Герб горада Ліды, наданы 17 верасня 1590 г.
ЛІДЗЯНКА
ПРА МАРЫЮ СТАСЕВІЧ - МАЮ МАЦІ - УСПАМІНЫ
Жыхарам краёў наднёманскіх,іх продкам і нашчадкам,
раскіданым па свеце,
а таксама сімпатыкам Крэсаў
букет успамінаў прапаную.
Аўтарка.
Уступнае слова, якое належыць прачытаць
Нягледзячы на назву кніжкі, мая мама зусім не з'яўляецца адзінай цэнтральнай яе постаццю. Паралельна мы вядзём размову аб Крэсах - Лідзе, Маладзечне і Вільні, дзе адбываліся падзеі, а таксама аб рэках Нёман, Дзітва, Лідзейка, пясчаных сасновых лясах, бярозавых гаях на ўзгорках - шматковай мазаіцы - "пасрэбранай і пазалочанай збожжам розным". Прадмет аповесці ўмяшчаецца ў наступныя гістарычныя межы - пачатак ХХ стагоддзя - ад Першай Сусветнай вайны, перыяд міжваенны ІІ Рэчы Паспалітай, сканчаем мы аповяд ІІ Сусветнай вайной. Крэсы - гэта некалькі пакаленняў наднямонскіх палякаў, раскіданых па ўсім свеце, на якіх ляжыць злы лёс выгнаннікаў, і якія ніколі не пазбавяцца настальгіі.
Не хацелася б, каб кніжка аб жыцці маёй мамы пакінула толькі пачуццё настальгіі і адчуванне няздольнасці прадэманстраваць творчае жыццё. Для 100 год пакаленняў красавякаў яна можа стаць глытком сілаў, незалежных ад месца і часу. Гэта і ёсць уступ маёй аповесці, адрасаваны да ўсіх красавякаў.
Частка першая
ПАЧАТАК ХХ СТАГОДДЗЯ
Пачнём з некалькіх тлумачэнняў. Мая мама - жонка Вітольда Стасевіча - паходзіла таксама з дому Стасевічаў; прозвішчы былі ідэнтычныя, але паміж тымі сем'ямі не існавала крэўнага сваяцтва.
1. Родны дом на вуліцы Сувальскай пад нумарам 120
Мая мама была радавітай лідзянкай. Нарадзілася 21 лістапада 1902 года ў Лідзе, дзе і была ахрышчаная ў фарным касцёле Ўзвышэння Святога Крыжа; там жа брала шлюб. У Лідзе ў Дзяржаўнай гімназіі імя Караля Хадкевіча атрымала атэстат сталасці. Гэтыя прыклады можна множыць; аднак павернемся да сістэматычнага аповяду.
Бацька маёй маці - мой дзядуля - Ян Стасевіч - выбітны і багаты, памёр нягледзячы на намаганні лекараў, у маладым узросце ў Віленскай бальніцы. Бабуля - Паўліна Стасевіч, мусіла прыняць на сябе абавязкі па ўтрыманні дому, гаспадаркі і выхаванні семярых дзяцей: чатырох сыноў - Зыгмунта, Мікалая, Вільгельма і Адольфа, а таксама трох дачок - Юзэфы, Зузанны і Марыі, гэта значыць маёй мамы. Мая бабуля аказалася постацю дзелавой і энергічнай, добра спраўлялася з роляй маці і гаспадыні. Трое з яе сыноў і дачка Марыя (мая мама) атрымалі вышэйшую адукацыю, што ў тагачасным лідскім асяродку было вельмі выдатна.
Які быў дом маёй бабкі Паўліны, дзе мая мама правяла дзяцінства і маладосць? Адкрыем тое далёкае але жывое для мяне мінулае з яе аповесці, фотаздымкаў, а таксама з закуткоў памяці маіх, у большасці дзяціных, успамінаў.
Родны дом бабулі Паўліны на вуліцы Сувальскай, нумар 120 - драўляны, аднапавярховы, свойскі, сардэчны. Бабулі належаў таксама размешчаны побач двухпавярховы мураваны дом пад нумарам 118, які быў здадзены ў арэнду кватарантам. Ведаю, што за часы Другой Рэчы Паспалітай там жылі дзве сястры Драўнікоўскія, панны Крыстына і Барбара са сваёю цёткай Марыяй, а на другім паверсе - сям'я Марыі і Яна Сцепанюкоў. Той мураваны дом мне падаваўся халодным і чужым - не ведаю, чаму.
Аднак вярнуся да перарванай ніткі аповесці аб родным драўляным доме, дзе жыла мая мама. У простакутны, досыць доўгі дом заходзілі па некалькіх прыступках на незашклёны ганак, на якім стаялі ўслоны, годныя для адпачынку на вольным паветры. Мама апавядала, што на Сёмуху ставілі на ганку ссечаныя бярозкі пасыпаныя фарбаванымі, патоўчанымі лупінамі ад вяліканочных яек, зваранных у "цыбуляку", якія хаваліся ад самога Вялікадня. За порамі літургічнага году ў хаце бабкі Паўліны сачылі вельмі ўважліва; дадам, што тая далёкая традыцыя не памерла ў маім варшаўскім доме і да гэтага часу.
З ганка ўваходзілі ў прасторныя заўжды халодныя сені. А побач, па сходах можна было патрапіць у склеп; у свой час наўпрост ад дзвярэй па некалькіх прыступках - у кухню. Справа, калі абагнуць уваход у склеп, на галоўных дзвярах (яны вялі ў пяціпакаёвы дом), вісеў механічны званок, які гаварыў аб прыходзе гасцей. Спярша ўваходзілі ў сталоўку, пасля - у салон з піяніна; таксама асобны пакой быў у дзядзі Вільгельма, якога звалі Вілусем; пакой цёці Зузанны, якую клікалі Зінай; і, канешне, побач з кухняй - пакой бабкі Паўліны. Мая мама распавядала, што мусіла рыхтаваць напоўненыя тытунем так званыя "гільзы", бо бабка паліла вельмі шмат папяросаў. Быць можа гэта былі своеасаблівыя лекі, якія супакойвалі нервовую сістэму - вынік яе неспакойнага жыцця. Мая мама распавядала аб жыцці бабулі, якое вычэрпвала і нішчыла сілы: старая ўставала недзе а пятай гадзіне і ішла ў поле агледзець ураджай, чытала ноччу, перасягала нярэдка за поўнач; цягам дня выконвала работы па доме, працавала з так званым "палавіначнікам" - панам Бенькам - які дзяліў плады земляробства на палову паміж ім - тым, хто абрабляў поле і яго ўладальніцай, то бок Паўлінай Стасевіч. Мая мама, малодшая ў сям'і, дапамагала з працай у бухгалтэрыі і на кухні. Цягам дня ніхто не меў ні кроплі вольнага часу - акрамя вечароў калі бабка сядалася за стол з гасцямі гуляць у праферанс ці лато. Канешне папівалі гарбату з самавара, што стаяў побач. Мая мама апавядала, што сталовая ні кроплі не змяніла свайго выгляду за шмат год. Падобна, як сцвярджала мама, не было вялікай розніцы паміж часам Першай і Другой Сусветных войнаў, і нават я яе памятаю з майго ранняга дзяцінства. У цэнтры пакоя стаяў доўгі авальны стол, пры сцяне - стол з самаварам і вялікім прыгожым кашом, у якім пастаянна былі хрумсткія ванільныя абаранкі, а побач стаяў маленькі кошык з кавалкамі цукру. Частку супрацьлеглай сцяны займала канапа, якую вельмі любіла моладзь; спяваліся хатнія песні пад акампанемент мандаліны крэўнага бабкі Паўліны - прыстойнага паніча, Марака Малеўскага альбо Дзерангоўскага - не захавала ўсяго з аповесці мамы, памяць аказваецца крохкай і выбарачнай. На сцяне побач з дзвярамі вісеў прыгожы гадзіннік, які званіў кожную гадзіну і ніколі не выключаўся, хоць і перашкаджаў спаць уначы. Нельга не ўзгадаць аб драўляных акяніцах пад бронзу, якія вечарам зачыняліся шлабанам з унутранага боку - тое ўваходзіла ў абавязак наймалодшай дачкі - Марыі, ці як яе называлі дома - Марысі, альбо Мані. Таксама адным з яе штогадовых абавязкаў было зачыняць вокны на зіму, укладаючы паміж падвойнымі шыбамі каляровыя кветкі бессмяротнікаў. Зімкам адчынялі толькі форткі, з якіх часам з унутранага боку звісалі ледзякі. Клопат за невялічкі садок пры хаце з цюльпанамі, нарцысамі, півонямі, чаромхай і язвінам - у залежнасці ад пары года - таксама ўваходзіў у абавязкі Марыі, як, у прынцыпе, і ўтрыманне парадку на ганку. З другога боку дзядзінца знаходзіўся досыць вялікі сад: тут раслі яблыні, грушы і іншыя дрэвы ў атачэнні кустоў чырвоных, чорных і жоўтых парэчак, агрэсту і малінаў. На падворку, у так званым свірне, трымаліся пры халоднай тэмпературы знакамітыя вяндліны, крупы, а таксама - на паліцах - запасы варэння. Сапраўдны рай для тых, хто любіць смачна паесці. У самым канцы падворку, у воддалі, знаходзілася стадола, якой заканчаліся гаспадарчыя будынкі, і за варотамі пачыналася поле, якое левым бокам цераз невялікі фрагмент палявой дарогі прылягала да старых могілак. Праз поле хадзілі ўніз, на лугі, якія даходзілі да ракі Лідзейкі. Мая мама распавядала, што моладзь плавала па Лідзейцы на лодках. Неяк у даўнія гады ейны таварыш нешчасліва выпаў з лодкі ў досыць глыбокім месцы. Выцягнула яго з вады Марыя, за што ён быў удзячны ёй праз многія гады.
