчыны на прасніцах і калаўротах пралі з воўны і кудзелі ніткі, а падчас працы задушэўна гаманілі і спявалі.

У вольную часіну і на святы вясковая моладзь збіралася на вечарынкі. На такую забаву запрашалі мясцовых музыкантаў, арандаалі хату з найбольшым пакоем. Танчылі полечку-трасуху, кракавяк, кадрыль, падыспанец, ляваніху, ды і чароўны вальс. У перапынках спявалі песні як беларускія, расійскія, так і польскія. Весяліліся да світанку, не звяртаючы ўвагі на тое, што з раніцы трэба працаваць. Вёскі тады былі шматлюдныя, звінелі дзіцячымі галасамі, шмат было і моладзі, хоць частка хлапцоў была на фронце. Хаця жылі небагата, але не засмучаліся, бо лепшага ніколі не бачылі.

Дзмітры Заека выконваў абавязкі ветэрынара "за польскім часам", пры "першых Саветах" і пры немцах. Ён не ўмешваўся ў палітыку, а штодзённа з ранку да пазна займаўся сваёй ветэрынарнай справай.

У часы нямецкай акупацыі ў гэтай мясцовасці аж да Нёмана "гаспадарамі" сазгоды немцаў, былі белапалякі, якія патрабавалі, каб былыя польскія вайскоўцы ішлі ў Армію Краёву ці здавалі былое польскае вайсковае амбудзіраванне . Напэўна, Дзмітры адмовіўся, і ў 1944 годзе акаўцы забілі яго.

У кнізе "Памяць" пра Дз.Я. Заеку напісана на ст. 344.

Трагедыя напаткала і яго сястру Алёну. Неяк пад вечар яна лясной дарогай вярталася з Дакудава, дзе была ў сваякоў і там дапамагала ў палявых работах. Змяркалася… На ўскрайку леса на выспе каля Дзітвы, засеўшыя немцы кантралявалі выхад з партызанскай зоны і па ёй стрэлілі - насмерць…

З вёскі загінула на фронце некалькі вяскоўцаў, ды яшчэ акаўцы зверствавалі.

У 1943 годзе бандыты расстралялі Говар Ганну - 39 год, Казака Пятра Андрэевіча - 53 гады, Козел Платона Аляксандравіча - 30 год, Кульчыцкага Аляксандра - 44 гады, Чырвонага Сцяпана Адамавіча - 58 год, Шулейку Канстанціна - 44гады.

Беняўцы ў хаце і ў полі заліваліся слязамі, вёска ператварылася ў сумную аплаквальню.

Два дні нябожчыкаў хавалі,

цяжкая праца то была.

Мужчыны ямы дзень капалі,

жанчыны трупы ўкрашалі.

Як выжывалі ў тых умовах,

пра гэта цяжка гаварыць.

Хварэлі, мёрзлі, галадалі

не дай так Бог нікому жыць.

Калі ж у чэрвені з усходу

прыйшлі Саветы зноў да нас,

То для тутэйшага народа,

настаў другі складаны час.

Саветы людзям і прыродзе

нямала шкоды прынясуць.

Другіх Саветаў у народзе

перыяд гэты назавуць.

Яны тут час не марнавалі

і з ацалелых мужыкоў

На фронт здаровых усіх забралі,

памножыў лік сірот і ўдоў.

Не ўсе вярнуліся дахаты -

больш палавіны палягло.

Жыццё савецкага салдата

заўсёды таннае было.

У студзені 1945 года сям'ю Чырвонага Івана напаткала вялікае гора - загінулі тры сыны: Аляксей - 1906 г.н., Антон - 1910 г.н., Аляксандр - 1912 г.н.

Ды яшчэ беняўцы-воіны загінулі на франтах ВАВ:

Буяк Станіслаў Адамавіч загінуў у 1945 г. - меў 23 гады;

Бялецкі Валяр'ян Іванавіч - 1902 г.н., прапаў без вестак у 1944 г.;

Козел Іван Іосіпавіч - 1910 г.н., прапаў без вестак у 1944 г.;

Козел Сяргей Восіпавіч - 1920 г.н., пахаваны ў Германіі;

Шулейка Віктар Андрэевіч - 1910 г.н., прызываўся ў 41 г., загінуў у 45 годзе.

Вяскоўцы па прапанове-загадзе сельсаветчыкаў збіралі на фронт для чырвонаармейцаў патрэбныя для іх рэчы, падпісваліся на дзяржаўны займ.

Пасля вызвалення Лідчыны ў верасні 1944 года ў быўшым нямецкім бункеры адкрылі школу. Збудаванне бункера было халодным і цёмным, дзьмула з вокнаў. Для вучняў вясковыя мужчыны змайстравалі з сырых дошак сталы і лаўкі.

Нягледзячы што на фронт патрабавалася многа вайскоўцаў, настаўнікам далі атэрміноўку. Так з пасведчання, падпісанага Лідскім райваенкамам падпалкоўнікам Буторынам і старшым лейтэнантам Крохіным ваеннаабязаннаму Заеку Юліяну далі часовую адтэрміноўку ад прызыву па мабілізацыі з 30 ліпеня да 1 верасня 1944 года. А потым прадоўжылі да 1-ага сакавіка 45 года. Вось так у цяжкія гады вайны ўлады ўсё ж клапаціліся, каб дзеці набывалі веды.

Пасля вызвалення Беларусі Ганна Іосіфаўна перакваліфікавалася ў настаўніцу пачатковых класаў і працавала ў Ганчарскай школе.

Ганна Іосіфаўна з пасляваеннымі другакласнікамі каля драўлянай сцяны школьнай забудовы, якая ў гады вайны была нямецкім бункерам.

Амаль усіх школьнікаў я (аўтар - В.К.) пазнаў, бо калі прыйшоў пасля Жучкоўскай пачатковай школы ў 5-ы клас Ганчарскай школы, з імі вучыўся, закончыў сямігодку і далей з большасцю і дзесяцігодку…

Курыловіч Тамара, Заека Галя, Казлова Данута, Марцінкевіч Зося, Гук Зоя, Дычок Лёня, Козел Міша, Козел Тома, Харкевіч Валянцін, Дэк Ганна, Дэк Іван, Коркуць Іра, Данэйка Веця, Шулейка Жэня, Жамойціна Надзя…

І ўсе босыя.

Закончыўшы дзесяцігодку ў Ганчарскай школе Галіна стала медработнікам, Ірына прадоўжыла справу бацькоў - працавала настаўнікам.

У семідзесятых гадах былыя навучэнцы Шчучынскай настаўніцкай семінарыі сустрэліся з нагоды пяцідзесяцігоддзя атрымання дыпломаў настаўніка ў вучэбным класе былой семінарыі.

У 1950 годзе, нягледзячы на антыкалгасныя настроі аднавяскоўцаў, быў створаны калгас, і назвалі імя Шверніка. З сямейства Заекаў Юльян перабраўся ў Юрацішкі, дзе пачаў працаваць настаўнікам, там і ажаніўся. Уладзіка - настаўніка калгасная тэма не турбавала. А Сямён адным з першых напісаў заяву ў калгас. Здаў усе сельскагаспадарчыя прылады працы: плуг, плужок, барану, забралі і кабыліцу з вупражжу і калёсамі. Але як актыўны працаўнік заўсёды працаваў са сваім канём і начыненнем. Праз пару гадоў калгас узбуйнілі…

Праца ў калгасе імя Чкалава Заекі Сямёна праходзіла з самага пачатку ўтварэння калгаса. Захаваліся за ўсе гады "Працоўная кніжка калгасніка", у якой адбываўся штодзённы ўлік па відах выкананых работ.

"Кніжка" - красамоўны дакумент. Чытаючы яго, многае можна даведацца, напрыклад: узімку коньмі ў санях ездзілі на балота, выдзёўбвалі кавалкі торфу і прывозілі на палі як угнаенне. Для коней рэзалі сечку з саломы з дабаўкай канюшыны. Пагрузка гною ў павозку, перавозка і раскідванне па полі. У гумне малацілі, напэўна цапамі, канюшыну і ўжо ў красавіку вялі ўручную падсеў канюшыны. Ці такі вось цікавы момант, якія былі тэрміны пасеву сельгаспадарчых культур. У пачатку красавіка ўручную сеялі авёс, лубін, а пшаніцу і ячмень - у канцы гэтага месяца і ў пачатку траўня, лён - у канцы. Бульбу саджалі ў канцы траўня і ў пачатку чэрвеня. Потым коньмі праводзілі баранаванне і некалькі разоў абгонку. На адзін працадзень трэба было забаранаваць у адзін след 3 гектары. Тэрмінаў для паспявання бульбы, мажліва, не хапала, таму ўборка "другога хлеба" пачыналася ў канцы верасня. Выворвалі барозны плугам, і жанчыны з драпцамі вышуквалі бульбіны і збіралі ў кошыкі. Мужчыны капалі бурты, укрывалі саломай, потым зямлёй.

У ліпені і жніўні з самай раніцы мужчыны вазамі ехалі за Нёман на сенакос. На працадзень трэба было скасіць 0, 25 га, згрэбці сена на плошчы 0, 75 га, скласці ў копы з 90 сотак. Працадзень можна было зарабіць і ўкладваючы сена на 12 вазоў. А кладка сена з воза ў сцірты лічылася больш лёгкай справай, на працадзень трэба было ўкласці 14 вазоў. Перавозка сена па бездарожы з грузам каля 10 км, а сам возчык ішоў пешшу. Да таго ж, сена трэба было яшчэ і разгрузіць… Няпроста было атрымаць поўны працадзень.

Вось такі вынік: "Працоўная кніжка калгасніка" за 1958 год - за 280 дзён гадавой працы налічана 78 рублёў 47 капеек.

Згубіўшы сродкі існавання

зямлю, маёмасць сялянін

Стаяў на рысе выжывання,

яскравы прыклад вось адзін -

Жыцця пакутнага старонка:

ужо працавалі на калгас.

За працу ім давалі збожжа,

лічылі працу ў працаднях…

Іх гадавы заробак зможа

мужык прынесці на плячах.

Як бачна, гэта вельмі мала,

калі лічыць на добры лад,

Свайго ім хлеба даставала

ў лепшым разе да Каляд.

Калі ж у хаце хлеб канчаўся,

то на "папутцы" ці пяшком

Мужык у горад падаваўся

за хлебам з ёмістым мяшком.

Калгасы грошай не давалі,

а каб капейку атрымаць

Сялян улады прымушалі

ў каапсаюз харчы здаваць.

А каб купіць буквар ці сшытак,

ды шмат патрэбна што купляць,

Бацькам даводзілася дзетак

без мяса, масла гадаваць.

Якая ж сіла прымушала

сялян батрачыць за дарма?

У дзяржаве рабства існавала,

другога чынніка няма.

Каб даў калгас каня ці дровы,

зямлю картоплі пасадзіць,

Ці сенажаці для каровы -

патрэбна норму адрабіць.

Ад дзесяці адну капіцу

калгаснік мог забраць сабе,

начай зубы на паліцу

пакласці прыдзецца табе.

Да працы часта прымушалі,

вось брыгадзіры - цівуны

Кійком сялян на працу гналі…

У вёсках тых, што аграгарадкі -

жыццё больш-менш яшчэ кіпіць,

Бальшавікі заўсёды ўмелі

народу ў вочы пыл пусціць…

Стаяць там помнікі ахвярам

ранней тут згаданых падзей.

Ад гэтай вёскі недалёка,

ну кіламетраў можа з два,

Зусім другое бачыць вока,

другое селішча стаіць.

Пустыя хаты на свет Боскі,

са смуткам вокнамі глядзяць.

Дзяцей няма, адны старыя,

тут нібы прывіды жывуць.

Кароў няма, хлявы пустыя,

адно што куры штось дзяўбуць.

Здзічэла ўсё: сады, гароды,

ды лапухі растуць, кусты -

Ранней квітнеючая вёска

імкліва стала выміраць,

Няма затрымак у прыродзе,

яна ж баіцца пустаты.

Зямля ўрадлівая, а людзі

тут працавітыя былі…

Чаму так ёсць, што з намі будзе?

Як нам пазбавіцца бяды?

Вайны няма, а мы знікаем,

гадоў за дзесяць на мільён,

Людзей у краіне мы губляем,

ці ў год па вёсцы на раён.

Звесткі аб жыцці і навучанні пад нямецкай акупацыяй у 1941 - 44 гг.

У сорак першым годзе летам

да нас вярнулася вайна.

У вёсках нават гаварылі,

што будзе з немцамі яна.

На тэрыторыю Лідчыны вайна прыйшла ў першы яе дзень. Ужо раніцаю 22 чэрвеня 1941 г. фашысцкая авіяцыя бамбіла Ліду. Бамбілі перш за ўсё чыгуначную станцыю і аэрадром. На чынуначным вакзале і каля пераезда на вуліцы Свярдлова былі разбіты два пасажырскія цягнікі з вялікай колькасцю забітых і параненых сярод пасажыраў. На аэрадроме былі разбіты і спалены некалькі знішчальнікаў, пашкоджана ўзлётна-пасадачная паласа. Бомбы таксама былі скінуты на абутковую фабрыку, піваварны завод.

Ад бамбёжкі, кулямётнага абстрэлу з паветра загінулі многія дзесяткі жыхароў горада. Ад паветранага нападу горад абараняў зенітны артылерыйскі дыізіён. Удалося збіць пяць фашысцкіх бамбардзіроўшчыкаў.

Ужо 24 чэрвеня на непасрэдныя подступы да тэрыторыі раёна з паўночнага захаду і поўначы выйшлі наступаўшыя нямецкія войскі.

На захад ад Ліды па рацэ Дзітве да 27 чэрвеня вяла змаганне асобная брыгада.

На другі дзень вайны вайскоўцы інжынерна-аэрадромнага дывізіёна пачалі адыходзіць на поўдзень па шашы праз Дроздава, каб далучыцца да іншых падраздзяленняў у раёне Дзятлава, але ў Беліцы яны наткнуліся на мотапяхоту ворага. Завязаўся цяжкі бой за пераправу цераз Нёман. Амаль усё падраздзяленне было знішчана. Рэшткі параненых савецкіх воінаў былі захоплены фашыстамі ў палон.

Трынаццацігадовае дзіця Мікалайчык Фелікс Уладзіслававіч:

"У нядзелю 22 чэрвеня раніцай мы на гарышчы ў хляве спалі. Прыляцелі самалёты - шмат самалётаў. Адразу пачалі бамбіць. Бамбілі цэнтр горада запальнымі бомбамі - з мазутам. Пажар у горадзе. Цягнік з Гародні ішоў на Маскву. Футбольная каманда нейкая ехала. Цягнік разбамбілі каля пераезду".

Вучаніца гімназіі Ярмантовіч Алена: "У выніку бамбардзіроўкі запальнымі бомбамі горад ахапілі пажары, і ён быў практычна разбураны. Агонь распаўсюджваўся з велізарнай хуткасцю. На раніцу пасля пажару мы з дзядзькам адправіліся на агляд горада. Я стала адной з першых непасрэдных сведак гістарычнага пералому ў жыцці Ліды. Яе культурна-гандлёвы цэнтр перастаў існаваць, і разам з ім даваенная Ліда знікла назаўжды. Ацалелі абодва касцёлы, але згарэла сінагога. Ні адзін будынак не ўцалеў на ўчастку паміж касцёламі. Тое, што мы бачылі, ужо не было вуліцай. Па абодва бакі ўзвышаліся высокія завалы абпаленай цэглы з бясформеннымі кучамі жалеза. Разваліны яшчэ тлелі, дзе-нідзе ўверх падымаўся дым, і ад папялішчаў цягнула гарам. Было добрае надвор'е, блішчала на сонцы жалеза з руінаў, вакол стаяла цішыня, ад якой станавілася яшчэ страшней".

"Толькі скончылі першы курс, як грымнула вайна, - успамінае Зінаіда Віктараўна Кумпяк, ганчарская дзяўчына. - Памятаю, у чатыры раніцы мяне разбудзіў моцны выбух - на чыгуначным пераездзе нямецкія "сцярвятнікі" разбамбілі толькі што пасажырскі цягнік Ліда - Менск, які крануўся ў дарогу. У той жа дзень дырэктар вучылішча Цвяткоў сабраў нас і паведаміў страшную вестку аб пачатку вайны. З Ліды, дзе заставацца было небяспечна (горад бамбілі, множылася колькасць забітых), я з аднакурсніцамі рынулася на Ганчары. Над намі праляталі самалёты, і мы хаваліся па кустах".

Нямецкія войскі, захапіўшы Лідскі раён, стварылі тут моцны апорны вузел, насычаны жывой сілай і тэхнікай. У горадзе знаходзілася да 5 тысяч гітлераўцаў, 140 паліцэйскіх, 108 жандараў, 120 эсэсаўцаў. Ліда пачала лічыцца акруговым цэнтрам. У будынку педвучылішча размяшчаўся гебітскамісарыят, у СШ № 10 - гестапа, у СШ № 1 - шпіталь, у будынку ашчадкасы - раённая ўправа, палявая жандармерыя і іншыя карныя ўстановы. З дапамогай гэтай магутнай машыны прымусу і гвалту фашысты насаджалі свой "новы парадак", рабавалі прадпрыемствы і вывозілі абсталяванне ў Германію..

"Новы парадак" быў бачны ва ўсім: было забаронена з'яўляцца на вуліцах з наступленнем цемры, фашысты сістэматычна і наўмысна наладжвалі масавы тэрор: расстрэльвалі савецкіх ваеннапалонных, прадстаўнікоў інтэлігенцыі, мірных грамадзян, забіралі жыхароў у нямецкія канцэнтрацыйныя лагеры.

Сакратар Баранавіцкага абкама ЛКСМБ Рунт Марыя Іванаўна:

"У 4 раніцы я прачнулася ад грукату выбухаў і крыкаў: "Вайна. вайна". Я выбегла з пакоя, нават спрабавала супакоіць плакаўшых жанчын, кажучы ім: "Гэта вучэнні, манеўры". Але хтосьці крыкнуў: "Якія манеўры, вунь фабрыка "Ардаль" гарыць!". Я схапіла свой портфельчык і пабегла ў гаркам партыі. Была ранняя раніца, але работнікі былі ўжо на месцах. Аддаваліся распараджэнні аб патруляванні на вуліцах горада, каб на вуліцах было як мага менш народу, каб усе мелі газаахоўнікі. Вырашана было працягнуць працу канферэнцыі, ніхто не думаў, што пачалася вайна, усе думалі, што гэта буйная правакацыя. (Дарэчы дэлегатамі канференцыі былі камсамольцы-дроздаўцы першай на Лідчыне камсамольскай аргаізацыі - Шут Генадзь, Кудла Іван, Курылаў Федзя). І вось у 9 раніцы, як і прызначалася, канферэнцыя працягнула сваю працу. Пасяджэнні праходзілі пад грукат выбухаў, некалькі разоў перарываліся. Бомбы падалі зусім блізка, уздрыгвала зямля, дрыжаў будынак, мы выбягалі, падалі пад кусты і ў канавы, пасля налёту працягвалі працу. І толькі ў 12 гадзін, калі было перададзена ўрадавае паведамленне аб тым, што пачалася вайна, праца канферэнцыі прыняла іншы характар. Прывезлі зброю самых розных відаў і калібраў і пачалі раздаваць дэлегатам канферэнцыі.

Адразу з адступаўшымі на ўсход чырвонаармейцамі камсамольцы вёскі Дроздава Генадзь Шут і Іван Кудла апынуліся ў г. Магілёве. Там яны сустрэліся з кіраўнікамі камсамолу Беларусі. І ім далі заданне вярнуцца і падымаць камсамольцаў і моладзь на барацьбу з захопнікамі. У хуткім часе яны расшырылі падпольную камсамольскую групу (дарэчы першую з 40-га года на Лідчыне), у якую увайшлі былыя навучэнцы Ганчарскай школы: аднавяскоўцы-дроздаўцы- Шут Генадзь Сцяпанавіч - стваральнік і кіраўнік групы, Курылаў Фёдар Дарафеевіч, Кудла Іван Канстанцінавіч і Быстрыцкая Марыя Іванаўна, Кудла Уладзімір Канстанцінавіч, Ненартовіч Вацлаў, Каханоўскі Браніслаў Міхайлавіч, Кумпяк Віктар.

Ганчарская моладзь: Кучынская Вера Уладзіміраўна, Равяшка Антаніна Якаўлеўна, Кумпяк Зінаіда Віктараўна і сёстры - Ярашэвіч Любоў Пятроўна і Вера Пятроўна. Пазней да іх далучыліся Леанід і Ніна Дзяшук, Аляксандр Козел, Вера і Уладзімір Пятроўскія.

Удзельнікі групы займаліся зборам разведвальных даных аб нямецкіх гарнізонах у вёсках Ганчары, Агародніках, Даржах, на шклозаводзе "Нёман" і ў Лідзе. Выведвалі пра нямецкія фармаванні, у навкольных вёсках і ваколіцах, распаўсюджвалі лістоўкі, газеты, зводкі Савінфармбюро, забяспечвалі партызан адзеннем, прадуктамі харчавання і перадавалі ў партызанскі атрад "Іскра,"які сфарміраваўся за Нёманам з адстаўшых чырвонаармейцаў, савецкіх актывістаў..."

Што у лесе людзі ёсць чужыя,

у вёсцы слухі ўжо пайшлі.

Без ежы, брудныя, худыя,

яны ратунак там знайшлі

Савецкай улады актывісты,

палітрукі або жыды,

І камсамольцы, камуністы -

усе хаваліся туды.

Сабе ад немцаў не чакалі

нічога добрага яны.

Фашысты ўсіх такіх стралялі

без ўсякіх доказаў віны.

У далейшым работа падпольнай групы накіроўвалася намеснікам камандзіра атрада па разведцы Пятром Якаўлевічам Сляпковым, намеснікам камандзіра па камсамольскай работе Генадзіем Шутом.

Першыя гітлераўцы ў Ганчары з'явіліся на матацыклах, нямногія - на раварах.

Тады ў верасні 39-га года чырвонаармейцаў мясцовае насельніцтва сустракала з кветкамі ля пабудаванай аркі, а тут ніхто не выйшаў!

А вось дзеці, пачуўшы ляскат і заўважыўшы немчукоў на матацыклах, насцярожана крыкнулі: "Ідуць, едуць! - і пабеглі паглядзець на немцаў.

З вёскі толькі аднаасобнік Казюк Міцюкевіч нарваў васількоў і з радасцю пачаў кідаць іх гітлераўцам пад ногі. Немцы не зразумелі, што ён кідае і ледзь не стрэлілі ў яго…

З успамінаў сына Сяргея Кандратавіча Германовіча: "Кандрат Кандратавіч Германовіч (1897-1975 гг.). У Першую сусветную быў прызваны ў шэрагі царскай арміі і ваяваў на Смаргоншчыне. У сакавіку 1917 г. пасля звяржэння цара быў выбраны сакратаром палкавога камітэта. Кастрычніцкую рэвалюцыю сустрэў у арміі. Пад Дзвінскам быў кантужаны. Там уступіў у атрад Чырвонай Арміі, стаў камандзірам звяза дывізіі, якая ўдзельнічала ў разгроме Дзянікіна, у барацьбе з Урангелем. У перыяд пераходу праз Сіваш быў камандзірам роты, браў турэцкі вал. З 175 чалавек засталося ў жывых толькі 4 воіны. Полк завяршыў баі ў Севастопалі. У 1921 г. Кандрат Кандратавіч і яго брат Аляксандр дэмабілізаваліся і разам з малодшымі сёстрамі Надзеяй і Сафіяй вярнуліся на сваю радзіму ў в. Ганчары. Разам з імі прыехаў іх пляменнік Піліп Гук.

Заходняя Беларусь знаходзілася пад польскай уладай. Уцалела хата, была зямля, але пачынаць гаспадарку трэба было з нуля. Усё ў запусценні: ні збожжа, ні жывёлы. Хутка памерла малодшая сястра Сафія ва ўзросце 18 гадоў.

Старэйшы брат Аляксандр жаніўся з Меланняй, сястра Надзея выйшла замуж за Говара Уладзіміра ў вёску Масявічы. Кандрат Кандратавіч жаніўся з прыгожай працавітай дзяўчынай Юліяй Мулінскай з в. Дзітрыкі. Дзякуючы настойлівай працы, з гадамі яны паднялі гаспадарку. Кандрат Кандратавіч быў адукаваным чалавекам: чытаў кнігі, выпісваў газету, добра ведаў гісторыю, геаграфію, матэматыку. Меў незвычайную памяць. Як адукаванага чалавека яго выбралі солтысам на вёскі Ганчары і Дроздава. На гэтай пасадзе ён прабыў 7 гадоў да 1939 г. Аднавяскоўцы яго паважалі, часта прыходзілі па парады. У вольны час мужчыны збіраліся ў яго хаце паслухаць навіны аб падзеях, якія адбываліся вакол. Працаваў на сельскай гаспадарцы. Вясной 1940 г. уступіў у калгас імя Леніна."

У сям'і Германовічаў нарадзілася і выгадавалася трое дзяцей: сын Сяргей, дочкі Аляксандра і Вольга. Усе яны атрымалі адукацыю і працавалі настаўнікамі.

Напісалі змястоўныя, цікавыя звесткі пра жыццё - быццё ва ўсе перыяды.

Германовіч Вольга Кандратаўна: "У пачатку акупацыі жыццё ў вёсцы ішло сваёй калейкай: вяскоўцы, як звычайна, працавалі на зямлі ад відна да цямна, да сёмага поту. Пралі, ткалі, вышывалі. У гаспадарцы бацькі былі конь, дзве каровы і цялушка, авечкі, свінні, куры. Вымушаны былі карміць і немцаў, і партызан. Каб мець хоць невялікую наяўнасць, насілі за 20 км на продаж на рынак у Ліду масла, яйкі, смятану… Яны не былі лішнімі ў вялікай сям'і, але і грошы былі патрэбныя для гаспадаркі".

Ну, а пакуль ў вёсцы ціха -

няма ні ўлады, ні вайны.

Не знаюць людзі, што ўжо ліха

прыйшло да іх. Жывуць яны

Як і жылі, жыццём працоўным.

Так продкі іхнія жылі

Жыццём разважлівым і роўным.

Турботы звычныя былі:

Сям'ёй жывёлу гадавалі,

а дзеўкі, спрытныя жанкі

Кужаль адбельвалі і пралі,

касілі сена мужыкі.

Жанчыны сена не касілі,

у нас такога не было.

Граблі, пакосы, варушылі,

каб сена часам не згніло.

І агарод, і праца ў полі,

і ў хаце трэба працаваць.

Не пазайздросціш іхняй долі -

няма калі адпачываць.

У вёсцы людзі зразумелі,

што пачалася зноў вайна…

У вёсцы Стокі жыў акружэнец-чырвонаармеец Саша (прозвішча не зведалі). Ён распавядаў, як у першыя дні вайны немцы атакавалі іхні звяз і салдаты з камандзірам і камісарам трапілі ў акружэнне. Калі камісар заўважыў немцаў - застрэліўся. Усіх загналі за дротавую агарожу. Некалькі дзён апрача вады яду не давалі. Потым яго адпусцілі, каб працаваў у сялян і быў на ўліку ў паліцыі.

Акружэнцы самі прасіліся ўзяць іх на пастой і працавалі ў гаспадароў "за хлеб". Пра далейшы лёс Сашы невядома, магчыма быў сагнаны ў Германію.

З нямецкай акупацыяй пачалося вяртанне да аднаасобнага гаспадарання. У руках былых уладальнікаў, асаднікаў, заможных сялян зноў апынуліся землі і маёнткі, якія былі размеркаваны сялянству летам 1941 года. Акупанты прадугледжвалі ў будучыні засяленне гэтых зямель нямецкімі каланістамі.

З даўніх часоў існаваў млын "Лупеніца". Ён знаходзіўся ў вусці рэк Дзітвы і Лідзейкі. Да 1941 г. тут працаваў млынаром Хаўзер. Сям'я яго складалася з трох чалавек: сам гаспадар, яго жонка і дачка-прыгажуня Стэра. У 1941 г. немцы іх расстралялі як яўрэяў. Па сведчанні Карабача Віталя пахаваны яны на магілках Пескі. На канцы вёскі каля шашэйнай дарогі стаяла кузня, у якой працаваў кавалём Баляслаў Вайтушка. Сваім майстэрствам славіўся на ўсю ваколіцу: падкоўваў коней, каваў сярпы, косы, плугі, капачы, матыкі.

На поўнач ад вёскі былі тры асадніцкія хутары: на правым беразе Дзітвы - Шпарагі і Ціхановіча, за ракой - асаднік Шымуль. У 40-м годзе іх вывезлі ў Сібір, а ўжо ў 42-ім вярнуліся іхнія дзеці. У Шпарагі - старэйшы сын, а ў паручніка - старэйшая дачка Бася са сваім мужам Кратовічам. Яны з немцамі хадзілі па хатах і забіралі сваю маёмасць і гаспадарчыя прылады працы, якія тады разабралі сяляне. Кратовіч узяўся за гаспадарку, меў парабкаў, супрацоўнічаў з немцамі, але хутка ён з жонкай чамусьці некуды ўцёк, а партызаны спалілі сядзібу. Іх парабак Антон Фурс выкапаў зямлянку на тым месцы і жыў там да канца вайны.

Адразу распаўся і калгас. Мясцовае насельніцтва пачало забіраць з калгаса сваіх коней, калёсы і іншую абагульненую раней маёмасць. А калгасныя палеткі былі засеянымі. Сяляне, ведаючы, дзе раней пралягала мяжа поля таго ці іншага гаспадара (амаль у кожнага гаспадара захаваліся планы іх участкаў), забралі зноў сваю зямлю ва ўласнасць. Але пры гэтым вельмі мудра падышлі да збіранага з палёў ўраджаю: дзяліліся так, каб нікога не пакрыўдзіць. Так, тыя гаспадары, у якіх, напрыклад, поле было засеяна лёнам, дзяліліся з тымі, у каго было пасеяна жыта або бульба і г.д. Поле Германовічаў было засеена гароднінай. Яны дзяліліся з аднавяскоўцамі капустай, цыбуляй, г.зн. мяняліся.

Германовіч Вольга Кандратаўна: " Аднойчы група немцаў спынілася ў Ганчарах на начлег. У двары бацькоў ўсталявалі паходную кухню. Вядома, запатрабаваліся куры, яйкі, сала ... Гітлераўскія салдаты - моцнага целаскладу, сытыя, у пачатковым перыядзе вайны цалкам задаволеныя лёсам.

У гарачы час распраналіся да споднікаў (трусоў), да вялікага бэсту, пры маўклівым асуджэнні мясцовым насельніцтвам. У вёсцы не прынята было хадзіць па двары ў такім выглядзе. Але што зробіш, трэба пакуль трываць ... Любілі гітлераўцы па брукаванай вуліцы цокаць падковамі сваіх ботаў. У такі час нават куры не паказваліся ў двары, хаваліся ў крапіве. А вось дзетак гітлераўцы ў першы час залагоджвалі, частавалі цукеркамі-ледзянцамі, ігралі на губным гармоніку"

Па раней устаноўленым гітлераўцамі плане ў кожнай вёсцы павінен быць стараста - ахоўнік парадку і зборшчык падаткаў. І ў Ганчарах сагналі мужчын на сход. Кандрат Кандратавіч, ведаючы, што могуць прапанаваць ягоную кандыдатуру, на сход не пайшоў. Да гэтага часу ён адгадаваў бараду, залез на печ і ляжаў. Гітлераўцы з паліцыянтам прыехалі да яго дадому. "Чаму ляжыш, чаму не ідзеш на сход? Цябе аднавяскоўцы выбралі старастам!"

З вялікімі цяжкасцямі яму ўдалося ўхіліцца ад такой "павабнай" пасады. Выбралі старастам Іосіфа Харкевіча. Той, нібыта і не выслужваўся перад гітлераўцамі, у асноўным збіраў прадукты, але пасля перамогі атрымаў 25 гадоў. Адседзеў увесь тэрмін, вярнуўся хворым і неўзабаве памёр.

Больш чым праз месяц завіталі

ў вёску немцы, амаль узвод.

Дарослых усіх яны сагналі

і правялі агульны сход.

На гэтым сходзе меў прамову

нямецкай улады прадстаўнік.

Ён гаварыў: "Парадак новы

мы прыняслі вам... Бальшавік

Не будзе тут ужо ўладарыць,

Жыды не будуць рабаваць.

Закон, парадак будзе правіць.

Мы будзем смерцю тых караць,

Хто будзе шкодзіць і змагацца.

А паслухмяным жыхарам

Няма прычыны нас баяцца -

ад нас не будзе крыўды вам.

Ды для таго, каб жыць вам годна,

а ўладзе зручна кіраваць,

Вам тэрмінова неабходна

для вёскі старасту абраць.

Ёсць да яго патрабаванне -

яму пісьменным трэба быць,

Павагай вашай карыстацца,

уладзе праўдаю служыць".

Яшчэ на сходзе тым казалі:

- Жывіце, як раней жылі.

Зямлі браць столькі дазвалялі,

апрацаваць колькі маглі.

І пра падаткі размаўлялі,

і тут у немцаў быў давер -

Сям'я і стараста рашалі

падатку іхняга памер.

Адно было патрабаванне,

якога нельга парушаць,

Бо будзе страшнае спагнанне,

мы будзем смерцю ўсіх караць:

Нікому нельга і ніколі

бальшавікоў, жыдоў хаваць,

І, каб не зведаць страшнай долі,

лясным бандытам памагаць.

З надыходам вясны пачыналася праца ў полі: аралі, баранавалі, сеялі, выганялі жывёлу ў поле. Разам з дарослымі працавалі і дзеці. Так, Сяргей, як старэйшы, быў памочнікам бацьку, хадзіў за плугам, бараной. Старэйшая, Аляксандра, дапамагала маці, а самая меншая, Вольга, пасвіла авечак і кароў. Але пры гэтым павінна была яшчэ нешта рабіць: з хатніх ваўняных нітак вязала шкарпэткі, рукавіцы, прычым - на ўсю сям'ю, плялі кошыкі. Але дзеці знаходзілі час і пагуляць "у каменчыкі", "у пікара", "у нарыванкі ", "у палачку-стукалачку".

У пачатку вайны па загадзе немцаў настаўнік якелка і, мажліва, вясковец Пятроўскі склалі спіс ганчарскіх актывістаў. Неўзабаве немцы расстралялі Равяшкаў, а за гэта потым партызаны - Пятроўскага. У хуткім часе Ю. Пякелка і Г. Маліноўскі з сем'ямі кудысьці з'ехалі.

Восенню 1941 года акупацыйныя ўлады дазволілі адкрыць школу ў Ганчарах, і праз некаторы час заняткі аднавіліся. Урокі выкладаліся на беларускай мове. Першы год вучні карысталіся даваеннымі падручнікамі, толькі партрэты Леніна-Сталіна было загадана ліквідаваць. Потым пачалі паступаць новыя падручнікі на беларускай мове, але надрукаваныя лацінкай.

Першым дырэктарам школы стаў Пётр Пяткевіч, у яго была духоўная адукацыя, і займаў ён дзве пасады - дырэктара школы і дзьяка ў царкве. Яго жонка Ганна - настаўніца пачатковых класаў і спеваў. Але ў школе Пяткевіч прапрацаваў усяго год, потым стаў толькі дзьякам.

На яго месца быў дасланы малады і прыгожы Барысевіч, які неўзабаве ажаніўся з настаўніцай. (Шкада што іх імёны і па бацьку не ўспомнілі.) Гэтая маладая пара, мажліва, была звязана з партызанамі. Праз год Барысевіч быў арыштаваны немцамі. Потым былі чуткі, што яго расстралялі за супрацоўніцтва з партызанамі, а жонка, верагодней за ўсё, з'ехала.

(Ён, мажліва, меў сувязь з партызанамі, але дакладна невядома, за што і хто (?) яго расстраляў і дзе ён пахаваны, і што сталася з яго роднымі. Дарэчы, на Лідчыне Барысевічаў многа - можа, хтосці дапоўніць звесткі... Нажаль аб гэтым няма і ў кнізе "Памяць" - В.К.)

У канцы 1943 года ў вёску прыехала жанчына-доктар ва ўзросце з маладым чалавекам, нібыта з сынам, па прозвішчы Кохан. Ён выкладаў нямецкую мову ўжо з 2-га класа. Валянцін Пятровіч Казёл з Бенявіч працаваў у пачатковых класах.