На падставе ўспамінаў маёй мамы, я спрабавала аднавіць клімат і рэаліі яе роднага лідскага дома, сягаючы думкай аж да пачатку ХХ стагоддзя.
2. Першая Сусветная. Выезд у Расею. Вяртанне ў Ліду
У міжчассе найстарэйшы брат маёй мамы Зыгмунт Стасевіч скончыў інжынерны факультэт у Інстытуце шляхоў і камунікацыі з дыпломам з адзнакай і залатым медалём, што дало яму магчымасць атрымаць месца інжынера на будоўлі адрэзка чыгуначнага палатна Грышына ў Данецкім Заглуб'і ў 1915-1916 гг. Менавіта дзядзя Зыгмунт захвоціў сям'ю Стасевічаў да пераезду з Ліды ў Заглуб'е Данецкае, хаваючыся перад небяспекай Першай Сусветнай, апасаючыся нямецкай акупацыі на Ўсходніх Крэсах. Выезд ў Расею аказаўся, мякка кажучы, некамфортны - не хапала ежы, брата маёй мамы - Мікалая, які ўходзіў у прызыўны ўзрост, хацелі забраць у войска, ад чаго ён хаваўся. Толькі мая мама, якой у гэты час было каля 20 год, і якая падпрацоўвала ў нейкай канцылярыі, магла атрымліваць абед і купляць абеды для ўсёй сваёй сям'і, што ратавала ад голаду. Вырашылі як найхутчэй вяртацца ў Ліду, што ва ўмовах краіны ахопленай вірам Кастрычніцкай рэвалюцыі, было не так і проста. Таварным цягніком, у жудасных умовах дабралася сям'я Стасевічаў да мэты, але не без ахвяр. Найстарэйшая з сясцёр - Юзэфа, падчас вяртання ў Польшчу, на нейкай чыгуначнай станцыі атруцілася грыбамі з трагічным, смяртэльным зыходам; дзядзька Мікалай згінуў у ваеннай завірусе.
Частка другая
ПАМІЖ ВОЙНАМІ. У ДРУГОЙ РЭЧЫ ПАСПАЛІТАЙ.
Каля 1919 года, пасля вяртання незалежнасці Польшчы, скончылася расейская геена ў Лідзе. Сям'я Стасевічаў пачала вяртацца да нармалёвага ходу жыцця.
А нават - як тое ў жыцці бывае - здараліся і анекдатычныя моманты. Так у тым жа 1919 годзе кухарка, якая працавала ў бабулі Паўліны, вяртаючыся з рынку, убачыла досыць нізка пралятаючы цэпелін. Мама апавядала, што прыбегла ў кухню ўражаная і з лямантам: "Пані, у жалезнай машыне ляціць д'ябал і абвяшчае канец свету..."
* * *
Марыя Стасевіч пасля атрымання ў Расіі ў 1918 годзе, школьнага пасведчання аб сканчэнні 7 класа Новамаскоўскай жаночай гімназіі, атрымала таксама ў 1919 годзе ведамасці аб заканчэнні V, VI i VII класаў у той жа гімназіі з усімі адзнакі выдатнымі, без выключэння.
Па вяртанні ў Ліду, Марыя вырашыла скончыць польскую Дзяржаўную гімназію імя Караля Хадкевіча ў Лідзе. Яна дамаглася сваёй мэты, атрымаўшы атэстат сталасці 15 чэрвеня 1924 года. Адзнакі выдатныя і добрыя, ні адной здавальняльнай адзнакі! Гэта быў сапраўдны поспех, бо падчас знаходжання ў Расеі, мая мама вучылася ў расейскай гімназіі, адначасова працуючы, а ў найцяжэйшы перыяд ратуючы ад голаду ўсю сям'ю.
Пасля атрымання атэстата сталасці, ва ўзросце 22 гадоў, Марыя Стасевіч вырашыла распачаць атрыманне вышэйшай адукацыі ва Ўніверсітэце Стэфана Баторыя ў Вільні - на раманскай філалогіі.
1. Вучоба ва ўніверсітэце
Ад факультэта раманістыкі ўніверсітэта Стэфана Баторыя ў Вільні, пра які Марыя так марыла, прыйшлося адмовіцца ўжо пасля першых лекцый. Пераканалася, што ўзровень універсітэцкай філалогіі быў непараўнальна вышэйшы за яе навыкі ў французскай мове, вынесеныя з гімназіі ў Лідзе. Патрэбныя былі прыватныя ўрокі ў рэпетытараў, аб чым у гэты час нельга было і падумаць, улічваючы фінансавыя цяжкасці, якія вынікалі з высокіх коштаў вышэйшага навучання ў Вільні. Пасля нарады з братамі (адзін з іх вучыўся на агранамічным, другі - на матэматычным), Марыя Стасевіч стала студэнткай Матэматычна-прыродазнаўчанага факультэта ўніверсітэта па спецыяльнасці "батаніка" ва ўніверсітэце Стэфана Баторыя. Выбрала сельскагаспадарчую батаніку, пад кіраўніцтвам прафесара Юзафа Трабінскага пісала магістарскую працу на тэму "Назіранне за развіццём талакнянкі амерыканскай на агрэсце" ("Sphareotheca mors uvae"). Тэматыка была абраная нездарма, бо была магчымасць сачыць за талакнянкай на агрэсце ў лідскім садзе роднага дома студэнткі. І зноў вялі дарогі з Вільні ў Ліду. Навучанне пад добразычлівым кіраўніцтвам прафесара Трабінскага праходзіла вельмі добра, у той час як матэрыяльныя ўмовы ў Вільні былі не вельмі добрыя. Неаднаразова Марыя мусіла прымаць рашэнні: ці адмовіцца ад абеду - ці з'есці ўзамен свае ўлюбёныя мандарынкі. Здымала пакой на Антокалі - разам з таварышкай Зофіяй Баярчык - дачкой заможнага юрыста з Ліды, якая вывучала медыцыну ва Універсітэце імя Стэфана Батуры, закончыла яго і падтрымоўвала кантакт з маёй мамай нават пасля Другой Сусветнай вайны. Марыя Стасевіч, якая тым часам стала ўжо жонкай Вітольда Стасевіча, атрымала 15 снежня 1930 дыплом магістра ва Ўніверсітэце Стэфана Баторыя, на Матэматычна-прыродазнаўчым факультэце, па спецыяльнасці "батаніка". Аднак перад атрыманнем дыплома яна мусіла здаць іспыты не толькі па прыродазнаўчых навуках, але і па матэматычна-фізічных навуках, а таксама па асновах філасофіі. У суме - 14 іспытаў і магістарская праца - шлях да дыплома магістра філасофіі ў прэстыжным універсітэце ІІ Рэчы Паспалітаў не быў лёгкім; заканчэнне вышэйшай навучальнай установы патрабавала добрасумленных ведаў па спецыяльнасці і шырокага гарызонту здумення.
2. Маладзечна і Ліда ў міжваенны перыяд
Калі навучанне падыходзіла да завяршэння, 12 лютага 1929 года адбыўся шлюб Марыі Стасевіч з Вітольдам Стасевічам. Зашлюбіны, як ужо ўспаміналася, былі ў касцёле Узвышэння Святога Крыжа Віленскай Архідыяцэзіі, а маладую пару сужонскай епітрахіллю звязаў ксёнз-дэкан Гіпаліт Баярунец, агульна вядомы і шанаваны на Лідчыне. Адразу ж па вяселлі Марыя Стасевіч выехала з мужам у Маладзечна. Доктар медыцыны Вітольд Стасевіч, па заканчэнні медычнага факультэта Ўніверсітэта Стэфана Баторыя ў Вільні, заняў пасаду павятовага лекара ў тым жа Маладзечне, на рубяжах Рэчы Паспалітай, каля тагачаснай мяжы з Савецкім Саюзам. Доктару Стасевічу было ледзьве 27 год, калі ён заняў цяжкую і адказную пасаду на той нервовай тэрыторыі. На прыняцце рашэнне паўплывала акрамя ўсяго блізкая адлегласць да Ліды, і эвентуальная перспектыва атрымаць пасаду павятовага лекара ў Лідзе, горадзе, які меў на той час статус важнага камунікацыйнага і вайсковага пункта, дзе дыслакавалася некалькі палкоў.
Як жа падавалася Маладзечна ў аповядах маіх бацькоў, якія там пражылі некалькі год, мабыць недзе да 1934 года? Было гэта малое, красовае мястэчка, асноўным насельніцтвам якога былі габрэі, што мелі тут невялічкія крамы, галоўным чынам спажывецкія, а таксама рамесніцкія майстэрні. Польскай інтэлегенцыі было не шмат: некалькі лекараў з мясцовага шпіталя, група выкладчыкаў з пачатковай школы і гімназіі, адзін ці два адвакаты, адзін ці два ксяндзы і некалькі чыноўнікаў, якія працавалі ў аддаленым ад мястэчка на некалькі кіламетраў старостве. Не ведаю, дзе жыў тады стараста з сям'ёю. Распавядала мне пасля мая мама, што пад апекай старасціхі была пэўны перыяд часу пасля смерці першай жонкі прэзідэнта Масціцкага, Міхаліны - яго будучая другая жонка.
Мая мама па прыездзе ў Маладзечна аказалася падхопленая вірам жыцця прафесійнага і грамадскага. У мястэчку не ставала польскай інтэлегенцыі, не кажучы ўжо аб жанчынах з вышэйшай адукацыяй. Была адразу працаўладкована ў гімназіі выкладчыцай батанікі. У Звязе Грамадзянскай Працы Жанчын маю маму абралі старшынёй. З яскравых аповядаў маёй мамы ў памяці я захавала штогадовыя візіты ў староства ў дзень 1 студзеня, дзе як старшыня Грамадзянскага Звязу, у першыя гадзіны новага году яна мусіла распісацца ў выкладзенай Кнізе Прэзідэнта Рэчы Паспалітай Польскай. Да дому пад'язджаў шафёр старасты на лімузіне, каб мая мама ў доўгай чорнай сукенцы паехала выконваць свой грамадзянскі абавязак.