Зоя Іванаўна Шуціла (сваячка будучага дырэктара Лідскага краязнаўчага музея Шуцілы Г. К.) выкладала беларускую мову і літаратуру, а яе муж-Кудла Анатоль Васільевіч (жыхар в. Дроздава) выкладаў геаграфію.

Вядома, дысцыпліна ў школе была на найвышэйшым узроўні. Ды і навучэнцы самі без напамінку разумелі, што ў школу яны прыйшлі вучыцца.

На працягу ўсёй вучобы настаўнікі і дзеці не забывалі, што яны жывуць у Беларусі. У класе настаўнік вітаў вучняў ўверх паднятай рукой са словамі "Жыве Беларусь!" Дзеці дружна, стоячы за партай, ускідвалі рукі і адказвалі: "Жыве!". Да настаўніка вучні звярталіся: "Спадар настаўнік".

Германовіч Аляксандра Кандратаўна: "Правучыліся адзін год, пачаўся другі навучальны год - 1942-1943. Пайшлі чуткі, што школы не будзе, - у ёй размесціцца нямецкі гарнізон. Але немцаў "апярэдзілі" партызаны - яны зімой 43 года спалілі абодва школьныя будынкі. Атрымалася - вучыцца дзецям няма дзе",

Тады "маскалі" загадалі

у нас ўсе школы пазнішчаць,

Бо немцы ў школах дазвалялі

на роднай мове навучаць.

Каб падпаліць ім давялося,

снапы з вясковых гумнаў браць

І хутка полымя ўзнялося-

за дваццаць вёрст было відаць.

Дзікунны акт. Ніякай шкоды

ён акупантам не прынёс.

А мы згубілі навучанне -

такое дзіва. Страшны лёс!

Немцаў не спыніла гэта, свой гарнізон яны размясцілі ў памяшканні былога сельсавета і "хаты-чытальні". Але гарнізону тут было не зручна. Неўзабаве выбралі месца на скрыжаванні дарог і пачалі будаваць бункер. Будаўніцтва ішло хутка. Немцы сагналі ўсіх сялян з навакольных вёсак. Адны складалі сцяну-цвердзь з бярвенняў, якія клаліся ў два рады, паміж імі насыпаўся пясок. Другія складалі будынак для жылля з дамоў, прывезенных з Сяльца. Гэта былі дамы яўрэяў, якіх у 1941 годзе немцы загналі ў лес і расстралялі. А гэтыя дамы і скарысталі для збудавання бункера. Калі бункер быў гатовы, нямецкі гарнізон перабраўся туды".

Камендантам бункера - нямецкага абарончага пункта ў вёсцы Ганчары быў доўгі час немец Вайтгертнер.

"Памяшканне былога сельсавета, дзе часова стаяў гарнізон, засталося пустым. Тут у невялікім памяшканні зноў пачала працаваць школа. Вучняў было вельмі мала. У класах па два, тры чалавекі, таму ўсе класы вучыліся разам, у адным класным пакоі. Загадчыкам і настаўнікам быў Казёл Валянцін Пятровіч. Школа заставалася беларускай, выкладанне вялося на беларускай мове, але алфавіт быў лацінскі. У 1942-1943 навучальным годзе паступілі новыя падручнікі - беларускія словы з лацінскімі літарамі.

У Ганчарах і ваколіцах каталіцкага насельніцтва было няшмат, сем'яў 10 - 15, не больш. Але былі католікі і ў навакольных вёсках. Для іх дзяцей у Ганчарах адкрылі польскую школу, якую ўзначаліў гончарскі настаўнік Аляксандр Харкевіч. Была і настаўніца з в. Супраўшчына, вось толькі прозвішча яе памяць не захавала".

Кандрат Кандратавіч у перыяд акупацыі дапамагаў, чым мог, партызанам.

Афіцыйным сувязным не быў, але партызаны добра ведалі Кандрата. Ноччу з аднавяскоўцамі хадзіў на дыверсіі: спілоўвалі тэлеграфныя слупы, разбіралі рэйкі на чыгунцы..

У першыя дні вайны адступаючыя, чырвонаармейцы спалілі мост цераз Нёман каля вёскі Агароднікі. Туды немцы нагналі палонных чырвонаармейцаў будаваць мост.

Туды ж зганялі і сялян навакольных вёсак з коньмі і вазамі на шараварак. Палонных слаба кармілі, хворых, якія не маглі працаваць, закапвалі жыўцом. Сялянам быў дадзены загад не дапамагаць палонным, але яны ўпотай перадавалі палонным харчы, рызыкуючы сваім жыццём, дапамагалі ўцякаць з палону.

Кандрат Кандратавіч бачыў, што многія з іх былі страшна хворыя, знясіленыя, але вымушаныя працаваць. І, калі ён працаваў у Агародніках, набіраў з дому торбу харчоў, неяк удавалася яе перадаць ваеннапалонным. Аднойчы вярнуўся з працы і не мог вячэраць, перад яго вачыма стаялі змардаваныя ваеннапалонныя, на якіх гітлераўцы нават пашкадавалі кулю - закапалі ў зямлю жывымі. У гэты вечар перад яго вачыма стаяў капец, які варушыўся на беразе Нёмана.

Уцёкшых палонных ноччу накіроўвалі да Кандрата Кандратавіча. Ён шчыльна завешваў вокны, раскладаў карту на стале, пытаўся, адкуль яны, і на карце паказваў кожнаму маршрут да іх родных мясцін.

Калі мост быў пабудаваны, немцы сагналі палонных у барак і падпалілі.

Колькі ваеннапалонных згарэла ў тым бараку, невядома дагэтуль.

За мастом злева па дарозе ў Бярозаўку стаіць помнік загінулым палонным.

У канцы 1942 года пад вёскай Дакудава і за Нёманам абаснаваўся партызанскі атрад "Іскра", які базаваўся у Альхоўцы. Той край больш вядомы як Налібоцкая пушча. Суцэльныя лясы з высачэзнымі, стройнымі, старадаўнімі дрэвамі. Трэба сказаць, што Альхоўку немцы называлі "другой Масквой" - настолькі непрыступныя былі тыя акружаныя шчыльнымі лясамі месцы для гітлераўскіх салдат. Жыхары Ганчароў спачатку падбіралі для партызан зброю ў лесе. Партызаны, як маглі, шкодзілі акупантам падрывалі нямецкія эшалоны, перарэзалі тэлеграфныя драты, распаўсюджвалі ўлёткі, Для здзяйснення дыверсій часта запрашалі і прыцягвалі і мясцовых мужчын. Сяляне дапамагалі партызанам спілоўваць тэлеграфныя слупы, разбіраць чыгуначнае палатно, спальваць мосцікі…

У сорак другім годзе атрад "Іскра" быў ужо даволі шматлікім і ўваходзіў у склад Кіраўскай партызанскай брыгады. У той час пачалі дзейнічаць на тэрыторыі Лідчыны і падпольныя камсамольскія арганізацыі. Па заданні партызан маладыя людзі сачылі за з'яўленнем варожых эшалонаў на каляі Ліда - Баранавічы (непадалёк ад Ганчароў цягнулася чыгунка), за рухамі войск па шашы.

Зіна Кумпяк распавядала, як вясной 1944 г. начальнік дыверсійнай групы маёр Сляпнёў прыбыў у атрад "Іскра", "пазнаёміў з магнітнай мінай мяне, Ярашэвіч Веру, Кучынскую Веру, Касарэўскую Зою. Пасля некалькіх заняткаў маёр перадаў нам міну і даў заданне". З атрыманнем магнітнай міны дзве дзяўчыны Веры з сумачкай у руках з за Нёмана накіраваліся ў Ліду. Трэба было спраўна прайсці паліцэйскія кардоны. Дабраўшыся да нафтасклада і дачакаўшыся часу, калі іх знаёмы стаў на пост па ахове свайго аб'екта, адна з ім завязала размову, другая праглядала агароджу. На шчасце знайшла адарваныя дошкі. Па той бок шчыльна стаялі бочкі з палівам. Вера рупліва ўстанавіла магнітную міну на час падрыву, прыпляснула яе да бочкі, прыціснула спіной адарваныя дошкі, агледзелася і выскачыла з агарожы. Паклікала сяброўку, і дзяўчаты хуткім подбегам кінуліся за горад. І калі яны выйшлі з горада, праз гадзіну адбыўся выбух. У выніку выбуху згарэла 165 тон бензіну ў самім сховішчы, акрамя таго многа бочак з нафтай і некалькі самаходаў. Пасля ўдакладнення гэтай дыверсіі маёр Сляпнёў прадставіў да ўрадавай узнагароды Кучынскую, Ярашэвіч і Сляткова.

У апошнія месяцы вайны ў падпольнай камсамольскай арганізацыі вёскі Ганчары Зінаіда Кумпяк была сакратаром. Пасля вызвалення арганізацыя выйшла з падполля, Зінаіда прайшла курсы камсамольскага актыву, стала інструктарам у Лідскім райкаме камсамолу. Затым на працягу двух гадоў з'яўлялася яго другім сакратаром. За перыяд працы ў райкаме камсамолу Зінаідзе Кумпяк (Райковай), пашчасціла пару разоў сустракацца з Пятром Міронавічам Машэравым…

"Я сама двойчы ледзь не загінула ад рук бандытаў, - успамінае Зінаіда Віктараўна, - хоць мела пад рукой асабістую зброю. Першы раз - калі начавала ў Дуброўне. У тую ноч бандыты, нешта даведаўшыся, хацелі было ўбіцца ў хлеў, але мясцовы дэпутат, пабуджаны брэхам сабак, не дазволіў ім мяне забіваць. Справа ў тым, што той дэпутат, як высветлілася пазней, меў таемную сувязь з бандытамі, і тыя яго паслухаліся. Чалавека, які выратаваў мне жыццё пазней усё ж асудзілі на восем гадоў як тайнага памагатага тых, ад каго ён мяне ратаваў. Было і такое!"

З савецкімі партызанамі ў вёсцы былі ўсталяваны свядомыя адносіны, мясцовае насельніцтва аказвала дапамогу і падтрымку савецкім партызанам. А вось з партызанамі Арміі Краёвай (белымі) адносіны не складваліся. Акаўцы клікалі насельніцтва ў свае атрады. Пры адмове везлі ў вёску Табала, дзе здзекаваліся над праваслаўнымі жыхарамі, а затым везлі ў Беліцу і каля сцяны царквы расстрэльвалі, імкнучыся, каб сляды ад куль назаўжды ўрэзаліся ў сцены храма. Асабліва шчыравала АК пад праваслаўныя святы, часта замест святочнага служэння ў храме даводзілася адпяваць загінуўшых. Каб не трапіцца акаўцам, мужчыны стараліся хавацца. Так, і Кандрат падстрахаваўся, на ўсялякі выпадак выкапаў яму ў жыце. У вёсцы Ганчары "белымі" быў забіты Кучынскі Аляксандр Уладзіміравіч. А ў суседніх вёсках "белыя" лютавалі на ўсю моц: цалкам былі спалены Вялікія Канюшаны, былі ахвяры ад акаўцаў у вёсках Дроздава, Місевічы, Супроўшчына, Дзітрыкі, Бенявічы, Агароднікі, Навасады, Даржы….

У Ганчарах быў арганізаваны нямецкі пастарунак з 8-мі жандараў, аднекуль прыбылых, і 2-х паліцэйскіх мясцовай самааховы, быў строгі нямецкі камендант па імені Ёзаф. Ён усталяваў такі парадак, што без яго ведама ў вёску ніхто не прабіраўся. Магчыма па-гэтаму ў вёсцы было менш ахвяр падчас акупацыі.

У шматпакутнай вёсцы Ганчары ў гады акупацыі жыццё ішло сваёй чаргой, вяскоўцы, як звычайна, працавалі на зямлі ад відна да відна, да сёмага поту.

Нягледзячы на жахлівыя часіны вайны, на цяжкую працу, сяляне заўсёды адзначалі хрысціянскія святыі, цікава арганізоўвалі адпачынак,адзначалі вяселлі, хрэсьбіны і іншыя сямейныя святы. Цікава і радасна, як і да вайны святкавалі Каляды. Перш за ўсё, кожны гаспадар стараўся навесці парадак у сваёй гаспадарцы. Жанчыны мылі, бялілі сцены, усюды падмяталі, засцілалі ложка прыгожымі даматканымі пакрываламі, вокны ўпрыгожвалі каляровымі папяровымі фіранкамі, выразанымі прыгожымі ўзорамі. Сцены ўпрыгожвалі рознымі вырабамі з саломы, фасолі. Запальвалі газавую (керасінавую) лямпу з абажурам, зробленым з саломкі. Покуць, дзе віселі абразы, упрыгожвалі яловымі галінкамі, ад якіх па хаце разносіўся водар лесу.

З успамінаў Аляксандры і Вольгі Германовіч:

"З ранняй раніцы маці варыла куццю. Вечарам усе мыліся, апраналі чыстую вопратку. Бацька прыносіў у дом бярэмя духмянага сена, рассцілаў яго на стале, засцілалі чыстым абрусам. На стол ставілі "вячэру". На куццю перш за ўсё варылі аўсяны кісель, куццю (кашу з ячменных крупаў), квасок з сушаных грыбоў, пяклі галушкi, "вушкі" з грыбамі і макам, кампот з сухафруктаў. На стале былі і семачкі: гарбузовыя і сланечнікавыя, ды лясныя арэхі...

З першай зоркай уся сям'я садзілася за стол. Маці чытала малітву, бацька рэзаў хлеб акуратнымі кавалачкамі, казаў шчырыя цёплыя словы для сям'і, асабліва дзецям жадаў, каб яны былі здаровымі, сумленнымі, працавітымі, паважалі старэйшых, беражліва ставіліся да хлеба. Затым пачыналі смачна есці куццю. Гарэлкі на стале не было!

Асаблівым для дзяўчат быў вечар перад Калядамі. Як правіла, пасля куцці (вячэры) яны збіраліся ў адной з хат чараваць. Завешвалі вокны, хлопцаў у памяшканне, вядома, не ўпускалі, але тыя з цікавасцю падглядвалі ў вокны. Дзяўчаты садзіліся за стол, на вадзе растоплівалі воск - высвятлялі штосьці, кідалі чаравікі да парога - чый чаравік наском ўторкнецца ў парог, тая першай выйдзе замуж. Кідалі бліны галоднаму сабаку: чый блін першы сабака схопіць, тая дзяўчына першай выйдзе замуж. Выбягалі на вуліцу і абдымалі плот: калі дзяўчынай абдымаецца цотная колькасць штакецін, яна ў гэтым годзе выйдзе замуж Бярэмя дроу насiлi ў хату (да пары замуж хутка пойдзеш, не да пары - яшчэ год сядзець). Варажылі і на люстэрка, і на зерне... Маладыя хлопцы таксама не спалі. У тых дварах, у якіх хлопцы доўга не жаніліся ці дзяўчаты засядзеліся ў дзеўках, у гэтую ноч здымалі вароты і хавалі іх далёка за вёскай..

Чаравалі і пад стары Новы год, на Шчадруху (у ноч з 13 на 14 студзеня). Калядоўшчыкі хадзілі па дамах: спявалі святочныя песні, жадалі гаспадарам здароўя, шчасця, прыбытку ў сям'і, багацця дому. За такія шчырыя і цёплыя пажаданні гаспадар не заставаўся ў даўгу - шчодра адорваў калядоўшчыкаў.

У калядныя дні сяляне не працавалі, хадзілі ў царкву. Пасля царквы садзіліся за стол са смачнымі рознасоламі: мясам, каўбасамі, пірагамі. Хадзілі ў госці да сваякоў і да сябе запрашалі.

Дарослыя падлеткі і дзеці выходзілі на вуліцу, гулялі ў снежкі, будавалі замкі, каталіся на санках, самаробных лыжах і каньках, вясёлымі і бадзёрымі вярталіся ўвечары дадому.

Па вечарах у адным з дамоў моладзь арганізоўвала танцы. Танчылі польку, фалькстрот, мазурку, кадрылю, кракавяк... часам да іх "наляталі" партызаны і танцавалі да ўпаду. Бывала, што і немцы прыходзілі патанчыць. Многія з моладзі валодалі музычнымі інструментамі. У ходзе былі гітара, скрыпка, цымбалы, бубен, гармонік. На танцы, на вяселлі стараліся апрануць прыстойную вопратку.

У доўгія зімовыя вечары, як правіла, па чарзе, збіраліся дзяўчаты на вячоркі ў доме, у якім былі дарослыя дзяўчаты. Да вечароў рыхтаваліся, як да вялікага свята. З надыходам змяркання дзяўчаты збіраліся ў гэты дом з прасніцамі і калаўроткамі прасці кудзелю ці з вышываннем, вязаннем. Крыху пазней сюды ж прыходзілі ахайна апранутыя хлопцы, садзіліся каля дзяўчат... Было весела: спявалі песні, жартавалі, распавядалі розныя гісторыі, казкі, небыліцы. Разыходзіліся бліжэй да світання. Цяпер ужо хлопцы неслі прасніцы і калаўроткі тым дзяўчатам, якім больш сімпатызавалі. Маладыя людзі трохі пастаяць пагамоняць каля брамкі і разыходзяцца па дамах. На вечарынкі хадзілі і жанчыны, дзяцей, вядома, з сабой не бралі. Але падлеткі часам маглі таўчыся пад вокнамі, назіраць весялосць дарослых праз акно..

У канцы зімы святкавалі "запускі". Для гэтага дня гаспадыні пяклі бліны, падрыхтоўвалі смачную падліўку. І дарослыя, і дзеці гэтае свята праводзілі на вуліцы. Хлопцы будавалі каруселі, арэлі, якія падвешвалі, як правіла, на тоўстых галінах дрэў або ў чыім-небудзь вялікім і высокім гумне. Тут каталіся больш дарослыя. Малым дзецям каруселі рабілі ў доме: да бэлькі падвешвалі ланцугі або тоўстыя вяроўкі, рабілі "сядло". Для дзяцей гэта таксама была прыемная вясковыая забаўка. Старэйшыя мужчыны гулялі ў камандную гульню з драўляным дыскам, накшталт цяперашняга хакею".

Міцюкевіч Уладзімір Аляксандравіч: "Ганчарскія вясковыя сем'і з прозвішчамі: Міцюкевічы, гаспадароў - 5. Буякі, Дычакі, Дзявятыя, Кучынскія, Салькоўскія, Гумбары па 3 дамы. Германовічы, Данэйкі, Ярашэвічы, Вайтушкі, Касарэўскія, Кумпякі - па 2 дамы.

У 30-х гадах у Ганчарах з'явіліся палякі - "прымаеш каталіцызм - становішся палякам". Хтосьці і здаўся. Бацька быў пісьменным - 6 класаў царскай школы, уступіў у калгас у 40 годзе. А потым неўзабаве стаў загадчыкам мясцовай крамы. Да вайны. Працаваў магазін, ашчадная каса, медпункт, які ўзначальваў фельчар Бараноўскі, але потым ён з сям'ёй выехаў ва Уругвай. З імі выехала таксама ганчарская сям'я Паўла Міцюкевіча.

Калі пачалася вайна, немцы ужо ў Лідзе, бацькі задумалі: каб не даць тавары акупантам - адкрыць магазін, каб разабралі ўсе тавары вяскоўцы… Але назаўтра прыбыў немец з перакладчыкам - наладзілі рэвізію. Перапісалі, і ўсё сышлося, а каб - не, расстралялі б. У вайну бацькі працавалі на гаспадарцы, мелі хлеб і да хлеба. Днём харчы аддавалі немцам, ноччу - партызанам".

У нашай вёсцы для сялян

сістэма збору існавала,

Каб забяспечыць партызан,

сістэма тая прымушала

Сялянам у тэрмін пастаўляць

крупу, гародніну і сала,

Таксама хлеб ім выпякаць.

Адмовіць ім - сабе, вядома,

прысуд смяротны падпісаць,

А пагадзіцца, то для дома

ад немцаў трэ бяду чакаць.

"На чыгунцы Ліда-Сялец немцы абсталявалі Ганчаскі паўстанак. Вакол для аховы чыгункі збудавалі ўмацаванні, бункер, вал вельмі высокі - 2-3 м.

Па канцах вёскі і пасярэдзіне былі пабудаваны драўляныя дзоты з нямецкім гладкім вуглом, а вакол кожнага - плот з бярвенняў з насыпаным ўнутры пяском.

Непадалёк ад царквы стаяў казённы будынак. Тут знаходзілася вялікая зала, у якой у вольны час збіралася моладзь павесяліцца. У святочныя дні пад кіраўніцтвам настаўнікаў праводзілі канцэрты, ставілі спектаклі, а то проста пад музыку танцавалі, праводзілі вясковыя сходы. У другім канцы гэтага будынка была млячарня, куды жыхары вёскі здавалі малако.

Калісьці яшчэ да вайны неяк бацька пасварыўся з суседам Данейкам Х. Той прыпомніў тую даўнюю злосць, і, будучы цяпер партызанам, ноччу прывёў некалькі партызан. Бацьку палажалі ў хаце на лаву і шампаламі спісалі ўсё цела.

А "наводчык "стаяў пад акном. Потым старэйшы брат Міхаіл схадзіў за Нёман у атрад, усё расказаў камандзіру, Той толькі заскрыпеў зубамі: "Разбяромся".… Але толькі Усявышні даў злыдню кару, - баньдзюга дзесці загінуў .

Калі немцаў пагналі на захад, бацьку Аляксандра прызвалі да войска. Дзе ён быў, невядома, але праз некалькі тыдняў вярнуўся дахаты з запаленнем лёгкіх і ў лютым 44-га памёр"…

Германовіч Сяргей Кандратавіч:

"Гітлераўцы западозрылі, што сяляне аказваюць дапамогу партызанам. Аднойчы бацька паехаў у Ліду, скора вярнуўся панурым, нічога не купіў. У яго быў знаёмы ў Лідскім гебітскамісарыяце. Той папярэдзіў, што гітлераўцы будуць паліць вёску. Па прыездзе бацька хутка сказаў: "Збірайцеся, і ноччу бяжыце пад Сялец. І вяскоўцам скажыце пра пагрозу". Дзеці хутка апрануліся, і ноччу праз лес мама павяла нас на хутар Хаданішкі, за 4 км ад Сяльца. Там жылі дзве матчыны сястры - Буйніцкая Надзея і Хрышчановіч Ганна. З нашай сям'ёй уцякалі і суседзі, у тым ліку і сям'я Буяка Язэпа. Родзічы ўцекачоў прынялі, накармілі і паклалі спаць. На хутары пражылі тыдзень. Мужчыны засталіся ў вёсцы. Праз тыдзень бацька паведаміў, што вёску выратаваў бацюшка Мікалай Усціновіч".

Бацюшка Усціновіч прыехаў у Ганчары яшчэ да вайны. Гэта быў эрудзіраваны, адукаваны чалавек, добра ведаў нямецкую мову, грунтоўна даказаў акупацыйным уладам, што сяляне вёскі падтрымкі партызанам не аказваюць і, вядома, не вінаватыя ў гібелі немцаў. Менавіта, дзякуючы намаганням бацюшкі, вёскоўцы былі выратаваны. Праз некалькі тыдняў недалёка ад вёскі ў партызан зноў здарылася перастрэлка з акупантамі. І гэтым разам вёску выратаваў бацюшка.

Але, на жаль, выйшла так, што пасля вайны яго арыштавалі, суд быў у Горадні. 25 чалавек з вёскі выступілі ў абарону бацюшкі, але гэта не дапамагло. Адседзеў 7 гадоў, вярнуўся да сына, нейкі час служыў у Дакудаўскай царкве…

З лета 1943 года стратэгічная ініцыятыва апынулася ў руках Чырвонай Арміі, фашысцкія войскі каціліся на захад. Падчас адступлення з тэрыторыі Саюза гітлераўцы праводзілі палітыку "выпаленай зямлі". Сотні тысяч цывільных асоб падвергнуліся "эвакуацыі" - гвалтоўнаму высяленню на захад, у тым ліку і на Лідчыну. Людзі, вывезеныя з усходу, былі расселены па домаўладаннях і ў Ганчарах. Яны жылі і працавалі ў сялянскіх гаспадарках. Многія з іх хварэлі на тыф. Але сяляне дапамагалі бежанцам, чым маглі: давалі харчы, адзенне, хворых разбіралі па хатах. Ні адзін з іх не памёр, але пасля вызвалення Беларусі ніхто з іх не застаўся, усе вярнуліся на радзіму.

Вольга Кандратаўна Германовіч: "Зімой 1943 года ў суровы мароз бацька паехаў на млын. У гэты час ад рукі несвядомага аднавяскоўца загарэўся бацькоўскі дом. Згарэла ў хаце ўсё, засталіся мы босыя, і голыя, і галодныя. Усе жыхары вёскі былі абураныя правінай аднавяскоўца, які пазней прызнаўся ва ўчыненым дзеянні. Але бацька быў вельмі гуманным, не стаў высвятляць, прад'яўляць прэтэнзіі да падпальшчыка. Ён усё жыццё жыў па сумленні, спачуваў і дапамагаў людзям, якія трапілі ў бяду. Наколькі мог, даваў добрыя парады, паважаў чалавечую годнасць і вучыў гэтаму дзяцей. Вучыў ніколі не браць чужое.

Успамінаецца выпадак у 1939 годзе, калі вывозілі асаднікаў.

Некаторыя аднавяскоўцы пасля ад'езду асаднікаў, наведаліся ў іх гаспадаркі і сёе-тое там знаходзілі і забіралі. Кандрат Кандратавіч і кроку не зрабіў у гэтым кірунку. Яго жонка, Юлія, неяк толькі глянула ў той бок, дзе была гаспадарка асадніка. Бацька, заўважыўшы ейны позірк, сказаў, што нічога чужога не трэба, яно да дабра не прывядзе. І раптам - вось такі ўчынак аднавяскоўца.

Але выручылі суседзі, далі прытулак пацярпелай сям'і.

Падчас акупацыі самая вялікая шкода сыходзіла, як ні дзіўна, не ад гітлераўцаў, а ад"уласаўцаў", большую частку якіх складалі ўкраінцы. Гэтыя пачвары забіралі ў насельніцтва ўсё да апошняга, не лічыліся ні з чым.

Так, мама для старэйшай дачкі Сашы пашыла з вафлевага палатна блюзку. Уласаўцы адабралі і яе. Падобнае рабілі і з іншымі жыхарамі вёскі. Абураныя жанчыны ў складзе дэлегацыі звярнуліся да немцаў, распавялі ім пра марадзёрства вайскоўцаў. У вёску прыбыла невялікая група ўзброеных немцаў і нагайкамі адлупіла нахабнікаў. У ліпені 1944 года гітлераўцы пад ударамі воінаў Чырвонай Арміі вымушаны былі адступаць, але ўласаўцы цяпер ім ужо былі не патрэбныя, гітлераўцы з сабой іх не ўзялі. Некаторым жыхарам вёскі ўдалося вярнуць сваю маёмасць, нарабаваную ўласаўцамі. Пасля вызвалення мужчыны прызыўнога ўзросту пайшлі на фронт, многія з іх не вярнуліся. А жыццё працягвалася".

Пасля вызвалення Лідчыны ў 1944 г. Кандрат Кандратавіч быў мабілізаваны ў шэрагі Чырвонай Арміі, знаходзіўся ў запасным палку ў г. Баранавічы, але па ўзросту быў дэмабілізаваны. У1949 г. зноў уступіў у калгас, быў выбраны намеснікам старшыні калгаса і старшынём рэвізійнай камісіі.

Кандрат Кандратавіч беспартыйны, адукацыя 7 класаў. Неаднаразова выбіраўся дэпутатам Ганчарскага сельскага Савета, народным засядацелем Лідскага раённага суда. Пасля вайны працаваў у калгасе. За сумленную працу атрымліваў узнагароды і персанальную пенсію.

Узнагароды: ордэн Чырвонай Зоркі, медалі "За доблесную працу". У гонар "100-годдзя з дня нараджэння У. І. Леніна", "25 гадоў перамогі ў Вялікай Айчыннай вайне".

Абазоўская (Астрожнікава) Валянціна Уладзіміраўна. Нарадзілася 12 снежня 1918 г. у Маскве ў гады бежанства:

"Дзед - Іван Іванавіч Барташэвіч нарадзіўся ў Бенявічах, што каля Ганчароў, меў дзвюх дачок і сына. Бабуля - Алена Казіміраўна Шэйпук з вёскі Макрэц Наваградскага павета. Мама - Яўгенія Іванаўна Барташэвіч, беларуска, скончыла Лідскую жаночую гімназію - 7 класаў. Мы з мамай жылі ў Лідзе, у нас быў дом, бацька жыў у вёсцы з бабуляй і прывозіў прадукты. Улетку ўсе разам жылі ў Бенявічах. Гімназію скончыла ў 1937 годзе. Вучылася там 8 гадоў, пасля заканчэння жыла ў Бенявічах. Потым два гады вучылася на агранома ў Варшаўскім вучылішчы завочна. Бацька з дзядзькам спрачаліся наконт гаспадаркі. Бацька па-навуковаму хацеў раздзяліцца, дзядзька - па-даўнейшаму…

Пры "першых саветах" усіх багатых асаднікаў вывезлі. Бацькі засталіся ў вёсцы, бацька працаваў у калгасе... Бацька мяне з дзяцінства прывучыў быць пісьменнай па-расійску. Любіў многа чытаць гучна. Я пачала працаваць на чыгунцы ў аддзеле кадраў. Тут працаваў Рагуцкі Карл Валяр'янавіч, ён ездзіў з цягнікамі майстрам, потым кандуктарам. Пазнаёміліся, і за яго я выйшла замуж.

22 чэрвеня 41-га з мамай і сынам, якому было паўгода, цэлы дзень у нядзелю правялі на Нёмане. Адпачывалі, весяліліся, купаліся… Чамусьці над Лідай ўвесь час выбухі і страляніна? У нас быў прымач польскі. Пачулі ці то - манеўр, ці - вайна… Раніцай у панядзелак паехалі ў Ліду. Калі пад'язджалі да горада, наляцелі самалёты. Недалёка ад нас бомба выбухнула. Па-хуткаму ўвязалі рэчы на равары і з'ехалі ў Бенявічы.

1941-44 гады мы пражылі ў вёсцы - на гаспадарцы. Муж Рагуцкі жыў са мной у Бенявічах. Апрацоўвалі сваю зямлю. У нашай вёсцы гналі самагонку - прыходзілі чырвоныя партызаны з-пад Дакудава. З Беліцы наляталі акаўцы. У 44 г. узялі 8 аднавяскоўцаў. Бралі толькі мужчын. Калі мужа ў адной жанчыны бралі, яна сказала: "Бярыце і мяне". Пасадзілі на два вазы і павезлі ў Бяліцу, там каля царквы было такое месца, дзе расстрэльвалі. Усіх і расстралялі…

Быў такі бандыт Заянчкоўскі - злавіў парабка Кульчыцкага ў жыце і калоў нажом. Нашымі суседзямі ў Бенявічах былі: Буракі, Жамойціны, Мысліцкія, Бялецкія, Шулейкі, Казлы, Заекі, Некрашы. Каталікоў было мала - тры сям'і каля нас і дзве на ўскраіне вёскі. Ад Бенявіч да Дзітвы каля адной вярсты. Зямля на прысядзібным участку нядрэнная. Агарод быў выдатны, вырошчвалі бульбу, моркву, буракі,бручку і рэпу. Сяляне ездзілі ў Ліду, здавалі збожжа, бульбу, гародніну. За здадзенае давалі каструлі, чаравікі на драўлянай падэшве з добрай скурай. Мода такая была… У горадзе мая сяброўка жыла - Кулеша, там пакідалі каня з возам і ішлі на рынак, у аптэку. Габрэяў немцы расстралялі. Знаёмы лекар жыў каля Няцечы, дзяцей у яго не было. Ён габрэй - Сталовіцкі - добры лекар, гаварыў: "У мяне там, дзе жыў у горадзе засталося і золата, і срэбра". І сапраўды, калі пасля вайны будавалі магазін "Ластаўку", рабочыя знайшлі золата.

У 44-м годзе вайна тут на Беларусі скончылася. Бацька пераехаў у Ліду і працаваў бухгалтарам у дарожным кіраванні. Мы таксама пераехалі ў Ліду. Жылі ў доме на Лётнай (цяпер генерала Бяды, рэд.). Мы яго потым прадалі. У мамы сястра была, яна прыехала - падзялілі дом напалову. У Беневічах наш дом заняў Рудовіч з сям'ёй, разумны, добры мужык. Мама саступіла дом, добра жыла з ім. У яго ў сям'і было 5 дачок".

Шуціла Яўген Канстанцінавіч: "Нарадзіўся 10 кастрычніка 1925 года ў Смаленску. Бацька - Канстанцін Сямёнавіч, нарадзіўся на Лідчыне ў вёсцы Супраўшчына. Маці - Валянціна Мітрафанаўна родам з Менска. У дзеда былі сын і 3 дачкі. Мелі двое коней, 5 кароў, 5 свіней і некалькі дзесяткаў курэй. Мелі 8 гектараў раллі і 21 гектар сенакосу. Гаспадарка мела конны плуг, барану драўляную, манеж, які круціў конь і малацілі збажыну, а сячкарняю рэзалі сечку, церніца для цераблення лёну, арфа для ачысткі збожжа. Зямлю аралі конным плугам,часткова і сахой. На палях сеялі жыта, грэчку, ячмень, сачоўку, тытунь, бульбу, лубін. Збіралі па 100 коп жыта з двух гектараў. На млыне ў Лупеніцы рабілі крупы, малолі пшаніцу на пытлёўку. Жанчыны ткалі на кроснах з воўны і лёну. З тканага суконнага палатна краўцы шылі касцюмы, бурносы, марынаркі. Самі шылі ручнікі, сукенкі, ніжнюю бялізну і хусткі… На іх вышывалі кветкі і клеткі. Мэблю куплялі ў Лідзе. Прылады працы да вайны не куплялі, усё самі рабілі з дрэва і з жалеза ў кузні. На продаж вырошчвалі бульбу, гародніну, каноплі, лён. Рынак быў у Лідзе і ў Бяліцы.

У 1931 г. бацьку перавялі ў Менск, ва ўпраўленне сувязі, маці працавала ў рэдакцыі газеты "Звязда". Да вайны скончыў 7 класаў Менскай школы, хадзіў у авіягурток, у 40-м годзе ездзіў на выставу і спаборніцтвы авіямадэлістаў.

18 чэрвеня 1941 года мы прыехалі на Лідчыну ў госці да родных. Тут у вёсцы застала нас вайна, хаця бацька сказаў, што мабыць гэта вучэнні. Пешшу пайшлі ў Менск. Там у хаце ўсё згарэла. Таму вырашылі вярнуцца на вёску, дзе пражывалі маці бацькі і сястра. У Супраўшчыне жылі праваслаўныя і католікі. У вёсцы расстралялі 5 чалавек белапалякі.

Немцы прыходзілі, патрабавалі яйкі, масла, шнапс…. У майго брата са здароўем было дрэнна, ён у партызаны не пайшоў, а потым ў войску быў.

Жывучы ў Супраўшчыне я ўстанавіў сувязь з партызанамі. Дзямідаў Валянцін - нам далёкі сваяк. У сакавіку 1943 года прыйшоў на нёманскі мост пад Агароднікамі. Там стаялі паліцыянты, сказаў што іду ў Бярозаўку на рынак, а пайшоў у Пудзіна. Шукаў партызан, там у атрадзе ў мяне быў знаёмы - Шура Балтуноў. Мяне ўзялі адразу. Далі вінтоўку і ўступіў у партызанскі атрад "Іскра". Некалькі тыдняў працаваў на кухні. Балтуноў - сталы вайсковец, вопытны камандзір аддзялення. Жылі мы ў лесе, у зямлянцы, нас было чалавек 15. Спалі на саломенных сянніках. Усе клаліся на бок адзін каля аднаго... Потым прымаў удзел у баявых дзеяннях. Двойчы з групай у пяць чалавек удзельнічаў у падрыве чыгуначнага састава. За Бярозаўкай на наваградскай шашы з групай партызан падарваў машыну з немцамі. Удзельнічаў у засадзе вясной 1944 г., у баі з белапалякамі каля вёскі Васілевічы, здабыў сабе пісталет. Хадзіў на падрыў чыгуначнага палатна. Удзельнік бою пад Альхоўкай: у ляску сядзелі ў засадзе, пастралялі акупантаў, узялі некалькіх палонных. У нашым звязе жанчын не было. Дзямідава сядзела на хутары - таксама партызанка. На хутарах былі нашыя сялянскія памочнікі. Будучы ў партызанах, зрэдку прыходзіў да бацькоў. Сустракаліся, пагаварылі, павячэралі, пабылі і праз 1-2 гадзіны і сышлі.