Размяшчэнне ў Маладзечне не было лёгкім - знайсці чыстае памяшканне на здавальняльным узроўні - было амаль за цуд. Бацькі знайшлі ў канцы невялікі домік з двума пакоямі і кухняй у садзіку. Лекарскі кабінет майго таты месціўся ў шпіталі. З успамінаў мамы я запомніла, што нярэдка апоўначы грукалі ў акно і прасілі тату неадкладна дапамагчы. Часам, трэба было ехаць зімой у санях у вёску, а зімы на тамтэйшых тэрыторыях былі марозныя. Падчас тых начных падарожжаў ратавалі толькі два кажухі і так званая "бурка". Не раз тата вяртаўся пад ранак, і мусіў распачынаць нармальны дзень працы.
Якая была вёска на там-той, памежнай, усходняй тэрыторыі? Занядбаная і забітая. Падчас лячэння нейкай хворай кабеты ў занядбанай вёсцы, сутыкнуўся мой бацька з выпадкам "каўтуна". Калі ён прымусіў пацыентку зрэзаць валасы, сплеценыя ў каўтун, то вошай у іх аказалася так шмат, што яны пераходзілі з аднаго канца пакоя ў другі. Вітольд Стасевіч напісаў на тую тэму даклад з фатаграфіямі "каўтуна". Жыхары навакольных вёсак лічылі сябе "тутэйшымі"; размаўлялі на так званай "простай" мове - польска-беларускай.
Праца павятовага лекара ў Маладзечне была цяжкая і знясільвальная, але праз некалькі гадоў бацькі набылі аўтамабіль; выязджалі з шафёрам (бацька не навучыўся кіраваць гэтым новым набыткам тэхнікі) у нядзелю на возера, часам у кампаніі знаёмых.
Сціплая хатка ў Маладзечне была надзвычай гасціннаю, і яе ахвотна наведвалі. Мая мама "здабыла" нейкую знакамітую ў тых краях домработніцу - Касю, якая выбітна гатавала і ведала кулінарныя густы гасцей, якія адведвалі Маладзечна. З успамінаў мамы запомніў, што прыязджаў з Вільні лекар, даўні таварыш бацькоў з Універсітэта Стэфана Баторыя доктар Цукерман, як паказвае прозвішча - габрэйскага паходжання. Асабліва любіў ён стравы з косным шпікам; Кася - ведаючы загадзя пра адведзіны госця, рыхтавала для яго той кулінарны экзот.
Некалькі словаў аб Касі. Яна была сіратою, шмат год прабыла ў нейкім зямянскім двары, дапамагала па кухні. Там навучылася гатаваць і прыгожа размаўляць па-польску. Потым некалькі гадоў працавала ў сям'і натарыюса ў Маладзечне, а калі натарыюс змяніў месца жыхарства, прыняла яе мая мама. Калі бацькі пераязджалі ў Ліду, Кася вырашыла ісці замуж, бо мела ўжо нарачонага, культурнага, маладога рамесніка. Мая мама дабраславіла сірату - Касю, выпраўляючы яе да шлюбу. Ахвяравала таксама, як належала, паненскі пасаг на новую дарогу ў жыцці - абы шчасліва! Пазней замужжа аказалася цалкам удачным!
У маёй памяці мама ўтрымала некалькі прозвішчаў маладзечанскіх знаёмых. Доктарка пані Пашкевіч была, здаецца, педыятр. Яна колькі год цяжка перажывала па прычыне смерці колькігадовай дзяўчынкі - Ванды, якую не здолела ўратаваць. Атруцілася тая нейкай раслінай у страве, зробленай для лялькі, якую з'ела сама. Мама паўтарала пазней гэты аповяд, які я захавала ў памяці да сённяшняга дня.
У бацькоў бывалі Маслоўскія - хірург са шпіталя і яго характарная для тых часоў жонка, якая ездзіла па ваколіцах Маладзечна на лыжах, што будзіла ў той час - на той тэрыторыі - здзіўленне, а таксама малявала акварэлі на прыродзе. Мама не мела на такое часу; яна мусіла наглядаць за пачатай у Лідзе будоўляй дома маіх бацькоў, якая павінна была скончыцца да 1935 года, бо майму бацьку паабяцалі месца павятовага доктара ў родным горадзе.
Затрымаемся яшчэ на хвіліну ў Маладзечне. Там, каля савецкай мяжы, стаялі вайсковыя часткі. Некалькі афіцэраў, згаладалых па кантактах з польскай інтэлегенцыяй, наведвалі дом маіх бацькоў. На заканчэнне маладзечанскіх успамінаў мамы перакажам яе ацэнку: "Гэта быў рэгіён кантрастаў - з аднаго боку занядбаны, з другога выразна праглядаліся пачаткі сельскагаспадарчага і сацыяльнага развіцця; з аднаго боку змеі, якія ляніва грэліся на дарозе, выпаўзаючы з прыдарожных гушчароў, з другога - праляталі машыны самых найноўшых мадэляў." Я ў сваю чаргу запомніла - не ведаю, ад каго, чутае - што вясковыя хлопцы ўсаджвалі ў бутэлькі гэтых гадаў нейкім вядомым ім спосабам і заносілі ў шпіталь, дзе іх залівалі ў тых бутэльках спіртам. Хлопцы атрымлівалі ўзамен грошы. Кожная манета была для іх вельмі важнаю. Той свет з усходніх межаў, у першыя гады ІІ Рэчы Паспалітай не толькі перастаў існаваць, але нават гіне ў закутках памяці нешматлікіх ужо асоб. Варта ўзнавіць хоць фрагменты той ужо далёкай рэальнасці.
3. Бацькоўскі дом у Лідзе, на вуліцы 11 Лістапада, 4
Атрымаўшы прыкры досвед у Маладзечне, дзе магчымасць знайсці нармалёвы дом, які падыходзіць па ўсіх параметрах, межавала з цудам, мае бацькі вырашылі пабудаваць уласны дом, які б адпавядаў іхнім патрэбам. Апроч жылых пакояў у тым доме павінны былі быць ізаляваны лекарскі кабінет з пачакальняй, збоку гараж для машыны, а таксама сад-агарод. Мама мела заняцца арганізацыяй пабудовы дома - пачынаючы ад апекі над мулярскімі работамі і заканчваючы ўнутранным інтэр'ерам.
Калі ў 1992 годзе першы раз пасля ІІ Сусветнай вайны я адведала Ліду, а суправаджаў мяне мой муж Ежы Ясюк - па спецыяльнасці інжынер-будаўнік, то ён з гонарам пацвердзіў, што цэгла ў бацькоўскім доме на вуліцы 11 лістапада (цяпер 7 лістапада) знаходзіцца ў ранейшым стане, без ніякіх нішчэнняў, негледзячы на тое, што з тых часоў мінула болей за паўвеку!
Апека над будоўляй дома ў Лідзе давалася маёй мамы зусім нялёгка, бо яна пэўным часам мусіла прыязджаць з Маладзечна, выкладаючы далей у гімназіі, а таксама займаючыся малым дзіцяткам - ці мной - якраз у гэты час я і нарадзілася. Мяркую, што я ездзіла разам з мамай у Ліду, мы жылі тады ў бабулі Паўліны на вуліцы Сувальскай. Нажаль, не засталося ні аднаго ўспаміну, звязанага з тымі ваяжамі па трасе Маладзечна - Ліда. Тата мусіў працаваць выключна інтэнсіўна, каб забяспечыць фінансавыя сродкі на рэалізацыю найхутчэйшага заканчэння лідскага дома. Я дакладна не ведаю, у якім годзе дом быў гатовы, затое ведаю, што ў 1935 годзе мы ўжо жылі ў Лідзе. Тата займаў пасаду павятовага лекара. У лідскай гімназіі мама працавала адносна коратка, неўзабаве нарадзіўся мой брат Янак, і мама мусіла заняцца двойкай дзяцей і домам.
Як выглядаў той доўгачаканы дом на вуліцы 11 Лістапада? Дом стаяў на невялікім узгорку і складаўся з дзвюх частак. Уваходзілі па некалькіх прыступках да двух франтонных дзвярэй - адны з іх вялі ў прыватнае памяшканне, чатырохпакаёвую кватэру з кухняй і лазенькаю, другія дзверы вялі праз невялічкі калідорчык у лекарскую пачакальню і далей у кабінет, дзе тата прымаў хворых у пасляабедзенны час, бо да паўдня ён працаваў як павятовы лекар у старостве. Фактычна, мой тата працаваў цэлы дзень з кароткім перапынкам на абед і гадзінаю адпачынку.
Апроч франтоннага ўваходу у супрацьлеглым баку дома была кухонная частка з уваходам з боку падворку. Гэты ўваход вёў па ступеньках да другога калідора, з якога вяла лесвіца да некалькіпакаёвага памяшкання на гары, якое здымалі арандатары. З гэтага ж калідора можна было выйсці ў агарод - "каралеўства" маёй мамы - знаўцы батанікі. Ён быў злучаны з садам. Там раслі тры кусты ружаў - на кожным кусце былі двухкаляровыя кветкі, прышчэпленыя такім чынам, што ў адным пуку былі чайныя ружы і колеру цёмна-чырвонага віна, пераходзіўшага амаль у чэрнь. Была гэта выдатная справа маёй мамы, учыненая з дапамогай мясцовага садоўніка. З іншых кветак я запомніла таксама водар вячэрняй мацейкі і рознакаляровага гарошку. Малой дзяўчынкай я пазбягала настурцыі, якая расла каля плоту - прыгожай у колерах, дзе поўзалі шматлікія вусені касматыя і страшныя, якіх я баялася. Доўгі, высокі плот аддзяляў ад нашага саду-агароду вельмі вялікі ўчастак, які цягнуўся ўздоўж усёй вуліцы 11 Лістапада і заканчваўся ажно на вуліцы Школьнай. Непасрэдна да гэтага суседняга ўчастка належала прыгожая новая пачатковая школа з шыкарным спартовым стадыёнам. У школа, куды я пайшла праз два гады, заходзілі з вуліцы Школьнай.
Аднак вернемся да саду-агароду маёй мамы, бо ўласна ёй прысвечаны ўспаміны. Сад разрастаўся паступова, першыя дрэвы запладаносілі ў 1938 годзе з'явіліся на іх прыгожыя, пахучыя яблыкі, папяроўкі, а таксама асеннія чырвоныя аліўкі. Былі гэта цудоўныя плады з майго ранняга дзяцінства, а таксама сведчанне агранамічнага майстэрства маёй мамы. Напэўна, былі і іншыя гатункі пладовых дрэў, але я запомніла толькі тыя - улюбёныя.
Падчас майго знаходжання ў Лідзе ў 1992 годзе я папрасіла ў цяперашняга ўладальніка нашага даўняга дома аб мажлівасці агледзець сад-агарод з там-тых мінулых гадоў - больш чым праз паўстагоддзя. Дрэвы ацянялі ўсю тэрыторыю саду, які тануў у змроку, і разам з ім знікла маё вясёлае дзяцінства. Унутры дом я не аглядала, гаспадар дома не запрашаў мяне, а я не хацела параўнанняў з мінуўшчынай, якая мінула безпаваротна. Зрэшты, не люблю парушаць спакою і інтымнасці чужога дамашняга жыцця.
А што засталося ў атачэнні нашага дома з міжваеннага перыяду? Усё захавалася ў выдатным стане, у ідэальным парадку, як бы час затрымаўся на месцы. На падворку гараж для аўтамабіля, які запрашаў у нядзельныя выезды на Нёман; асфальтавы пад'езд да гаража, на якім мы гулялі ў мяч або ў гульню "ў класы" з нарысованымі крэйдай небам і пеклам. Тут адбываліся таксама спаборніцтвы ў скакалку. Дадам, што ў гэтай канкурэнцыі я была майстрам, а скакала ахвотна да гадоў пяцідзесяці. У лідскім дзяцінстве, падчас спаборніцтваў у скакалку дапамагала нам мама, прыносячы на падносе нам туды лусты выдатнага ржанога хлеба, з такім жа выдатным духмяным маслам. Да сённяшняга дня ўспамінаю той чорны хлеб.
У непарушным стане захаваўся высокі плот з прыгожых, жалезных шчыкетаў, які аддзяляў наш дом ад вуліцы 11 Лістапада. Паміж шчыкетамі квітнелі ружы, якія захаваліся да сённяшняга дня як успамін аб маёй маме. Калі ж у размове з гаспадаром дома падчас наступнага візіту ў Ліду я выказала радасць, што ружы, якія цвітуць пры плоце, такія прыгожыя, пачула словы: "Гэта для сябе". Мая рэпліка была наступная: "Магчыма, я больш ніколі не вярнуся ў Ліду, але мяне вельмі цешыць, што ў нашым даўнім сямейным доме яго новыя гаспадары жывуць так прыгожа і мірна".
На двары бракавала толькі сабачай будкі, дзе жыў сабака Рэкс, які выхоўваўся са мной з самых маладых гадоў, а быў застрэлены гітлераўцам падчас нямецкай акупацыі.
За гаражом і нашым падворкам, тут каля нашага дома паўстала ў палове трыццатых гадоў ХХ стагоддзя прыгожая сучасная пошта пры вуліцы Міцкевіча (роўнааддаленай да вуліцы Школьнай) - замяніўшая тую старую пошту, якая размяшчалася на вуліцы Сувальскай. Насупраць сучаснай пошты зараз парк. У часы маіх бацькоў на гэтым месцы быў так званы "выган". Частка тэрыторыі займалі кучы пяску, напэўна як матэрыял для будучых будынкаў, на нізейшым, гладкім участку зімой тут быў натуральны каток. Памятаю, як брала мяне маці на гэтую слізгаўку - без канькоў, але апранутыя паводле тагачаснага крыку моды, г. зн. з шапачкамі - "пілоткамі" на галовах, быць можа для падкрэслення дасягненняў польскай авіяцыі - перш за ўсіх Жвіркі і Вігуры. Памятаю нават колер гэтых пілотак - "марской хвалі" ў мамы і ружовая ў мяне, абедзве з футра ангоры. Мусела гэта быць нейкім дзяціным перажываннем - не ведаю, з якой прычыны.
На рагу вуліцы Фалькоўскага, на баку, супрацьлеглым "выгану", у часе нямецкай акупацыі знайходзілася аптэка. Мая мама апавядала, што тата з'арганізаваў у закутках гэтай аптэкі патаемныя курсы для тэхнікаў дантыстаў - маладых хлопцаў, якія дзейнічалі ў АК. Пасля ІІ Сусветнай вайны адзін з іх, калі мы жылі ў Беластоку пасля дэпатрыяцыі з Ліды, адзін з іх прысылаў майму бацьку кветкі на кожныя імяніны, бо атрымаўшы ў Лідзе спецыяльнасць, карыстаўся знакамітым рэнамэ тэхніка-дантыста на ўсёй Беласточчыне. Нажаль, забыла, якое ягонае прозвішча.
* * *
Якія перажыванні маёй мамы з міжваеннага перыяду запомніліся асабліва? Калі мае бацькі гасцілі ў бабулі Паўліны на вуліцы Сувальскай, домработніца - падаючы гарбату - неяк зачапіла маму шклянкай, выліўшы кіпень ёй на плечы. Апёкі муселі быць вельмі значнымі, і маму адразу адвезлі ў шпіталь пад нагляд таты. Я ж засталася на колькі дзён у бабулі пад апекай цёці Зіны. Не была гэта, на шчасце, найвышэйшая ступень апёкаў - загаіліся адносна хутка, а праз не вельмі вялікі тэрмін нарадзіўся мой брат - Янак [1].
З-за Янка моцна перажывалі бацькі, бо ён доўга не пачынаў хадзіць. І, атож, неспадзявана, пад вечар летняга дня Янак самастойна вырушыў і пратупаў без ніякай дапамогі каля паўкіламетра, прайшоўшы па тратуары ад дома да рога вуліцы Школьнай без усялякай падтрымкі. Было гэта радаснае перажыванне для маёй мамы.
Штодзённае жыццё, ажно да ІІ Сусветнай вайны, ішло вельмі хутка і спакойна. У Лідзе нярэдка гасцявалі заезджыя атракцыёны. На працягу тых некалькіх гадоў былі нават рознага роду прыгоды. Напрыклад, выезд бацькоў на 4 сакавіка - Казюка - у Вільню, дзе падчас знакамітага Казюковага кірмашу сустракаліся бацькі са знаёмымі з універсітэта Стэфана Баторыя на абедзе ў знакамітай рэстарацыі так званай "чырвонай" альбо "зялёнай" палатцы. Гэта быў для таты дзень вольны ад працы, а я па вяртанні бацькоў з Вільні я атрымлівала прэзент - Казюкова сэрца з паўкруглым надпісам "Любім цябе" і вязку смаргонскіх абаранкаў - маіх прысмакаў.
Ведаю, што толькі адзін раз за ўвесь міжваенны перыяд - не запомніла ў якім годзе - выехалі бацькі са мной у адпачынак у Друскенікі, але аказаўся ён аднак нешчаслівым. Прыйшла тэлеграма, што дзядуля з Маргоў атрымаў двухбаковае запаленне лёгкіх і тата вымушаны быў адразу вяртацца ў Ліду. На яго замену прыехала цёця Зіна, каб быць кампаніяй для маёй мамы; у тыя гады не выпадала маладой жанчыне на курорце быць адной, толькі з малым дзіцем. Запомніла, што хадзіла з мамай і цёцяй Зінай ў прыгожы сасновы лес на бераг Нёмана, а на супрацьлеглым беразе адпачываў з кніжкай маршал Юзаф Пілсудскі, што праўда, было гэта на некалькі гадоў раней - толькі да 1931 года, але звязаная з ім легенда была жывая. Захавалася фатаграфія з тога наднёманскага лесу - успаміны мамы аб адзіным даваенным адпачынку на знакамітым курорце.
Летнімі, сонечнымі нядзелямі мы ездзілі ўсёй сям'ёю на Нёман. Гэта былі цудоўныя, незабыўныя паездкі, калі конь рамізніка пасвіўся на сасновым узгорку, а мы купаліся ў празрыстай вадзе Нёмана, пры гэтым мая мама заўсёды спявала модную тады песню "Ах, як прыемна калыхацца сярод хваль, калі шуміць, шуміць вада і плыве сабе ў даль…" Пад вечар мы вярталіся адпачыўшыя, прапахлыя водарам наднёманскага паветра і сасновага лесу.
У іншыя нядзелі па паўдні ладзіліся доўгія пешыя прагулкі па-за Ліду - на так званыя "тры чвэрці", якія былі ўласнасцю таты. Упраўляўся там мабыць нейкі "палавіначнік". Памятаю, што ў жніўні адбывалася тут жніво на тым мініяцюрным полі, а тата адчуваў сябе яго гаспадаром тых "воласцяў". Калі адбываліся тыя нядзельныя пешыя вандроўкі, нам трапляла па дарозе вялікая сажалка. Запоўніў, што неяк адбываўся ў ёй досыць галаслівы канцэрт жаб. Тата пажартаваў, звяртаючыся да колькігадовага брата і сказаў, што гэта дужа прыгожа спяваюць салаўі. Янак ахвотна пацверджваў, выказваючы захапленне прыгажосцю салаўінага спеву.