У ліпені 44-га года ішло вызваленне Беларусі. Партызаны ішлі ад Дакудава на Мінойты. Сустрэліся з чырвонаармейцамі на ўваходзе ў горад. Трапілі на вакзал, там стаялі эшалоны. Ліда была разбіта. Спыніліся ў доме, дзе зараз жыве Папова. Там начавалі, хлопцы бегалі на піўзавод. Бочкі не адкрывалі, стрэляць у бочку і падстаўляюць тару. Быў у знішчальным атрадзе. Стаялі за Нёманам, бралі ў палон адступаючых гітлераўцаў. Мне прапаноўвалі працу ў гарадскім камітэце, але паклікаў Лідскі ваенкамат і быў прызваны ў армію. Павезлі ў Баранавічы - скончыў там курсы камандзіраў артылерыі. Баявы шлях прайшоў у якасці камандзіра гарматы да ракі Одэр. Пры фарсіраванні ракі быў паранены 17 красавіка. 14 месяцаў праляжаў у шпіталі. У Ліду з арміі вярнуўся ў 1946 годзе, дабіраўся на мыліцах. Па вяртанні ў Ліду скончыў педвучэльню, потым Менскі педінстытут гістарычны факультэт. "Выдатнік народнай адукацыі", "Заслужаны работнік культуры БССР", інвалід вайны. Узнагароды: 2 ордэны "Чырвонай Зоркі", ордэн "Айчыннай вайны" 1-й ступені, медаль "За адвагу", Ганаровая грамата МП СССР".

Мікалай Уладзіміравіч Бельскі, нарадзіўся ў вёсцы Стокі Ганчарскай гміны. Прачытаў у "Лідскім летапісцы" аб партызанскім атрадзе імя Варашылава, і запісаў свае ўспаміны:

"Так, у кастрычніку 1942 года адзін з партызан-варашылаўцаў прыйшоў у Стокі. Хтосьці падказаў, што ў нас ёсць радыёпрымач, патрабаваў яго, але маці сказала, што ніякага прымача ў нас няма. Абышлося…

Аднойчы адзін з чырвоных партызан (маці казала, што гэта не паляк, дрэнна размаўляў па-польску, і верагодна, быў чэх Вацлаў Найгебаўер) прыйшоў да Бельскіх ў вёску Стокі па ровар. Бацька яшчэ да вайны купіў або дзесьці вымяняў ровар. Баяўся, што яго могуць адабраць, разабраў яго па частках і схаваў у скрыні пад збожжам. Пра гэта ведаў пастух з Чапліч, які даглядаў жывёлу. Верагодна, дзесьці прагаварыўся хлапец. І тады ў хату прыйшоў гэты чэх і паставіў усіх да сценкі і пачаў патрабаваць ровар. Ніхто не прызнаваўся, але калі пастушку ўмазаў, ён прызнаўся. Прыйшлося дастаць запчасткі і сабрацць ровар….

У партызанскіх зонах чырвоныя і белыя партызаны даводзілі насельніцтва да галечы, забіраючы падчас апошнюю жыўнасць, і харчы, і адзенне. Так было і ў сям'і Бельскіх, партызаны забралі вялікую свінню, гаспадарам прышлося і не супраціўляцца, атрымалася, што амаль мірна яе аддалі партызанам.

Акаўцы сілай прымушалі насельніцтва ўступаць ў іх шэрагі. Вымусілі ўступіць у шэрагі АК жыхара Стокаў Жамойдзіка Уладзіміра. Яго пасля вайны судзілі, сядзеў у Баранавічах, дзе і памёр. Акаўцы трымалі насельніцтва ў страху. Быў такі выпадак. Падчас вайны стрыечная сястра Бельскай пайшла на пахаванне свайго бацькі ў вёску Скаменны Бор,што пад Дакудавам. Калі вярталася пасля пахавання, акаўцы яе забілі стрэлам у спіну.

Акаўцы любілі падчас праваслаўных святаў пакуражыцца над мясцовым праваслаўным насельніцтвам. У вёсцы Супраўшчына жыў наш сваяк. Перад Калядамі той памыўся, апрануў ніжнюю бялізну. У гэты час у хату ўварваліся акаўцы, без усякай падставы паставілі ўсіх да сцяны і нацэліліся страляць з вінтоўкі. Жонка гаспадара з размаху ўдарыла па руцэ акаўца - стрэл трапіў у лямпу. Святло знікла. Гаспадар сігануў у цемры ў акно. Па ім услед выцяў другі стрэл у выбітае акно. А пад акном стаяў другі акавец, у якога і трапіла куля акаўца з дому".

Говар Сцяпан Іосіфавіч 1888-1943.

Нарадзіўся ў вёсцы Масявічы Лідскага павета ў сям'і селяніна-бедняка, у пошуках працы з'ехаў у Гомель. Там уступіў у партыю бальшавікоў, з'яўляўся камісарам адміністрацыйнай часткі шляхоў зносін. У пачатку красавіка 1919 г. пераведзены на службу ў Віленскі аддзел, затым накіраваны ў Ліду. Уваходзіў у 1920 г. у склад Ваенна-рэвалюцыйнага камітэта Лідскага павета, узначальваў зямельны аддзел. Пасля ўз'яднання з БССР быў сакратаром Ганчарскага сельсавета. У вайну падтрымліваў сувязь з партызанамі. Забіты паліцэйскімі ў канцы снежня 1943 г. у сябе дома разам з плямяннікам Уладзімірам Міхайлавічам Говарам. Сын пляменніка, Дзям'ян Уладзіміравіч, пры разборцы саламянага даху старога дома знайшоў летам 1968 г. дакументы і перадаў ў музей.

З успамінаў Наталлі Мікалаеўны Анашкевіч - 1977 г.н.

Бацькі Раік Мікалай Уладзіміравіч і Зося Паўлаўна пражываюць у вёсцы Дроздава. Наталля закончыла Ганчарскую сярэднюю школу са срэбным медалём. Скончыла філалагічны факультэт БДУ. Працуе настаўнікам рускай мовы і літаратуры СШ № 11 г. Ліды. Займаецца даследчай дзейнасцю па краязнаўстве.

Справай гонару для Наталлі Мікалаеўны стала напісанне даследчай працы пра нялёгкае жыццё і цяжкі лёс родзічаў.

"Чылек Аляксандр Іосіфавіч, нарадзіўся ў в. Скаменны Бор Лідскага павета ў 1896 годзе (у сям'і выхоўвалася трое дзяцей) прыйшоў у прымы ў вёску Барвічы і ажаніўся з Савонь Ганнай Іванаўнай - 1895 г.н. (у іхняй сям'і выхоўвалася дзевяць дзяцей, яна была сёмым дзіцем).

Добрасумленна займаліся гаспадаркай. Шчыра працавалі на зямельцы, расцілі сялянскую жыўнасць, збудавалі гумно, свіран і адрыну.

Аляксандр і Ганна нарадзілі і выхоўвалі траіх дзяцей: Віктара - 1920 г.н., Фёдара - 1922 г.н. і Ганну - 1924 г.н. Іхнія бацькі вельмі хацелі даць дзецям добрую адукацыю.

З 1931 па 1938 год дзеці наведвалі польскую школу ў вёсцы Ганчары, якая знаходзілася каля царквы. (Дарэчы, у тыя гады там вучыўся і наш знакаміты краязнавец Мікола Дзікевіч). У школу Анюта хадзіла разам са старэйшымі братамі Віктарам і Фёдарам. Урокі пачыналіся ў дзевяць гадзін. Перад першым урокам усе вучні ўставалі і хорам чыталі малітву з пажаданнямі добрай вучобы.

Да настаўнікаў дзеці ветліва звярталіся са словамі "пан" і "пані". Усе ўрокі праводзіліся на польскай мове, а на беларускай мове размаўляць забаранялася.

З дзяцінства Анюта любіла вышываць. У 14 гадоў яна вышыла прыгожа і вытанчана абрус з цёмна-чырвонымі вішнямі., Гэты сямейны рарытэт захаваўся да гэтага часу. На працягу ўсяго жыцця Ганна Аляксандраўна беражліва захоўвала абрус, на стол яго засцілалі толькі па вялікіх святах.

У Ані за 7 класаў было толькі "выдатна", яна марыла стаць настаўніцай.

Самым яркім успамінам са школьнага жыцця стала для Ганны Аляксандраўны экскурсія ў Вільню. Гэта было 21-24 траўня 1938 года. Да Вільні ехалі цягніком, там вучні наведалі цырк, банк, замкавую гару, касцёлы, цэрквы, зрабілі пешаходную экскурсію па горадзе. А калі дайшлі да Кальварыі і дзеці вельмі стаміліся, то настаўнікі вырашылі далей плыць на параходзе.

І вось калі параход даў гудок, то ўсе дзеці спалохаліся і закрычалі. А настаўнікі пачалі ўсіх супакойваць і назвалі "дзікімі". Але для вясковых хлопчыкаў і дзяўчынак гэта было ўпершыню: яны не толькі ўбачылі параход, але і пачулі яго гудок. Потым усім было сорамна за гэта.

У 1939 годзе, ужо пры "першых саветах" разам з братам Фёдарам Ганна паступае вучыцца на педагагічныя курсы ў горад Ліду. Яе бацькі вельмі хацелі, каб дачка стала настаўніцай пачатковых класаў. Падчас вучобы ў Лідзе яны жылі з братам на кватэры ў сваякоў".

Вялікая Айчынная вайна змяніла ўсе планы сям'і Чылекаў і разбурыла мары.

22 чэрвеня 1941 года, калі пачалася вайна і немцы бамбілі Ліду, Ганна і Федзя Чылекі былі ў горадзе. З першымі выбухамі раніцай яны выбеглі на вуліцу і з усіх сіл стараліся хутчэй дабегчы да лесу. Потым на працягу дня яны дабіраліся дадому ў вёску Баравічы, што ў бок Слоніма, ад Ліды два дзесяткі вёрст.

У першыя дні вайны горад падвергнуўся нямецкаму авіяналёту, і вялікая частка горада згарэла, а таксама і хата сваякоў, дзе яны жылі, з усімі пажыткамі і дакументамі аб адукацыі.

Калі немцы акупавалі Лідчыну, Ганне было ўжо 17 гадоў. У гады вайны яна жыла ў вёсцы з бацькамі і старэйшым братам Віктарам - 21 год, а Фёдар, было яму19 гадоў, застаўся ў горадзе і ўваходзіў у лік лідскай падпольнай арганізацыі.

З першых жа дзён вайны сям'я Чылек пачала дапамагаць партызанам. Для таго, каб дастаўляць аператыўныя звесткі, па просьбе кіраўнікоў партызанскага атрада Чылек Аляксандр Іосіфавіч згадзіўся служыць старастам вёскі Баравічы. А Ганна стала сувязной партызанскага атрада імя Варашылава, камандзірам якога быў Пётр Кузьміч Макараў, які ажаніўся з Марыяй, дачкой Говараў Уладзіміра і Надзі - роднай сястры Ганны Аляксандраўны. Дарэчы сын Макаравых і цяпер жыве ў Дроздаве

Бацька Аляксандр Іосіфавіч часта па абавязку службы ездзіў у Ліду, Беліцу, Сялец, збіраў неабходную інфармацыю, а Аня павінна была перадаць яе партызанам, адправіўшыся ў лес на ўмоўнае месца.

"Перада мной не стаяў выбар: быць ці не быць сувязной, - успамінала Ганна Аляксандраўна. - Гэта быў мой грамадзянскі абавязак. А як інакш? Наш дом стаіць першым у вёсцы, адсюль добра праглядаецца дарога. Да таго ж, мы з Макаравымі былі сваякамі, каму, як не нам, яны маглі давяраць?! І каму, як не нам, дапамагаць ім у барацьбе з фашысцкімі акупантамі?"

З успамінаў унучкі Наталлі Мікалаеўны: "Як распавядала сама бабуля Аня, яны пяклі хлеб, рыхтавалі іншыя прадукты, шылі адзенне, па ўсё гэта партызаны прыходзілі ноччу. Дом, дзе жыла сям'я, знаходзіўся на ўскрайку вёскі - гэта было зручна для партызан".

Бельскія са Стокаў - далёкія сваякі Чылекаў з Баравіч расказалі, як Федзя сышоў у партызаны-падпольшчыкі са згоды роднага дзядзькі Савоня Віктара. Разам з іншымі іскраўцамі праводзіў разведку ў Лідзе, распаўсюджваў лістоўкі, удзельнічаў у разгроме дакудаўскіх паліцаяў. Федзю арыштавалі ў Лідзе. На рагу цяперашніх вуліц Перамогі і Міцкевіча вісела табло, на якім немцы адзначалі лінію фронту. Федзя падышоў, стаў і разглядаў карту фронту. А гэта было якраз восенню 1942 года, тады, калі немцаў адкінулі. У гэты час немцы яго і схапілі, арыштавалі за ўдзел у падпольнай арганізацыі і закрылі ў лідскую турму.

Усё жыццё Ганна Аляксандраўна захоўвала і нікому не паказвала дзве запіскі, якія выпадкова знайшла яе ўнучка Наталля, і сёння ў ліку сямейных дакументаў захоўвае ў сябе.

Адна запіска адрасавана бацьку, а другая - непасрэдна сястры Ганне.

Гэтыя лісты напісаны ў турме Фёдарам на нейкай гаспадарчай паперы хімічным алоўкам, усё ж такі змест іх часткова можна прачытаць.

"Анютачка!

Усяго нічога, усяго што Вы зрабілі вялікую памылку… Я не знаю, чаму я прышоў да дому не 29-ага ліпеня, а 28-га чэрвеня позна вечарам і спаў у гумне, а 29-га рана прышоў у хату. Я нязнаю, ці Ты ў пісьме памылілася, ці ў паданні…Калі ў паданні, то прашу чым найхутчэй справіць. Бо выходзіць, што я прышоў з банды і адразу жэ ехаў на курсы… А я жэ касіў…на возі перад хатай. Міне пака не зачапаюць… Але я сёння сніў два сны. Адзін: выбіраўся жаць сэрадэру, запрог кабылу, схадзілася такая страшная навальніца, маланка паліла, і сыпаў град, аж сцены і зямля траслася… Я быў задаволены - не ўспеў выяхаць… Другі: гэта з угоддзяў Бандароў… плыў некі вялікі … па Нёману, добра руляваў….

Пішыце. Сушыце сухары,бо хлеб прэндка есцца па скораму

Бывайце! Пятніца .Федзя.

Другі лісток:

"Мілы Папачка! За ўсё гэта і разам за… моцна благадару… Як прачытаў пісьмо, то яно мяне звакавала што… Няхай яшчэ напішуць петыцыю бацюшкі ганчарскі і бяліцкі найскарэй … (Многа не прачытана)….

Трэці ліст:

"…Я прасіў, каб напісалі… спраўку, што як стралялі паліцаяў у Дакудаве. Я стаяў ззаду. Каб гэта падпісалі с…людзей з Дакудава і каб солтыс зацвердзіў… Гэту спраўку з подпісамі Вы перадайце Антону, то ён гэта зробіць… Бо тады стаяла многа людзей і гэта відзелі… Удома я быў ужо 28 чэрвеня вечарам… Я тут малюся Госпаду Богу, і маліцеся, то можа Бог дасць выпусціцца. Спасіба за перадачы.

Федзя 29 .10. 42 г. Зіне, бабцы і ўсім…".

Ва ўсіх запісках Фёдар звяртаўся да бацькі, каб той, у сваю чаргу, папрасіў бацюшку Ганчарскай царквы дапамагчы яму выбрацца з нямецкай турмы. На жаль, айцец Мікалай тады не паспеў. Усе вяскоўцы шчыра цанілі Усціновіча, бо менавіта веданне нямецкай мовы і сацыяльны статус святара спрыялі таму, што ён змог выратаваць многіх людзей. У тым ліку, і партызаны змаглі пазбегнуць смерці, знаходзячыся пад арыштам у немцаў.

Па звестках супрацоўніцы ЛГММ А.А. Каладзяжнай, 10 кастрычніка 1942 года Фёдар Чылек быў павешаны на рыначнай плошчы города, і пахаваны ён ў агульнай магіле мікрараёна па вул. Рыбіноўскага.

А вось паводле запіскі Федзя ў гэты час яшчэ быў жывы і паставіў дату - 29.10.42 г.

Германовіч Вольга Кандратаўна: "Такое здарылася з маім дваюрадным братам Філіпам Гаўрылавічам Гуком. За "польскім часам" жыў у нас, вучыўся ў школе, стаў добрым цесляром. Ажаніўся з дзяўчынай з Сабакінцаў (Першамайск), меў дваіх дзяцей. Пры першых саветах стаў старшынём аднаго з калгасаў у Васілішкаўскім раёне. З пачаткам Вялікай Айчыннай вайны зноў з сям'ёй вярнуўся ў Ганчары, тут нарадзілася трэцяе дзіця. Адчуваў, што не дадуць яму спакою гітлераўцы, хаваўся. Але хтосці з нядбайных вяскоўцаў, ведаючы аб актыўнай даваеннай жыццёвай пазіцыі Піліпа Гаўрылавіча, данёс на актывіста немцам. Філіп быў арыштаваны, сядзеў у турме разам з 9-ю ксяндзамі і разам з імі быў расстраляны ў сакавіку 1943 года. Яго жонка, дзякуючы дапамозе сваякоў, выгадавала траіх дзяцей, дала ім адукацыю, дзеці знайшлі сваё месца ў жыцці".

З успамінаў Марыі Уладзіміраўны Макаравай - жонкі камандзіра партызанскага атрада імя Варашылава: "Акаўцамі" быў схоплены і выдадзены немцам, а затым змешчаны ў лідскую турму мой стрыечны брат, партызан Фёдар Аляксандравіч Чылек. Тады бацька і маці Федзі прыехалі ў Ліду вызваляць Фёдара, але і іх арыштавалі. Потым да яго бацькоў дайшлі звесткі аб жорсткіх катаваннях Фёдара, настолькі жорсткіх, што ён не змог іх вытрымаць і звар'яцеў. Бацькі Фёдара нават ведалі месца яго пахавання - лес на поўнач ад горада Ліды.

Але акаўцам адной смерці ў сям'і Чылек аказалася недастаткова. З падачы гітлераўцаў за сувязь з савецкімі партызанамі ўзброеныя "акаўцы" прыйшлі ноччу 20 лістапада 1943 года ў вёску Баравічы і расправіліся з сям'ёй майго дзядзькі. [...] Але галоўную сваю ахвяру - сувязную партызанскага атрада імя Варашылава Ганну - куля не дастала. [...] Узброеныя бандыты праз выбітыя вокны некалькі разоў стрэлілі ў памяшканне хаты, але іх стрэлы не закранулі перапалоханую Аню. Яна схавалася пад печ. Гэта заўважыў акавец і крыкнуў другому: "Страляй пад печ!". Але той, які страляў, злітаваўся, стрэліў вышэй печы. Так Аня засталася ў жывых".

З успамінаў Ганны Аляксандраўны: "За дапамогу партызанам легіянеры Арміі Краёвай забілі ўсю сям'ю. Гэта адбылося ноччу 20 лістапада 1943 года. Спачатку вывелі на двор бацьку Аляксандра Іосіфавіч, і брата Віцю. Расстралялі. Мама, Ганна Іванаўна, выглянула ў акно, закрычаўшы акаўцам нешта ўслед. Там жа каля акна разрыўная куля вылезла са сваёй хованкі і ўбачыла сляды зверства белапольскіх бандытаў. Ляжалі забітымі родненькія бацька, маці, брат. Мне прыйшлося самой прыбіраць целы сваіх родных і хаваць…".

Звесткі аб загінуўшай сям'і Чылек з вёскі Баравічы Ганчарскага сельсавета ёсць у кнізе "Памяць. Ліда і Лідскі раён" [с. 330].

"Доўгі час я не магла начаваць у хаце - баялася, што акаўцы вернуцца і па мяне. Начавала за вёскай на "пялеках" (так называлася месца каля вёскі Баравічы, дзе людзі зімою захоўвалі бульбу). Начавала разам са сваёй дваюраднай сястой Зоняй, дачкой роднага дзяцькі Костуся Саваня. Пазней дзяцька Костусь схадзіў да нашага суседа-католіка Качаноўскага з Саламянкі, які меў сувязь з польскімі партызанамі. Качаноўскі паабяцаў, што папросіць ў акаўцаў, каб тыя, у сваю чаргу, пакінулі мяне ў спакоі. Так усё і заціхла".

...Вайна скончылася, пакінуўшы Ганну Аляксандраўну зусім адну. Каб увекавечыць памяць родных, жанчына адразу пасля вайны прадала карову, і на выручаныя грошы паставіла на вясковых могілках вялікі агульны помнік. Помнік не раз людзі хацелі ўкрасці, аб чым сведчаць абламаныя і абабітыя вуглы яго і трагічныя смерці людзей прычасных да гэтага. Толькі напрыканцы гадоў Ганны Аляксандраўны адзін аднавясковец выпадкова прагаварыўся і расказаў, хто ж былі тыя рабаўнікі.

Пасля вайны, застаўшыся адной, без падтрымкі, Ганна займалася гаспадаркай і сям'ёй. Родны дзядзька Ганны - Савонь Віктар Іванавіч (па лініі мамы Ганны Іванаўны) пасля вайны быў дырэктарам школы ў в. Сялец Лідскага раёна. Ганна Аляксандраўна часта ездзіла да яго ў госці, каб адчуць усю школьную атмасферу.

2 красавіка 1947 года Ганна Аляксандраўна выйшла замуж за Уладзіміра Міхайлавіча Раіка. Вянчанне прайшло ў царкве вёскі Беліца з абразом Найсвяцейшай Багародзіцы

Ганна Аляксандраўна беражліва захоўвала абраз ўсё жыццё, таму што ён быў тым адзіным, што засталося ў яе як памяць пра маці і бацьку. Менавіта гэтым абразом дабраслаўлялі і яе бацькоў у дзень вяселля. Сёння яму больш за 100 гадоў.

Раік Уладзімір Міхайлавіч нарадзіўся ў вёсцы Жучкі. У сям'і было яшчэ два браты: Ваня i Лёня. Хлопцы сябравалі і рупліва працавалі на гаспадарцы, атрымалі на той час нядрэнную адукацыю. Уладзімір прымаў удзел у Вялікай Айчыннай вайне з чэрвеня 1941 па люты 1942 года на фінскім фронце, затым да канца вайны займаўся нарыхтоўкай прадуктаў харчавання для фронту. Для сям'і Раік так і засталося адкрытым пытанне: чаму ж дзядуля, удзельнік баявых дзеянняў, не быў уганараваны званнем ветэран Вялікай Айчыннай вайны, а ён пражыў да 1989 года.

Сям'я Раік засталася жыць у вёсцы Баравічы. Разам яны пражылі 42 гады. У сям'і нарадзілася пяцёра дзяцей.

Ад імя Прэзідыума Вярхоўнага Савета СССР ад 25.07.1960 года Ганна Аляксандраўна ўзнагароджана медалём "Медаль мацярынства" II ступені.

1 верасня 1965 года Прэзідыумам Вярхоўнага Савета СССР Ганна Аляксандраўна Раік узнагароджана медалём "За баявыя заслугі"

Памерла Ганна Аляксандраўна Раік 21 сакавіка 2016 года…

Юзаф Цехановіч быў пакараны чырвонымі партызанамі за тое, што ён выдаў свайго парабка Царэвіча акаўцам, і быў расстраляны…

Могілкі каля Ганчарскай царквы.

Макарэвічы. Тут спачываюць забітыя дзяўчаты: Лідзія, 20 гадоў, Валянціна, 16 - дочкі Язэпа і Анастасіі і жонка Уладзіміра - маці траіх малютак - Яніна, 26 гадоў. Загінулі 10.02.1944 года.

Макарэвічаў Мікалая Адамавіча,1921г.н., Аляксандра Осіпавіча,1926 г.н. забілі 26.02.1945 года акаўцы

У Даржах 14.02.1944 года нямецкія фашысты расстралялі ўсю сям'ю партызана Кухарскага Сашы: Маці - Вольга,1890 г.н.,сёстры: Марыя,1924 г.н., Зіна, 1914 г.н.

Облаками уносятся вёсны,

Чередою уходят года,

Все равно нас погибшие просят

Чтить их память и помнить всегда.

Вы нас слышите, все здесь погибшие,

Помним вас и пришли на поклон.

У обелиска стоим мы, поникшие,

Где вы спите давно вечным сном.

Ваши муки и боль сердцем чувствуем,

Видим страх матерей и детей.

Слышим: им вы даете напутствие

Не смотреть на фашистов-зверей.

Стоим мы сегодня вот здесь, перед вами,

Мы ведь не забыли, что было тогда.

Клянемся, что будете вечно вы с нами,

И память о Вас будет всегда.

Я, Віктар Кудла, нарадзіўся ў Дроздаве ў 1941 годзе (17.10) у вясковай хаце з сялянскім побытам сям'і.

Паміж шашой, чыгункай, сенажаццю

гады дзіцячыя прайшлі.

З маленства зведаў я сялянску працу:

касіць,грабсці, пасці кароў,

Дапамагаў бацькам па гаспадарцы.

Гуляў у пікара, лапту…

Хадзіў па веды ў школу,

затым асіліў інстытут.

І вось заатэхнікам калгасным

вярнуўся зноў у родны кут…

Што было ўчора, пазаўчора - не усё ўспомню, а вось тое - былое, з дзяцінства, пра школу - памятаю да дробязей.

Шмат цікавых і дарагіх сэрцу ўспамінаў захавала памяць.

Ручнік успомніў вышываны,

што на іконе ў нас вісеў.

Ён увесь бялюткі, саматканы,

арнамент сціплы чырванеў.

Дзяцінства годы маладыя

ў душы з пяшчотай берагу.

Падзеі сэрцу дарагія

забыць ніколі не змагу.

У часы ваеннага ліхалецця з маім нараджэннем звязана рызыкоўная гісторыя: можна сказаць: я - удзельнік і ахвяра вайны.

Бацька Ваня, 1908 г.н., расказваў: "Нягледзячы на руплівыя сялянскія клопаты па вясеннім пасеве, у красавіку 1941 года ваенкамат прызваў на вайсковыя зборы ў Гародню. Размясціліся спачатку ў казармах унізе каля Нёмана, перад самым чыгуначным мостам. Потым перагналі на левы бераг у палаткі. Лагер быў у садочку каля вёскі Лобна, пры дарозе на Сапоцкін. Цвічэнне было, капалі акопы,стралялі па мішэнях. Я быў нам. камандзіра звяза, і вінтоўка на рамні была толькі ў мяне. Ужо пахла вайной".

Мама Вера, 1920 г.н., (на фота) была цяжарная мною, і яшчэ адна вясковая жанчына, Белавус Надзя, вырашылі наведаць сваіх мужоў на вайсковых зборах пад Гародняй, завезці хатніх гасцінцаў. У субботу 21 чэрвеня з цяжкасцю дабраліся да самога палатачнага гарадка часткі. Сустрэліся…

Першыя словы бацькі былі: "Што ж вы прыехалі?! Вайна будзе! Афіцэры свае сем'і вывезлі… Уцякайце хутчэй дамоў". І жанчыны кінуліся. Начавалі ў Гародні, дзе а чацвёртай гадзіне раніцы нахлынула вайна: бомбы ўзрывалі дамы, вакол пажары, людзі бегалі, хаваліся, паўсюдна енк і крык…. Яны выбеглі ў кірунку Ліды.Уся шаша забіта тэхнікай, людзьмі… З неба паласавалі самалёты, паўсюдна - выбухі, пажары... Як толькі ляцеў самалёт, усе - урасыпную, хаваліся ў канаву або хмызнякі. Калі ўсё сціхала, гукалі адна адну: "Верка, ты жывая?" - "Жывая". І беглі далей. Затрымаўся грузавік з раненымі дзесьці за Скідзелем. Маму як цяжарную пасадзілі ў кузаў. Некалькі разоў выскаквалі і хаваліся ад самалётаў. Даехалі да Ліды, а там пешшу да Дроздава.

Бацька расказваў: "Раніцай вакол выбухі... Усе салдаты выскачылі з палатак. Паніка… Камандлзір звяза адразу ў мяне забраў вінтоўку, і, сабраўшы салдат, даў каманду адразу перабірацца на правы бераг Нёмана, дзе былі нашы казармы. Перад самым чыгуначным мостам, унізе каля Нёмана, перабраліся. Гародня была ў пажары, дым, выбухі, казарма разбіта. З кучкай салдат мы рушылі за горад у бок Ліды. Усе адступалі: машыны, фурманкі, людзі. Над шашой пікіравалі самалёты,страчылі пулямёты.

Я ўспомніў, што з правага боку з кіламетр быў Кацярынінскі тракт. З некалькімі чырвонаармейцамі перабеглі туды. Дарога - абапал прысады, больш-менш ціха. Бачылі, як варожыя самалёты паласавалі тую шашу. Гэта нас і зберагло. Так праз пару дзён дабраліся ў Істакі да Гросаў. Па дарозе ўжо з ляскатам шыбавалі нямецкія танкі, а потым матацыклы. Давялося скінуць салдацкую форму. Швагер Валодзя даў свае порткі, рубашку і кашулю. Праз пару дзён ноччу дабраўся ў Дроздава. Вакол ужо гаспадарылі акупанты".

Каханоўская Ядвіга (наша суседка): "Калі пачалася вайна мне было пяць з паловай гадоў. На світанні 22 чэрвеня прачнуліся мы ад выбухаў і невядомага гулу. У вокнах дрыжалі шыбы. Хуценька адзеліся і выбеглі на вуліцу. На вуліцы збіраліся людзі - ніхто не мог зразумець, што здарылася. І хтосьці раптам сказаў: "Вайна!". Нам, дзецям, было незразумела, што гэта такое. Але тое, што гэта штосьці страшнае, зразумелі ўсе. Вяскоўцамі было вырашана жывёлу, коней загнаць у Ліпіцы, дзе і застануцца дарослыя. Нас, дзяцей, адправілі на хутары.

Праз некалькі дзён з'явіліся немцы і размясціліся на пастой на гумнішчах у нас - Каханоўскіх, і ў Ванюшкавых (Кудлы Івана). Там паставілі самаходы і палаткі. Помніцца, былі яны паўраздзетыя,і вясёлыя, гаманлівыя, ігралі на губным гармоніку.

Іх паходныя кухні дыміліся,вакол мітусіліся. Здаецца, шмат елі. Мне запомніўся іх наварысты гарохавы суп. У нас выцягнулі з хлява парсюка. Аблілі кіпнем, разабралі і варылі, смажылі ў нашай печы".

Праз чатыры месяцы пасля тых падзей на чацвёрты дзень па Пакровах нарадзіўся я. Дарэчы, і тут таксама цікава склалася: маці наведвала на хутары Праважа каля Забалаці бабулю Еўку (на фота) і, спяшаючыся, падводай вярталіся дахаты. Нарадзіла мама мяне на возе, у паўкашку. Лічы, на самым нашым падворку... Часта яна мне потым казала: "Радзіла я цябе ў дарозе, вось і ты ўсё жыццё кудысьці едзеш і едзеш"…

Так і ёсць: у сталым узросце я наведаў і аб'ехаў шмат краін.

У халодныя студзеньскія дні бацькі рызыкнулі мяне ахрысціць. Закалолі вяпрука, выгналі самагонкі, прыгатавалі многа разнастайнай закускі. Сваякоў сабралася шмат. І вось давялося выбраць хрышчоных: бацькам адразу - Цыпрука Павядайку, меў пад 40 год, а вось маці хрышчоную - трынаццацігодку Тамару Грос. На санках прывезлі ў ганчарскую царкву, і знакаміты бацюшка Мікалай Усціновіч ахрысціў. Па рассказах бацькоў усе дні завіруха замяла гурбамі вуліцу і дарогі. Госці некалькі дзён з задавальненнем частаваліся і вясяліліся… Бацька прыгожым голасам за сталом спяваў старынныя расейскія і беларускія песні.

У "Лідскім летапісцы" № 81-83 быў багаты матэрыял Янкі Жамойціна "З перажытага", у якім аўтар многа апавядае пра свайго маладога сябра Міколу Грэбеня, з якім у Варшаве вучыўся на святара.

Маё дзяцінства працякала

ў ваенныя гады.

Было ў ім радасці замала,

хапала ж гора і бяды.

Ды многа памятаю злога,

мо падсвядомасць мне дае

У думках выцягнуць з былога

тугу і крыўды ўсе мае.

Памятаю: у хату зайшлі дзядзя Мікола і немец, пачаставлі нас кругленькімі, што шашачкі, ледзянцамі. Было мне каля годзіка, і быў я ў адной кашульцы. Немец узяў мяне на рукі і высока падкінуў угору, аж пад сталяванне, ды так што я пырскнуў яму ў твар. Ён рэзка кінуў на падлогу, вымацюгаўся: "Швайне хунэ". Чым мог закончыцца "мой напад" на акупанта, невядома, але маці хуценька падабрала і закрыла мяне ў каморы, а "гасцям" накрыла стол.

Неяк летнім днём мы былі на гумнішчы. Прыбегла бабуля Алеся: "Ванечка хавайся - па вёсцы шастаюць белапалякі!" Бацька хуценька нырнуў у гумно - меў там сховань паміж тарпякамі снапоў. Я ж - паўтарагадовы, неяк дачыкілдаў да сцяны і ў дзірачку: "Папа, ты - тут, ты - тут! Вазьмі і мяне". Бацька ціхенька: "Віценька, цябе не можна, бяжы дахаты - за гумном ваўкі". На шчасце, акаўцы запыталі ў мамы, дзе муж і не шукалі, а пайшлі далей па вуліцы.

А вось ваўкамі мы, малышня, дарэчы былі напалоханы. Неяк ноччу прачнуліся ад брэху, а затым енку сабакі. Раніцай знайшлі яго разарваным, а з хлява ваўкі выцягнулі з-пад падваліны барана, і за шашой валяліся шкура ды косці.

Нярэдка дзень пачынаўся са страшных звестак. Нехта прыносіў навіны аб пажарах у суседніх вёсках, аб забітых і замучаных вяскоўцах. У нашу вёску заязджалі і "белыя", часта - ноччу. Стук у вокны, дзверы і лямант: "Одэмкні!" - прыводзілі ў жудасны страх усю чалавечую сутнасць.

Пасля такіх візітаў нам, малышням, рабілася дрэнна, ікалася, ноччу не маглі заснуць, амаль не елі. Мама вадзіла нас на край вёскі да Альжбеты Кудлы - маці двух партызанаў, каб выбраць пярэпалахі.

Добра памятаю, як сухенькая бабулька качала яйкі па спіне, а на грудзях губамі высмоктвала і выплёўвала па некалькі раз. Потым мы рукі лажылі на бляху з попелам і яна ножычкам каля кожнага пальца раз за разам выскрэбвала попел і шаптала нейкую малітву. І гэта дапамагала.…

Ужо падросшым памятаю, неяк ноччу наведаліся, на гэты раз у вакно грукат, у дзверы. Зайшлі двое ўзброеных: як кажуць "шукаць коней у куфры". Забралі бялізну, посцілкі, з вешалкі знялі бацькаву марынарку і суконную бурку. У сенцах тупаў мясцовы "наводчык". Зноў зайшлі і патрабавалі шлюбныя пярсцёнкі, а з шафы забралі бацькаў вясельны касцюм.

Дзесці ў пачатку пяцідзесятых на хутары ў Жамойцінаў было вяселле. Бацька быў у кампаніі і пазнаў свой касцюм на быўшым партызане Кіслым і паказаў нам. Мы сабралі хлапцоў-падлеткаў і на падворку падпільноўвалі рабаўніка, каб раздзець. Тым часам бацька ўцяміў, што зрабіў памылку і даў адбой : "Не чапайце - хай яму будзе на пахаванне".

Грос Тамара Уладзіміраўна, 1929 г.н., з вёскі Істакі, жыла амаль пастаянна ў Дроздаве ў бабулі Аляксандры Вікенцьеўны Кудлы. Тут яна сябравала з вясковымі дзяўчатамі: Рэняй і Лёдзяй Каханоўскімі, Шут Тамарай (Сцёпавай), Аляй Дзявятай (Каласковай), Лідзечкай Данейка.

Расказвае ( запісана на касеце): "Хата Шута Сцяпана была каля дзядзі Вані - у садку. Жонка Вера граматная, дапамага рашаць задачы. Усе культурныя. Вольга потым стала настаўніцай. Тамара замужам за афіцэрам. Гена быў старэйшы, закончыў 7 класаў польскай школы, але асвоіў і нямецкую мову, сябраваў з Веркай Казловай ".