Былі аднак і зусім іншыя забавы на выхадных - больш прыемныя для маёй мамы, чым некалькікіламетровыя выправы на "тры чвэрці", якія - паўтаруся - я вельмі любіла. Раз у год адбываліся вялікія балі розных вайсковых залогаў, якія дыслакаваліся ў Лідзе. Мама штогод замаўляла ў Вільні новыя строі - не магла прыйсці ў адным і тым жа двойчы. З'язджаліся землеўладальнікі з навакольных маёнткаў і з іншых месцаў: вельмі шмат людзей! Мама карысталася на балях вялікім поспехам. Адзначалася яе вялікае падабенства да знакмітай і любімай акторкі тых часоў - Ядвігі Смасарскай. А звыш таго мама была натуральная ў паводзінах і патрапляла цікава размаўляць на розныя тэмы.
На штодзень "убіралася" мама - як тады гаварылі - у краме пані Бялдоўскай, якая трымала краму і прысылала ў наш дом гатовыя сукенкі і гарсонкі на агляд і прымерку ў сябе - перад люстрам. Не памятаю, каб маці хадзіла да нейкай краўчыхі - купляла амаль усе гатовыя ўборы, прывезеныя з Вільні, найбольш модныя. Зрэшты ў нашым доме гэтыя справы не займалі надзвычай шмат месца - прабягалі мімаходам.
Апроч догляду дзяцей, мая мама дапамагала тату ў сакратарскіх справах, бо ён мусіў рэгулярна здаваць справаздачы па ўсіх праведзеных ім ускрыццях трупаў. Мама пісала вельмі старанна і чытэльна, вечным пяром, тыя пратаколы пад дыктоўку яе мужа, не прымянялі ў той час друкавання на машынцы. Правядзеннем усякіх разлікаў з кватарантамі, якія - як я ўжо ўспамінала - жылі на гары і наймалі за лекарскім кабінетам два пакоі з кухняй і лазенькай - займалася мама. А звыш таго кантактамі са скарбовай адміністрацыяй, вядзеннем бухгалтэрыі бабулі Паўліны, якой яшчэ належаў вялікі мураваны дом з кватарантамі - мама была незвычайна абавязковай і адказнай. Апроч таго - падобна, як і ў Маладзечне - яна ўдзельнічала ў Грамадскім таварыстве працы жанчын.
Ці быў час на чытанне кніг? Не ведаю, але ў нашай бібліятэцы былі паміж іншымі аповесці і апавяданні Льва Талстога, Чэхава і Гогаля, аповесці Зофіі Косак-Шчуцкай, а таксама Тадэвуша Боя-Зяленскага. Гэтыя запомніла. Мяне цікавіла кніжка, якая была ў прыгожым чырвоным пераплёце - "Крэйцарава саната" і іншыя апавяданні Льва Талстога. Аднак мама расчаравала мяне сцверджаннем, што кніжка вельмі сур'ёзная і для дзяцей нудная. Газеты, якія сістэматычна чыталіся бацькамі, выкідваліся па прачытанні.
У нядзелю мы хадзілі ўсёй сям'ёй у касцёл Айцоў Піяраў на вуліцы Сувальскай. Пасля імшы ішлі ў цукерню "Амерыканка" на печыва або на марозіва - у залежнасці ад пары году. "Амерыканка" знайходзілася на рагу вуліцы Сувальскай і 3 Траўня. Мы падымаліся па некалькіх прыступках і сядалі за мармуровы столік. Памятаю асабліва выдатнае марозіва - шакаладнае, арэхавае, трускалкавае ці вішнёвае. З печыва - "напалеонкі" і трубачкі з крэмам. Падчас наведвання Ліды ў 1992 годзе я вырашыла паказаць майму мужу "Амерыканку". На жаль - засталіся толькі пакліканыя мной успаміны.
* * *
У салоне стаяла радыё - падаецца мне, што знакамітай, віленскай фірмы "Электрыт". Ці часта мы слухалі радыёперадачы? На жаль, не памятаю. Запомніла аднак у найдрабнейшых дэталях паведамленне па радыё, калі 1 верасня 1939 года было абвешчана аб пачатку ІІ Сусветнай вайны. Тым ранкам сядзелі бацькі ў салоне перад радыёапаратам, слухаючы перадачы найсвяжэйшых паведамленняў. Праз хвіліну тата сказаў: "Пачалася вайна з немцамі. Якія будуць яе лёсы - убачым. Мусіце быць спакойнымі і стрыманымі. У старостве я даведаюся, якія будуць далейшыя інструкцыі". Мама была стрымана знешне, што адчувала ў сэрцы, не ведаю. У доме распачаўся звычайны, будні дзень. А адначасова закончыўся перыяд шчаслівага дзяцінства.
Частка трэцяя
ДРУГАЯ СУСВЕТНАЯ ВАЙНА
1. Акупацыя савецкая (1939 - 1941)
У верасні 1939 годзе - пасля заключэння нямецка-расейскай дамовы - увайшло ў Ліду савецкае войска. Я выйшла з мамай і татам на вуліцу Школьную, дзе ішоў з песняю вялікі аддзел жаўнераў. Памятаю, што мела на галаве прыгожы чырвоны барэт, а мой тата пажартаваў, што для ўшанавання ўваходзіўшых у Польшчу саветаў. Мама адрэагавала са смуткам, што гэта не прыдатны момант для жартаў. І сапраўды ўжо праз колькі гадзінаў мы непасрэдна адчулі прадсмак пачатку акупацыі. Вечарам увайшоў у наш дом расейскі афіцэр - кіраўнік аддзелу, паведаміўшы, што каля 30 чалавек мусяць правесці двое сутак у нашым памяшканні: аддалі ім у карыстанне кухню і сталоўку - на шчасце неўзабаве яны вырушылі далей, да так званай Лініі Керзана, дзе пачыналася сфера нямецкай акупацыі. У нашых прыватных пакоях нас ніхто не чапаў, але рэквізавалі тры пакоі на другім паверсе,а таксама лекарскі кабінет таты і пазасталую частку на тым баку дома. Пасяліліся тут два афіцэры - лётчыкі высокіх рангаў з іх сем'ямі. Яны не былі канфліктнымі, а праваслаўная бацькі аднаго з маёраў-лётчыкаў намагаліся завязаць кантакт з маёю мамай, якая добра размаўляла па-расейску; хацелі акрамя іншага даведацца, як знайсці царкву - у поўнай таямніцы ад іхняга сына. З дачкой маёра, Ірмай, майго веку, я гуляла, дзкуючы чаму адносна хутка асвоіла расейскую мову. На дасвецці, недзе ў 6.30 ранку мы хадзілі з Ірмай па малако да бабулі на Маргі. Амаль штодзень адбываліся спаборніцтвы на скакалцы. Памятаю, як мама Ірмы прыносіла з нейкай афіцэрскай канторы поўныя торбы, запоўненыя пакупкамі, частуючы па дарозе дадому Ірму і мяне вельмі смачнымі, як яна казала, "конфетами".
Памятаю адну значную гісторыю, звязаную з Ірмай. У траўні я хадзіла а 18-ай гадзіне ў Фарны касцёл, каб удзельнічаць у працэсіі, носячы стужкі ад харугвы. Пасля цэлага дня бегатні я мусіла памыцца і перапрануцца ў белы працэсійны строй. Ірма, наглядаючы гэтую падрыхтоўку, была вельмі зацікаўленай, каб паглядзець пры касцёле тую працэсію. Яе мама не дазваляла катэгарычна. Здарыўся аднак нейкі візіт яе бацькоў з дому. Ірма пабегла да касцёла, а паколькі працэсія зацягнулася, вярталася перапужаная перад гневам яе мамы. Паставіла тады Пану Богу ўльтыматум: "Калі мама да гэтага часу не вернецца, Бог ёсць; калі вернецца, Бога няма". Дадам, што Ірма не застала яшчэ бацькоў дома. Можа яна пачала верыць у Пана Бога? Гісторыю гэтую я памятаю да сённяшняга дня.
На першым паверсе жыла яшчэ адна мая аднагодка - дачка, мабыць, маёра-лётчыка Эма. Яна была антыпатычная. На працягу некалькіх гадоў не абмянялася са мной ні адным словам. Яна не гуляла на падворку, выходзіла выключна са сваёю мамай на шпацыр, прыгожа ўбраная. Здаецца, не мела кантакту нават з Ірмай, хоць, падобна, як і яна, была расіянкай. Вернемся аднак да ніткі аповесці пра гісторыю маіх бацькоў з гадоў вайны...
* * *
Была спякотная чэрвеньская ноч, калі, мабыць, перад світаннем, загрукалі досыць гучна ў кухонныя дзверы. Была гэта хваля арыштаў польскай інтэлегенцыі і яе вывазкі ў Сібір. Мы ўсе прачнуліся. Пачула, скіраваныя да таты словы маёй мамы: "Мусіць прыехалі па нас". Калі мы адчынілі дзверы, то перад намі стаяла гадоў колькі пасля дзесяці Вэрця - дачка брата таты - Баляслава ў суправаджэнні чатырох савецкіх салдатаў. Аказалася, што ўся сям'я дзядулі на Маргах была забраная апаўночы для вывазкі ў Сібір. Усяго 9 чалавек: больш, чым сямідзесяцігадовы, хворы дзядуля, бабуля Стэфанія, дзядзя Баляслаў з жонкай і чатырма дзецьмі, а таксама цёця Марыя, якой удалося пераправіць свайго непаўнагадовага сына да сваёй сястры, пакідаючы яго ў Польшчы пад яе наглядам. Найстарэйшая з дачок Баляслава - Вэрця - сумела неяк пераканаць салдат, паведаміць майму тату-лекару, што прыгавораны да высылкі яго цяжка хворы бацька, якому патрэбны пастаянны лекарскі дагляд пры дапамозе спецыяльных медычных інструментаў. Тата не верыў, што дзядуля вытрывае шматдзённае падарожжа ў Сібір. Вырак савецкай улады быў непахісны. Мой тата перадаў сястры - Марысі - лекарскія інструменты і інструкцыі па іх ужыванні. Нельга было зрабіць нічога больш. Бацькі ведалі, што ў адну з наступных начэй чакае і нашу сям'ю высылка ў Сібір. Але насупраць таму прадбачанню, наш лёс склаўся інакш.
2. Акупацыя нямецкая (1941 - 1944)
У чэрвені 1941 года выбухнула савецка-нямецкая вайна. Мае бацькі спадзяваліся, што, вывезеная ў Сібір уся радня майго таты з-за выбуху вайны не здолела перасекчы мяжы і вернецца ў Ліду. На жаль не ўдалося. Тым часам у Лідзе чакалі нямецкіх бамбёжак. Падрыхтавалі для будучых раненых шпітальную залу ў гімназіі пры вуліцы Міцкевіча, тут жа за поштай - усе тыя найбольш рэпрэзентатыўныя будынкі горада знайходзіліся паблізу нашага дома пры вуліцы 11 Лістапада. У той сітуацыі, калі тата мусіў быць у шпіталі ў гімназіі, мама прыняла рашэнне пра пераход разам з Янкам і са мною да бабулі Паўліны - на вуліцу Сувальскую. Тое месца было прызнана за бяспечнае - на перыферыі горада, побач з лугамі і Лідзейкай; ніхто не спадзяваўся, што немцы заатакуюць гэты бок горада.
Быў прыгожы, сонечны дзень. Я была ў садзе, а Янак бавіўся на падворку, мама ў кухні мыла так званыя "колеры" - як у той час гаварылі. У гэты ж час увайшоў на вуліцу Сувальскую вялікі аддзел расейскага войска, размяшчаючыся пры платах дамоў і маскуючы тую тэрыторыю пры дапамозе вялікіх, зялёных галін дрэў, просячы ў бабулі Паўліны для спаталення смагі кубак вады. І ў гэты момант павыляталі шыбы на кухні, і з'явіліся языкі полымя, расшыраючыся ў бліскавічным тэмпе. Пазней апавядала мне мама, што ў гэты час ускочыў у кухню Янак - яна схапіла яго за рукі, і яны абое выбеглі. Побач знайшлася бабуля. Тая кінулася шукаць мяне ў палаючым побач доме, яе валасы загарэліся - неяк патушылі, аднак мяне нідзе не было. Пажар пашыраўся - з нямецкіх, нізка кружыўшых самалётаў кідалі запальныя бомбы і вылівалі смалу - гарэла частка Сувальскай вуліцы. Мама, бабуля Паўліна, Янак і, быць можа, цёця Зіна, былі вымушаныя ўцякаць на так званы выган, дзе не было забудоваў.
А што ж сталася са мной? Я была ў садзе, аглушыў выбух запальнай бомбы ўпаўшай на мураваны дом бабулі Паўліны, які стаяў у полымі. Не было выйсця і цераз тыльную брамку, бо драўляны дом гарэў таксама. Я засталася зусім адна сярод агню, які расшыраўся. Убачыла перад сабой дзірку ў плоце і з натоўпам уцякаўшых людзей аказалася на выгане. Там я пачала выглядаць маму, Янка і бабулю, паблізу нікога не было, толькі тлум штурхаў мяне ўперад. Пад канец я аказалася недзе паблізу вуліцы Школьнай, на супрацьлеглым баку ад дома доктара Казубоўскага. Дзверы таго дома былі адчыненыя. Не ведаючы, што раблю і што рабіць, я ўвайшла ў чужы дом. Там размаўлялі па-габрэйску і пакавалі падушкі і коўдры, рыхтуючыся да ўцёкаў з пылаўшага горада на вёску. Праз нейкі момант у рэзруху заўважылі мяне: здаецца, дачка вядомага ў Лідзе лекара Вітольда Стасевіча. Мілая, культурная пані, запыталася мяне, ужо па-польску, ці я Стасевіч, і адкуль я ўзялася ў іхнім доме. Я распавяла. Паколькі гэтая сям'я неўзабаве збіралася пакідаць Ліду, параілі мне, каб я пабегла ў дом - на вуліцу 11 Лістапада, дзе няма пажару, і што напэўна там чакае ў роспачы з-за маёй гібелі мама. Мама была канешне ў роспачы, а таксама і мой тата, якога ў той час у аперацыйнай зале апавясціў нейкі "зычлівец", што ў пажары на Сувальскай згарэла ягоная дачка. Маці паслала адразу вестку ў шпіталь з радасным паведамленнем, што я цэлая і здаровая.
На месцы дамоў бабулі Паўліны засталіся папялішчы. Мой кузен - Вова Пракоф'еў, разграбаючы попел, знайшоў у ім пярсцёнак маёй мамы, які пад уплывам жару змяніў колер з сапфіравага на апалавы. Адкуль ён узяўся на папялішчы? Калі мама мыла "колеры", яна паклала на падаконнік зняты з пальца пярсцёнак, які, канешне, і застаўся там пасля ўцёкаў з пылаючага дома. Перажыў ён не толькі пажар, але і ўсё ваеннае пажарышча. Быў скрадзены - сорамна прызнацца - у Польскай Акадэміі Навук. Я атрымала ў прэзент ад мамы, захаваны з попелу талісман нетыповага колеру, злодзей на працягу некалькіх секунд украў яго ў туалеце, калі выйшла на момант.
За тое захаваўся да сённяшняга дня любімы мой збаночак з анёлкам для смятаны, які без найменшай шкоды ператрываў пажар і загартаваўся, набраўшыся прыгожай нештодзённай барвы. Збаночак той налічвае каля 100 гадоў - дзве сусветныя вайны і пажар.
* * *
Адразу пасля вялікага пажару ў Лідзе і пасля ўваходу немцаў уся нашая радня з вуліцы Сувальскай часова пасялілася ў нашым доме, на вуліцы 11 Лістапада. Дзядзька Вільгельм, аб якім я ўжо раней пісала, выратаваў жыццё майму тату, якога хацеў застрэліць гітлеравец, падумаўшы, што пакінутая ў суседнім пакоі расейскім афіцэрам-лётчыкам амуніцыя, належыць майму бацьку. У астатні момант перад драмай убег, спавешчаны мамай дзядзька Вілусь. Ён быў паліглотам, мовіў выдатна па-нямецку, з высакародным акцэнтам, што зрабіла на немца ўражанне. Той пасля высвятлення непаразумення нават папрасіў прабачэння ў майго бацькі. Дзядзька Вілусь - з прычыны пажару - аказаўся ў нашым доме і, дзякуючы гэтай прысутнасці, выратаваў жыццё майго таты. Такі быў бег падзеяў, над якім вітаў лёс.
Гэта быў пачатак гітлераўскай акупацыі. На самым ранні наведала бацькоў, напэўна іх знаёмая, вельмі прыгожая маладая пані. Памятаю да сёння, была гэта смаляна-чорная брунетка ў жоўтай, бананавай сукенцы - колер той аказаўся важны. Бацькі сядзелі ў салоне, і я разам з імі - вельмі зацікаўленая. Прыгожая пані без слова паднялася з фатэля і паказала прышытую на плячах сукенкі зорку такога з жоўта-бананавага колеру, якая амаль злівалася з усім уборам. Знаёмая дадала, што будучы пазначанымі кляймом зоркі: "Габрэй", не можа хадзіць па тратуары, а толькі па праезджай частцы дарогі. Яна прасіла рацэпт, каб тата выпісаў ёй які лек для заспакаення, каб да яе паляпшэння захавання спакою і чалавечай годнасці. Тата падаў рацэпт, а мама сказала: "Вы пані павінны, як мага хучэй, перабрацца на ненямецкую тэрыторыю." Я была ўражаная і не разумела ўсёй сітуацыі. Калі незнаёмка выйшла, бацькі растлумачылі мне, што такое антысемітызм і чаму ўсё больш нарастае пераслед габрэяў гітлераўцамі. Хапіла не цэлай гадзіны, каб некалькігадоваму дзіцяці адчуць жах гітлераўскай акупацыі.
Станавілася ўсё страшней. У блізкіх лясах расстрэльвалі ў першую чаргу неарыйцаў - габрэяў і цыганоў. Падчас майго апошняга наведвання Ліды завезлі мяне з маім мужам у блізкі лес, дзе знаходзіцца прыгожы помнік, які паказвае жанчыну і мужчыну ў натуральную велічыню. На гэтым месцы ў 1942 годзе расстралялі вялікую групу габрэяў.
Другая аповесць з там-тога перыяду носіць назву "Ванда". Я не ведаю, адкуль узялася Ванда ў нашым доме на вуліцы 11 Лістапада. Тата прывёў непаўнагадовую дзяўчынку, сказаўшы, што яна нашая вельмі далёкая сваячка, сірата, і што яна застанецца ў нас і будзе дапамагаць па доме. Нават мама падавалася захопленай знянацку, а, можа, толькі падавалася... Я канешне абрадавалася, што буду мець таварышку. Ванда, досыць дробная і нямоцная, была фактычна старэйшая, чым я думала. А сёння, праз гады, я абсалютна пэўная, што Ванда мела неарыйскае паходжанне. Яна прабыла ў нашым доме да канца ІІ Сусветнай вайны. Дадам, што знікла (ўжо з Беластоку) так жа нечакана, як і з'явілася. Тата праінфармаваў нас, што яна паехала на так званыя "заходнія землі" і не захацела развітвацца, каб не расчуліцца пасля некалькіх гадоў сумесных перажыванняў. А можа Ванда называлася іначай? Усялякі след яе знік.