(У 1940 годзе Шут Генадзь арганізаваў з аднавяскоўцах першую ў Лідскім раёне камсамольскую арганізацыю. У пачатку вайны ўступіў ў партызанскі атрад "Іскра", удзельнічаў у нападах на нямецкія гарнізоны, спускалі пад адхон варожыя цягнікі … Меў урадавыя ўзнагароды. Пасля вызвалення Лідчыны быў абраны сакратаром Лідскага райкама камсамолу. Трагічна загінуў ад трафейнай гранаты 12 ліпеня 1944 года. - В.К.)

"Дзядзя Ваня меў сувязь з партызанамі, сустракаўся з Генам. Дапамагаў харчамі і патронамі, нават пісталет перадаў.

Я толькі знаю, калі вазіў прадукты партызанам за Нёман, прывозіў адтуль многа-многа газет. Хаваў. Немцы заступалі на мосце цераз Нёман, шукалі ў возе, ператрэслі ўсё, не знайшлі. А ён хаваў у хамуце.

Чыталі, потым хавалі пад падлогу. Збожжа таксама сам вазіў падводаю. Тры дні не вяртаўся - я надта плакала.

Калі дзядзю Ваню забралі на зборы ў армію, і пачалася вайна, я плакала-плакала, малілася, і ён праз тыдзень вярнуўся. Вымыліся ў лазні".

"Белапалякі забілі 11 дроздаўцаў. Матку Лідзечкі Данейка, а бацька схаваўся пад свірнам. Уратаваўся, застаўся жыць. Данейка любіў радыё слухаць, палітыкай цікавіўся, абмяркоўваў. Радыё з навушкінамі было і ў дзядзі Вані.

Я сябравала з Лідзечкай, і маці была харошая. У Беліцу завезлі. Там забілі ўсіх, і - у яму. За што? Нехта наводзіў".

Грос Ваня запісаў: "У тую цёплую чэрвеньскую раніцу 1944 года вёска Дроздава не далічылася многіх сваіх жыхароў. Белапалякамі былі арыштаваны Сымон Шут, яго жонка і нявестка - за тое, што ўнук Генадзь пайшоў да чырвоных партызан. Усіх траіх расстралялі. У абоз па дастаўцы арыштаваных быў мабілізаваны разам з іншымі вяскоўцамі і мой дзядзька Іван Кудла з падводай. Акаўцы зрабілі чамусьці прывал каля хутара Саламянка ў багатага католіка Качаноўскага. Тут белякі і рашылі адпачыць. Фурманам загадалі стаяць ля сваіх вазоў, арыштаваных адвялі ў бок, пасадзілі на зямлю пад аховай. Як апавядае мой дзядзька: "Хутка да іх лагера пад'ехалі двое верхавых. Адзін з іх паўглядаўся і затым паказвае на мяне: "Злапалі і гэтага бандыта, то чаму ён не разам з арыштантамі?" Мяне ён хацеў тут жа далучыць да іх, але заступіўся Качаноўскі. Ён сказаў, што гэта добры чалавек, яго ўсе ведаюць, ён нікому не зрабіў зла... Акавец пасля гэтага адступіўся ад мяне, але са злосцю буркнуў: усе яны праваслаўныя бандыты…"

Мой дзядзька пазнаў акаўца, ён быў з недалёкай вёскі. Яшчэ да вайны яны неяк паспрачаліся каля млына, нахабнік хацеў без чаргі змалоць збожжа, яму, аднак, не далі. Той даўнейшы, нязначны выпадак, але дзядзька ледзь не расквітаўся з жыццём. Зласлівы вырадак хацеў адпомсціць за нанесеную яму "крыўду". Такія вось "парадкі" ўстанаўлівалі акаўцы ў нашай мясцовасці".

Каханоўская Ядвіга: "У час вайны немцы ў вёску заходзілі нячаста. У асноўным яны былі з Даржаўскога гарнізона, які ахоўваў чыгуначны і шашэйны масты цераз раку Дзітву. Прыходзілі яны па прадукты. Патрабавалі масла, эйер, шпэк (яйкі, сала). Вялі сябе яны грубавата, па-хамску: самі заходзілі ў камору, лазілі на гару.

З Ганчароў калі-некалі прыязджалі паліцаі. Каб трымаць у полі зроку маладых людзей, немцы распачалі торфараспрацоўку на забалочаных сенакосах, якія знаходзіліся за чыгункай. Усю моладзь зганялі на гэта балота. Яны пад кантролем і аховай капалі торф і складывалі яго брускамі ў піраміды.

Пасля выгнання немцаў, 8 ці 9 ліпеня, да нас у дом зайшлі партызаны, у асноўным моладзь, на чале з маім братам Браніславам.

Сярод іх былі: Гена Шут, Фёдар Курыла, Лёня Данэйка, Пазняк Мікалай і нехта яшчэ. Пілі, закусвалі, галдзелі. Нешта абмяркоўвалі. Радасці і шчасцю не было канца.

Моладзь пачала ажываць. Збіраліся на "вячоркі": пралі, вязалі, разматвалі ніткі і г.д. На жаль, колькасць "вячэрнікаў" была невялікай. Многа хлопцаў прызвалі на фронт..."

Бацька працаваў на сваёй гаспадарцы. Меў дзесяць гектараў ворыва, некалькі сенакосу і пашы. На падворку была студня, хлеў для жывёлы, свіней, авечак. На шырокім гумнішчы вялікае на восем тарпякоў гумно. Для захоўвання зерня драўляны на высокім фундаменце свіран, накрыты кулявой саломай. Усе: і папа, і мама, і бабуля працавалі ад світання да пацёмкаў. Араць коньмі прыязджалі маміны плямяннікі Куляшы Ваня і Валодзік са сваёй кабылай.

Добра памятаю, як мама, бабуля,Тамара Грос сярпамі жалі жыта, вязалі ў снапы і складвалі ў дзесяткі, дзе мы, малыя, хаваліся ад спякоты. Потым звозілі возам у гумно. Па некалькі разоў наведваў гаспадарку фінагент, уручаў заданне па здачы дзяржаве сельгаспрадукцыі: зерня, бульбы, малака, масла, яек. Ды столькі, што ў хаце мала што заставалася. Эканомілі, галадалі, усяроўна не ўдавалася выканаць план. Уводзілі грашовую нядоімку. І вось восенню 46-га года папу, мажліва, як не здзейсненага "кулака", арыштавалі і вывезлі ў Карэла-Фінскую АССР на лесанарыхтоўкі каля горада Кемь. У пісьмах распавядаў пра цяжкую працу ў лесе ў суровыя дні. Праз год вярнуўся. Прывёз нам падаруначкі, цукру і крыху грошай. Потым у вёсцы стварылі калгас "Перамога". Старшынём прыслалі Зюзіна. Папу прызначылі бухгалтарам.

Дашкольная падрыхтоўка. Першае знаёмства са школьнай прыладай: хімічны аловак мачыў у губах і на картонцы выводзіў: "КУДА", што значыць "Кудла". Ад бацькі навучыўся маляваць дрэвы, кветкі, сонца, воблака… Па вечарах, распакаваўшыся на цёплай печы, бацька і бабуля расказвалі нам байкі, казкі. Старэйшы брат пры лучыне рыхтаваў урокі, чытаў вершы, апавяданні. На ўсё жыццё запомніўся саладкаваты пах смалы і дыму ад лучыны, якой асвятлялася хата зімовымі вечарамі.

Потым больш здатнымі для асвятлення ў хаце былі керасінавыя лямпы. Праўда з газай не заўсёды быў дастатак. Прыходзілася хадзіць па хатах, каб пазычыць той газы хоць на вышыню пачка ад запалак у бутэльцы.

Пра кіно першымі дазнаваліся дзеці і вестку разносілі па хатах. "Заўтра прыедзе перасоўка". Вяскоўцы прывозілі канём кінамеханіка і апаратуру ў возе. Тады першы раз у жыцці ўбачыў электрычную лямпачку, калі прабраўся на фільм "Два байцы". На падворку лапатаў рухавік, у хаце на сцяне - белы экран. У хаціну Белавуса Косці, мажліва, самую прасторную ў вёсцы, набілася паўнюсенька. Прыходзілі са сваімі лаўкамі, зэдлікамі. На лаўках расселіся сталыя мужчыны і пару кабет, маладзейшыя натоўпам стаялі ўздоўж сцен і ў сенях. Мы ж, малышня, скучкаваліся на падлозе за метр ад экрана. Гасне лямпачка, стракоча праектар, на экране папаўзлі салдаты, страляніна. І раптам на нас рухаецца танк, вось ён тракамі зваліцца на нас. Енк, крык, плач, нехта ўцёк пад лаўку да маці. Квіток на ўваход каштаваў 10 капеек. Некалькі хлопцаў не мелі грошай і таўкліся пад вокнамі, а потым рызыкнулі памачыцца на рухавік, каб заглушыць, а атрымалі электраўдаршок.

Зборы ў школу. Ад старэйшага і падросшага брата Ігара перайшлі кашулька, кароткія порткі з адной шлейкаю цераз плячо, чаравікі. Маці пашыла з белага саматканага палатна торбачку - і ўсё!

Жучкоўская пачатковая школа размяшчалася пры дарозе на Беліцу ў хаце Ненартовіча Франка і Ірэны, якія з сям'ёй пасля вайны выехалі ў Польшчу. У 1944 годзе будынак быў пераабсталяваны пад школу. Два пакоі з двух канцоў - пад класы, паміж імі сенцы і ганачак. А пасярэдзіне - маленькая настаўніцкая, і з тылу - уваход у кватэру загадчыка. Дах з нацягнутай толі абабітай дошкамі. Падлога з непамаляваных дошак. Невялікія, па чатыры на клас, вокны, дзе ніжнія шыбы былі замалёваны фарбай, каб вучні не зыркалі на двор. У класах стаялі цагляныя печкі, у халодныя дні да пачатку заняткаў тэхнічка іх прапальвала дровамі, так што яшчэ доўга пахла дымам.

Школьнае абсталяванне: у два рады самаробныя з дошак сталы і лаўкі на перакладзінах. Лаўкі часта падалі. На сталах выдзеўблены ямкі для чарнільніц з розных бутэлечак. Потым з'явіліся сапраўдныя чарніліцы-невылівайкі, а для чарніла растваралі нейкія таблеткі ў вадзе. Ручку для пісьма майстравалі з тонкай палачкі, да якой ніткаю прывязвалі жалезнае пяро - "зорачку". Мачалі ў чарнільніцу і выводзілі літары на паперы. Не аднойчы кропля падала і … клякса на сшытку і адзенні…

На пярэдняй сцяне класа - дошка з фанеры, пафарбаваная ў чорны колер. Пісалі кавалачкамі крэйды. Балазе яе хапала, недалёка, за Масявічамі, насельніцтва здабывала з ямы вапну для гаспадарчых патрэб.

Няблізкая дарога ў Жучкі была поўная прыгод, а часам і небяспечных - па лясах яшчэ хаваліся "белыя". То там, то тут разносіліся весткі пра закатаваных. Недзе за Баравічамі ў полі, пад дзічкаю замучылі 24.10.1947 г., абвязаўшы калючым дротам, Гроса Уладзіміра (на фатакартцы) - мужа маёй цёці Вольгі.

Абапал шашы раслі вялікія таўшчэзнныя таполі. Дрэвы хавалі дзяцей у спякоту і ад дажджу. Бывала, старэйшыя дзеці хаваліся за тоўстыя дрэвы і палохалі малодшых. Па мурагу паміж дрэвамі ішла мяккая сцяжынка. А на вярхавінах дрэў - чорныя гнёзды гракоў. Увесну адтуль раздаваўся нясціхны лямант, неаднойчы на голавы падала галлё, птушаняты і нешта мяккае, вадкае…

Да самых маразоў у школу хадзілі "басіком". Мы не баяліся холаду ў ногі, бо дзеці былі загартаваныя - ад снегу да снегу бегалі басанож…

Разкалашмачаная шаша са жвіру - каменчыкі ўпіваліся ў падэшву.

Чаравікі абувалі перад уваходам у клас. Хлопцы з Масявіч хадзілі ў так названных абіяках - "трэпах" - ніз абутку - бярозавая падэшва, (на фота) верх - са старых чаравікаў.

У школу прыходзілі дзеці з навакольных вёсак: Астравухаў, Масявіч, Баравіч, Жучкоў, Дроздава. Колькасць вучняў па дадзенных 1949 года - недзе каля шасцідзесяці. І ўсе змяшчаліся ў невялікім збудаванні! І атрымлівалі першапачатковую адукацыю.

У мяне першым настаўнікам быў Грос Аляксандр з Жомайдзі (адзінае фота, якае ўдалося знайсці). Высокі мужчына ў сіняй гімнасцёрцы, падпяразанай шырокай папругай з бліскучай бляшкай, у галіфэ і ботах. Быў строгі: калі зрабіў кляксу - мог пацянуць за вуха, якое потым гарэла ўвесь дзень.

З-за Гроса некаторыя дзеці зведалі "партызаншчыну". За нешта і мне перапала ад настаўніка. Ідучы ў школу, збочваў на "ямы", якія сяляне выкапалі для захоўвання бульбы. Прасядзеўшы цэлы дзень з іншымі "партызанамі" і дачакаўшыся вяртання дзяцей са школы, падладжваўся ў натоп і прыходзіў дахаты. Так доўжылася некалькі дзён, пакуль не даведаліся бацькі і не закрылі "партызан шчыну".

Не стала ў школе і Гроса.

Прыслалі настаўнічаць Козел Марыю Міхайлаўну (Міхалюкова) з хутара Дроздава.. Вяла першы і трэці класы, і трэба было за 45 хвілін даць веды абодвум класам: калі першаклашкам тлумачыла новую тэму, траццякі самастойна выконвалі раней дадзенае заданне. Пісалі на абыякой гаспадарчай паперы. Потым у настаўніцы бацькі куплялі сшыткі ў "касую лінейку" і "клетачку". Як яны пахлі! На тыльнай старонцы вокладкі ў апошніх - табліца множання.

Запомніліся ўрокі чыстапісання: настаўніца кожнаму вучню ў сшытку чырвоным чарнілам выводзіла ўзорныя некалькі літар і складоў. Затым вучні прадаўжалі выводзіць літары, так фарміраваўся асабісты почырк. Калі нешта не атрымлівалася, некаторыя вучні плакалі. Па адзіным у настаўніцы буквары чыталі па складах, потым вучылі вершыкі.

Далей настаўнікам быў Кожураў Васіль Іванавіч - казалі, што па спецыяльнасці - аграном. Задаўшы якую-небудзь задачку, сам надоўга знікаў у вёску да Кудзяў, дзеці, як дзеці: вялі сябе вальготна, скакалі па партах, дурачыліся. Пазней, ужо з'явіліся падручнікі - пачалі вывучаць беларускую мову і літаратуру, пазней - геаграфію і арыфметыку.

У старэйшых класах настаўнікам некаторы час быў Даніловіч Іван Аляксандравіч, потым перавялі парторгам у саўгас "Тарнова".

Пачатак урокаў і заканчэнне абвяшчаў званок з меднай гільзы ў руках тэхнічкі - крыху глухаватай Трапіла Галіны. На перапынку дзеці разляталіся па школьным падворку. За хлявом быў дашчаты туалет на два канцы, дзе старэйшыя пераросткі праз дзірачку заглядвалі ў дзявочае адзяленне… Тайком смалілі самакруткі з махоркі, і ў класе распаўсюджваўся тытунёвы пах.

У чацвёртым класе настаўнічала Рэгіна Адамаўна - сімпатычная, ветлівая жанчына. Кватаравала ў Ненартовіча Янка і яго маці. Янак меў ад яе добрыя адзнакі, ставіўся ў прыклад. Яна часта звярталася да вучняў: "Хто дрэнна вучыцца, будзе пастухом і хавацца пад мосцікам, калі Янак будзе ехаць на самаходзе". Спраўдзілася, але наадварот.

Аб заканчэнні пачатковай школы выдалі пасведчанне. Большасць масявіцкіх пераросткаў на гэтым закончыла навуку.

За непаспяховасць некалькі вучняў "пакінулі на другі год."

Фізкультурная падрыхтоўка. На мяжы з суседам Ашмяном расла аголеная знізу высокая ліпа з сукамі. На верхавіне - буслінае гняздо. Хлапчукі папераменна, што альпіністы, узбіраліся ўверх пад пагрозлівае клякатанне буслоў, а ўнізе лямант заўважыўшых матуль. Назад жа спускацца - страшней, а яшчэ каму-небудзь перападала па задніцы. Па брукаванай вуліцы з рэхвай і дроцікам - ганялі навыперадкі: усё лета пальцы на нагах былі збітыя.

У нядзелю і на святы было весела ў вёсцы. Ужо пасля абеду дарослыя і дзеці збіраліся на гумнішчы ў Дзякевічаў. Там расло некалькі дзічак. Мужчыны пачкаваліся па 4-6 гульцоў і дулі "ў пагоны", асабліва ў так званай "элітнай пулцы": Дзявяты Васіль, Быстрыцкі Віктар, Дзявяты Косця.

Вакол натоўп балельшчыкаў і навучэнцаў. У другой, а пад час і трэцяй групе - гульцы рангам ніжэй. Калі вешалі "тузы", на ўсю ваколіцу разносіўся вокліч, і пераможцы ішлі замачыць пагоны…

Дзяцюкі і падлеткі выбіралі вольнае месца на гумнішчы і гулялі ў лапту. Увесь дзень быў напал жарсцей. Адна каманда "ў городзе" біла па гумовым мячыку кіем, другая ў полі старалася злавіць мячык і выбіць перабягаўшых "гараджан". Мячык з нейкай гумы, кій рыхтавалі адказна. Адзін падкідаў мячык, другі стараўся пацэліць у мячык і паслаць як надалей. Былі ў гэтай справе асабліва лоўкія, як правіла, "капітаны" каманды. Калі ўдавалася злавіць мячык, гарадская каманда пераходзіла "ў поле".

Дзяўчаты ў асноўным "балелі", шумна падтрымлівалі сваіх. Жанчыны садзіліся на посцілкі, дзяружкі пад грушай і вялі свой жаночы аповед аб сваім.

Запомніўся цікавы эпізод. Неяк раніцай бацька не застаў у загарадцы на аселіцы сваю кабылу "Жучку". Шукаў па хутарах, у суседніх вёсках, заявіў у міліцыю… Прайшло некалькі тыдняў.

Як заўсёды, у нядзелю, на гэты раз у нас на гумнішчы аднавяскоўцы (на фота) у некалькі кучак гуляюць у "пагоны" на высадку, малодшыя заўзята гуляюць у лапту.

З Ліды рухаюцца цыганскія кібіткі, і вось адна… заязджае на гумнішча. Дык гэта ж наша Жучка прывезла цыганскую сям'ю ў госці! Мужчыны адразу кінуліся, распраглі каня, акружылі, сцягнулі цыгана з воза і пачалі лупцаваць. Цыганка з дзеткамі ўплач і енк. Прыбеглі бацька і бабуля і спынілі гвалт. Даведаліся, што каня цыган купіў у іншага цыгана і, нічога не падазраючы, паехаў у сваю дарогу.

Узімку ўся вясковая дзетвара коўзалася па лёдзе на аселіцы. Канькі майстравалі з трохвугольнага паленца, нацягнуўшы па канце дрот. Прасвідраваўшы дюрачкі, аборкаю прывязвалі да чаравікаў… Потым удасканалілі: збіўшы два канькі дошачкай станавіліся на катамаран і палкаю з цвіком паміж ног адштурхоўваліся навыперадкі … А ў нядзелю ці ў якое свята старэйшыя дзецюкі рабілі крутню: у лёдзе прабівалі лунку, умаражвалі моцны слупок, надзявалі кола ад воза з палкамі, прывязвалі доўгую жэрдку і да яе саначкі. Налягаючы на калы, здаровыя хлопцы так раскручвалі саначкі, што той, хто на іх сядзеў, не ўтрымаўшыся, далёка адлятаў у снег…

Лыжы фабрычныя мала ў каго былі. А катацца хацелася ўсім. Бацька, прыгледзеўшы каля чыгункі снегазатрымныя шчыты, выбрў дзесятак больш-менш здатных дошчачак. Абрэзаў, пагабляваў, уздоўж выстругаў канаўку. Каб выгнуць насы, распарваў дошчачкі ў зваранай бульбе і замацоўваў выгін.

Усе хлопцы дружна на лыжах, а дзяўчаты пехатою цягнулі саначкі, шашою рынуліся "ў горы" - любімае зімовае месца вясковай дзетвары. Тут на перакрыжаванні дарог з Ліды на Дзятлава ўзвышаўся жвіровы пагорак, і калі тут пры будаўніцтве шашы выбралі жвір, утварыўся глыбокі і даволі шырокі катлаван з крутымі спускамі. Хлапчукі-экстрэмалы пад воклічамі дзяўчатак сігалі на лыжах крута ўніз, падскоквалі на буграх, часта падалі ў гурбы снегу.

Малодшая дзятвара каталася на саначках па палогім пагорку. Вясёлыя, расчырванелыя і прагаладаўшыяся з бярэмем наломаных лыжаў з цяжкасцю "паўзлі" паўтара кіламетры "дахаты".

Ваенная падрыхтоўка. На скрыжаванні дарог "у гарах" ад вайны яшчэ доўга стаяў подбіты танк і яшчэ рэшткі нейкай вайсковай тэхнікі. Там мы, дзетвара, з азартам асвойвалі гульню ў "вайну". Тут знаходзілі патроны, гільзы ад снарадаў, порах і кавалачкі толу, што давала магчымасць рабіць выбухі, страляніну…

Рабілі і пісталеты: з дошкі выразалі рукаятку, мацавалі медную трубачку заплясканую з аднаго канца. Туды крышылі серку ад запалак, устаўлялі цвічок, нацягвалі гумку… Узводзілі, спускалі курок, і - стрэл…

Потым узраслі веды: зрабілі прыклад вінтоўкі, на ёй умацавалі доўгую трубку, прарэзалі шчылінку для запалак, у кацец забілі гільзу ад патрона. У трубку засыпалі пораху, шроцінкі, утрамбавалі газетай. На сцяне гумна паставілі мішэнь, Дзёма ўладкаваўся за метраў дзесяць на траве. Чыркнуў запалкамі па шчылінцы - і … выстрал. Мы пабеглі да мішэні глядзець вынік, а стралок енчыў і куляўся па траве. Аказалася, выбухам назад вырвала гільзу і распляскала палец. Добра, што не пашкодзіла твар і вочы.

Перайшлі на гарматную справу. Гільзу ад артылерыйскага снарада ўстанавілі на шчыток, змайстравалі калёсікі быццам у "кулямёта Максіма".

У гільзу залілі вады забілі драўляным коркам-снарадам. Пад гільзай-ствалом гарматы на блясе разлажылі касцёр. Доўга, але ўсё ж - такі пара выкінула дзеравяшку на некалькі метраў. УРА!

Аднойчы неяк па шашы салдаты праводзілі цвічэнне: перабягалі ад дрэва да дрэва, стралялі, нешта ўзрывалі з дымам. Недзе там у канаве я знайшаў зялёную ўскрытую бляшанку, быццам бы ад кансервы, прынёс дамоў і кінуў пад ложак. Ноччу ўсе прачнуліся з плачам - свярбелі вочы, слёзы цяклі ручаём. У хаце нечым пахла, расчынілі вокны і дзверы. І тут я ўцяміў - неўзаметку выцягнуў банку і выкінуў пад плот. Гэта была дымавая шашка.

"Рыбалоўля". З дарослымі дзяцюкамі абходзілі ўсе навакольныя раўчукі і ямы ад аселіцы да Дзітвы. Яны ў ніжніх кальсонах залазілі ў ваду, ставілі адну-дзве "таптухі", а мы гойсалі па зеллі, муцілі, падымаючы донны іл. Часта ў ногі ўпіваліся п'яўкі, ды так, што з цяжкасцю адрывалі. У сетку трапляліся шустрыя шчупачкі, залацістыя карасікі і пісклівыя ўюны. За цалюткі дзень торба напаўнялася жаданай рыбай. Хлопцы забіралі буйную, нам - рэшткі.

Выраблялі і вудзілішчы з тонкіх арэшынаў. Жылкі тады не было, плялі з валасоў конскага хваста, а кручок майстравалі з тоненькага дроціка. Нацягнуўшы кавалачак чарвячка, закідвалі на дно з жоўтым пясочкам, дзе мітусілася чародка пескароў. Палічыўшы, выцягвалі да апошняга…

"Садаводства". Пасля марозных 40-х гадоў мала ў каго з вёскі засталіся грушы і яблыні. У нас на гумнішчы яшчэ доўга тырчалі пянькі ад вымерзшых грушаў, але побач на дзялцы ўжо падрастаў малады садок, і меліся свае яблыкі. А вось па суседстве ў Ашмяноў дрэвы раслі і пладаносілі раннімі і салодкімі яблыкамі, што заўсёды прываблівала хлапчукоў. Гаспадар і яго маці заўсёды пільна вартавалі садок, і дзетвары рэдка ўдавалася "ўвабрацца ў яблыкі". Крыху старэйшыя за мяне распрацавалі план набегу. Высветліўшы, што гаспадара дома няма, на аселіцы спусцілі іхнюю сівую кабылу. Мне, як суседскаму хлопцу, абавязалі паведаміць гаспадыні цётцы Мані і разыграць сцэнар. З ёй пайшлі на пашу, злавілі і навязалі кабылу. Каб аддзякаваць, завяла ў камору і насыпала місачку падальніцы. Разлажыўшы ў кішэні пабег на "партызанскую стаянку". Там арава хлопцаў вытрасала з-пад кашуль здабыты захоп, выдзелілі і мне, а падаліцу выкінулі.

Я помню ў садзе нас злавілі

(ну, толькі там каштэль расла),

То нас не білі, не сварылі,

а цётка яблык так дала.

Яшчэ сказала: ўсё, гуляйце,

праз плот не трэба лазіць вам.

Заходзьце ў браму і спытайце,

дык я вам яблык болей дам.

Урок высокае маралі

мы атрымалі назаўжды

І болей яблыкі не кралі

ва ўсе наступныя гады.

Рынак. Камерцыя. Каб мець хоць нейкія грошы, ужо ранняй вясною, толькі сыдзе снег "брыгада" хлапчукоў асядлала зараслі лазы і крушыны, здзіраючы кару. Потым сушылі пад страхою і здавалі нарыхтоўшчыкам. Летам у рэчцы знаходзілі бадзягу, ад яе рукі апякаліся і доўга свярбелі.Таксама сушылі - атрымліваўся зялёны парашок. Найбольш даходным быў "хрэнавы" промысел. Па агародах і пустырах шукалі толькі што вылезшыя з зямлі разеткі хрэну. Стараліся чым глыбей дакапацца да кораня. Чысцілі нарыхтоўкі, мылі і навязвалі ў пучкі, пакавалі ў торбу. Гэты сезон нарыхтовак быў якраз перад Вялікаднем, і папыт быў значны: адзін пучок - рубель. Прыехаць у Ліду на рынак "папуткай" - адзін рубель. Выручаныя за камерцыю грошы аддавалі маці для патрэб купіць нам, школьнікам, камашы, картовага матэрыялу на адзенне, бо заробкі ў калгасе былі мізэрныя. Крыху заставалася і на "кішэнныя расходы" - марожанае ў вафельных пушках каштавала таксама адзін рубель. Вафелька хрумсцела на зубах - марожанае раставала ў роце… Якая смаката! Дахаты прыносілі цукерачкі-падушачкі ці гарошак.

Раз за тыдзень маці збірала смятану, і нам быў абавязак збіць масла. Працэдура з братам на пераменку не лёгкая і не скорая, затое неўпрыкмет пальчыкам падчышчаў шток маслабойкі ад смятаны.

Летам за Дзітвою ў лесе размяшчаўся лагер для сямей вайскоўцаў. Гэта былі дашчаныя домікі ў радок, утваралі нашклант вуліцы. Сюды мы і прыносілі хатнія прысмакі: малако, масла, яйкі, садавіну, гародніну. У якасці разліку прасілі перш за ўсё хлеба і грошай.

З хлебам у тыя часы было неўмагату. Самым цяжкім было заданне змалоць жыта на жорнах. Сваіх не было, хадзілі да Дзякевічаў. Каб намалоць на жорнах з вядро мукі, даводзілая некалькі гадзін удваіх круціць каменныя жорны. Бабулька з жытняй мукі расчыняла ў дзежцы, а потым выпякала ў печы на бляхах, падклаўшы кляновыя лісты, хлеб. Бабуля Алеся расчыняла ў высокай дзежцы саладуху, памешвала лапаткай. У пост гэта быў пастаянны і даволі смачны напой. Елі з бульбай у лупінах.

Тады я помню, як пахне паветра ў садочку вясной,

Або як цеста ў дзежцы пухне і хлеб з яго.

О, Божа мой!

Які ён смачны і духмяны… Хлеб менавіта быў такім

Бабулі нашае Алесі з сваёй жытнёвае мукі.

Я шмат чаго ў жыцці адведаў, паеў сялёдкі, балыка,

Ды ніц смачнейшага не зведаў,

чым хлеб той з кубкам малака.

Кожнаму калгасніку адмяралі "казінай ножкай" асобны ўчастак збожжавых, лёну, буракоў. Праполка - уручную: рвалі зелле - сурэпіцу, выносілі ношуйкамі на плячах, сушылі на гумнішчах. Так нарыхтоўвалі зімовы корм для жывёлы.

У калгасах на працадні выдавалі маласць зерня. Пачалі эканоміць пакінутыя запасы збожжа, мукі, крупаў. Праз некаторы час не было з чаго пячы хлеб. Гэта быў цяжкі перыяд у жыцці многіх сем'яў.

Мне даводзілася пасля ўрокаў роварам круціць у Бярозаўку па хлеб. Запамятаў той ларок з маленькім акенцам на вуліцу на значнай вышыні. І каб дабрацца да яго, каля сцяны былі 5-6 ступенькаў уверх і ўніз. Загадзя збіралася чарга, у асноўным з мясцовых пажылых жанчын. Усё заварушылася, калі ўбачылі хлебную кібітку, якую цягнуў каняга, а ззаду ішоў дзесятак мужчын. Яны станавіліся ззаду калейкі і, дружна налягаючы, пад енк жанчын спіхвалі, а самі - у акенца. Неаднойчы зведаўшы цісканіну так, што балела ў грудзях і жываце, у калейку не станавіўся, а маштыколіўся паміж мужчынамі, і так на спіне даносілі да жаданага акенца. Прадавалі па адной буханцы-цаглінцы, іншы раз яшчэ чацвярцінку. Як хацелася адкусіць пахучы акрайчык, але дамоў дастаўляў усё ў цэласці.

Сельгаспраца: З малых годоў мы з братам Ігарам мелі абавязак палоць гарод і бульбянішча, набраць зелля для свіней, адпасвіць калейку кароў і авечак.

Узімку, раніцай паспець у канюшні набраць "грыбоў" - конскага калу для свіней.

Надоенае малако бляханчыкам раненька трэба было аднесці ў млячарню. Там налівалі ў мернік і загадчык Ястрэмскі запісваў у разліковую кніжку, у канцы месяца атрымлівалі невялікія, але так неабходныя "пенёндзы"

Летам асабліва вольнага часу не было: бацькі ў калгасе, дзеці каля хаты на гаспадарцы: каровы днём зачыніць, а то і падаіць, выгнаць на пашу. У вёсцы былі дзве калейкі. З нашага канца кароў 25-30, і авечкі і цялушкі.

Нашых было 2 каровы і 8-10 авечак, г.зн. пасвіць даводзілася 3 дні запар.

З вечара маці ўжо нагнятала: "Кладзіцеся раней спаць - рана ўставаць".

На світанку будзіць, а спаць хочацца, адазваўся, устаю, і зноў праваліўся ў сон. Крык, лямант! Каровы ўсе выгналі з хлявоў і стаяць па вуліцы і пабрылі на аселіцу. А там сенакос - патрава. Запынілі і пагналі за пераезд, у Цімашкаўню. Холадна, сонейка толькі ўзыходзіць. Як толькі карова выкіне свой "блін", прэценька туды босымі нагамі. Потым - у другую кашыцу…

Каровы пад'еўшы на першай расе, прыляглі і спакойна жуюць жавайку. Пастушка таксама змарыла дрымота… Ускакваеш ад яе, як ад току: глядзь, а статка няма. Як заяц, туды-сюды бегаеш. Знаходзіш дзесьці ў калгасных пасевах. Патрава, пахне штрафам бацькам, а пастушку - дзяжкай па задніцы. А выгнаць кароў з пасеваў не так проста: адна адну падганяюць далей у пасевы.

Калі выпадала калейка і на Сёмуху - гэта шанец. Пасвілі ўдвух, адзін хадзіў у бярэзнік, наразаў галля потым скручвалі ў вянкі, і патрэбна было спрыту, каб надзець "вянкі" на два рагі кожнай чужой карове. У абед, гонячы па вуліцы, гаспадыні сустракалі сваіх кароў і за вянкі частавалі: хто булкай, хто выпечкай, а хто рублём.

Аселіца. Балотца. Кусты алешыны. Бацька ў шапцы прыносіў качыныя яйкі.

Некалькі летніх канікулаў бацька ўладкоўваў мяне штатным пастухом. Выводзіў сваю жывёлу (карову, цялушку і авечкі) з вясковага статка і дабіраў яшчэ пяць-шэсць суседскіх кароў (за галаву - пуд збожжа), каб малым статкам больш манеўранна выпасваць прыдарожныя поласы і канавы. Даводзілася ўставаць да ўсходу сонца і класціся пасля заходу. Маці шкадавала, але бацька сваё рашэнне змяніць не мог. Нікчэмны бізнес. Гэтыя заробленыя пуды ні ў якім разе не кампенсавалі загубленыя летнія дні дзяцінства…

Улетку за падлеткамі былі замацованы калгасныя коні і вупраж. Імі мы баранавалі засеянную раллю, плужкавалі бульбу, а запрогшы ў калёсы вазілі сена. Працадні нам не налічалі - за гэта "прэдказа" Грос Пётр Іванавіч дазваляў на конях паскакаць у абед на Дзітву, навыперадкі. Пакупацца і памыць коней.

Быў выпадак: у перадавога скакуна з-пад задніцы марынарка ўпала. Усе коні з пуду - у бакі. І хтосьці з хлапцоў кульнуўся на зямлю, а другі вёз бацьку на пераезд яду. І ўсё - на зямлі: і сам, і малако, і аладкі.

У сенакосную пару на вазах ездзілі за Нёман на калгасныя сенажаці, пад "гарбатае поле". Касцоў вышыхтоўвалася не менш за 20. Уперадзе самыя заліхвацкія: дзяцька Юзюк Пазняк, Вася Хведараў, Косця Салаткаў і так далей па ранжыры касцовай здольнасці… Мы ж, падлеткі, замыкалі ланцужок. Перадавікі закончыўшы пракос, адразу станавіліся за намі і… жыхжых наступалі на пяты. Сілы касіць ужо не было і даводзілася збівацца на вузенькі пракос. У палудзень касцы рассядаліся на пагорку пад кустамі ў цяньку, даставалі свае торбы з небагатым сялянскім прыпасам: салам, хлебам, варанымі яйкамі і запівалі малаком з бутэлькі закаркованай коркам з газеты. Горача, дапякалі сляпні і авадні. Мы ж, дачакаўшыся палудня, ляжалі покатам, распластаўшыся на траве, з надзеяй на хуткае заканчэнне працоўнага дня.

Копку бульбы пачыналі з пачатку верасня. І ў залежнасці ад надвор'я капалі доўга, каля месяца. Былі соткі на полі, там з раніцы канём і плугам наворвалі барозны, а затым паўзком, на каленях выбіралі бульбу рукамі, разграбаючы зямлю, а сям-там і матыкай.

Каля хаты ў садочку капалі капачамі, поўзаючы на каленях, а больш - седзячы на ягадзіцах.

Самымі прыемнымі і радаснымі для нас, дзятвары, былі дні, калі з бульбянішча палілі вогнішчы, а ў пяску пад вуглямі пяклі бульбу. Выграбалі печаныя бульбіны з жару, абіралі. Шумна і весела елі такое смакоцце-ласунак.

Харчаванне. Ежа была натуральнай, здабытай сялянскай працай.

Сілкаваліся, можна сказаць, па сезоне.