З Вандаю мяне звязваюць шматлікія ўспаміны, але толькі адзін дэталёвы. Мама - спакойная і стрыманая - уся знервавалася, калі напэўна з яе згоды я паехала з Вандаю з Талачкоўшчыны ў Ліду фурманкай, везучы малочныя прадукты і яйкі з вёскі на Лідскі рынак. Я была ў той час з мамай, братам - Янкам і Вандай у той жа Талачкоўшыне ў сваяка - Зыгмунта Сегеня, на адлегласкі звыш дзесяці кіламетраў ад Ліды. Ванда ўмела бездакорна ўпраўляцца з канём, а пан Сегень абавязкова хацеў перадаць нейкім знаёмым з Ліды тую прадуктовую пасылку. Мама, пасля пэўных ваганняў, згадзілася, каб я суправаджала Ванду. Дарога ў абодва бакі і перадача каша знаёмым ў Лідзе аказаліся безаварыйнымі. У Талачкоўшчыне, калі мы шчасліва вярнуліся, мама, Ванда і я даведаліся, што перавозілі схаваную зброю. І ўжо тады дайшло да сур'ёзнай сваркі з панам Сегенем, што ён не меў права без згоды бацькоў падвяргаць мяне і Ванду смяртэльнай небяспецы. Пасля прыезду з Ліды таты, які вярнуўся са шпіталя, ён застаў спрэчку з гаспадаром дома залагоджанай.
Неўзабаве, непадалёк ад тога засценка, гітлераўцы ўчынілі ганебнае забойства маладых хлопцаў з Арміі Краёвай - ліцаістаў з Ліды, якія спалі ў гумне. Уночы немцы падперлі дзверы і падпалілі будынак. Усе загінулі ў агні. Была агульная жалоба і дыскусія аб бессэнсоўнасці смерці найлепшай польскай лідскай моладзі. Мама прызнала гэта за дадатковае пацверджанне дастаўкі ў Ліду зброі фактычна дзецьмі ў тыя некалькі гадоў.
Падчас нарастаўшай пагрозы планаваных гітлераўцамі экзекуцый над польскай інтэлегенцыяй у Лідзе бацькі вырашылі, каб мама, Янак і я выехалі на той найнебяспечнейшы перыяд ў Жамаслаў - да брата майго таты - дзядзі Вацлава. Ён быў адміністратарам найпрыгажэйшай перадваеннай рэзідэнцыі графаў Умястоўскіх, палаца, які быў спустошаны падчас савецкай акупацыі. Захаваўся флігель і гаспадарчыя будынкі: спраўна дзейнічалі бровар і цэх па вытворчасці знакамітых сыроў - так званых галяндэрскіх (галандскіх). А адначасова, дзядзя Вацлаў, супрацоўнічаў з Арміяй Краёвай, быў галоўным кватэрмайстрам, адказным за пастаўкі прадуктаў для падполля АК на гэтай тэрыторыі. Якраз у гэтых умовах аказалася я з мамай і братам у Жамаславе.
Прыехалі мы пад вечар. Мінаючы шмат разбураных пакояў, правёў нас дзядзя да месца побыту, недзе ў вуглавой частцы палаца. Прывіталі нас яго жонка і дачка - цёця Ўладзя і Крыся - крыху старэйшая за Янка. На 5 чалавек мелі мы для жыцця два ўпарадкаваныя пакоі, а таксама больш, чым 50-пакаёвы палац, уражвальна пусты і разбураны. Дзядзька жыў у флігелі, мяркую, што ноччу там бурліла падпольнае жыццё. У флігелях жылі работнікі рэзідэнцыі і нямецкія жандары, якія пільнавалі аб'ект, і якія - карыстаючыся з вырабаў бровара - былі неаднаразова не цвярозыя, што давала майму дзядзю магчымасць для супрацы з Арміяй Краёвай. Палац ніхто не наведваў. Як пераносіла мая мама той манаскі побыт у Жамаславе - не ведаю. Янак і кузінка Крыся, калі не было пагодна, бегалі па пакоях, дабягаючы да тэрасы, якая знайходзілася над вадою. Я замест гэтага марыла пра як найхутчэйшае вяртанне ў Ліду з жахлівага, асабліва начамі, Жамаслава. А што я рабіла падчас таго побыту? Вучыла на памяць вельмі доўгі верш "Марафон" Карнеля Уейскага. Паколькі па розных прычынах мы прапускалі заняткі ў таемных класах, задавалі нам для засваення на памяць нейкія тэксты - каб трэніравалася памяць і ўтрымоўваўся патрыятычны змест. Да сёння магу прадэкламаваць па памяці:
"У Сузе на двары кароль Дарый частуе,
сто цудоўных дзяўчын яму слугуе
сто нявольнікаў на каленях гаруе..." і г.д.
Мама глядзела на мяне з разуменнем. На шчасце мы пакінулі Жамаслаў.
Калі Таварыства польскай культуры на Лідчыне зарганізавала прыбылым з Польшчы некалькі гадоў назад наведванне Жамаслава, я не хацела адважыцца заглянуць яшчэ раз у той край. Ніколі не размаўляла з мамай на тую тэму, зрэшты, не ведаю - чаму?
* * *
Калі мы вярнуліся з Жамаслава ў Ліду, то даведаліся, што немцы зрэквізавалі наш дом па вуліцы 11 Лістапада. Нам далі досыць кароткі тэрмін, каб знайсці запасное жыллё. З вялікай цяжкасцю знайшоў тата невялікі драўляны дом на вуліцы Касцюшкі - непадалёк ад будынку пажарнай часткі і побач з вуліцай Сувальскай, якая спаленая ў пажары ўжо не існавала. Падменны дом, які належаў нейкаму пану Мамчыцу, знаходзіўся ў агародчыку і знадворку выглядаў не згорш, але ўнутры ён быў жудасна заінфекцыяваны. Вытручванне тога паскудства ў тым ліку і з дапамогай палення серы цягнулася некалькі дзён. Пазней усё ўнутранае памяшканне было памалявана. Дом быў гатовы для ўсялення. Наша мэбля з вуліцы 11 Лістапада, не змясцілася б ў новым невялікім жыллі. Мама, якая ўпарадкавала перад вайной яе дом-мару, мусіла што найменш палову мэблі раздаць па знаёмых - на перахаванне: каму і куды? Выбар мэблі аказаўся аднак досыць латвы: мама вырашыла, што забярэ ў дом Мамчыца - як гаварылі - толькі тое, што неабходна: шафкі з лекарскім начыннем, стаўшага асновай нашага тагачаснага жыцця, ложкі для спання, шафы для вопраткі, стол для яды і пісьма, крэслы. Нічога больш не магло змясціцца. Любімага сабакі Рэкса ўжо не было пасля яго ваенных прыгодаў.
Павяртаецца ў маю памяць драматычная аповесць, як нямецкі агент застрэліў маладога чальца Арміі Краёвай, які, уцякаючы ад немцаў, бег праз сад ля дому Мамчыца, дзе мы жылі. Тут перад адкрытай брамкай агароду АК-вец выкінуў у кусты рэвальвер, які ўяўляў "corpus delicti" прыладу барацьбы. Гэтым спосабам захаваў бы жыццё, калі б не неспадзяваны стрэл з рук агента. Стрэл той аказаўся смяртэльным. Уся акцыя разыгралася бліскавічна.
Мама была перапужаная, ведаючы, што яна, Янак і я маглі быць расстралянымі гітлераўцамі, як сведкі здарэння ў агародзе нашага дома. Рашэнне маці было маланкавае: мы ў той жа час перайшлі ў кухню, з якой не бачна агароду, які знаходзіўся на супрацьлеглым баку дома. Мама пачала абіраць бульбу, а мне сказала мыць нейкія шкарпэткі. На шчасце, немцы не ўвайшлі ў нашае жыллё. Пасля таго, як перажыванні мамы астылі, я сказала ёй, моцна ўражанай, што ведала загінулага АК-аўца. Распавяла, што падчас побыту ў Ёдках - у цёці Стасі, татавай сястры, якую мы часам адведвалі (Ёдкі знаходзяца некалькі кіламетраў за Лідай), я была запрошана паплаваць на лодцы з кузінкай і тым жа АК-ўцам. Мы плавалі па Лідзейцы ці Дзітве, і ён падараваў кузінцы букет жоўтых вадзяных лілей, а мне - адну белую лілею, сказаўшы, што гэта дар ад русалкі - на шчасце. Пасля выслухвання гэтай аповесці мама станавілася ўсё больш і больш знепакоеннай: яна тлумачыла мне, якая небяспека магла пагражаць кузіне і сваякам у Ёдках, калі б гітлераўцы западозрылі іх у супрацоўніцтве з Арміяй Краёвай на тых абшарах. Падсумоўваю: катэгарычным патрабаваннем мамы было выкрэсліванне з маёй памяці гісторыі пра спатканне ў Ёдках. А цяпер, пры аказіі хачу колькі слоў дадаць аб сабе самой. Тры ці чатыры гады назад я ўдзельнічала ў выязной навуковай сесіі Польскай Акадэміі Навук на Пінскім Палессі. Едучы аўтакарам уздоўж канала Агінскага, я атрымала ў прэзент другі раз у жыцці белую вадзяную лілею, сарваную на водах таго ж канала Агінскага, які знайходзіўся перад ІІ Сусветнай вайной на крэсах Рэчы Паспалітай. Ход падзей падаецца часам непрадбачным. Белая, красовая вадзяная лілея ў пачатку дзяцінства, захаваная ў памяці праз шмат гадоў, і - зноў - белая красовая вадзяная лілея, пасля майго пераходу мяжы ценю.