Увесну, як толькі з'яўляўся шчаўе, крапіва, рыхтавалі на першае боршч на салёным мясных касцях. Супы з фасолі, ячменных крупаў і бульбы, засмажаныя салам. Рыхтавалі бульбяую бабку ў гліняным гаршчочку, падсквараную кубікамі сала і змешчаную ў гарачую печ для з'яўлення румянай скарыначкі.

Калі надойвалася малако, рыхтавалі малочныя супы: панцак, крупнік, зацірка мучная, ячменныя крупы з фасоляй або гарохам.

Калі пачыналася лета, усе малочныя супы елі халоднымі, пасля гатавання іх выносілі ў камору для астуджэння. Халаднік рабілі з кіслага малака, у яго клалі рэзаны агурок, зялёны ўкроп.

Яшчэ была калбатушка - страва з тлустага малака, грэцкай мукі.

На сале пяклі з курыных яек, малака, мукі яечню.

Ва ўсе поры года на сняданак маці пякла аладкі У зімовы час аладкі мазалі, у асноўным, здорам (унутраны свіны тлушч), у нас былі авечкі - то лоем (авечы тлушч), ці шмальцам (гусіны тлушч).

У малочны перыяд елі аладкі з маслам, смятанай або памачушкай. Летам елі шмат агуркоў "жыўцом", зялёных шчыпярэй, морквы. Бліжэй да восені - бручку, рэпу. Пасля збівання масла любілі піць маслёнку.

Узімку з мяню знікалі малочныя прадукты. Іх замяняла квашаная капуста, бурачкі, ежа з бульбы, фасолі, гароху. Рыхтавалася ўсё гэта на рэштках мяса, сала да пачатку посту.

18 ліпеня 1950 года, летнім днём нарадзіўся брацік Женя. Тут у сваёй хаце. На падтрымку родаў прыйшла вясковая "акушэрка-павітуха" Агата Козел.

І усё прайшло здавальняльна. На хрэсбіны прыехалі ўсе сваякі як па мамінай радні, так і па папінай. Безумоўна, гаспадары грунтоўна рыхтаваліся да гэтага дня.

Хрышчонымі бацькамі выбралі дзве пары і неяк вечарком ахрысцілі ў Ганчарскай царкве.

Госці размяшчаліся шчыльненька за сталом. Была грунтоўная ежа: маленькага парсючка зварылі і на стале займала галоўнае мейсца гатовае да ўжывання мяса, яечня ў гліняных місках, сыр у алеі. Самагонка была, але пілі яе мала, застолле заключалася ў асноўным у вясялосці: спявалі песні, жартавалі, танчылі. Гасцілі, можа, дзён тры. Напаследак на воз, запрэжаны канём, уселіся больш пажылыя жанчыны, а вакол маладзейшыя і рушылі на выган. Там працягвалася святкаванне - пеўня на кастрышчы асмалілі і абсмажылі.

Не менш за год мама карміла малалетку сваім малаком. У гаршчочку варыла манную кашу і лыжачкай у роцік. Ляжаў у калысцы-качалцы. Падросшага браціка ўжо я з Ігарам выхоўвалі і даглядалі. Бацькі былі задзейнічаны на пастаянных калгасных работах.

Рэлігійныя святы дзеці чакалі з нецярпеннем. Многа працавалі па прыборцы ў хаце: вапнай бялілі сцены з накаткай арнаменту валікам з анучкі ў зялёнцы. Вытрасалі саломенную патруху з сяннікоў і набівалі свежай саломай ці аерам. Прыбіралі на падворку, на вуліцы падмяталі брук, вычышчалі рышток - гэта наша хлапцоўская вотчына.

На хрысціянскія святы добра рыхтаваліся. Бацькі заўсёды на святы спраўлялі нам некаторыя абноўкі: чаравікі, кашулькі. Мама шыла порткі, футболкі з нейкага "воўчага коца". За зіму шавец так званы "Жых Культурны" (ніхто не ведаў яго прозвішча, хто ён і адкуль?) на мамінай швейнай машыне "Зінгер" (на фотакартцы яна) абшываў усю сям'ю з даматканага сукна. Калі не зап'е, хутка і выдатна, а яшчэ цудоўна маляваў коней, людзей...

Кажухі шыў аднаногі з каштылём Ваня Сідар з Праважы.

Асабліва доўгачаканным быў Вялікдзень. У тыя часы, неглядзячы на забарону, многія школьнікі ішлі тайком у царкву на " ўсяночную" - "прарывалі блакаду" дзяжурыўшых настаўнікаў. Усіх прыхаджан не ўмяшчала царква. Людзей многа, мы шыліся паміж дарослымі, забіраліся на галёрку і былі недаступныя настаўнікам. Калі ўпоўнач выходзілі з "хрэсным ходам", дзеці шыліся паміж дарослымі, разбягаліся ў цемнату. Усё ж такі настаўнікі некага вылаўлівалі, і ў панядзелак ў настаўніцкай была "прачыстка" - па паводзінах ставілі двойкі.

Па навучанні бацькоў, мы падлеткі-дроздаўцы, вывучылі валачобныя песні. На падвячорак адважыліся і пайшлі на іспыты па хутарах. Стукалі ў акно, віншавалі: адзін зачытваў уступ "На гарэ". Потым усім кагалам спявалі царкоўную песню: "Велік святы нам дзень настаў, Хрыстос із гроба вассіяў". (Дарэчы ўжо пазней запісаў на магнітафон). Асмялеўшы, прайшліся і па вясковых хатах. Гаспадары дзякавалі, давалі з сабой гасцінцы: пірагі, каўбаскі, адварное мяса, чырвовыя яйкі, а хтосьці і бутэлечку…

Ой, вёска мая, з нараджэння карміліца.

Гляжу на цябе з-пад дрыжачай рукі,

З крывіцкіх часоў прырастала ты хатамі,

Хоць зведала царскі ды польскі прыгнёт.

Ты хутка ўдавою няўцешнай засталася,

Спазнаўшы" хапун", а за ім дзве вайны.

Што год немаўлят усё менш нараджаецца,

Шмат у вайну паляглі твае дочкі, сыны.

А потым ты стала калгасніцай,

Калі пустадумкі да ўлады прыйшлі,

Рупліўцаў тваіх са спраўнейшай уласнасцю

"Скулачылі" ўсіх, пазжывалі з зямлі.

Міналі гады цяжкай працы без продыху,

За хлеб ды надоі ты бітвы вяла,

Ды толькі не ведала плёну тых поспехаў,

Бо ўсё да граша забіралі з сяла.

У вёсцы цяпер не пяецца - галосіцца,

Пакліч талаку, каб табе памаглі

Жыццё збудаваць сапраўды чалавечае,

Самой гаспадарыць на роднай зямлі!

У творчым натхненні, у пошуках лепшага,

Прайшло ў сценах школы дзясятак гадоў,

Крупіцы разумнага, добрага, вечнага,

Збіраў педкалектыў і да мэты нас вёў.

Высокая мэта бацькамі акрэслена -

Нам годную змену ў жыццё рыхтаваць!

Не знойдзецца больш абавязка пачэснага,

Як веды свае ў працы прымяняць.

Ганчарская сярэдняя школа... Усё ў памяці…

Усюды, дзе б ні даводзілася мне быць, якія б складанасці жыцця ні зведаў, я часта ўспамінаю родную школу. Усё тое добрае, што ёсць у мне, закладзена настаўнікамі - тымі, хто фарміраваў мой характар, мае здольнасці…

Рыхтуючы гэта сачыненне перагортваю лісты фотаальбома. З фатакартак глядзяць на мяне замілаваныя, дарагія твары. Успамінаю ўсіх настаўнікаў, іх урокі, заўвагі, строгасць, а падчас і пачуццё гумару. Кожны з настаўнікаў валодаў талентам і ведамі, якія стараўся перадаць сваім вучням. Нялёгка давалася ім гэтая задача, але рашыць яе было неабходна. У кожнага з іх быў свой індывідуальны падыход, свая методыка, цярпенне, уважлівасць. Бліскучымі іскрынкамі свяціліся іх вочы, радавалася душа, калі бачылі, што іх зразумелі, паважалі. А нам, вучням, было важна адчуваць сябе побач з тымі, хто ставіўся да цябе з дабрынёю: утрымлівалі ад дрэннага, падтрымлівалі ў выпадках, хвалілі за станоўчае!

Пра ўсё гэта будзе далейшы аповед.

Выкладанне ўсіх прадметаў вялі на беларускай мове. І на нацыянальнае выхаванне звярталася шмат увагі на уроках, і падчас пазашкольных мерапрыемстваў.

Да школьных заняткаў шчыльна прыглядаліся бацькі. Іх радавала, што ў школе панаваў беларускі дух. Настаўнікі не толькі на ўроках, а і па-за школай, паміж сабой і з мясцовымі жыхарамі стараліся размаўляць па-беларуску.

Мяне, Віктара Кудлу, у верасні 1952 года Ганчарская школа сустрэла вялікай колькасцю вучняў з розных класаў. Сюды прыйшлі ў пяты клас апрача ганчарскіх, вучні з навакольніх пачатковых школак - Жучкоў, Агароднікаў, Дзітрыкаў. А некаторыя, закончыўшыя сямігодку ў Вялічкаўскай школе, прыходзілі ў 8-ы клас.

Заняткі пятых двух (А і Б) класаў былі ў так званым "бункеры", дзе з аднаго боку жыў завуч Клябанаў А.М. з сям'ёй, а ў прыбудове была бібліятэка, наглядныя дапаможнікі - плакаты, геаграфічныя карты… Загадчыца-лабарантка Кумпяк Крысціна,1935 гн. (выйшла замуж за старэйшага школьніка Валодзю Ярушчэнку), выдавала кнігі пад распіску, каб хутчэй вярталі для іншых чытачоў.

Адразу ж на нанава прыбыўшых хлапцоў ад мясцовых быў напад. Асабліва беняўскія хлопцы - забіякі ні з таго - ні з сяго чапляліся (дай закурыць, аддай ручку…) - неаднойчы новенькім давалі тумакоў. Крыху асвоіўшыся і згуртаваўшыся, дроздаўцы з масявіцкімі далі адпор. Аднойчы на дарозе ў бок Дроздава нас запыніў цэлы гурт беняўцоў, пачалася бойка кулакамі, сумкамі, потым у ход пайшлі каменні. Усё ж такі мы на "куліковым полі " пагналі забіякаў, і на гэтым канфлікт затух.

Ад старшакласнікаў асвоілі гандаль курынымі яйкамі на папяросы. Насупраць цэрквы, на рагу вуліцы, быў гаспадарчы магазін, прымалі тут і яйкі. Збіраючыся ў школу, каб не заўважылі бацькі, за пазуху пад кашулю ўладкоўвалі з дзесятак яек. Ішлі ціха, павольна, каб данесці дабро і на выручку атрымаць цыгарэты "Парашут" ці папяросы "Дукат". Былі выпадкі, калі яйка білася і расцякалася пад кашуляй - аварыя, гвалт. Прыёмшчык прымаючы кожнае яйка прасвечваў пад лямпай і бракаваў "калбатуны". Выйшаўшы, дружна стралялі імі ў сцяну магазіна - яшчэ доўга гэтыя адмеціны красаваліся на драўлянай сцяне…

Зімы ў пяцідзесятыя гады былі марознымі і снежнымі. Вуліцу так замятала, што даводзілася паўзці па гурбах. У такія дні бацька ў школу вазіў на санях. А былі дні марозныя, ды так што нават у кухні ў вісячым вядры вадзіца пакрывалася лядовай скарынкай, шыбы ў вокнах замарожаны іскрыстымі сняжынкамі. Зранку бацька ўхожваўся з жывёлаю, маці тупала на кухні, грыхтуючы сняданак. Старэнькая бабуля Алеся начавала ды і днявала на цёплай печы. Мы з братам Ігарам спалі ў так званым зале, дзе падлога была з дошак, на ложку на напханым аерам сянніку пад коўдрай.Чуем тупат бацькі ў сенях, страсаючы снег з валёнак: "Не падымайцеся, на дварэ мароз і завея. На заняткі не павязу. Наўрад ці будуць".

З радасццю мы падскоквалі, бралі да сябе пад коўдру малодшага браціка Жэню, весяліліся і дурачыліся.

1953-ці год запомніўся не толькі маразамі і снеж-нымі заносамі, а ў першыя дні сакавіка падкінула яшчэ столькі снегу, што з цяжкасцю сунуліся за тры кіламетры ў школу. Прагучэў школьны званок у клас уваходзіць завуч, чамусьці без класнага журнала ... Прывітаўшыся, сказаў: "Краіна наша і ўвесь савецкі народ панёс вялікую страту - учора - 5 сакавіка памёр наш бацька-правадыр Іосіф Вісарыёнавіч Сталін. Усе выходзьце на двор на мітынг." Ажыўленыя і радасныя ад таго, што заняткі адмянілі, усе высыпалі на школьны двор. Пад гукі горна і барабана вынеслі піянерскі сцяг. Сярод крыху расчышчанага снегу натоўпам сталі хлапчукі без шапак, а дзяўчынкі знялі хусцінкі. З прамовай выступіў дырэктар Шкуратаў Пётр Фёдаравіч, па шчоках пацяклі слёзы. Затым з жалем - піянерважатая і хтосці са старшакласнікаў. Потым калонай накіраваліся да сельсавета, дзе у дворыку стаяў бюст правадыра. Вакол стаялі вяскоўцы. З прамовай выступіў старшыня сельсавета Какашынскі В. і ардэнаносец Чырвонай зоркі Германовіч Кандрат, нехта з сялян. Потым школьнікаў адпусцілі, і ўсе разышліся па вёсках, каб паведаміць аб важнай падзеі. (У той час радыёпрымачоў амаль ні ў каго не было).

Каго запомніў з настаўнікаў? І таго, хто адзнаку ставіў авансам, а асабліва таго, хто аб'ектыўна тлумачыў і даваў рэзерв лепшых ведаў...

Хачу канстатаваць і спрабую пацвердзіць у гэтым сачыненні, што ўсе вывучаныя ў школе прадметы мне ў далейшым жыцці і працы спатрэбіліся. Усе веды ідуць ад настаўнікаў.

Буйніцкі Канстанцін Іванавіч настаўнічаў з польскага часу. Вёў арыфметыку, потым чарчэнне, рысаванне. Дарэчы, цудоўна афармляў загаловак насценнай газеты "За выдатную вучобу". Першы запыт у пачатку ўрока табліца множання - патрабаваў знаць "назубок". Адзнакі: 5 - выдатна, 4 з плюсам, тры, двойка, адзінка, і мог быць -" кол з лейцамі." Мог за нявывучаны ўрок сцябануць лінейкай па выгнутай далоні. За дрэнныя паводзіны на ўроку - шум, размовы - мог паставіць "у вугал на калені", ці "за дзверы", а найбольш сурьёзна - выклік бацькі ў школу…

У мяне любімыя ад настаўніка рысаванне, чарчэнне - заўсёды на "выдатна". Добра ведаў матэматыку, алгебру, геаметрыю, стэрыяметрыю.

Пасля заканчэння дзесяцігодкі планаваў паступіць у Ленінград на картаграфічны факультэт. Прайшоў сумоўе ў ваенкамаце і медкамісію, атрымаў накіраванне-рэкамендацыю. Але здарылася непрадбачанае: у лютым на ўроку фізкультуры на баскетбольнай пляцоўцы паслізнуўся на лапіку лёду, упаў і зламаў нагу. Так з гіпсам на назе жыў непадалёку ад школы ў бацькавай радні - Міцюкевічаў Сашы і Любы - і на каштылях закончваў дзясяты клас. Планы рухнулі…

P.S. Як працяг навучання ад Канстанціна Іванавіча - самастойна асвоіў маляванне маслянымі фарбамі карцін, разьбу па дрэве. На дальнейшай вучобе і службе пісаў плакаты, афармляў наглядную агітацыю, светагукавыя газеты…

Буяк (Пісарэвіч) Лілея Мікалаеўна - беларускамоўная, ветлівая, але строгая, цудоўна вяла беларускую мову і літаратуру. Нішто не прыносіла такой радасці, як чытанне настаўніцай паэмы Якуба Коласа"Новая зямля".

Мне не вельмі ўдавалася дыктоўка па беларускай мове без памылак, а дамашняе ізлажэнне пісаў на "добра".

Дарэчы, тады ўсе падручнікі былі беларускамоўныя, і прадметы выкладаліся на беларускай мове.

P.S. Наогул, у дальнейшым на працягу больш за 50 гадоў вельмі мала давялося пісаць і размаўляць на роднай мове. Цяпер стараюся наганяць. У дамашняй размове трымаюся роднай мовы і з сынамі, і з унучкамі.

Цяпер,нажаль няма нават ніводнай вышэйшай навучальнай установы на роднай мове і толькі па ўсёй краіне некалькі беларускамоўных класаў у школах. Справаводства ва ўстановах вядзецца толькі па-руску, таксама выступаюць народныя пасланнікі. Па радыё і на тэлебачанні зрэдку гучыць наша родная мова. Згодна з апошнімі статыстычнымі дадзенымі беларусаў - 83%, рускіх - 8%,палякаў - 3%.Сёння Беларусь адзіная з былых саюзных рэспублік яшчэ засмечана помнікамі, назвамі вуліц у гонар бальшавіцкіх дзеячаў, царскіх генералаў. А многіх нацыянальных патрыётаў, змагароў за беларускасць трымаюць у цяньку…

У траўні 2014 года я быў запрошаны ў школу на "апошні званок". Шчымліва было на душы ад знаёмства з новымі будынкамі, школьным музеем. Наведаў Лілю Мікалаеўну ў добрым здароўі. А якой цёплай і цікавай была гэтая сустрэча!

На падворку парадак, буяюць кветкі, у хаце чысціня, сцены і падушкі ўпрыгожваюць вышыўкі. Добрымі словамі адзначыла мае краязнаўчыя публікацыі.

Не верце выдумкам маскоўскім,

што наша мова для сяла,

Ў Вялікім Княжастве Літоўскім

яна дзяржаўнаю была.

Даўно, аж трэцяе стагоддзе

супроць яе ідзе вайна.

Але жыве яна ў народзе,

і будзе вечна жыць яна.

Дырэктарам школы с 1953 па 1955 годы (два гады) запомніўся Пазняк Іосіф Людвікавіч - 1930 г.н. Невысокі, шпаркі, з шырокім крокам, валасы - дагары. У старэйшых класах вёў матэматыку, геаметрыю, пасля заняткаў вёў гурток па шахматах. Толькі ў яго былі фігуры фабрычныя.

З адказнай задачай спраўляўся старанна

Дырэктар да ведаў шляхі нам адкрыў,

Свае абавязкі выконваў дакладна -

Жыццё разумець нас на ўроках вучыў.

Але ў хуткім часе з дапамогай бацькі мы зрабілі свае шахматы. Дошку з картону размалявалі ў чорна-белыя клеткі. Фігуры - шпулькі ад нітак разразалі напалову, верх фігур выразалі з паленца падобна да фабрычных. Дзеці так захапіліся шахматамі, што ў вольную часіну ці вечарамі на пасядзелкі ішлі з шахматамі. Двое гулялі "на высадку", астатнія, як кажуць, "балелі". Потым і другія вырабілі, і па вёсцы было ўжо 3-4 партыі.

Да шахматнай гульні ўцягнуліся і бацька, і суседзі. Іншы раз - сцямнее, маці гукае бацьку: "Ідзі ўхожвацца і карміць скаціну!" Бацька: "Пачакай, партыю закончу" . Не вытрымаўшы, падкраўшыся маці рукою згортвала фігуры ў кучу. Гвалт, крык! Партыі - канец! Браты Ігар і Жэня добра асвоілі шахматны ваяж. На раённых спаборніцтвах і ў інстытуце выдзеляліся пераможцамі.

Р.S. Іосіфа Людвікавіча па сямейных абставінах спачатку перавялі настаўнікам у Беліцкую школу, потым працаваў у 11-ай лідскай школе. Ёсць добрыя ўспаміны пра яго настаўніцтва, нажаль пражыў ён нямнога.

Некалькі год таму на сустрэчы з вучнямі ў Ганчарскай школе папрасіў падняць руку, хто умее гуляць у шахматы? Адзін падняў, засаромеўся і апусціў.

Кучынская Марыя Ермалаеўна, як і Лілея Мікалаеўна, выйшла замуж за ганчарскага хлопца, тут і жылі. Вяла рускую мову і літаратуру. У яе было вельмі прыгожае маўленне. Рускамоўны переход нам даваўся не вельмі лёгка, патрабавала ад нас глыбокіх ведаў па граматыцы і творы літаратурных класікаў. За невывучаны вершык вучня пакідала пасля ўрокаў "у казе". Гэта было сорамна і дахаты даводзілася ісці аднаму, а бацькі ўжо зналі пра затрымку. Сарамацілі…

За сёмы клас здавалі некалькі экзаменаў, і ўсім выдавалі пасведчанне.

Палавіна выпускнікоў развіталіся са школай: хто паступіў у тэхнікум ці вучылішча,а некалькі хлапцоў пайшлі працаваць на шклозавод. Сем'і Дэкаў і Коркуцяў выехалі на казахстанскую цаліну. Астатнія прадоўжылі вучобу ў восьмым класе. Сюды прыйшлі чацвёра выпускнікоў Вялічкаўскай сямігодкі: Бобрык Сабіна: Драгун Крыся, Драгун Раман, Пірцін Гена. Наш клас стаў невялікім, але дружным. Усе мы адразу знайшлі агульную мову, аднолькавыя інтарэсы і зліліся ў адзіны калектыў. Наш класны кіраунік Ганна Адольфаўна Сегень была маладым педагогам, але мела багаты досвед, удасканальвала выкладанне нямецкай мовы і старалася свае веды перадаць нам.

З 1955 па 1957 гг. дырэктарам школы стаў Шэндзяровіч Анатоль Аляксандравіч, 1927 г.н., гаваркі, па-ваеннаму шустры. Выкладаў захапляльна геаграфію. Каля геаграфічнай карты свету вандравалі па краінах і антынентах. Я назубок знаў усе сталіцы дзяржаў, рэкі, моры і акіяны.

P.S. За чатыры гады службы на баявым крэйсеры прайшліся водамі Балтыйскага і Паўночнага мораў. З візітамі дружбы ваенных маракоў наведалі Данію (травень 1964 г.) і Швецыю (травень 1965 г.).

Жонка Шандзяровіча А.А. - Ніна Анатольеўна - вяла ў старэйшых класах рускую мову і літаратуру. Выкладала грунтоўна, і вучні з цікавсцю вывучалі рускіх класікаў, пісалі сачыненні, рыхтаваліся да галоўнага іспыту выпускнога экзамену-сачынення. Па змесце сачыненне мне ўдавалася напісаць на выдатна, а вось з граматыкай ладзіў не заўсёды..

У трэцім памяшканні, пабудаванным з перавезеных драўляных хат, размяшчаліся 8-мы, 9-ты, 10-ты класы. Вялікія вокны, ацяпленне - печкі, узімку было холадна, памяшканні прадуваліся. Уваход у кожны клас быў асобным. Паміж 9 і 10 класамі была перагародка, якая пад час агульнашкольных мерапрыемстваў рассоўвалася і ўтваралася прасторная зала. Праводзіліся школьныя вечары з нагоды якой-небудзь даты: Кастрычніцкая рэвалюцыя, Новы год, дзень Перамогі.

На невялікай сцэне праходзілі канцэрты мастацкай самадзейнасці: нехта іграў на гармоніку, некалькі хлопцаў мелі добры голас, спявалі "на біс".

Памятаю, як усіх усхлявала з густам выканая дзесяцікласнікам Ч. песня "На карабле хадзіў бывала ў плаванне…" дзе ён уставіў імя настаўніцы біялогіі Д., да якой заляцаўся: "Ды не пакінуў там душы ні крошачкі, яна для Насценькі маёй…". Твар настаўніцы зарумяніўся …

Ад фізкультурнага гуртка выступалі акрабаты з рознымі фігурамі. Асабліва ўважліва глядзелі з залы юнакі на дзяўчынак у майках і трусіках.

Абавязкова напрыканцы былі сцэнкі драмгуртка па вядомых ваенных творах. У былых франтавікоў здымалі з плеч гімнасцёркі, пілоткі, медалі, у маракоў - бесказыркі, цяльняшкі. З дошак выраблялі аўтаматы, наганы, гранаты…..

Вольга Сцяпанаўна Шут - маладая прыстойная дзяўчына адразу пасля інстытута ў дзесятым класе выкладала алгебру і геаметрыю… з канспекта. Сядзеў я на першай парце адзін. Ад папярэдніх настаўнікаў меў добрыя веды, таму вёў сябе вальготна - рашаў задачкі першым і іншыя варыянты паспяваў, чым ставіў настаўніцу ў нялоўкасць; тая чырванела, тушавалася. А аднойчы праз слёзы вымавіла: "Я ж цябе малога на руках насіла…". Для мяне гэта быў ступар.

Потым мая бабуля Алеся і расказала, што ў вайну Шуты жылі па-суседстве. Вольга - малое дзяўчо - часта забаўлялася ў нас, цягала мяне на руках. Мне стала не па сабе - сорамна - надалей вёў сябе прыстойна. Але і цяпер каюся і шкадую што не здарылася папрасіць прабачэння. Вольга Сцяпанаўна рана памерла. (Дарэчы, камсамолец-партызаан Генадзь Шут - з гэтай сям'і. Мажліва, гэта ўберагло маіх бацькоў у часы ліхалецця.)

У дзённіку настаўніца часцяком запісвала свае заўвагі

Сей Вольга Фёдараўна - таксама першы год пасля інстытута дзесяцікласнікам выкладала фізіку і астраномію. Умела зацікавіць вучняў сваімі прадметамі і асабліва практычнымі заняткамі і доследамі.

Тут мы атрымалі першыя навыкі радыёмайстроў. З часопіса "Юны тэхнік" бралі схемы дэтэктарнага прымача, здабывалі: ферытавыя стрыжні, медны дроцік, антэну, слухаўкі, паялі, выраблялі скрынку... Якая ж была радасць, калі праз трэск і шум у слухаўках праслізвала музыка, гаворка…

P.S. Будучы на караблі асвоіў ваенную спецыяльнасць артэлектрыка. А ў дальнейшым самастойна выконваў электрамантажныя і рамонтныя работы ў дамашняй гаспадарцы.

Фізкультурнае жыццё ў школе значна ажывілася з пераводам у Ганчарскую сярэднюю школу Дзікевіча Мікалая Мікалаевіча - 1924 г.н.

За дарогай, на выгане быў арганізаваны школьны стадыён, вакол - бегавая дарожка. Мелася футбольнае поле, дзе пасвілася і мясцовая жывёла, баскетбольная пляцоўка, турнікі, сектары для скачкоў у даўжыню, вышыню, для кідання гранаты.

Валейбольная пляцоўка была і за "бункерам". На перапынках там ішлі баталіі паміж камандамі. Адну ўзначальваў дырэктар - Іосіф Людвікавіч, другую - Мікалай Мікалаевіч. Калі партыю перарываў школьны званок, прадаўжэнне гульні - пасля ўрокаў. Гарачыя баталіі, удалыя ўдары падтрымлівалі балельшчыкі: усе школьнікі і настаўнікі. Валейбол палюбілі ўсе. У вёсцы на выгане ўкапалі слупкі, нацягвалі кольвек якую сетку, і тут штодзённа гульня доўжылася да цямна.

Ужо недзе з 7-га класа я праявіў сябе як нядрэнны стралок з малакалібернай вінтоўкі. Трэніраваліся мы на збудаваным каля ляску пясчаным насыпе - стралковым ціры ў любы час, іншы раз у зімовую завіруху, так што мішэні не было відаць.

Быў у складзе каманды Ганчарскай сярэдняй школы на раённых спаборніцтвах. Вінтоўку прыносіў дахаты, вакол падворка падстрэльваў варон і галак. Перажываў, каб удала выступіць, ноччу практычна не засынаў. Раніцай дабіраўся на паўстанак Ганчары, там з Сяльца цягніком ехаў Мікалай Мікалаевіч. З вакзала пехатою з вінтоўкамі шпацыравалі па вуліцах. Спаборніцтвы праводзіліся ў ціры на стадыёне, што насупраць педвучылішча, кожны год - на кастрычніцкія святы, дзень Савецкай Арміі, дзень Перамогі… Тады першынствавалі вучні старэйшых класаў Красноўскай школы. Мы ж, малышня, пачалі абстаўляць іх раз за разам, і яны сышлі..

Ганчарская школа штогод добра выступала на раённай школьнай спартакіядзе. За першае месца ў асноўным змагаліся з Беліцкай школай. Нашы былі мацнейшымі ў валейболе, бегу на розныя дыстанцыі, скачках.

Па выніках збіралася зборная раёна на абласную спартакіяду. Гэта было свята для ўдзельнікаў. Да Гародні ехалі на грузавой аўтамашыне: школьнікі-спартсмены Лідчыны прыязджалі ў Ганчары - мы садзіліся, у Беліцы дасаджваліся іхнія ўдзельнікі. У Гародні кожнаму давалі талоны на 3-х разавае харчаванне, начавалі ў кватэрах гараджан, спалі на падлозе на нейкіх сяннічках. Cпаборніцтвы праходзілі на гарадскім стадыёне. Я ўдзельнічаў у спаборніцтвах па стральбе з малакалібернай вінтоўкі, меў III спартыўны разрад.

Мікалай Мікалаевіч Дзікевіч улажыў у нас, хлапчукоў, не толькі спартыўныя навыкі, азарт пераможцы, але і чыста чалавечыя паводзіны ў жыцці: акуратнасць, працалюбнасць, абавязковасць, любоў да роднага краю, яго гісторыі. Запомніся роварныя маршруты ў Наваградак - даўнейшую сталіцу Вялікага Княства Літоўскага, дзе наведалі Курган Бессмяроцця, музей Адама Міцкевіча.

Роварная гравійная дарога вельмі стамляла, але назаўтра былі рады і з задавальненнем дзяліліся ўбачаным. Некалькі экскурсій было ў Бярозаўку, дзе наведвалі ў Гуце вытворчасць шклянога посуду.

Р.S. Як працяг краязнаўчай працы Мікалай Мікалаевіч напісаў і выдаў дзве кнігі: "Дзітрыкі", "Сялец", цяпер збірае матэрыял аб вёсках Ганчарскага сельсавета.

Дзесьці ў 70-тых гадах я наведаўся ў Сялец да Мікалая Мікалаевіча. У сяброўскай абстаноўцы, тэт-а-тэт мы правялі сустрэчу, паўспаміналі аб былых школьных гадах, расказалі аб прайшоўшых жыццёвых гадах… Мяне здзівіла тое, што праз столькі гадоў у яго захаваліся тыя ж знешнія рысы, прыемны голас і ласкавасць бліскучых вачэй. Разам з ім мы прысутнічалі на 100-годдзі нашай роднай школы. У гэтым годзе - 20 верасня - нашаму Мікалаю Мікалаевічу споўніцца 97 год. Усё ж, нягледзячы на асабісты стан, дамаўляюся аб цёплай сустрэчы.

Я таксама ўцягнуўся ў краязнаўскую справу - па архіўных дакументах апублікаваны ў "Лідскім летапісцы" гістарычны нарыс "Дворышча" і "Экскурс у гісторыю бежанства ў Першую сусветную вайну". Вось ужо ў сямі нумарах "Лідскага летапісца" ідзе аповед "Звесткі пра сялянскае жыццё, навучанне вучняў і іхні лёс у Ганчарскай акрузе".

Запісаў успаміны старажылаў і сабраў гістарычныя фатакарткі і дакументы аб Дварышчанскім краі. На свяце 500-годзе Дворышча зрабіў выставу старадаўняй сельскагаспадарчай тэхнікі і сялянскага быту.

"Аквапарк": плаваць вучыліся ў раўчуку, што перад чыгуначным пераездам. Першы хлапец, ускочыўшы ў канаву, плаваў у больш-менш чыстай вадзе, астатнія вылазілі, што негры - усё цела ў торфе. А на Дзітве ў часы сенажаці бацька майго суседа завязваў лейцы за нагу сыну і … штурхаў з берага: боўтайся! Так і навучыўся плаваць.

Каля млына Лупеніцы многа і цікавага было заўсёды. Па зіме - крыгаход, а потым разводдзе - рэчка выходзіла з берагоў. Яшчэ ранняю вясною хлапчукі стараліся першымі адкрыць купальны сезон. Найбольш цікава на рэчцы было летам. Там, у асноўным у нядзелю, для ўсёй дзятвары з навакольных вёсак быў рай: купаліся, загаралі на жоўтым пясочку. Там, дзе вады ў рэчцы было з берагамі, давалі нырца ў глыбіню з моста, а адчаяныя нават з даху млына. Прагаладаўшыся, сярод хмызняку і ў крапіве знаходзілі дзікія парэчкі, а пад вярбою, дзе струменіла крынічка з халоднай вадзіцай утаймоўвалі смагу. У нашай памяці засталіся дзіцячыя ўспаміны пра млын Лупеніцу, дзе любілі бавіць час…

Пасля вайны загадчыкам млына ўзбуйненнага калгаса імя Булганіна быў Кучынскі Мікалай Аляксандравіч. У добрым стане захоўваў механізмы вадзянога млына: мяшкі з зернем пасля вагаў грузіліся на платформу і віндай (грузавы ліфт) падаваліся на трэці паверх. Потым засыпалася зерне ў бункеры і праз заслонку сыпалася ў жорны. Дзве чыгунныя турбіны з дубовымі клёпкамі вярцелі вал з колам і праз доўгі пас круцілі каменныя жорны, дзе малолася зерне. На вальцах выраблялася з пшаніцы пытляваная мука, а на крупарушцы - грэцкія крупы. Магутная сіла вады круціла і пілы тартака, дзе распілоўвалі бярвенні на дошкі, бэлькі. Каб размалоць збажыну сялянам даводзілася па некалькі дзён сядзець на мяшках і чакаць чаргі…

Добра памятаю, як вясной 1958 года (я быў у 9-ым класе) была вялікая паводка і нават адкрытыя шлюзы не ўмяшчалі ўвесь напор вады і яна хлынула праз дамбу, размыла вялікую яміну.Турбіны асушыліся - млын стаў. На засыпку дамбы кінулі ўсіх калгаснікаў з падводамі і адзіны на той час грузавік. Нам адмянілі заняткі ў школе і нас старшакласнікаў з рыдлёўкамі паставілі насыпаць пясок у мяшкі, якія адвозілі ў прорву. Аўрал доўжыўся днём і ноччу некалькі сутак, пакуль не насыпалі дамбу і не ўтайманавалі плынь.

Дзесці ў 60-ці дзесятых гадах, калі ў калгасы прыйшла электрычнасць і зерне пачалі драбіць на так званых ДКУ-шках, а калгаснікі на працадні мала атрымлівалі збожжа, млынарства пачало затухаць. Малады старшыня калгаса П.А., які стаў пасля Галямполя Д.Я., загадаў спаліць будынак, і атрымалі страхоўку 300 рублёў. Шкада, што такое гістарычннае архітэктурнае і прамысловае збудаване не захавалася…

(Мажліва, у некага ёсць здымак млына Лупеніцы …)

Р.S. Цяпер абапал рэчкі разрасліся дачы, і гарадскія дачнікі не ўяўляюць сабе, што некалі ўсё тут было інакш …

Гадоў таму, мо больш за сотню,

Бо, можа, быў той час такі,

Заўсёды на рачушках

Гудзелі чынныя млыны.

Без электрычнасці, матораў

Вада круціла камяні,

Што ні млынар, то меў свой гонар!

У пашане млынары былі.

Зрання абоз туды цягнуўся

Было тады чагось змалоць,

Згружай мяшкі - ды не лянуйся!

Дапамагай другім згрузіць.

Табе тут змелюць, як захочаш:

Каму на крупы, на пытлю,

Свінням муку змалоць тут можаш,

Наробяць груцы на куццю...

Ды вось часы тыя мінулі.

Не стала болей тых млыноў.

Іх паламалі і спалілі...

Бо час другі да нас прыйшоў?

Купілі за мяжой драбілкі.

Вось гэтак вынайшлі млыны!

Ды мелюць толькі для скацінкі,

І больш не мелюць на бліны.

На мейсцы млына Лупеніцы энтузіясты-краязнаўцы рыхтуюць устанавіць памятны гранітны знак.

У сакавіку 1957 года я ўступіў у камсамол. З вялікім гонарам насіў значкі ВЛКСМ і 3-ці спартыўны разрад. Сакратаром райкама камсамолу быў Сяргей Цярэнцьевіч Кабяк, потым знакаміты абласны кіраўнік ў Гародні і Віцебску.

P.S.У часы службы на крэйсеры "Камсамолец" прымаў актыўны ўдел у многіх камсамольскіх мерапыемствах : выпуску светагукавой сатырычнай газеты "Камсамольскі фіціль",

Я быў старшыной (на фота справа) Усесаюзнага турыстычнага паходу па месцах баёў абаронцаў Маандзунскага архіпелага.

У складзе паходу быў Герой Савецкага Саюза Каняеў (злева) - камандзір падводнай лодкі, якая ўпершыню прайшла пад ільдамі Фінскага заліва, а таксама палкоўнік Арцюхоў (другі злева) - намеснік па палітычнай частцы стралковага палка, які штурмаваў Рэйхстаг. Наведвалі выспы Муху, Саарэма. Там знаходзілі ўмацаваныя раёны з дзотамі, дзе савецкія байцы мужна абаранялі краіну.

Мы ўскладалі кветкі ля помнікаў. Выпушчаны вахтавы часопіс і фотаальбом, здадзены ў музей Балтыйскага флоту.

Асабліва памятная сустрэча з лётчыкам-касманаўтам № 2 Цітовым Г.С.

У ліпені 1965 года святкавалася вызваленне Эстоніі ад нямецка-фашысцкіх захопнікаў. Гасцям было прапанавана здзейсніць марскую прагулку на ваенным караблі. Выбар выпаў на наш крэйсер "Камсамолец", на якім служылі каля тысячы ваенных маракоў розных нацыянальнасцей Савецкага Саюза і, натуральна, кожнаму было цікава сустрэцца з дэлегатамі сваёй рэспублікі. Сустрэчы праходзілі па кубрыках.

Мы, маракі-беларусы, сабраліся ў карабельным клубе. Старшыня Вярхоўнага Савета БССР Сурганаў і іншыя члены дэлегацыі распавялі пра родную Беларусь.

Крэйсер выйшаў у мора, узяў курс на востраў Саарэма. Добрае надвор'е, ціхае мора. Канцэрт на верхняй палубе, флотская вячэра прывяла ў захапленне гасцей ... Але калі іх правялі па кубрыку і яны памацалі матрацы і падушкі з корку (аварыйны плаўсродак), спусціліся па трапах ў кацельнае і машыннае аддзяленне, дзе тэмпература больш за 40 градусаў, ціск на вушы і шум ад працуючых механізмаў, наведавальнікі былі ў шоку: "Хто на моры не бываў - той і гора не відаў!"

Раніцаю крэйсер падышоў на рэйд вострава Саарэма. Стаяла выдатнае ліпеньскае надвор'е: ціха, бязветрана, на моры поўны штыль, скрозь ранішні туман прабівалася сонца.

Па штатным раскладзе я быў старшыной камандзірскага кацера, г.зн. - рулявым. На досвітку кацер спусцілі на ваду. Па трапе Герман Сцяпанавіч сышоў з крэйсера і спусціўся да нас у кацер. Я запрасіў касманаўта № 2 у рубку за штурвал і спытаў: "На касмічным караблі штурвал ці патрэбен?" Гэты момант я зафатаграфаваў.

На памяць Герман Сцяпанавіч даў аўтограф на кнізе "На космадроме". Гэтая дарагая для мяне рэліквія была выстаўлена ў музеі "Зямля і людзі", які размяшчаўся ў былой панскай вежы в. Дворышча. На жаль, кніга знікла разам з усімі экспанатамі разрабаванага і разламанага музея.

Чацвёрты, апошні год быў сакратаром камітэта камсамолу крэйсера на правах райкама, дэлегатам камсамольскай канферэнцыі ДКБФ. Узнагароджаны Ганаровай граматай ЦК ВЛКСМ, граматай ЦК ЛКСМ Эстоніі.

Клябанаў Аркадзь Міхайлавіч, 1904 г.н. завуч, а потым дырэктар школы з верасня 1957 па жнівень 1960 года. Аднойчы ён запрасіў некалькі вучняў пераставіць нейкую мэблю … І тут мы ўбачылі фанерную пасылку з Ізраіля, дзе было напісана: "Арыён Мендзялеевіч".Так даведаліся пра яго сапраўднае імя.

Выкладаў гісторыю. Вывучалі пра старажытны Егіпет, Індыю, Грэцыю, Рымскую імперыю, Аўстра-Венгрыю.

А вось з гісторыі дарэвалюцыйнай Расіі ўспаміналі толькі пра прыгонное права, памешчыкаў і капіталістаў. Гісторыю Беларусі - зусім коратка, пра савецкі перыяд.

Дарэчы, рамантыка гістарычных вандраванняў і падарожжаў зацягнула і працягвалася і па-цывільнаму:

У 1978 годзе наведаў Індыю, Шры-Ланку.

У1981 годзе на цеплаходзе "Леанід Собінаў " два Кудлы Віктар і Ігар здзейснілі падарожжа па краінах Сярэднеземнаморскага бассейна: Турцыя, Грэцыя, Італія, Ватыкан, Мальта, Марока, Алжыр, Іспанія.

Асабліва цікавым было наведванне гістарычных мясцін у Афінах, Стамбуле. Знаёмства з Рымам, у Ватыкане - сабор Святога Пятра,Секстынская капэла.

P.S. Мне давялося пабываць у Аўстрыі, Венгрыі, Югаславіі пазнаёміцца з гісторыяй і сучасным жыццём.

Новы - 1991 год - сустракаў на Кубе, будучы кіраўніком апошняй савецкай групы турыстаў. Аб'ехалі ўвесь востраў, наведалі многа гістарычных мясцін і музеяў. Вада ў моры больш за 20 градусаў, добра і вальготна адпачывалі…

Пра наведванні ўсіх краін аформіў цікавыя і змястоўныя фотаальбомы.

Гаўрош Таццяна Мікалаеўна выкладала хімію, біялогію. Цікавыя доследы. Кідалі натрый у ваду - выбух.

Каля школы на значнай тэрыторыі быў школьны прысядзібны ўчастак. Гэта была вотчына настаўніцы па біялогіі і дзяўчынак. Там вырошчваліся кветкі і розная гародніна. На градках ставіліся фанерныя таблічкі з назвай раслін на той час нам, вясковым, гэта было дзіко-вінай. Летам па графіку замацоўвалі вучняў на прак-тыку. Мне з некалькімі хлапчукамі даверылі шкліць пабітыя вокны і замазваць "кітам" шыбы.

1955-1960 гг. На падворку школы была сабрана амаль прыгодная на той час сельскагаспадарчая тэхніка: плугі, бульбакапалка, сеялка і іншае. Наглядны матэрыял для вывучэння школьнага курса земляробства згодна з хрушчоўскім заклікам: "Увесь клас - у калгас". Закончылася тым, што праз некаторы час увесь "матэрыял" здалі на металалом.

На апошнім годзе, у 10-м класе, я быў старшынём вучнёўскай вытворчай брыгады. Восенню школьнікаў пасылалі дапамагаць калгасу імя Булганіна выбіраць бульбу. Я са сваім класам працаваў у Баравічах, дзе брыгадзірам быў Раік Уладзімір. Бульбу выворвалі парай коней, дзеці падбіралі бульбу ў кошыкі, а трызубцамі перакопвалі баразну. Кошыкамі напаўнялі скрыню на возе, і конь адвозіў у бурт. Было спаборніцтва паміж класамі. Па выніках наш клас атрымаў прэмію з рук старшыні калгаса Давіда Яфімавіча Галямполя - даволі аўтарытэтнага сярод калгаснікаў кіраўніка. Ён, едучы па дарозе, заўсёды прыпыняўся і падбіраў вучняў у "козлік". Мне некалькі разоў давяралі па-мастацку аформіць альбом калгаса "Эстафета працоўнай славы".

P.S. Гэта навука і практыка стала для мяне асноўнай працоўнай справай на ўсё жыццё: працаваў заатэхнікам, намеснікам старшыні калгаса, каля 15-ці гадоў - дырэктарам саўгаса-экс/базы "Ніва".

Пазакласныя навыкі

Папковіч Васіль Канстанцінавіч вёў гурток фатаграфіі, меў фотаапарат - "гармошка", куды ўстаўлялася шкляная негатыўная фотапласціна.

Вось той самы фатаапарат Васіля Канстанцінавіча зберагла і захоўвае як дарагую сямейную рэліквію дачка Ірына.

Потым у школу дасталі "Любіцель": кадр 6х6, плёнка - шпуля на 12 кадраў. Трэба было добра асвоіць як настройваць вытрымку і дыяфрагму ў залежнасці ад надвор'я, наводзіць рэзкасць. Праявіцель-замацавальнік рыхтавалі па рэцэптах. Праяўка плёнкі ў фотабачку. Туды навобмацак у цёмным месцы на шпулю наматвалася фотаплёнка Найбольш складаным было пячатанне фотаздымкаў. Электрычнасці не было ў школе і вёсках. А трэба было "засвяціць" праз негатыў фотапаперу - некалькі секунд.

Шчыльна завешваў вокны і дзверы ў каморы, газавы ліхтарык чыгуначніка даваў чырвонае святло. Мой метад: на баку ў валізцы ставіў газавую лямпу - зачыняў. Экспазіцыя: адчыняў вечка на 2-3 секунды - засвечвалася фотапапера… Потым у ванначку з праявіцелям апускаеш лісток фотапаперы і пры чырвоным святле вырысоўваліся здымкі… Колькі радасці было, калі пасля некалькіх счарнелых картак атрымоўваліся больш-менш здатныя фотакартачкі.

Невозможно вернуться нам в юность

Только память о том всё жива

Фотографии - вот это средства,

Что вернёт нас на миг хоть туда!

Фотасправу і фотаапарат палюбіў на ўсё жыццё: На той час за немалыя грошы купляў усё больш дасканалыя: "Юность", "ФЭД", "Смена","Эликон", "Zenit"…

Да гэтай фотасправы яшчэ меў цэлы набор фотапрыстасаванняў: фотапавелічальнік, фотаглянцавацель, бачкі, ванначкі, ліхтар, пінцэты, валікі… Заўсёды ў запасе меў фотаплёнкі, хімрэактывы. Пазней, недзе ў васьмідзясятыя гады з цяжкасцю, але асвоіў і даволі дарагое ды капрызнае каляровае фота…

Ні ў якое параўнанне не ідуць тагачасная і цяперашняя фотатэхніка і працэс атрымання здымкаў і іх якасць.

Па храналогіі жыццёвых падзей і пра краіны, дзе пабываў аформіў больш за 20 фотаальбомаў.

Сегень Ганна Адольфаўна - добры, таленавіты педагог, справядлівы чалавек, уважлівы класны кіраўнік, выкладала нямецкую мову. Нямецкая была адзіным прадметам, па якім мне паставілі ў атэстаце "добра" з нацяжкай - не любіў нямеччыну

А колькі цікавага апавядала яна нам аб германскім краі, яго людзях, звычаях, норавах! Усе мы захапляліся яе манерай гаварыць, старанна рыхтаваліся да ўрокаў, ва ўсім стараліся апраўдаць яе аўтарытэт.

P.S. Як дадатак, падцягнуць нямецкую мову ў жыцці дапамог лёс: напаткаў жонку - Яніну, выкладчыцу нямецкай мовы.

А будучы ў складзе групы аграрнікаў у 1985 годзе ў ФРГ, раз цераз раз размаўляў з нямецкімі фермерамі: "Was ist das?" А калегі: збянтэжана: "Што ты сказаў?"

Прайшло больш за шасцідзесят гадоў як мы ў 1959 годе пакінулі сцены роднай школы але і цяпер з удзячнасцю ўспамінаем сваю "маму" - класнага кіраўніка Ганну Адольфаўну. Для кожнага з нас яна знаходзіла добрае слова, аддавала часціцу сваёй душы. З цікавасцю праводзіла класныя мерапрыемствы: канцэрты, экскурсіі, рыхтавала нас да далейшай вучобы і жыццёвых дарог… Хлопцы прызываліся ў армію, вучыліся далей, дзяўчаты паступалі і набывалі прафесію і не забывалі мілую Ганну Адольфаўну. Шкада, што ўжо каля 30-ці год, як яе не стала. Але мы помнім і любім.

Аповед пра Сегеня Адольфа Сцяпанавіча, запісаны Сарокам Н. В. 9.07.1965 г.

"Ведаў, што Адольф Сегень пасля рэвалюцыі быў камісарам у Лідзе і дзейнічаў па выгнанні немцаў. У 20-я гады жыў некаторы час у Вільні і сябраваў з беларускім паэтам Янкам Купалам. За Польшчай быў асуджаны. Потым ён ажаніўся і жыў у вёсцы Колышкі што каля Ліды, і пайшоў на гаспадарку жонкі, таму што быў беззямельным. Ведаю, што ў яго была дачка Ганна. Калі ў 1939 г. пачалася вайна, яго забралі палякі, а калі прыйшлі "першыя Саветы", ён вярнуўся. Сегень шмат цікавіўся гісторыяй Беларусі, новай савецкай літаратурай. У 1941 годзе з прыходам немцаў супрацоўнічаў з партызанамі. Яго выдалі ў 1943 г. і расстралялі падчас налёту ў вёсцы Пяцюлеўцы".

У чэрвені 1959 года - выпускныя экзамены. Першы і галоўны - сачынення па рускай мове і літаратуры. Тэмы былі засакрэчаны Міністэрствам адукацыі, і канверт адкрываўся камісіяй у 9 гадзін . Запомніліся тэмы па творах Максіма Горкага "Маці", Мікалая Астроўскага "Як гартавалася сталь", Міхаіла Шолахава "Паднятая цаліна". На напісанне адводзіліся чатыры гадіны. Трэба было ў поўнай меры раскрыць выбраную тэму і напісаць не менш, чым на 8-10 старонках. А галоўнае - не дапусціць памылак.

Потым былі яшчэ сем вусных іспытаў: па беларускай літаратуры, алгебры, геаметрыі, гісторыі, фізіцы, хіміі і нямецкай мове.

Вечар выпускнікоў быў з удзелам бацькоў. На сталах - няхітрая вясковая закуска, духмяныя кветкі вяргіні і паміж імі ў карафках самагонка.

Падсеўшы да дырэктара школы Клябанава А.М. добра яго падпаілі, так што заўчасна адвялі дахаты. А мы, выпускнікі, да самага світанку гаманілі, весяліліся… Марылі аб будычыні, планавалі сустракацца кожны год… Але не спраўдзілася ні разу…

Пасля школы мы раз'ехаліся па розных кутках краіны. Адны з нас працягвалі вучобу, іншыя пайшлі працаваць. Сувязі нашы часова перарваліся.

Куды б ні закіуў нас лёс апантанны,

Ніяк не закрэсіщь тых школьных гадоў,

Дзе погляды нашы ў жыццё сфармаваны,

Дзе лепшы наш час так імкліва прайшоў…

Атрымаў атэстат сталасці, што дало магчымасць у далейшым атрымаць вышэйшую адукацыю.

Хачу сказаць на развітанне

Для тых, хто твор мой дачытаў

І задае сабе пытанне,

Ці праўда ўсё, што напісаў?

Магу, спадарства, вас заверыць:

Я тут хлусні не дапусціў,

Паверыць можна ці праверыць,

Бо ўсё праз сэрца прапусціў.

Вось ужо больш за 60 гадоў, як мы выйшлі са школьных сцен, а пачуцці нашы захаваліся. За гэты час некаторыя настаўнікі ўжо адышлі ў вечнасць, але яны жывуць у нашых сэрцах, і мы заўсёды ўспамінаем іх.

Вялікае шчасце мець сапраўдных сяброў! Хочацца прапанаваць, каб усе, незалежна ад узросту, ушаноўвалі тых, хто бескарысна дзяліўся сваімі ведамі, недасыпаў начамі, не шкадаваў свайго здароўя, каб выхаваць нас сапраўднымі грамадзянамі нашай вольнай, незалежнай, любімай Беларусі, дзе можна спакойна жыць, вучыцца, працаваць

Пра далейшы жыццёвы лёс і працу коратка ў аўтабіаграфічным экскурсе "Увесь час у жыццёвым паходзе."

Мае ўзнагароды:

Ордэн "Знак Пашаны" - уручаў першы сакратар ЦК КПБ Сакалоў Е.

Медаль "20 год Перамогі" - уручаў старшыня СМ СССР Касыгін А.Н.

Бронзавы медаль ВДНГ - уручаў міністр МСГ БССР Сянько Ф.П.

Медаль "Ганаровая грамата ВС БССР" - першы сакратар Лідскага РК КПБ Бурлыка І.Г.

Жэтон "За дальні паход" - камандзір крэйсера Гатчынскі Г.

Выдатнік ВМФ - контр-адмірал Катушаў.

Значкі "Пераможца сац. спаборніцтваў" 1975 г., 1976 г., 1979 г.

Жэтон "Ударнік 11-ай пяцігодкі" - першы сакратар Лідскага РК КПБ Грывачэўскі С.А.

Значок "Чампіён раёна" па стральбе - старшыня Лідскага РА ДААСАФ Іваноўскі М.

Значок-ромб "Вышэйшая адукацыя" - Рэктар ГДСГІ Ягораў

Юбілейная медаль "100 год УС" - Лідскі ваенкам Херман А.В.

Медаль "75 год вызвалення Беларусі" - Лідскі ваенкам Дакучаеў В.А

Юбілейная медаль "75 год Перамогі"- п/п Кірычэнка Н.В.

Юбілейныя медалі ВМФ - старшыня БАВМ Лідчыны Каспяровіч В.

Раздзел № 10

Аповед пра пасляваенны час 1944 - 59 гг.

10 ліпеня1944 года вёска Ганчары вызвалена ад нямецка-фашысцкіх захопнікаў байцамі 17 стралковага корпуса пад камандаваннем генерал-лейтэнанта П.К. Кашавога.

Пасля вызвалення Лідчыны прайшла мабілізацыя ў Чырвоную Армію з Ганчарскага сельсавета - 180 чалавек.

Пад канец ліпеня Ганчарскі сельсавет узнавіў сваю дзейнасць. 20 верасня з ліквідацыяй Баранавіцкай вобласці Ганчарскі сельсавет у складзе Лідскага раёна перададзены Гарадзенскай вобласці Першым старшынём сельсавета быў прызначаны Трошын Андрэй Захаравіч, які ў атрадзе "Балтыец" быў кіраўніком гаспадарчага звяза, што праводзіў нарыхтоўку прадуктаў па вёсках. Андрэй Трошын аказаўся на ўзроўні. Сяляне з нагоды дзяліліся з партызанамі ўсім, чым маглі.

13 лістапада1944 года каля вёскі Вялічкі акаўцамі быў абстраляны і паранены Андрэй Захаравіч.

5 верасня 1944 года на перагоне Дроздава-Даржы белапалякамі былі праведзены 4 падрывы, дзе было пашкоджана 4 звяны чыгуначнага палатна. Крушэнне ўдалося папярэдзіць.

Ніжэй складзены спіс (магчыма, не поўнасцю дакладны) ганчароўцаў, якія загінулі ад акаўцаў і ад немцаў-фашыстаў:

Гук Піліп Гаўрылавіч, 1909 г. н. З 27 траўня 1942 г. лічыўся сувязным партызанскага атрада "Іскра". Загінуў 7 сакавіка 1943 г. (З успамінаў яго сына Міхаіла Піліпавіча Гука і Вольгі Кандратаўны Германовіч.)

Кучынскі Аляксандр Уладзіміравіч, 1902 г.н. Працаваў да вайны мельнікам на Лупеніцы. За сувязь з партызанамі ў 1943 г. быў расстраляны Арміяй Краёвай. (З успамінаў Софіі Васільеўны Кучынскай.)

Міцюкевіч Казімір Казіміравіч, 1927 г.н. Працаваў у калгасе. У гады вайны быў партызанам у атрадзе "Іскра". Загінуў у 1943 г. (З успамінаў сястры Ядвігі Казіміраўны Гумбар.)

Равяшкі Дзмітрый (Зміцер) Сцяпанавіч і брат Феафіл Сцяпанавіч Нарадзіліся ў в. Ганчары. Працавалі у калгасе: першы - брыгадзірам, другі - конюхам. 21 ліпеня 1941 г. былі схоплены і расстраляны немцамі. Пахаваны на могілках вёскі Ганчары. (З успамінаў дачкі Ганны Дзмітрыеўны Мурын.)

Царэвіч Міхаіл. Нарадзіўся ў в. Малышы Голдаўскага с/с. Працаваў на гаспадарцы ў асадніка Цехановіча. У гады вайны падтрымліваў сувязь з партызанамі. У 1943 г. расстраляны акаўцамі. Пахаваны на могілках в. Ганчары. (З успамінаў аднавяскоўцаў.)

Пасля Трошына ў 1947 годзе старшынём прызначылі Какашынскага Уладзіміра. (Помню, як ён быў у нас у хаце і зняў кашулю, была забінтована рана з крывёю на баку спіны. Потым пайшлі чуткі, што ён арыштаваны як нямецкі сувязны. В.К.)

Затым старшынём сельсавета паставілі Фядорчанку Івана Сцяпанавіча па 09.03.1955 г., далей былі - Рыгор Аляксеевіч Рахман, Яраслаў Мікалаевіч Кучынскі, Вацлаў Вацлававіч Лапенка ў 1987 г. і з сакавіка 1988 г. Ніна Іванаўна Урбановіч.

Прыхаджане парафіі добра памятаюць, як у гады вайны святар Мікалай Канстанцінавіч Усціновіч служыў у Ганчарскай царкве (дарэчы і ён мяне хрысціў В.К.). Дзякуючы яго заступніцтву арыштаваныя сяляне былі вызвалены. Святар не раз абараняў бацькоў партызан і многіх збярог ад расстрэлу.

Сын святара Ігар 1942 г.н. добра памятае: "У сапраўднасці бацьку арыштавалі ў канцы лета 1949 года, забралі паляўнічае ружжо. На момант арышту мне было сем гадоў, малодшаму Юру - дзевяць месяцаў.

Бацьку прысудзілі 25 гадоў папраўча-працоўных лагераў і адправілі ў Варкуту: яму было 34 гады, матулі - 33. Без таты нам было цяжкае жыццё, але мы верылі ў яго несправядлівы прысуд, і ён праз7 год вярнуўся дахаты ў лютым месяцы 1956 года Сустракалі яго з братам і мамай на заснежанай прывакзальнай плошчы. З цягніка выйшаў ссутулены чалавек з фанерным чамаданчыкам. Гэта быў бацька.

Пасля вяртання на радзіму Мікалай Канстанці навіч служыў святаром у цэрквах Гарадзенскай вобласці і некалькі год быў настаяцелям Нараджэння-Багародзічнага храма вёскі Дакудава".

25 сакавіка 1979 года протаіярэй Мікалай Канстанцінавіч Усціновіч памёр. Пахаваны на Лідскіх могілках. З нагоды 100-годдзя Мікалая Канстанцінавіча Усціновіча (27.09.1916 г.н.) у Ганчарскай царкве прайшло вялікае богаслужэнне, і на храме была ўсталявана памятная пліта

Адразу пасля Усціновіча служыў святаром Курыловіч Віктар.

Яго трое дзетак - Сяргей, Тамара, Мікалай вучыліся з намі ў школе.

1950 г., студзень. У хаце сялянкі А. О. Козел адбылося абнаўленне абраза Святога Мікалая Цудатворца. Абраз быў аднесены на захоўванне ў Ганчарскую царкву. На гэты час у Лідскім раёне дзейнічалі толькі чатыры праваслаўныя цэрквы.

З 1976 года, працуючы 35 гадоў святаром Свята-Пакроўскай Ганчарскай царквы, Мяндзіла Іяан Васільевіч выконваў вялікі аб'ём работы. Ён пабудаваў новыя святыні ў Бярозаўцы і Мінойтах, узнагароджаны медалём Святога Кірылы Тураўскага. Іяан Мандзіла (23.05.1928 г.н.) памёр у 2010 г. Пахаваны ў вёсцы Мінойты, каля пабудаванай ім жа царквы ў гонар святога Елісея Лаўрышаўскага.

Воіны-ганчароўцы, якія загінулі на франтах Вялікай Айчыннай вайны

Буяк Іосіф Іосіфавіч, 1913 г. н. Працаваў на гаспадарцы. Прызваны ў рады Савецкай Арміі ў 1944 г. Радавы. Загінуў у 1945 г.

Гук Іван Гаўрылавіч, 1918 г. н. З 1940 г. у Данбасе працаваў на шахце. Прызваны ў 1941 г. Загінуў у 1943 г.

Гук Фёдар Гаўрылавіч, 1926 г. н. Працаваў на гаспадарцы. Прызваны ў рады Савецкай арміі ў 1944 г. Радавы. Прапаў без вестак.

Дзікевіч Мікалай Вікенцьевіч, 1908 г. н. Працаваў на гаспадарцы. Прызваны ў армію ў 1944 г. Радавы. Прапаў без вестак 25.02.1945 г.

Данейка Мікалай Аляксандравіч, 1922 г.н. Працаваў кавалём у калгасе. Прызваны ў 1944 г. Танка-дэсантная частка за р. Віслай. Гвардыі радавы Загінуў 03.02.1945 г. Пахаваны ў Брандэнбургу.

Казак Іосіф Іосіфавіч, 1925 г.н. Працаваў сувязістам. Радавы Загінуў 13.03.1945 г. Пахаваны ў правінцыі Брандэнбург.

Казак Міхаіл Аляксандравіч, 1911 г.н. Прызваны ў шэрагі Чырвонай Арміі ў траўні 1941 г. Прапаў без вестак у верасні 1944 г.

Казак Станіслаў Іосіфавіч, 1926 г. н. Загінуў у 1944 г. каля горада Беласток.

Казёл Уладзімір Пятровіч,1906 г.н.У арміі з траўня 1941 г. Загінуў у 1941 г.

Харкевіч Пётр Васільевіч, 1898 г.н. Прапаў без вестак у 1946 г.

Шут Віктар Лявонцьевіч, 1900 г.н Прызваны ў 1944 г. Стралок. Памёр ад ран 19.02.1945 г. Пахаваны ў Германіі.

Па-рознаму склаўся жыццёвы лёс маладых патрыётаў.

Генадзь Шут (1925-12.07.1944) пасля вызвалення Лідчыны быў выбраны сакратаром Лідскага райкама камсамолу. Падарваўся гранатай, выкарыстоўваючы яе, каб "наглушыць" рыбы для камсамольцаў.

Вера Уладзіміраўна Кучынская (Стракавацкая) 1923 г. н., са студзеня 1956 г. працавала інспектарам па кадрах у аўтакалоне № 4.

Вера Пятроўна Ярашэвіч (1924 г.н.) узнагароджана медалём "За баявыя заслугі".

Зінаіда Віктараўна Райкова (Кумпяк). У 1938 г. закончыла 7 класаў паступіла вучыцца ў Лідскае педагагічнае вучылішча, у 1940 г. стала камсамолкай. У вайну была сувязной партызанскага атрада "Іскра" брыгады імя Кірава. Пасля вызвалення ў 1944 г. Зіну абралі сакратаром камсамольскай арганізацыі, інструктарам Лідскага РК камсамолу. У 1946 г. была абрана другім сакратаром райкама камсамолу. У гэтым жа годзе была дэлегатам XV з'езда камсамолу Беларусі. Затым Райкову прызначылі памочнікам начальніка палітаддзела Трацякоўскай МТС па рабоце сярод жанчын-трактарыстак. У далейшым працавала машыністкай у Лідскім гаррайваенкамаце.

Па ўспамінах Георгія Іванавіча Раіка

Дзесьці яшчэ да рэвалюцыі дзядуля Міхаіл Іванавіч абаснаваўся на купленай зямельцы ўздоўж балотца і зарасляў каля хутара Жучкі. Ажаніўся з аднавяскоўкай Антанінай Пятроўнай з Ненартовічаў, выгадавалі трох сыноў: Івана, Леаніда, Валодзю. Цяжкая праца на гаспадарцы не давала добрага прыбытку, і ён уладкаваўся на шклозавад Гуту. Гэта дало магчымасць усіх трох сыноў забяспечыць навучаннем. Якую на той час школу ў Ганчарах яны наведвалі? Мажліва, царкоўна-прыходскую. Хлопцы старанна вучыліся,чыталі кніжкі, займаліся і самаадукацыяй, што ў далейшым жыцці спатрэбілася. Нягледзячы на ваеннае ліхалецце, сыны пажаніліся: старэйшы Іван узяў у жонкі Серафіму Дычок з Супраўшчыны, Лёня - аднавяскоўку Ядвігу Кумпяк. Тут на бацькаўшчыне побач абодва сыны збудавалі дабрыя хаты і ўсе патрэбныя для сялянскай гаспадаркі пабудовы: гумны, хлявы, адрыны, свіраны, склепы, паветкі…(дарэчы, ўсё ў асноўным захавалася). Развялі хатнюю жыўнасць. Сем'і пачалі папаўняцца маладым пакаленнем.

Малодшы Валодзя перад самай вайной быў прызваны ў армію. Ваяваў на фінскім фронце. У 1947 годзе ажніўся з Ганнай Чылек з Баравіч - там і гаспадарыў.

Аб іх жыцці асобны аповед быў у "Лідскім летапісцы" № 91.

Раік Георгій Іванавіч

Нарадзіўся 04.03.1935 г. у вёсцы Жучкі ў сялянскай сям'і. Дзяцінства прышлося на ваеннае ліхалецце. Пачатковая школа ў Жучках, сямігодка ў Ганчарах. Дзесяцігодку закончыў у Бярозаўцы і адразу паступіў у Беларускі політэхнічны інстытут.

Навука давалася лёгка - закончыў на выдатна, што давала права выбраць месца першай працы. Выбраў перадпускавую Васілевіцкую ГРЭС, дзе адпрацаваў больш за дзесць год намеснікам начальніка электрацэха.

Калі ў 1969 годзе прапанавалі на новую электрастанцыю, што будавалася ў Гародні, з выдзяленнем кватэры - даў згоду. Тут найбольш яскрава праявіліся набытыя веды і здольнасці Георгія Іванавіча, як начальніка электрацэха, які ўзначальваў 23 гады. У 1992 годзе як здольны спецыыяліст на чатыры гады быў камандзірованы ў Сірыю на пуск электрастанцыі Цішрын.За выдатнае выкананне пусканаладачных работ атрымаў падзякі сірыйскіх уладаў.

Па ініцыятыве і пры непасрэдным удзеле Георгія Іванавіча на Гарадзенскай ТЭЦ-2 адкрыўся музей. Сотні зробленых ім фотаздымкаў аб падзеях і працаўніках, дзясяткі знойдзеных экспанатаў сталі асновай музея.

За шматгадовую добрасумленную працу і важны ўклад у энергетыку рэспублікі Раік Георгій Іванавіч узнагароджан медалямі "За працоўную доблесць", "За працоўную адзнаку", "Ветэран працы", "За доблесную працу", многімі Ганаровымі граматамі кіраўніцтва Міністэрства энергетыкі Савецкага Саюза.

Яшчэ са студэнцтва Георгій Іванавіч піша вершы: пра сяброў, вучобу, працу. Сяброўскія эпіграмы-шаржы, віншаванні-пажаданні, замалёўкі з нагоды розных падзей пастаянна выходзілі з пад пяра аўтара. А ў 1993 годзе была надрукавана паэма "Энергетычныя былі". Напісаныя ім трапныя сакавітыя вершаваныя радкі - не вынік фантазіі, а перажытае ў вясковай школе, вучэбных аўдыторыях, студэнцкіх інтэрнатах, на ваенных зборах і сельгасработах.

Да 30-цігоддзя пуску Гарадзенскай ТЭЦ-2 была выдадзена яго другая кніжка вершаў "Наша імя - Энергетыкі", дзе яскрава апісаны ўспаміны аб калегах-энергетыках, аб падзеях, працоўных буднях. Яго назіранні, дакладныя з гумарам замалёўкі, роздумы і вывады даюць зарад бадзёрасці, аптымізму, павагі да выбранай спецыяльнасці

Раік Георгій Іванавіч успамінае:

"Калі пачалася вайна мне было 6 гадоў. Дзесьці ў вайну, пры немцах некалькі месяцаў хадзіў у Ганчары ў школу, вучылі на лацінцы. Калі пасля вызвалення Беларусі ў 1944 годзе адкрылі школу ў Жучках у хаце Франака Ненартовіча, мне было ўжо 9 гадоў. Мяне залічылі ў 2-гі клас. Добра знаў арыфметыку, а вось алфавіт на кірыліцы па-беларуску прыйшлося асвойваць. Настаўніцай была Зоя Іванаўна Шуціла, якая была замужам за Анатолем Васільевічам Кудлам, які крыху настаўнічаў, але потым закончыў медустанову і працаваў доктарам.

Настаўнікамі, помню, былі: Дзікевіч Мікалай Мікалаевіч, Козел Іван Міхайлавіч (Міхалюкоў), потым Кажураў Васіль Іванавіч, мажліва, партызан. Жыў з жонкай Верай, падчарыцай Рэняй і сынам Шурыкам у сярэдняй частцы пабудовы школы. Добра памятаю, як ён дыктант даваў правяраць лепшым вучням, у тым ліку і мне, а адзнаку ставіў ужо сам, удакладніўшы нашу праўку….

У гэты час у Жучкоўскую школу хадзілі: Грынь Вадзя і Грынь Зіна, Савонь Зіна, Савонь Фаня - усе з Баравіч, Курыла Коля з Дроздава, Говар Жэня з Масявіч, Астравухі, Качаноўскія, Ненартовіч Чэсь і яшчэ добры дзясятак…"

Вершаваны аповед Георгія Іванавіча:

Вайна, зламаўшы ўсё наўкола,

ужо на захад вяла шлях.

Тады адкрылася і школа

ў нашай вёсачцы Жучках.

З тае пары ў вясковай хаце

(аб чым прыемна ўспамінаць)

Магчымасць кожнаму дзіцяці

была навуку пазнаваць.

Даўно сышлі часы былыя са школы,

як і ў другіх:

Адзін пакойчык на два класы -

адзін настаўнік на ўсіх!

Зусім другімі былі дзеткі,

што ішлі за ведамі ў паход:

Паміж "маляўкамі" - падлеткі,

дзесь па 15-ць добрых год!

На увесь раён тым часам Лідскі

настаўнік наш адметным быў:

Дзікевіч, Козел і Шуціла,

а потым Кожураў вучыў…

Навукі цяжкая дарога -

(тут не праскочыш напрасткі?!)

І вось нарэшце - Перамога.

Браты вярталіся, бацькі…

Крыху пазней у гэтым плане,

калі калгасным стаў загон,

Ішлі са школы ў свет сяльчане

ад безаплатных працадзён.

Пайшоў далей шкаляр-гаротнік,

і выйшаў, ведаем цяпер:

Эканаміст, і медработнік,

і педагог, і інжынер.

Другія погляды і толкі -

усё змянілі на вачах.

Цяпер няма ў той вёсцы школкі,

ідзе вучэнне ў Ганчарах!

Падзеяў рухаецца кола,

і безупынна час плыве.

За ўсё,што ты дала нам ШКОЛА,

сардэчна дзякуем табе!

Дзякевіч Марыя Іосіфаўна напісала успаміны:

"У 1944 годзе нас паклікала Ганчарская школа з роднай мовай і Савецкай уладай. Пайшлі вучыцца ў хату Якуба Буяка, у якой пазней былі сельсавет, бібліятэка. Гэта быў цяжкі час. Не хапала падручнікаў, чыталі газетныя тэксты. Пісалі, хто на чым мог. Школу наведвалі не ўсе, але хто хадзіў - вучыўся старанна. Праз некаторы час нас перавялі ў будынак "нямецкага бункера". Мы, вучні 5 класа, яго пачысцілі і вучыліся ў ім да заканчэння 7 класа ў 1947 годе. У гэтым класе было 10 вучняў.

Вось яны на зберажонай фатакартцы".

Германовіч Сяргей Кандратавіч

(10.06.1928-13.01.2005)

Сяргей Кандратавіч успамінае, што яго бацькі, як і ўсе сяляне, не бачылі спакойнага жыцця, вельмі шмат працавалі, круглагадавая сялянская праца ніколі не сканчалася… Бацька стараўся даць дзецям адукацыю, і ў дзяцей была велізарная цяга да ведаў.

Пасля ўрокаў дзеці дапамагалі бацькам па гаспадарцы, вусныя ўрокі вучылі, як правіла, у полі, калі пасвілі жывёлу, пісьмовыя - вечарам пры лучыне.

Закончыўшы педвучылішча ў 1947 г. Сяргей Кандратавіч 1928 г. н., , адразу працаваў настаўнікам пачатковых класаў у Ганчарскай школе.

На наступны год перавялі загаадчыкам Кабылянскай (цяпер - Крыніцы) пачатковай школы. Прызвалі ў армію ў 48 годзе, і тры гады служыў у Менску. Пасля дэмабілізацыі ў 1951 годзе прызначылі дырэктарам Яўсеевіцкай сямігадовай школы. Тут ён пабудаваў новы школьны будынак, вёў актыўную працу сярод насельніцтва, у тым ліку і па ліквідацыі непісьменнасці.

Сяргей Кандратавіч ажаніўся з настаўніцай Валянцінай Рыгораўнай, меў дваіх дзяцей. У 1957 годзе дом у вёсцы Яўсеевічы, у якім жыла сям'я маладых настаўнікаў, падвергнуўся нападу былых воінаў Арміі Краёвай, тых, якія пасля Вялікай Перамогі не прызналі і не хацелі прызнаваць савецкую ўладу. Акаўцы днём хаваліся па падвалах, лясах, ноччу выходзілі "на паляванне".

Неяк вечарам праз акно стрэл прашыў шыбу і трапіў у падушку, дзе спала 6-ці месячная дачушка. Сям'я на гэты раз ўратавалася цудам. Потым банда была выкрата і асуджана. Сяргею прапанавалі іншую школу, але ён адмовіўся і працягваў там працаваць аж да1962 года.

У 1962 годзе Сяргей Кандратавіч быў пераведзены дырэктарам пачатковай школы ў Агароднікі Ганчарскага сельсавета, а з 78 па 88 год - настаўнік пачатковых класаў у Ганчарской сярэдняй школе.

Яго жонка, Валянціна Рыгораўна, працавала настаўнікам пачатковых класаў у гэтай жа школе. Абодва неаднаразова абіраліся дэпутатамі ў мясцовыя Саветы.

Германовіч Аляксандра Кандратаўна:

"У ліпені 1944 года тэрыторыя Беларусі была вызвалена ад немцаў. У верасні бацька Кандрат пасадзіў сына Сяргея на воз і павёз у Лідскае педвучылішча. У канцы вайны нас спалілі, і ніякай вопраткі і абутку яму не было. Па-гэтаму хлапчук быў апрануты ў бацькаву марынатку і быў босым. Сяргея прынялі без экзаменаў, бо ён закончыў сямігодку на выдатна. Толькі камісія спытала: "Што такое Канстытуцыя?" Сяргей адказаў змястоўна,бо па дарозе бацька, як прадчуваў, многа яму распавядаў. Дырэктар спытаў: "Як жа ён босы будзе вучыцца?" Бацька адказаў:"Вось цяпер паедзем на рынак, прадам мяшок бульбы, і купім што-небудзь на ногі". Так Сяргей стаў першым студэнтам з Ганчароў. Потым бацька пашыў яму кажух і такую-сякую вопратку.

Мы з сястрою Вольгай памагалі па гаспадарцы і шчыра хадзілі ў школу. Паслявызваленчы год для вучобы быў цяжкім. Не хапала падручнікаў, сшыткаў, наглядных дапаможнікаў. Мала было і настаўнікаў. Добра памятаю настаўніка Заеку Уладзіміра Якаўлевіча з вёскі Бенявічы, Папковіча Васіля Канстанцінавіча са Жвіркоў. Вучняў набралася толькі на 5 класаў, пасля толькі 6-ты клас. У 1945 годзе вайна акончылася. Вярнуліся з фронту настаўнікі-франтавікі: Дзятлаў К.Ф., Пушчаенка М.Д., Кучынскі Н.Н., а таксама перасяленец з Беластоцкай вобласці Шайнога У.С.

Школа пачала набываць патрэбны навуковы тэмп.

Наш 7-мы клас быў выпускным у 1947 годзе. Мы пакінулі сцены Ганчарскай школы, прадоўжылі вучыцца далей, хто ў Лідскім педвучылішўчы, хто ў сярэдняй школе № 2 г. Ліды.

Першымі пасляваеннымі выпускнікамі былі, а потым закончылі розныя навучальныя установы і сталі: Быстрыцкі Анатоль - памочнікам машыніста; Буйніцкая Тамара, Германовіч Аляксандра, Дзікевіч Марыя, Хрышчановіч Ніна - настаўніцамі, Буяк Галіна - бухгалтарам, Буяк Аляксандра - тэлеграфісткай Грынь Геннадзь - марскім афіцэрам, Кумпяк Мікалай - афіцэрам-лётчыкам, Урбановіч Пётр - афіцэрам. Касарэўская Вера - працаўніцай абутковай фабрыкі.

Германовіч Вольга Кандратаўна:

"Аб Вялікай Перамозе 9 мая паведамілі са званіцы царкоўныя званы. Урачысты набат гучаў над усімі навакольнымі вёскамі. Радыёпрымачоў у насельніцтва не было, але бацюшку Усціновічу Мікалаю неяк удалося прыхаваць гэты цуд сувязі, і ён першым у Ганчарах даведаўся і з дапамогай царкоўных званоў апавясціў усю паству аб радаснай падзеі. У царкве прайшлі ўрачыстыя набажэнствы. Усе ад малога да вялікага былі бязмерна рады Вялікай Перамозе. І, нягледзячы на тое, што такая вялікая радасць прыйшлася на вясну, калі ў полі і на гаспадарцы асабліва шмат клопатаў, ніхто не працаваў, усе святкавалі!"

А вось як занатаваў у сваім дзённіку Дзень Перамогі Мікалай Дзікевіч - студэнт Лідскага педвучылішча…

"Серада, 9 мая 1945 года.

Што за крыкі, стрэлы?... Уключаем радыё і …Вораг пабіты! Сёння дзень перамогі над ворагам - дзень "Перамогі" … і не хочацца верыць,але праслухаўшы яшчэ раз далі свабоду галасавым струнам, каб крыкнуць пераможнае "ура"… 9 мая 1945 года аб'яўляецца нерабочым днём …і зноў неуціхаючае "ура"! У 12 гадзін на гарадскім стадыёне адбыўся многалюдны мітынг Вечарам танцы …піва… танцы… самагонка… танцы…"

Германовіч Вольга Кандратаўна:

"Пасля вызвалення ў 1944 годзе ў былым нямецкім бункеры ў верасні адкрылі школу. Вядома, будынак бункера не быў прыстасаваны пад школу: у сценах былі вялікія шчыліны, дула з вокнаў. Вучні сядзелі, апрануўшыся ў цёплай вопратцы, за доўгімі партамі, якія былі змайстраваны наспех з сырых дошак.

Гэта былі доўгія сталы, за якімі сядзелі па 5-6 вучняў. Спачатку было толькі 5 класаў, працавалі два настаўнікі: Заека Уладзімір Якаўлевіч вёў ўсе прадметы ў старэйшых класах (4-5 кл.); Пяткевіч Ганна Антонаўна вяла пачатковыя класы. Была і тэхнічка - Лізавета Козел. Каб выпаліць печкі, навучэнцы 4-5 класаў разбіралі бярвёны з ўмацавання наўкола бункера, пілавалі, калолі, запальвалi печкі (дапамагалі тэхнічцы). Але цяпло доўга не затрымлівалася, выходзіла праз шчыліны ў сценах і вокнах.

Бывала, настаўнікі і навучэнцы 3-6 класаў ездзілі з піламі, сякерамі ў Мінойтаўскую пушчу на нарыхтоўку дроў.

Падручнікаў, сшыткаў не было, былі рады любому шматку паперы. Чарніла не было,яго рабілі са сталовых буракоў, але такое чарніла прыдатнае было толькі адзін дзень, потым - закісала. На наступны дзень рабілі новае чарніла. Падручнікі былі толькі ў настаўнікаў - па адным асобніку. Настаўнік дыктаваў правілы, вучні запісвалі і вучылі на памяць. Вершы таксама запісвалі.

Вольга Кандратаўна ўспамінае, як аднойчы іскрынка ад лучыны ўпала на падручнік дзяўчынкі, калі яна завучвала верш, і застаўся след ад іскры. Дзяўчынка вельмі занепакоілася, плакала, перажывала, што могуць адабраць ад яе падручнік.

А як развівалі памяць? Вучылі не ўрывак з верша, а часцей за ўсё, увесь верш. Вольга Кандратаўна на памяць ведала ўсю паэму "Яўген Анегін". Партфеляў, ранцаў не было, школьныя прыналежнасці дзеці насілі ў торбе з даматканнага палатна. Абутак не ва ўсіх быў, хадзілі басанож…

"Нягледзячы на розныя перашкоды, вучні шмат чыталі, цікавіліся падзеямі ў свеце, цягнуліся да ведаў, марылі аб далейшай прафесіі.

На наступныя годы прыслалі новага дырэктара Уладзіміра Сцяпанавіча Шайногу (пераехаўшага з Польшчы). Выкладаў беларускую мову і літаратуру, потым працаваў настаўнікам пачатковых класаў.

Пазней дырэктарам быў прызначаны Кірыл

Фёдаравіч Дзятлаў. Ён выкладаў алгебру, геаметрыю і фізіку. Жаніўся з Валянцінай Іосіфаўнай Закржэўскай якая выкладала геаграфію .

У гэты час працавалі настаўнікамі:

- Мікалай Мікалаевіч Кучынскі - беларуская мова і літаратура, нямецкая мова,

- Сяргей Кандратавіч Германовіч - пачатковыя класы;

- Буйніцкі Канстанцін Іванавіч вёў матэматыку,

- Шуціла (Кудла) Зоя Іванаўна - беларуская мова і літаратура,

- Пушчаенка Міхаіл Дзянісавіч - франтавік, вёў рускую мову і літаратуру.

Паступова вучоба ў школе пачала наладжвацца. Сталі паступаць падручнікі, хоць і не ў вялікай колькасці. Аднаму вучню дадуць падручнік па матэматыцы, другому - па гісторыі, трэцяму - па геаграфіі і г.д. Усё ж вучні неяк меркаваліся, стараліся вучыцца, а настаўнікі патрабавалі трывалыя веды.

У сувязі з тым, што з вёсак не хапала дзяцей для адкрыцця 7-ага класа, прышлося пасля заканчэння 6-га класа хадзіць па чыгунцы ў Нёманскую сямігадовую школу. Аднойчы дзеці вырашылі даехаць да Сяльца на цягніку. Неяк выйшла так, што дзеці не змаглі купіць квіткі. Калі ў вагон увайшоў кантралёр, то безбілетнікаў вымусіў праехаць аж за Нёман, высадзіў дзяцей у дождж на наступным паўстанку. Стаялі дзеці пад дажджом, плакалі. Супакоіў дзяцей начальнік станцыі Яцукі, пасадзіў на бліжэйшы цягнік, які давёз да паўстанка Ганчары…

Кожны вучэбны год закончваўся іспытамі па ўсіх прадметах для вучняў 4 і 7-га класаў. Экзамены прымалі строга, заўсёды прысутнічалі ў камісіі прадстаўнікі Райана. Чатырохкласнікам, здаўшым экзамены, выдавалі пасведчанне аб пачатковай адукацыі. Для некаторых, асабліва пераросткаў, на гэтым адукацыя заканчвалася, і яны пераходзілі на сялянскую працу на той час да бацькоў-аднаасобнікаў… Сямікласнікі паступалі вучыцца ў вучылішчы, а некаторыя пераходзілі ў сярэднюю школу.

Вольга Кандратаўна падчас вайны скончыла 3 класы, у 1950 годзе - 7 класаў Нёманскай сямігадовай школы і паступіла ў Лідскае педвучылішча. Па заканчэнні першага курса вучылішча па ўзніклых абставінах пайшла ў 9-ы клас Бярозаўскай сярэдняй школы. У 1953 годзе скончыла 10 класаў і паступіла ў Нова-Віленскі настаўніцкі інстытут на факультэт рускай мовы і літаратуры, які скончыла ў 1955 годзе. Захварэла на сухоты, у школе часова не магла працаваць, год працавала бібліятэкарам у Жучках.

У 1956 годзе Вольга Кандратаўна накіравана на працу ў Папярнянскую сямігадовую школу настаўнікам нямецкай і беларускай моў.

У 1962 годзе Вольга Кандратаўна выйшла замуж за вайскоўца Сямашку. Пераведзена ў Дайнаўскую васьмігадовую школу.

У 1967 годзе Вольга Кандратаўна паступіла ў Менскі дзяржаўны педінстытут на завочнае аддзяленне, які скончыла ў 1970 годзе.

У 1976 годзе муж быў накіраваны ў працяглую замежную камандзіроўку ў Германскую Дэмакратычную Рэспубліку (ГСВГ) у горад Вернайшэн, за 16 км ад Берліна. Услед за мужам з'ехала і Вольга Кандратаўна з дзецьмі. У школе № 115 (ГСВГ) выкладала рускую мову і літаратуру і нямецкую мову ў 5-6 класах. Вяла актыўную працу: 4 гады ўзначальвала мясцкам прафсаюза, арганізоўвала экскурсіі і сустрэчы з нямецкімі настаўнікамі і навучэнцамі гарадоў Вернайшэна, Берліна, Штраўсберга, Блюмберга, Зеефельда, Марксштадта. На высокім узроўні вялася праца па інтэрнацыянальным выхаванні вучняў рускіх школ з нямецкімі ("Фройндшафт - Дружба").

У 1981 годзе вярнулася ў Ліду. Адзін год працавала ў Ганчарскай сярэдняй школе на замене дэкрэтнага водпуску настаўніцы, затым была пераведзена ў Споркаўскую сямігадовую школу, адтуль і сышла на заслужаны адпачынак.

Вольга Кандратаўна ўспамінае, што ў Споркаўшчыну штогод 5 снежня прыязджала жанчына, на геаграфічнай пляцоўцы школы ўскладала чырвоныя цюльпаны і рассазвала, як падчас вайны ў памяшканні школы жылі вывезеныя з усходу мірныя жыхары, мясцовае насельніцтва называла іх бежанцамі. Многія з іх, асабліва дзеці. памерлі падчас эпідэміі тыфу. "А там, дзе растуць бярозы каля плоту, - узгадвала прыбіральшчыца школы, пахаваны дзеці з Усходу, якія памерлі пры немцах". Нажаль магілкі не дагледжаны, і нават не ўспамінаюць аб гэтай трагедыі ў раённай уладзе.

Старэйшы сын Вольгі Кандратаўны Вячаслаў 1963 г.н. у 1978 годзе паспяхова скончыў 10 класаў у ГСВГ, у гэтым жа годзе паступіў у Лідскі індустрыяльны тэхнікум. Праходзіў вайсковую службу ў Ерэване і Абхазіі, затым быў пераведзены для праходжання вайсковай службы ў Сірыю. Дэмабілізаваны хворым з трапічнай язвай, заіканнем. З такім станам здароўя аб працягу вучобы не магло быць і гаворкі. Бацькі, як маглі, лячылі сына, але здароўе маладога чалавека падарванае. Працаваў на заводзе "Оптык", на будаўнічых аб'ектах, мае двое дзяцей.

Малодшы сын Алег 1966 г. н. вучыўся ў Мінскім тэхналагічным інстытуце. Пасля 1-га курса прызваны ў Савецкую Армію, служыў у Аўганістане. Пасля дэмабілізацыі аднавіў вучобу ў інстытуце. Ажаніўшыся, з жонкай перавяліся на завочнае аддзяленне. Працаваў на мэблевай фабрыцы ў Жлобіне. Афганістан для маладога чалавека не прайшоў бясследна, пачало здаваць здароўе.

Жонка Алега - з глыбока веруючай сям'і, яе блізкі сваяк - біскуп у Полацку. Усё гэта разам наклала адбітак на псіхалогію маладога чалавека, і Алег памяняў свае погляды: скончыў духоўную семінарыю. Служыў у манастыры прападобнай Ефрасінні Полацкай. Выгадавалі чацвёра дзяцей. Жыў вельмі сціпла, з найвялікшай увагай уваходзіў у патрэбы бедных, абяздоленых грамадзян.

І вось трагедыя ў сям'і . У 2012 годзе на машыне вяртаўся з Жыровіцкага манастыра ў Полацк. Зусім крыху не даехаўшы да дому трапіў у аварыю і загінуў у аўтакатастрофе.

Пачало здаваць здароўе і Вольгі Кандратаўны і ў лютым 2018 года адышла ў вечнасць….

Хрышчановіч Ніна Іосіфаўна (6.05.1931-20.07.21 гг.) нарадзілася на хутары Хаданішкі, што за жамайцкім чыгуначным пераездам. А ў бацькі Іосіфа і маці Ганны было ужо пяць сыноў і на вялікую радасць нарэшце - дачушка Ніна. Аднак дзеці не звярталі ўвагі на беднасць абстаноўкі, шчыра працавалі на гаспадарцы, а ў вольную часіну старанна рыхтаваліся да школьных заняткаў. Яны ўсёй душой імкнуліся да ведаў. Усе добра вучыліся і закончыўшы Дзітрыкаўскую пачаткавую школу пайшлі вучыцца далей.

Старэйшы Іван, скончыў Шчучынскую настаўніцкую семінарыю. Служыў у польскай арміі, У верасні 1939 года пры нападзе гітлераўцаў на Польшчу змагаўся ў польскім войску і застаўся ў акупаваннай немцамі Польшчы. Пасля вайны служыў у Войску Польскім, працаваў у Маскве ў польскім консульстве. Меў шэраг узнагарод. Выйшаў у запас у званні палкоўніка.

Анатоль пайшоў вучыцца ў Беліцкую школу, а пасля вайны завочна скончыў Віленскі чыгуначны тэхнікум. Працаваў намеснікам загадчыка транспартнай часткі станцыі Ліда, майстрам чыгункі ў Наваельні.

Трэці - Веніямін, скончыў Лідскае педагагічнае вучылішча і працаваў настаўнікам на Лідчыне - у Дворышчы, потым у Палуянаўцах Шчучынскага раёна.

Чацвёрты - Уладзімір - дзяжурным на чыгуначнай станцыі Нёман. Яшчэ адзін брат - Міхаіл - застаўся пры бацьках і ўсё жыццё працаваў на гаспадарцы.

А іх сястра Ніна пасля заканчэння ў 47-ым годзе сямігодкі ў Ганчарах , скончыла Лідскае педвучылішча і была накіравана ў Дварышчанскую школу настаўніцай пачатовых класаў. Выйшаўшы замуж у 1954 годзе, была пераведзена ў Жучкоўскую пачатковую школу і працавала амаль 20 гадоў да яе закрыцця ў1973 годзе і да 1980 года, да выхаду на пенсію - настаўніцай пачатковых класаў Ганчарскай сярэдняй школы.

Ніна Іосіфаўна ўспамінае:

"За больш, чым сорак гадоў настаўніцтва, вітала за партамі не адно пакаленне першакласнікаў. Пад трыццаць чалавек у класе, і мала хто ўмее чытаць ці пісаць, нават палічыць пальцы на руцэ не ўсе маглі.

Памятаю, што старонкі ў тагачасных букварах былі чорна-белыя, без каляровых ілюстрацый. Але з часам з'явіліся больш прывабныя выданні, мянялася і методыка навучання чытанню".

"Шмат у чым поспех залежыць не ад буквара, а ад настаўніка, - дзеліцца вопытам Ніна Іосіфаўна - Над кожнай старонкай трэба падумаць, каб усё растлумачыць вучням і скласці склад".

Па яе ўспамінах, кожны сказ, нават "Мама мыла раму", навучаў дзяцей быць адказнымі, дапамагаць дарослым. Ужо праз паўгода навучання ў савецкія гады з'яўляліся паняцці "Радзіма", "вораг", "сябар"... На простых прыкладах тлумачылі, што трэба дапамагаць слабейшым, не кпіць са старых.

А асабіста ад сябе настаўніца імкнулася зацікавіць дзяцей: "Які б падручнік і буквар ні былі, настаўнік павінен сам знайсці прыгажосць у кожным слове і прапанаваць гэта малым."

У Вялічках была сямігодка. Там вучыліся дзеці з навакольных вёсак: Вялічак, Песак, Мінойтаў, і набіралася па 20-30 вучняў у класе. Закончыўшы 7 класаў, многія пераходзілі прадоўжыць вучобу ў Ганчарскую сярэднюю школу, а хтосьці кінуўся на Ліду. Дырэктарам працаваў Папковіч Васіль Канстанцінавіч са Жвіркоў. У 60-тых гадах школьнікаў зменшылася, школу закрылі і Васіля Канстанцінавіча перавялі ў Жучкоўскую пачатковую школу.

Раздзел № 11. Аповяд пра пасляваенны, мірны час

Дзікевіч Мікалай Мікалаевіч: навучэнец Ганчарскай школы, настаўнік Жучкоўскай пачатковай школы, краязнавец, аўтар гістарычна-этнаграфічных выданняў.

Нарадзіўся 20 верасня 1924 г. у в. Дзітрыкі Беліцкай гміны Лідскага павета Наваградскага ваяводства. Да 1936 г. вучыўся ў Дзітрыкаўскай чатырохкласнай школе, у 1939 г. закончыў Ганчарскую паўшэхную школу, у 1945 г. - Лідскае педвучылішча, пачаў настаўніцкую працу. Служыў у арміі (1946-1947). Закончыў Менскі інстытут фізічнай культуры (1955). 46 гадоў працаваў настаўнікам у школах Лідчыны - Цыбарскай, Дзітрыкаўскай, Папернянскай, Ганчарскай, Нёманскай, да 1993 г. З іх - 44 у Нёманскай (Сялецкай). Узнагароджаны медалямі "За доблесную працу" (1970), "За працоўную доблесць" (1981). Аўтар краязнаўчых кніг "Дзітрыкі. Згукі заснулай цывілізацыі" (200 стар.) "Сялец. Прынёманская рэчаіснасць" (294 стар.), а таксама шэрагу публікацый у перыядычным друку:

"У 1944 годзе Зоя Іванаўна Кудла (Шуціла), (падчас вайны мая настаўніца беларускай мовы ў Ганчарскай сямігодцы), арганізавала школу ў вёсцы Жучкі.

Пасля заканчэння Лідскага педагагічнага вучылішча мяне паслалі 1 верасня 1945 года настаўнічаць ў Жучкоўскую пачатковую школу.

Праз паўтара месяца мы з Зояй Іванаўнай з цяжкасцю атрымалі буквары. Новых і тых, што захаваліся з папярэдняга года, хапала па адным на двух-трох вучняў. Дзеці вучыліся з вялікім жаданнем і да Новага года, як і патрабавалася, авалодалі тэхнікай чытання. Добрую дапамогу аказала нам раённая газета "Уперад". Закупіўшы некалькі разоў патрэбную колькасць экземпляраў, я задаваў сваім вучням для дамашняга практыкавання ў тэхніцы чытання лёгкія і зразумелыя артыкулы. На сходах прасіў бацькоў, каб яны далучыліся да гэтай працы і сумесна з дзецьмі чыталі больш складаныя матэрыялы. Буквары, падручнікі і прылады для вучобы куплялі па разнарадцы ў магазінах райспажыўсаюза і ў мясцовых крамах.

З вялікай цяжкасцю здабывалі або майстравалі мэблю для класаў. Быў доўгі стол, а пры ім лаўка, збітая з прынесеных бацькамі дошак, пагабляваных зверху. Да стала мацавалі ў лунках чарнільніцы і ручкі. Чарніла часта вылівалася, мазала парты, падлогу і адзенне, што выклікала незадаволеннасць у дзяцей і іх бацькоў. За такімі сталамі сядзелі па тры - чатыры вучні. У такіх умовах адны вучні горбіліся, другія амаль што стаялі за сталом падчас пісьма. Сталы ссоўваліся з месца, вучні хваляваліся і злаваліся З-за іх было нязручна выходзіць да дошкі, дый гэта займала шмат часу. Дошкі, хоць і фарбавалі ў чорны колер, але праз паўтара месяца яны выглядалі амаль белымі".

Там жа у Хаданішках недалёка ад Дітрыкаў абаснаваўся Буйніцкі Рыгор Міхайлавіч (1891-1970 гг.) - руплівы гаспадар, майстар на ўсе рукі: на ўсё наваколле славіўся добрай сталяркай - вырабляў вокны, дзверы, на такарным станку выкручваў белясіны, клаў печы і коміны, вырабляў на той час патрэбныя ў сялянскай гаспадарцы кавальскія вырабы: плужкі, асыпнікі, падкоўваў коней…

Рыгор Міхайлавіч і жонка Надзея Аляксандраўна (1899-1970 гг.) выхавалі пяцёра дзяцей. Нажаль, дачка Зоя 1941 года нараджэння - вучаніца 5-ага класа Ганчарскай школы вясной 1953 года атруцілася смарчкамі і памерла.

Хутар Хаданішкі.

На парозе мансарднай хаты Буйніцкіх: Буйніцкі Рыгор Міхайлавіч, жонка - Надзея Аляксандраўна, Тамара Рыгораўна з мужам Жамойдзікам Арсенем, Хрышчановіч Міхаіл і жонка Надзя, Урбановіч Ваня і жонка Валя

Сын Яўген (1923-2001гг.) увесь час працаваў у калгасе імя Манькоўскіх у вёсцы Дзітрыкі кавалём. Ажаніўся Жэня з Соф'яй з Сяльца. На фатакартачцы маладажоны, сваты, радня і дружына. І я быў прызначаны дружбантам. (Дарэчы, у чэрвені 1962 года і мяне пасля тэхні-кума накіравалі заатэхнікам гэтага калгаса. В.К.)

Дочка Вольга (1925-2007 г г.) актыўна працавала калгаснай звеннявой.

З сям'і выйшлі і двое працаўнікоў настаўніцкай нівы: Леў і Тамара. Вялікае жаданне вучыцца і рупліва працаваць ім было не пазычаць.

Буйніцкія: Леў і Тамара - настаўнікі

Буйніцкі Леў Рыгоравіч (Леўчык) пасля Дзітрыкаўскай школы закончыў у 1943 годзе Ганчарскую семігодку. А калі адкрылася Лідскае педвучылішча ў 1944 годзе, адразу паступіў і праз тры гады выдатнай вучобы закончыў. Быў па размеркаванні накіраваны ў Фалькаўскую школу настаўнікам пачатковых класаў. Потым за тры гады службы ў арміі ў Ленінградзе ўзмужнеў, многа даведаўся пра гістарычна-культурныя славутасці паўночнай сталіцы. Там уступіў у партыю, што садзей нічала накіраванню пасля арміі працаваць старшынём Дубровенскага сельсавета, потым дырэктарам Ярамеевіцкай сямігодкі. Пасля закрыцця школы перавялі настаўнікам геаграфіі ў Ходараўскую сярэднюю школу. Ажаніўся з загадчыцай ФАПа. Паступіў на завочнае адзяленне Магілёўскага педінстытута. Нажаль, пад час сесіі сэрца не вытрымала - памёр 13.07.1969 г. Пахаваны на лясных магілках у Хаданішках.

Тамара пасля заканчэння Ганчарскай сямігодкі ў 1947 годзе і Лідскага педвучылішча выйшла замуж за настаўніка Жамойдзіка Арсенція Фёдаравіча. Доўгі час настаўнічала ў Сіманах, а калі школку закрылі, працавала ў Беліцкай сярэдняй школе.

Захавалася фотакартка Тамары на памяць для Шуры Германовіч:

"Пройдут все годы

незаметно,

К ним невозвратен

больше путь,

Пусть отпечаток

молчаливый

Тебе напомнит

что-нибудь…

Пусть милый взор

твоих очей

Коснётся карточки

моей,

И пусть тогда

в твоём уме

Воскреснет память

обо мне…

Шурке от Тамары - 1950 год".

Жамойдзік Арсенцій Фёдаравіч(запісана Віктарам Кудлам на дыктафон 29 снежня 2021 года. А праз тры тыдні, не дажыўшы два месяцы да 95-ці годдзя - 21 студзеня - адышоў на вечны спакой…):

"Жамойдзікі жылі за Нёманам у вёсцы Юравічы вялікай сям'ёй: чатыры сыны і тры дачкі. Бацьку Фёдара прызвалі ў царскую армію, служыў сем год кавалерыстам. Давялося ваяваць шашкай з немцамі ў Першую сусветную вайну. На жаль фатакарткі не захавалася.

Пры сталыпінскай рэформе банк у двараніна выкупіў 500 гектараў зямель вакол Беліцы, гэтую зямлю ўзялі за крэдыты 30 сямей. Дзядуля Антон рашыў пакінуць пясчаую з хмызнякамі зямлю і якраз тут выкупіў 60 гектараў.

І раздзяліў па 20 га тром жанатым сынам: Міхаілу, Вікенцію, Фёдару. Чацвёртага сына Сямёна-халасцяка прытулілі да братоў.

Мая маці Макарэвіч Ганна з Навасад. Беднавата жылі, у бацюшкі дзяцей гадавала. Непісьменная, але разумная. Малілася Богу, пасты датрымоўвала. Ва ўлоні маці я адчуваў дабрату - гэта ўсматкалася ў маю падсвядомасць. Пабудавалі вялікую хату, што палац, і ўся сям'я, больш за 30 душ, жыла багата разам".

Жамойдзікі вялі здатную гаспадарку. Мелі пару коней, тры каровы, авечкі. На той час добры сельгасінвентар: плугі, жняярку, малацілку, манеж, арфу, сячкарню. Побач працаваў млын Адамчыка на малой рачулцы Ельнянцы, дзе і малолі сяляне з наваколля збажыну.

За польскім часам Арсень вучыўся ў Зарачанскай школе. З Польшчы прыслалі настаўніцу Гелену Квяткоўскую. Прыгожая, цікавая жанчына, вучыла на польскай мове. Там 4 класы скончыў. Роднай мовай размаўлялі толькі ў сям'і і з вяскоўцамі.

Пры першых Саветах прадоўжыў вучыцца ў Беліцкай школе, асвойваў кірыліцу пайшла беларуская родная наша мова. У вайну крыху хадзіў у Беліцу, там закончыў 7 класаў, навучанне вялося на беларускай мове, выкладалі і нямецкую.

"Знячэўку ўсплывае ў памяці, неяк немцы зайшлі пераначаваць. Было гумно вялікае, салому павынасілі, разаслалі і ўлягліся, а ў гумно не пайшлі спаць і адпачываць. У гумне стаяў бляхан самагонкі. Не адкрылі, не пакаштавалі. Бачыў, як елі. Кожны вайсковец даставаў баклажку, глаток пацягнуў і завінчваў. П'янага немца ні разу не бачыў.

Неяк на сажалцы асцямі рыбу біў. Падходзіць мужык: "Хлопчык прадай шчупачка, тут да дзяўчат іду. - Я так вам дам". Аддаў рыбіну. А яго ўжо пільнавалі. Гэта быў камендант мясцовай паліцыі... Яго ўзялі, каб не піснуў. Правёў чырвовых партызан праз паром на Нёмане ў Ліпічанскую пушчу, і яго адпусцілі.

Пасля вайны арганізоўвалі калгас. Патрабавалі, каб бацька першым запісаўся. Акаўцы заб'юць і бацьку, і мяне. Паехаў у райана, як мне быць? Перайдзі на кватэру каля школы. Пусціў погаласку, што не жыву з бацькамі, але ціха начаваў дома. А ў Ямантах настаўнік падпісаўся ў калгас, і ў гэтую ж ноч забілі яго і бацьку, будынак спалілі. Сволачы, за што?

Раскулачылі Вікенція, роднага брата майго бацькі, вывезлі сям'ю у Казахстан, у горад Чымкент. Сын інжынер-будаўнік, дочка - завуч школы. Яна рана памерла, і я лятаў туды на пахаванне. Смуткасць, нуда навалілася, журбота". (У кнізе "Памяць" Ахвяры палітычных рэпрэсій. "Асуджаны 18.04.1952 г. з вёскі Стокі: Жамойдзік Вікенцій Антонавіч - 1897 г.н., жонка Любоў Мікалаеўна - 1900 г.н., сыны: Авенір - 1940 г.н., Мірон - 1943 г.н. Рэабілітаваныя 17.051995 г.")

Калі вайна пакацілася далей на захад, Арсенцій паступіў у Лідскае педвучылішча. Разам добра вучыўся Леўчык Буйніцкі, таксама Сяргей Германовіч. У 47 годзе пасля заканчэння вучылішча адразу накіравалі настаўнікам у Сіманы. Разам працаваў Кучынскі Мікалай з Ганчароў.

А праз год перавялі ў Чаплічы. Вёска - больш за 50 двароў, і вакол многа хутароў. Дзяцей многа. Адны - пераросткі не хацелі вучыцца і працавалі ў бацькоў на гаспадарцы, а нехта - вясковымі пастушкамі. Але сумеў іх угаварыць вярнуцца на вучобу.

"Першыя гады там мы настаўнічалі з Паўлам (прозвішча не ўспомніў) халасцякамі былі. Ніхто з нас не заляцаўся. На вечарынкі будзем хадзіць, з дзяўчатамі патанцуем на кулэчка і адпускаем, бо праводзіць не трэба. Самі ціхенька дадому, ато мясцовыя кавалеры наладжвалі таўкушкі і могуць пабіць ато і забіць

Яшчэ банды хадзілі. Туды і мясцовых падбіралі. Я ужо на калейцы стаяў. Саштургнуць маглі за дробязь. Да мяне прыходзілі. "Я ў памочнікі для вас не падыходжу".

Быў выпадак, мы былі на вечарынцы. На перапынку селі за стол пачаставацца. Каля мяне падсадзілі нейкага мужчыну. Была спрэчка, знайшоў слова і я, сказаў: "Я - не даносчык, нам ніякі Азём не патрэбен. Ёсць энкэвадысты, што яго шукаюць, а я вучу дз яцей".

I што самае дзіўнае: як пазней высветлілася, побач сядзеў Азём, яго зналі і пра яго ведалі многія жыхары вёскі.

Аднойчы адкрыты ўрок праводзілі. З настаўнікамі іншых школ селі за сталы паабедаць. Зайшлі акаўцы, яны акружылі нас з ружжамі і па-польску: "Хто малітву ўмее - выходзьце праз дзверы, а хто не умее - праз вокны ўцякайце", - усіх паразганялі. Потым пра гэты выпадак на сходзе бацькам расказаў:"Я прыехаў не з той мэтай, каб з ружжамі мяне акружалі, а з той, каб дзяцей вучыць і побач з вамі спакойна жыць…"

Жаніўся з Тамарай Буйніцкай, малодшай на чатыры гады. Таксама закончыла педвучылішча. Знатная гаспадыня. Нарадзіла двух сыноў і дочку. Жылі ў Чаплічах на кватэры ў вяскоўцаў, бясплатна здымалі пакой.

Знаеце, да чаго дайшло так, што галадалі настаўнікі. Прышлося ад бацькі карову прывесці і пасвіць па калейцы ў вясковай чарзе. Затое дзеткам было малако, смятана, і ў бойцы білі масла.

Аднойчы з суседам сядзелі за чаркаю. "Скажы белым, што ў мяне кароста на руках". Перасталі мяне трывожыць. Я не удзельнічаў ні ў якой арганіўацыі, быў пільны, я - ні касмамолец, ні партыец.

У мяне вельмі складаным было жыццё.

Брат Валодзя, старэйшы на 2 гады. Яго гвалтам забралі ў Армію Краёву, каб не пайшоў у чырвоныя партызаны. Спачатку яна ваявала супраць немцаў, потым зверствавалі супраць саветаў. Нават ружжо брату не далі. Брат у бацькоў вёў гаспадарку, з белапалякамі не ўдзельнічаў ні ў якой бойні, але стаў закладнікам. Пасля вайны засудзілі на 8 гадоў, заслалі ў Сібір, працаваў на лесанарыхтоўцы, прастыў. Памёр, там і закапалі.

Прайшло дзесяць гадоў тэрору, пакутаў і слёзаў. Ашуканыя, пакінутыя на волю лёсу лідарамі, ахопленыя роспаччу шараговыя акаўцы прадаўжалі шлях у прорву. Шкада загінулых мірных грамадзян, байцоў, шкада многіх простых людзей у радах АК, зачумленых прапагандай і загінулых у бяссэнсавай і бязглуздай барацьбе,

Добра памятаю, як дзесьці ў 54 годзе міліцыя даведалася, што на хутары каля Няцечы начуюць азёмаўцы. Вайскоўцы вакол акружылі хату і стрэлам разбудзілі. Крыкам патрабавалі здацца, то жывымі пайдзеце пад суд. Мурын скаціўся і здаўся. Азём адмовіўся. Прывезлі маці, каб угаварыла сына здацца. Некалькі разоў хадзіла ў хату. Прасіла, каб здаўся. Развітаўся.

Палез на гарышча, запаліў страху і сігануў з дымам на гарод. Салдаты заўважылі і паверху пусцілі чаргу. Трэба было ўзяць жывым. Ён прылёгшы за плотам з аўтамата паласнуў па акружаўшых. Салдат пальнуў у яго насмерць.

Азём не забіў ні аднаго мірнага чалавека. Мурын забіў брыгадзіра калгаса".

З успамінаў чэкіста Казьяніна.

"Апошнія выстралы на Лідчыне прагучалі 26 красавіка 1954 г.

Яны былі звязаны з ліквідацыяй тэрарыстаў Озіма і Мурына.

Пра Вацлава Озіма хацелася б сказаць асобна. Спрытны, хітры, вёрткі… Меў за плячыма салідны баявы вопыт. Ваяваў на фронце, быў узнагароджаны савецкімі і польскімі ордэнамі і медалямі. Пасля вайны вярнуўся ў родныя мясціны, устанавіў кантакт з рэшткамі акаўцаў.

8 гадоў на нелегальным становішчы. Ён чуў небяспеку за вярсту, умеў выйсці сухім з вады ў любой складанай сітуацыі. Ва ўсякім разе, тройчы кругом яго сціскалася кальцо, і заўсёды яму ўдавалася вышмыгнуць.

У апошні раз наткнуліся на Озіма выпадкова. У вёсцы Жомайдзі быў забіты калгасны брыгадзір. Падазрэнне пала на яго папярэдніка, аднавяскоўца Мурына. Два супрацоўнікі міліцыі і чэкіст прыехалі да Мурына з ператрусам. Адзін з іх зрушыў з месца куфар і заўважыў вечка ад склепа.

Вечка быццам крыху прыпадымалася, але невядомая сіла цягнула яго назад. Тады старэйшы лейтэнант паднатужыўся і пацягнуў з такой сілай, што вечка адскочыла і... на яго пагрозліва глянуў аўтамат Озіма.

А ў супрацоўніка міліцыі нават пісталета ў руках няма.

"Вацэк, бі бандытаў!" - раўнуў Мурын, збіў з ног аператыўніка-капітана, кінуўся ў сенцы і быццам у воду кануў.

Озім шум паднімаць не стаў, стральбу не адкрыў. Маланкава сігануў праз вакно на панадворак, а праз імгненне яго і след прастыў.

Хто б мог падумаць, што Мурын - даўні хаўруснік Озіма. Вось і апошні іхні прыстанак - убогая, старэнькая хатка беднай мнагадзетнай сям'і. Озім і Мурын у гэты час моцна спалі на гарышчы пасля добрай чаркі гарэлкі. У дзесяць гадзін па ранку мы вырашылі іх разбудзіць: "Здавайцеся!".

Мурын скаціўся з гарышча і паўзком да нас: "Озім загадаў перадаць, здавацца не будзе".

Озіма загадана ўзяць жывым. Але і сваіх людзей пасылаць на заведамую смерць на дзевяты год па вайне недаравальна,

Прывезлі сюды маці Вацлава - яна жыла дзесьці непадалёку.

Абліччам і паводзінамі яна пакінула моцнае ўражанне. Статная, прыгожая жанчына з сівымі валасамі, разумны, спакойны і праніклівы позірк.

"Ідзіце і перадайце сыну, калі здасца дабраахвотна, для яго яшчэ не ўсё згублена. Можа, застанецца жыць".

Трынаццаць разоў падымалася яна на гарышча і вярталася назад. Калі спусцілася з гарышча ў апошні раз, цвёрда прамовіла: "Усё! Больш не пайду. Вацак развітаўся са мною. Альбо ўцячэ, альбо загіне".

Ніводзін мускул не зварухнуўся на твары мужнай, гордай полькі, ні адна слязінка не выкацілася з патухлых вачэй. Адчуваецца, сама нас не баіцца і не паважае, гатовая да ўсяго. У ранейшыя гады яе, невінаватую, за правіны сына саслалі б далёка, а так спакойна ад'ехала ў Польшчу.

У гэты час са страхі, каля цаглянага коміна, у неба паднімалася стужка чорнага дыму. Мажліва салома ўзгарэлася ад куль у ходзе перастрэлкі ці яе падпаліў сам Озім?

Заўважылі, як у густой плыні чорнашэрых клубоў дыму па зямлі да частаколу кінулася чалавечая постаць і затаілася ў самым куточку агароджы. Мы пачалі набліжацца да плоту. Озім узнавіў стральбу. Нечая чарга з аўтамата прымусіла яго змоўкнуць навекі.

Так, усё было скончана 26 красавіка 1954 г."

Менавіта тут і прыйшоў нарэшце доўгачаканы супакой на гэтую, шчодра палітую кроўю зямлю.

Адпрацавалі і пражылі там, у Чаплічах, 11год, і слава Богу, што яны прайшлі больш-менш здавальняльна …

Старэнькія бацькі ў Стоках хварэлі. Цяжка было ім гаспадарку весці, і па прось бе мяне з Тамараю перавялі ў Сіманы. Прыехаў. Гляжу - вакол школы пасуцца каровы, на ганачку сядзяць пастухі і смаляць махорку. Паехаў у Райана, расказаў. Далі грошы на плот. Я потым гэтую школу агарадзіў 400 метраў - цэлы гектар. Садок засадзілі яблынямі, слівамі. Дзяцей было нямнога, навучыў іх шчапіць дрэвы. Яблыкі, слівы здавалі. Дзецям бесплатна выдавалі чай, потым купіў тэлевізар.

Першакласнікі вучыліся з вялікім жаданнем і да Новага года, як і правіла, авалодвалі тэхнікай чытання. На сходах прасіў бацькоў, каб і яны сумесна з дзецьмі чыталі. Буквары, падручнікі куплялі па разнарадцы ў мясцовых крамах.

Тамара добра вучыла. Многа ўзнагарод мела. Вельмі добрая да дзяцей, вучні любілі яе - мамай звалі, і бацькі з удзячнасццю паважалі за здольнасць.

Мы хадзілі пару кіламетраў пяшком да школы, дзеці выбягалі насустрач, віталіся і няслі сумку з падручнікамі і ядой на абед.

Каля бацькавага дома сам пабудаваў вось гэтую хаціну. Я вельмі паважаю Савецкі Саюз. Тады сельсавет выпісаў нарад 25 кубоў лесу за 100 рублёў. За Дзятлавам мой сваяк - дваюрадны брат - ляснічы памог спіліць 25 вялікіх сосен. Работнікі тралявалі і пагрузілі на самаход з платай па рублю, а я ім яшчэ больш даў. У Жучках на пілараме распілавалі бярвенні на дошкі, потым зрабілі вагонку. Кожная дошчачка прайшла мае рукі, падшыў столь. Так і атрымаўся дабротны дом. Пасадзіў сад. Развёў пчолы.

Паехаў у Баранавічы на выведку, як паступіць у інстытут, а адразу напісаў сачыненне, і залічылі, закончваў настаўніцкі інстытут у Менску.

Мне амаль 95 год. Маю і берагу тры дыпломы. Прапаноўвалі дырэктарам у сярэднюю школу - трэба было ўступіць у партыю. Адмовіўся.

Я быў асцярожны …

Сястра, Галіна Сягла, на два гады маладзей за мяне, слава Богу, жыве ў Скамін Бары. Другая, Жэня - настаўніца, выйшла замуж за другога Сяглу - Фёдара - старшыню Бердаўскага сельсавета. Абоіх ужо няма ў жывых…

Сыны Толя, Жора і дочка Зоя былі здольнымі вучнямі, спагадлівымі працаўнікамі на прысядзібнай гаспадарцы. Здатна закончылі школу, паступілі ў Гарадзенскі настаўніцкі інстытут і, атрымаўшы дыпломы, прадоўжылі бацькоўскую настаўніцкую працу на Лідчыне".

Каханоўская (Ражнова) Ядвіга Міхайлаўна 08.12.1935 г.н., в. Дроздава:

"Жыхары вёскі Дроздава жылі небагата… Сем'і былі вялікія. Наша, напрыклад, складалася з 8-мі чалавек: 5 дзяцей, бацька, маці і бабуля (па маці)

Часцей за ўсё я ўспамінаю пасядзелкі ў нашым доме, калі збіраліся за чытаннем кніг. Трое старэйшых дзяцей: брат Браніслаў, сёстры Ірына і Леакадзія, вучыліся ў польскай Ганчарскай школе. Самым адукаваным, канешне, быў старэйшы - Браніслаў. Ён свабодна размаўляў на польскай мове. Браніслаў браў кнігі, запальваў лямпу і чытаў услых. Былі кнігі і на рускай мове, рускіх пісьменнікаў. Часам, ён спыняўся, і дзяды пачыналі ўспамінаць сваё жыццё ў Сібіры. Усе яны ў Першую сусветную вайну былі ў бежанцах у Расіі. Памятаю, у доўгія зімовыя вечары, тата Міхаіл Феліксавіч, не запальваючы лямпы, чытаў на памяць вершы Лермантава, Пушкіна, ці браў скрыпку і іграў прыемныя мелодыі.

У вайну нярэдка дзень пачынаўся са страшных звестак. Хтосьці з суседзеў прыносіў навіны аб пажарах ў суседніх вёсках, аб забітых і замучаных земляках.

У нашу вёску заязджалі і "белыя". Як заўсёды - ноччу. Стук у вокны, дзверы і: "Одэмкні!" - прыводзілі ў жудасны страх усю чалавечую сутнасць.

На трэці дзень пасля вызвалення Лідчыны былыя партызаны: мой дваюрадны брат Гена Шут, (ён быў выбраны 3-цім сакратаром райкама камсамолу), Браніслаў Каханоўскі (мой родны брат), Фёдар Курыла і, магчыма, Лёня Данэйка селі на павозку і паехалі ў Ліду для далейшага праходжання службы. Даехаўшы да ракі Дзітва, вырашылі кінуць у раку застаўшуюся ў іх трафейную гранату, каб налавіць рыбы для гарадскіх сяброў. Генадзь і Браніслаў злезлі з воза, спусціліся да ракі, а пры спробе кінуць, граната ўзарвалася ў руках Гены і цяжка параніла. Яго палажылі ў воз і паганялі, чым хутчэй, каня. У Лідскім шпіталі выратаваць Гену не ўдалося.

Хавалі Гену Шута з ваеннымі ўшанаваннямі якраз ў дзень перазахавання забітых акаўцамі ў Беліцы дроздаўцаў, у тым ліку яго дзеда Сямёна і бабулю Зою.

Чарга вазоў з трунамі, а абапал натоўп родных і аднавяскоўцаў рушыла ў Ганчары. Генадзя пахавалі каля самай дарогі, амаль насупраць дома Кучынскіх і Міцюкевічаў, а забітых аднавяскоцаў - на могілках каля царквы.

Паступова моладзь пачала ажываць. Збіраліся на "вячоркі": пралі, вязалі…. Часцей збіраліся ў нас, паколькі былі падросшыя дзве сястры: Рэня і Лёдзя, і былі добрыя лямпы. Збіраліся і ў Махнача. Там таксама былі дзве дзяўчыны: Анюта і Вольга. Вячоркі былі малалікія. Засталіся ў вёсцы ў асноўным дзяўчаты, бо хтосці з маладых хлапцоў загінуў, жывыя пайшлі на фронт ваяваць. Вяскоўцы многа працавалі і дзяцей сваіх таксама прывучалі да працы. Дзеці разам з дарослымі хадзілі ў поле: палолі бульбу, лён, градкі ў агародах, пасвілі хатнюю жывёлу: кароў, авечак, а самыя меншыя - курэй.

Адразу пасля вызвалення восенню1944 года дзеці з навакольных вёсак нахлынулі ў Жучкоўскую пачатковую школу. Школу абсталявалі ў драўлянай хаціне (былы ўладальнік, нехта Франак, з'ехаў у Польшчу). Вучні розных узростаў ад 7-мі да 15-ці гадоў вучыліся ў двух пакоях і ўмоўна дзяліліся на класы. Замест парт уздоўж сцен стаялі доўгія лаўкі, на якіх папярок ляжалі дошкі. Падчас вусных урокаў мы сядзелі на лаўках, а на пісьмовых станавіліся на калені і так пісалі. Вучыла ўсіх нас Зоя Іванаўна Шуціла з в. Супраўшчына. Затым прыслалі настаўнічаць Мікалая Мікалаевіча Дзікевіча.

У трэці клас я перайшла ў Ганчарскую школу, дзе нас вучыла Дуня Сямёнаўна Кучынская - муж яе - Вячаслаў Мікалаевіч. Яна была строгая, асабліва даставалася пераросткам.

Чацвёрты клас прыняла Валянціна Іосіфаўна Закржэўская і заставалася нашым класным кіраўніком да сярэдзіны сёмага класа. На жаль, яна вымушана была нас пакінуць па прычыне пераводу яе мужа, дырэктара нашай школы, Кірылы Фёдаравіча Дзятлава, у іншую школу раёна (у перыяд нашай вучобы яна выйшла за яго замуж).

Гэтую настаўніцу я ўспамінаю і памятаю ўсё жыццё. Была яна прыгожая, энергічная, адукаваная, эрудыраваная, патрабавальная. Давала выдатныя веды па сваіх прадметах. Выкладала геаграфію, батаніку, заалогію і некаторы час - нямецкую мову і не толькі. У вольны ад урокаў час мы прасілі яе застацца і пагаварыць з намі. Апавяданні былі пра прыроду, аб кнігах, пісьменніках, гарадах, гістарычных асобах. Яе расповеды пра гарады Ленінград, Пушкін, Пецяргоф, аб Эрмітажы - бударажылі дзіцячае ўяўленне. Калі праз дзесяцігоддзі я пабывала ў гэтых месцах, было ўражанне, што ўсё гэта я ўжо бачыла. Геаграфію ведалі "на зубок."

З заплюшчынымі вачамі, або стоячы спіной да геаграфічнай карты, маглі паказаць размяшчэнне рэк, азёр, гор і да т.п. У яе не было любімчыкаў. Мы яе "баяліся", паважалі і любілі. Праводзячы, плакалі наўзрыд. Шкада, не ведаю, як склаўся лёс гэтага светлага, разумнага чалавека…

Алгебру, і геаметрыю вёў Канстанцін Іванавіч Буйніцкі - дасканалая супрацьлегласць нашай класнай. Казалі, што ён добра ведаў свой прадмет, але выкладаў яго ляніва, груба. Толькі вельмі здольныя і ўседлівыя ведалі гэтыя прадметы добра. Большасць жа - слаба. Мне вучоба давалася лёгка, запамінала ўсё, што распавядалі на ўроках. Дома злёгку гартала падручнік, таму ўседлівасцю не вызначалася.

Рускую мову і літаратуру выкладала Марыя Ярмалаеўна Карашкова , пасля замужжа Кучынская. Тлумачальны, пісьменны настаўнік, да ўсіх вучняў ставілася роўна - не перадузята. Простая, руская, адкрытая душа.

Беларускую мову і літаратуру - Лілея Мікалаеўна Пісарэвіч, пасля замужжа - Буяк. Добры прадметнік. Як чалавек, мне не імпанавала. Была з хітрынкай, любіла "пашаптацца", былі любімчыкі. Гэта маё суб'ектыўнае меркаванне.

Па іншых прадметах настаўнікі з класа ў клас часта мяняліся. Апошні год фізіку выкладаў рослы, смуглы, кучаравы Сяргей Кучура. Запомнілася, як на нашым выпускным ён хораша іграў на срыпцы.

Клас быў вельмі дружны. Разам збіралі школьную бібліятэку, удзельнічалі ў самадзейнасці. Дзесьці ў 5-м,ці 6-ым класе на раённым аглядзе школьнай самадзейнасці, які праходзіў у Доме піянераў (цяперашні ЗАГС) заваявалі першае месца. Атрымалі прыз - стос сшыткаў, алоўкаў і іншых школьных прылад. Нашай радасці не было межаў. Клас лідыраваў ва ўсіх школьных справах, і па паспяховасці - таксама.

Калі з'яўляліся замест урокаў "фортачкі" - у памяшканні шчыльна зачынялі дзверы і вокны. Аднакласнік Буяк Браніслаў з Бенявіч даставаў гармонік і іграў, а ўсе астатнія весяліліся.

Штогод у дзень Кастрычніцкай рэвалюцыі і 1-ага Мая, навучэнцы ад 1-га да 7-га класаў і настаўнікі школы выходзілі на дэманстрацыю. Шыхтаваліся ў калону і з песнямі ішлі ад школы праз усю вёску Ганчары. Каля апошняга дома (гэта быў дом партызанскай сям'і Ярашэвічаў) разварочваліся і ішлі назад тым жа шляхам. На магілку Генадзя Шута ўскладалі вянок, сплецены з дзеразы і галінак елкі. Збіралі дзеразу ў лесе вучаніцы з в. Бенявічы Надзя Заека і Крысціна Кумпяк. Кветкі і вянок да магілы ўскладалі яшчэ і ў Дзень Перамогі 9 Мая.

У памяшканні нашага класа я ўпершыню ўбачыла кіно. Гэта былі дзве карціны: пра Зою Касмадзям'янскую і Марытэ Мельнікайтэ. Затым паказ кінакарцін адбываўся ў сельскай хаце-чытальні. Першыя фільмы ў ёй былі "Джульбарс","Бітва на мяжы", "Маладая гвардыя" і іншыя.

Шлях у школу з вёскі быў не блізкі - тры кіламетры пясчанай дарогі, кіламетр якой - грэбля ды балота. У вясенне-асенні перыяд па ёй немагчыма было прайсці. Даводзілася ісці ў абход па чыгунцы, што дадавала яшчэ кіламетры два.

З хутара, які знаходзіцца каля лесу, хадзіла драздоўская Марыя Шут, а да 5-га класа з ёй яшчэ хадзіў Міша Курыла (дарэчы, трагічна загінуў, з-за нейкай сваркі ці папроку бацькоў кінуўся пад цягнік. В.К.).

Успамінаецца кур'ёзны выпадак. Адзін вучань класа напісаў крэйдай на спіне іншага вучня "СССР" і пачаў смяяцца і прамаўляць: "Сталін Стоіць Сто Рублёў". Увесь клас рагатаў. Шум дайшоў і да іншых класаў і настаўнікаў. Пасля ўрокаў у клас увайшлі настаўнікі, дырэктар школы, і пачалося высвятленне. "Хто?".

Усе маўчалі, маўчаў і віноўнік інцыдэнту. Высвятленне доўжылася гадзіны тры, да ночы. Безвынікова. Пайшлі дадому "героямі", амаль "маладагвардейцамі".

Неяк у гутарцы з піянерважатай сказалі, што хочам быць камсамольцамі. У студзені 1951 года з райкама камсамолу прыехала да нас Ніна Сямёнаўна Махнач. Арганізавала сход, на якім адбываўся прыём у камсамол. Сход праходзіў доўга, абмяркоўвалі кожнага з нас: вучоба, паводзіны, удзел у школьным жыцці, паводзіны ў побыце. У выніку былі прынятыя ўсе 23 чалавекі.

У школе было два сёмыя класы. Наш, чамусьці "Б", складаўся з пастаянных вучняў школы. Клас "А" - з навучэнцаў, якія прышлі з іншых пачатковых школ у нашу школу ў пяты клас. Гэты "А" клас сядзеў і чакаў заканчэння нашага сходу, пасля якога мы пайшлі іх агітаваць. У класе была глухата, нас не пачулі. Уступіў у камсамол адзін вучань - Косця Сучкоў - сын мясцовага ветэрынара.

Па-рознаму склаўся лёс навучэнцаў 7 "Б" класа. Дзевяць з выпуску атрымалі вышэйшую адукацыю. Сярод іх браты Георгій і Леанід Шуцілы. Першы атрымаў сельскагаспадарчую, і працаваў большую частку свайго жыцця ў родным калгасе, а на пенсію пайшоў з пасады старшыні калгаса "Нёман" Лідскага раёна. Астатнія - сярэднюю спецыяльную.

Другі школьны будынак пабудаваны ў 1950 годзе з перавезенай хаты раскулачанага і вывезенага ў Сібір Чылека.

Пазней атынкованы глінай і пабелены вапнай, пакрыты хваёвай гонтай. На ўваходзе - ганачак, далей - сенцы, напроста - настаўніцкая з адзіным акном, а ў класных пакоях па 4-ры акны: злева - 6-ты клас, направа - 7-мы.

У зімовыя, шэрыя дні памяшканні асвятляліся газавымі лямпамі з разліку 15 літраў газы на 1 лямпу ў месяц

Школьныя будынкі абаграваліся дровамі з разліку 8 кубаметраў дроў на адну печку. Парадак падрыхтоўкі класаў да пачатку навучальнага дня вызначаўся загадам дырэктара школы, дзе былі распісаны час пачатку і заканчэння прапалкі печак, забеспячэнне санітарных норм для ажыццяўлення навучальнага працэсу.

Настаўнікам 1 раз у месяц бясплатна выдаваліся 2 літры газы на асвятленне кватэр, напісанне вучэбных планаў, канспектаў, праверку сшыткаў.

Навучальныя класы былі абсталяваны сталамі з дошак на крыжаваных ножках для 5-ці вучняў. Праз некалькі год сталы былі заменены драўлянымі вучнёўскімі партамі з паліцамі для кніг і адкіднымі дошкамі.

Некалькі пазней для асвятлення школы выкарыстоўваліся рухавікі і генератары. Сітуацыя з асвятленнем змянілася ў 60-ыя гады ў сувязі з электрыфікацыяй населенага пункта.

Кумпяк Крысціна Канстанцінаўна - 25.011936 г.н.з Бенявіч.

Расказала, як беняўскія дзеці і пераросткі яшчэ пры немцах хадзілі ў старую школу, што каля царквы. Па дарозе са страхам праскоквалі каля нямецкага бункера. Вакол была агароджа вышынёй больш за два метры з круглых бярвенняў у два рады, а паміж радамі - пясок. Па вуглах стаялі вышкі, з вокан тырчалі кулямёты, гучна "шпрэхалі" немцы...

"Калі канчалася вайна, над вёскай ляталі самалёты, грымелі выбухі бомбаў, мы хаваліся ў бульбяных ямах.

Неяк світанкам заскачылі на падворак адступаючыя немцы. З хлявушка выцягнулі парсюка, пальнулі ў галаву і саломай асмалілі. Разабраўшы, свежаніны наеліся, забралі з сабой і крыху валялася на падворку. Злавілі канюгу, запраглі ў падводу, прывязалі карову і пагналі…

Вайна пайшла далей.

Маці з Бандароў - Жыдзень Ганна Іосіфаўна.

Бацьку Канстанціна Іванавіча 1912 г.н. забралі ў армію. Служыў дзесьці каля Мастоў. Там вайскоўцы рамантавалі мост цераз Нёман. Нам жылося ў страхах, белапалякі здзекаваліся з вяскоўцаў. Днём яны хаваліся каля касцёла ў Агародніках. Там жыў Чылек, які пасля эміграцыі ў Амерыцы выкупіў многа зямліцы, адбудаваўся, развёў жывёлу, прадаваў бярозаўскім шкловарам сваю прадукцыю - жыў зажытачна. Жонка Чылечыха, сваячка маёй мамы, была баявой і разумнай, абараняла аднавяскоўцаў ад акаўцаў.

Мелі две дочкі адна Броня выйшла замуж за Бялецкага Валянціна ў Бенявічы, другая Галя - за Парасяніка ў Ганцавічы. Пасля ўстанаўлення савецкай улады яго раскулачылі і вывезлі ў Сібір.

Неяк ноччу загарэлася наша хата. Тушылі ўсёй вёскай, але адзін канец разваліўся. Пісьмом паведамалі бацьку. І ён праз пару дзён прыбег да нас разам з Чырвоным Колем і Заекам Міцем.

Пачаў разбіраць абвугленыя бярвенні, прывёз з лесу новыя і за пару тыдняў змацаваў сцяну. Ноччу прыехалі самаходам ваенныя, забралі, арыштавалі бацьку, засудзілі на 5 го . Так, аж да 47-га года працаваў на лесанарыхтоўцы ў паўночных раёнах Комі АССР".

Кожны вучэбны год закончваўся іспытамі па ўсіх прадметах для вучняў 4 і 7-га класаў. Экзамены прымалі строга, заўсёды прысутнічалі ў камісіі прадстаўнікі Райана. Чатырохкласнікам здаўшым экзамены выдавалі пасведчанне аб пачатковай адукацыі. У некаторых, асабліва пераросткаў, на гэтым адукацыя заканчвалася, і яны пераходзілі на сялянскую працу - на той час да бацькоў-адзіналічнікаў… Сямікласнікі паступалі вучыцца ў вучылішчы, а некаторыя пераходзілі на сярэднюю школу.

Крысціна, закончыўшы школу ў Лідзе, правучылася ў Гарадзенскай гандлёвай школе да 1955 года. Спачатку працавала ў сельскім савеце, разам з Шамяльковай Ганнай - начальнікам вайскова-ўліковага стала.

У Ганчарскую школу перайшла ў 57 годзе лабарантам, бібліятэкарам. У Берасці вучылася на хіміка- біялагічным факультэце і пачала выкладаць у школе біялогію. Выйшла замуж за Ярушчэнку Валодзю, які закончыў дзесяцігодку ў 1957 годзе і доўга працаваў школьным заггасам.

У наступны навучальны 1952-53 гг. Ганчарская школа атрымала статус сярэдняй. А ў 1955 годзе адбыўся першы выпуск дзесяцікласнікаў: Бобрык Крысціна, Вайтушка Сабіна Баляславаўна, Гурэнда Валянцін С., Дычок Вольга С., Даўлюд Ала С., Кучынская Глафіра К., Кучынская Марыя В., Кучынскі Вячаслаў В., Казак Марыя П., Казак Софія І., Кумпяк Віктар К., Мулінская Валянціна А., Пацко Ірына А., Раік Зінаіда І.,Урбановіч Раман.

У 1965 годзе пабудавана тыповая школа на 320 месцаў.

ПАДСУМАВАННЕ

У "Лідскай газете" № 61 за 2014 год надрукаваны артыкул Вольгі Яхантавай і яе ж фатакарткі.

"2014 год. Урачыста-хвалюючым стаў апошні званок для выпускнікоў Ганчарскай сярэдняй школы. Маленькі, але вельмі дружны клас развітваўся са сваёй роднай школай і гаварыў шчырыя словы ўдзячнасці, павагі і любові настаўнікам. У добры шлях адзінаццацікласнікаў праводзілі бацькі, настаўнікі і шматлікія госці. А таксама былыя яе выпускнікі. Роўна пяцьдзесят пяць год таму (1959 г.) адсюль, таксама сыходзіў у самастойнае жыццё Віктар Кудла.

Сёння ён - вядомы на Лідчыне чалавек, былы дырэктар экс. базы "Ніва" ,выдатная асоба, працавіты фермер, таленавіты мастак і здольны краязнавец.

На ўрачыстай лінейцы ён перадаў школьнаму музею адну са сваіх карцін, напісаную 50 гадоў таму.

Родной школе

У творчым натхненні, у пошуках лепшага,

Прайшло ў сценах школы нямала гадоў.

Крупіцы разумнага, добрага, вечнага,

Збіраў калектыў і да мэты нас вёў.

З адказнай задачай спраўляўся старанна

Настаўнік, да ведаў шляхі нам адкрыў,

Свае абавязкі выконваў дакладна -

Жыццё разумець нас на ўроках вучыў.

Ды дзе ж адшукаць нам адзіную мерку,

Каб працу, старанне яго ацаніць,

Душу не адкрыеш усю на паверку...

Бо вельмі няпроста настаўнікам быць.

Куды б ні закінуў нас лёс апантаны,

Ніяк не закрэсліць тых школьных гадоў,

Дзе погляды нашы ў жыццё сфармаваны,

Дзе лепшы наш час так імкліва прайшоў...

Наведала родную школу і выпускніца 1949 года Вольга Кандратаўна Германовіч, былы педагог. Разам з ёю мы з'явіліся на сустрэчу з цяперашнімі настаўнікамі і вучнямі. Усіх здзівіла тое, што праз столькі гадоў у яе захаваліся тыя ж знешнія рысы, прыемны голас і ласкавасць бліскучых вачэй. У дар музею яна перадала ўзнагароду бацькі Кандрата Кандратавіча, удзельніка грамадзянскай і Айчыннай войн".

Вось ужо амаль 63 гады, як мы выйшлі са школьных будынкаў, а пачуцці нашыя захаваліся. Хутка праляцелі школьныя гады. Часта ўсплывалі ў памяці эпізоды са школьнага жыцця .

За гэты час некалькі аднакласнікаў і ўсе, з той пары, настаўнікі ўжо адышлі ў вечнасць, але яны жывуць у нашых сэрцах і мы помнім аб іх.

Адыходзяць мае аднагодкі,

Іх сляды замятае пурга,

Пахвалы замаўкаюць і плёткі,

З часам пройдуць і жаль, і туга.

Усё звычайна, разумна, лагічна.

Ёсць пачатак, узлёт і канец.

Ледзь прыкметна мільгае лірычны

Адзінокі і мой каганец.

Звянуць кветкі, развеюцца згадкі,

Наш трывожны забудзецца час -

Узмужнелыя нашы нашчадкі

Шчаслівейшымі будуць за нас.

Вось праз такі адрэзак часу мы зноў адчулі сябе вучнямі. А якой цёплай і цікавай была гэтая сустрэча! Усё тое, што было пачута, убачана і перажыта, зрабіла добрую справу, пакінула незабыўны след у душы.

У снежані 2000 года Ганчарская школа адсвяткавала 100-гадовы юбілей. (Хутчэй трэба было адзначыць 136-я ўгодкі. Па знойдзеных архіўных звестках стала вядома, што ў 1864 годзе ў Ганчарах адкрылася і працавала ў вясковых хатах царкоўна-прыходская школа. А ў 1900 годзе непадалёку ад царквы пабудавана з дрэва першая школа з 5-ці пакояў. Скупыя архіўныя запісы нагадваюць аб навучанні ў тыя часы і апісаны ў "Лідскім летапісцы". Вось ужо ў дзесяці нумарах апублікаваны "Звесткі пра сялянскае жыццё, навучанне вучняў і іх лёс у Ганчарскай акрузе".)

Аб святкаванні падзеі паведамлялася ў "Лідскай газеце": Т. Чарнавус і К. Майская "Зайздросная сталасць" (№ 149, 05.12.2000 г.).

Дзікевіч М.М. меў магчымасць таксама пабываць на святкаванні юбілею школы: вучыўся тут і пазней працаваў. І я таксама разам прысутнічаў на вечары…

Мікалай Мікалаевіч напісаў водгук, але так і не даслаў ні ў адну з газет.

Думаю, што водгук цяпер будзе актуальным.

"Больш за месяц прайшло з таго часу, калі ў снежні 2000 г. у Ганчарскай сярэдняй школе Лідскага раёна адсвяткавалі стагоддзе юбілею школы. Дастаткова часу, каб забыць нюансы вечарыны, але ўражанне дваякае. Не хацелася ўспамінаць светлавое аздабленне, ад чаго немагчыма было разглядзець вядоўцаў і выступоўцаў, бо лямпы размешаны далёка на сцэне, ды ў зале выключылі святло. Вінаваціць хутчэй патрэбна загадчыка клуба.

Сцэнарый не выклікаў асаблівых заўваг. Дрэнна тое, што змест яго чыталі на рускай мове! Дзіўна, але і выступоўцы гаварылі на руска-беларускай "трасянцы". Нейкай выспачкай у акіяне прагучалі ціхія галасочкі прывітання дзетак з дзіцячага садка, ды толькі настаўнік пачатковых класаў Яраслаў Мікалаевіч Кучынскі размаўляў на сакавітай з гумарам беларускай мове.

Няўжо ніхто з прадстаўнікоў раёна і мясцовай грамадскасці не карыў сябе, калі ўзяла слова намеснік начальніка абласнога ўпраўлення адукацыі Вера Грышачка і вельмі змястоўна павіншавала на роднай мове калектыў школы, былых вучняў са стагадовым юбілеем.

Вельмі была б удзячна Кацярына ІІ, што за 100 гадоў у Ганчарскай школе збылася яе задума: беларусы размаўляюць на рускай мове. Калі спытаў у супрацоўніцы райана аб такім становішчы, тады атрымаў адказ: "У нас двухмоўе, ды і сам прэзідэнт размаўляе на рускай мове". А калі заўтра прэзідэнт пачне размаўляць на польскай або літоўскай мовах?"

А з архіўных матэрыялаў публікуем наступныя звесткі:

Дырэктары Ганчарскай школы з 1944-га года

Спіс складзены на падставе архіва аддзела адукацыі Лідскага райвыканкама

1. Буйніцкі Канстанцін Іванавіч, 1915 г.н., у 1929-35-х гадах у настаўніцкай семінарыі ў г. Шчучын. З 5 жніўня 1944 года - загадчык пачатковай школы;

2. Шайнога Уладзімір Сцяпанавіч, 1914 г.н., у 1928-1934-х гадах вучыўся ў Беластоку, з 20.01.1945 па 1947 год - дырэктар сямігадовай школы.

3. Дзятлаў Кірыл Фёдаравіч - з 9.01.1946 г. па 31.03. 1951 г.

4. Шкуратаў Пётр Фёдаравіч - з 31.03.1951г. па 12.08.1953 г.

5. Пазьняк Іосіф Людвігавіч, 1930 г.н. У 1949-1953 гадах - факультэт матэматыкі Гарадзенскага педінстытута. Дырэктар з 13.08.1953 г. па 3.08.1955 г.

6. Шандзяровіч Анатоль Аляксандравіч, 1927 г.н. У 1951-1955 гадах Менскі педінстытут. Дырэктар з 3.08.1955 г. па жнівень 1957 года.

7. Клябанаў Арон Мендзелеявіч, 1904 г.н. У 1949-1953 гадах Менскі педінстытут. Дырэктар з 1.09.1957 па 23.08.1960 г.

8. Філістовіч Іван Мікалаевіч, 1934 г.н. У 1953-1958 гадах Беларускі дзяржаўны ўніверсітэт. Дырэктар з пачатку навучальнага 1960 па 1969 год.

9. Мікалаева Надзея Сяргееўна, 1931 г.н. Дырэктар з пачатку навучальнага 1969 года па 11.08 1976 г.

10. Марчукевіч Казімір Іосіфавіч, 1946 г.н., факультэт матэматыкі Гарадзенскага педінстытута ў 1968 годзе. Дырэктар са жніўня 1976 года - па 28.08.1981 г.

11. Разумовіча Генадзь Мікалаевіч, 1955 г.н., у 1976 годзе факультэт фізікі і астраноміі Гарадзенскага педінстытута. Дырэктар з навучальнага1981 па жнівень 1989 г.

12. Шафранаў Уладзімір Паўлавіч, 1954 г.н., у 1976 годзе факультэт фізікі Гарадзенскага педінстытута. Дырэктар з 28 жніўня 1989 па 31 жніўня 2012 года.

13. Вашкевіч Іван Феліксавіч, 1966 г.н., у 1990 годзе скончыў геаграфічны факультэт Берасцейскага педінстытута. Дырэктар з 2012 г па 2019 год.

14. Буйко Раман Васільевіч,1969 г.н. З пачатку навучальнага 2019 года па сёнешні дзень дырэктар Ганчарскай дзетсад - сярэдняй школы.

Хачу заклікаць, каб усе навучэнцы, незалежна ад узросту, ушаноўвалі сваіх настаўнікаў, тых, хто бескарысна дзяліўся сваімі ведамі, не шкадаваў свайго часу, каб надзяліць змястоўнымі ведамі, выхаваць вучняў адданнымі грамадзянамі нашай любімай Беларусі, дзе можна дабротна, спакойна жыць, з годнасцю працаваць.

Шаноўныя чытачы! Даражыце гэтым дабром, дзяліцеся ўспамінамі са сваімі нашчадкамі, сустракайцеся з аднакласнікамі і настаўнікамі! Шануйце сяброўства! Цёплых Вам усім сустрэч і прыемных ўспамінаў!

Чытайце ў дзесяці нумарах "Лідскага летапісца" "Звесткі пра сялянскае жыццё, навучанне вучняў і іхні лёс у Ганчарскай акрузе".

Хачу сказаць на развітанне

Для тых, хто твор мой дачытаў

І задае сабе пытанне,

Ці праўда ўсё, што напісаў?

Магу, спадарства, вас заверыць:

Я тут хлусні не дапусціў,

Паверыць можна ці праверыць,

Бо ўсё праз сэрца прапусціў.

 

Top