3. Ізноў савецкая акупацыя (1944 - 1945)
Па адступленні немцаў з Савецкага Саюзу ў 1944 годзе ў Ліду зноў увайшлі расейцы. Пачаўся другі этап Савецкай акупацыі. Для мамы - падобна, як і для ўсёй польскай інтылегенцыі - гэта быў час асабліва цяжкі. Не было нават і гаворкі пра вяртанне ў наш дом на вуліцы 11 Лістапада. Знайшлі мы вельмі сціплую двухпакаёвую, але на шчасце чыстую, кватэру на вуліцы Крупаўскай, каля чыгуначнага пераезду, на адлегласці некалькіх кіламетраў ад Крупава. Нашая сям'я з чатырох чалавек мясцілася ў адным пакоі, а ў другім знаходзіўся псеўда-кабінет лекара, што давала магчымасць атрымаць сродкі на жыццё. Пазней тата пачаў працаваць у заразным шпіталі, але - на жаль, не доўга, быў арыштаваны і пасаджаны ў Лідскую вязніцу. Умовы былі цяжкія, заўшывелая камера на некалькі чалавек і пастаяннае праслухванне. Мама, акрамя сістэматычных перадач ў вязніцу пакункаў з прадуктамі і вопраткай, пачала спробы вызвалення таты з вязніцы. Вялікую спагаду і канкрэтную дапамогу аказалі расейкі - санітаркі з заразнага шпіталя, з якімі бацька працаваў. Супольны план дзейнасці маёй мамы і тых санітарак быў наступны, але не найпросты для рэалізацыі. Падчас нямецкай акупацыі, калі мы яшчэ жылі ў доме на вуліцы 11 Лістапада, мае бацькі пэўны час хавалі - як правіла на адну ноч - тых, каму пагражала смерць, і хто мусіў выбірацца з Лідчыны. Былі гэта найчасцей АК-аўцы, але аднойчы ў нас аказаўся нейкі расеец - камандзір "з лесу", які аказаўся пасля пераправы ў Савецкі Саюз знакамітым саноўнікам. Маці напісала яму ліст з вялікай просьбай дапамагчы арыштаванаму тату, якому кожную хвіліну пагражала смерць. Адна з расеек-санітарак згадзілася паехаць у Менск (ці ў Маскву - не ведаю), каб дабрацца да гэтага саноўніка і перадаць ліст маёй мамы, пацвердзіўшы каментарам. План удаўся цалкам. Дзякуючы неадкладнаму ўмяшанню гэтай выбітнай асобы з Савецка Саюза, тата неўзабаве быў на свабодзе. Удзячны расіянін (не ведаю, кім ён быў), за выратаванне яго жыцця ў драматычнай сітуацыі, адказаў выратаваннем ад смерці майго бацькі. Доўг быў заплачаны. Рашучасць і мудрая дзейнасць маёй мамы значна паўплывала на вызваленне таты з савецкага вязнення, з якога, як правіла, не вярталіся на свабоду. Мама пасябравала з расейскімі санітаркамі, расейкамі, якія выказалі шмат зычлівасці і дапамогі ўсё нашай сям'і - таксама і ў недалёкай будучыні. Да тога фрагменту аповесці я вярнуся неўзабаве.
* * *
Мама мусіла спаліць, прынесеныя з вязніцы вопратку і бялізну таты - яна была так заінфекавана, што заразіла б усё жыллё. Пасля двух дзён адпачынку, акліматызацыі на свабодзе, бацька вярнуўся на працу ў заразны шпіталь, дзе яго сустрэлі з вялікай радасцю. Але не на доўга. Праз некалькі тыдняў адна з прыязных расеек праінфармавала з вялікай таямніцай маіх бацькоў, што яны знаходзяцца ў спісе асоб, вызначаных НКУС на высылку ў Сібір. Адзіным ратункам магла быць неадкладная рэпатрыяцыя ў Польшчу - у сакавіку 1945 году з Ліды меўся вырушыць першы транспарт рэпатрыянтаў на польскія землі. Часу было няшмат, трэба было атрымаць згоду на рэпатрыяцыю з Савецкага Саюза, рэпатрыяцыйныя дакументы, запакаваць рэчы і пакінуць у Лідзе амаль усё набытае ў жыцці. Але што значыла гэта ўсё ў параўнанні з высылкай у Сібір?
Пры Божай і людской дапамозе ўдалося нам у бліскавічным тэмпе здабыць рэпатрыяцыйныя дакументы і палову таварнага вагона пад упакоўку рэчаў. Другую палову вагона атрымаў ветэрынар з сям'ёю, які выязжаў у Любартава, што на Любліншчыне, дзе жылі ягоныя сваякі, якія паабяцалі яму будучую працу і жыллё. Нам таксама было прапанавана пасяліцца ў тым жа самым месцы і праца лекара; гэта былі прыгожыя планы, але мае бацькі думалі толькі аб перасячэнні мяжы Савецкага Саюза.
* * *
У тым часе, калі мы рыхтаваліся да выезду ў Польшчу, здарылася ў Лідзе досыць гучнае, драматычнае здарэнне, звязанае з Вандай Баярчык - сястрой даўняй мамінай прыяцелькі Зофіі Баярчык-Чыжэўскай, з якой мама падчас вучобы ва Ўніверсітэце Стэфана Баторыя ў Вільні жыла ў адным пакоі на Антокалі. Не ведаю, што сталася з прыяцелькай мамы, лекаркай паняй Зофіяй, а пані Ванда Баярчык пасля смерці бацькоў жыла з малым дзіцём у прыгожым, бацькоўскім доме па вуліцы 3 Траўня. Савецкія афіцэры канфіскавалі, канешне, значную частку дома, пакінуўшы - як гаварылася - "гаспадыню". Калі адзін з афіцэраў атрымаў узнагароду, то ён папрасіў паню Ванду засмажыць пару курачак, каб адзначыць той факт урачыстай вячэрай. "Гаспадыня" не магла, канешне, адмовіць яму ў той паслузе, тым больш, што яе не выгналі - як гэта рабілася найчасцей - з роднага, уласнага дому. Яе таксама запрасілі на вячэру. Афіцэры, выпіўшы добрую дозу алкаголю, вырашылі пазабаўляцца стральбой па курах. Забава аказалася з трагічным канцом: першая куля патрапіла ў сядзеўшага найбліжай маёра, і тая ж самая куля патрапіла ў пані Ванду. Таварышы адразу павезлі раненага ў шпіталь і ўратавалі яго, а пані Баярчык засталася адна, без ніякай дапамогі. Яна выбралася неяк з дома на пустую ў поўнач вуліцу. Сцякаючы крывёй і млеючы дабралася да шпіталя, але для выратавання было позна. Яна памерла. Жыхары Ліды былі ўзрушаныя тым здарэннем - трагічным і нялюдскім.
* * *
Выезд у Польшчу набліжаўся ўсё хутчэй. Рэпатрыяцыйны цягнік мусеў выехаць з Ліды ў Вялікі Тыдзень - якраз перад Вялікаднем, які ў той год прыпаў досыць рана. Бацькі прасілі, бабулю Паўліну і нашых сваякоў, каб яны не праводзілі нас на вакзал - развітанне было б надзвычай цяжкім. І так, напрыклад, дзядзя Вілусь прыняў канчатковае рашэнне, што не пакіне Ліду да канца жыцця, цёця Зіна з сынам і нявесткай мела ехаць у Польшчу адным з наступных транспартаў, бабуля Паўліна не рашалася. Шчыра гаворачы, я не памятаю, дзе яна жыла пасля пажару на вуліцы Сувальскай. Мае бацькі былі яшчэ маладыя і поўныя энергіі, лічылі, што само жыццё развязвае самыя найцяжэйшыя праблемы. Калі цягнік выехаў з Ліды, была ўжо самая пара вырашаць, куды маем ехаць: у Любартава, як раіў нам ветэрынар, або ў Кракаў, дзе, як казалі, чакала нас жыллё. Там знаходзіўся ўжо некалькі месяцаў дзядзя Вацлаў - брат таты, які выбраўся з Жамаслава, і разам з жонкай - радавітай кракавянкаю - і дачкой, дабраўся да Кракава пад змененным прозвішчам з-за дзейнасці ў Арміі Краёвай на Крэсах. Верагодна, але толькі верагодна, чакала нас кракаўскае жыллё. Ці ж напэўна?
У Беластоку, пасля перасячэння савецкай мяжы, нашыя ваганні развязаў сам лёс. Ад цягніка, які меў ехаць далей, адчапілі наш вагон і паставілі яго недзе ў самым канцы станцыі. Як на зло, падаў тыповы сакавіцкі снег з дажджом, а дзверы былі адчыненыя насцеж без магчымасці іх зачыніць. Што вырашылі з іншымі рэпатрыяцыйнымі вагонамі з Ліды - не ведаю. Бацька знайшоў нейкія кавалкі брызенту, каб прыкрыць рэчы і вырашыў пайсці ў горад, дзе жылі і працавалі ягоныя таварышы - выпускнікі ўніверсітэта імя Стэфана Баторыя. Пасля спаткання дапамога прыйшла маланкава. Нашыя рэчы перавезлі ў нейкі гараж, а нас з двума чамаданамі - у пакойчык у прыюце ў цэнтры Беластока на вуліцы Элізы Ажэшкі. У пакоі былі чатыры ложкі і ўмывальнік з вадою. На Вялікдзень мы падзяліліся яйкам, пасвенчаным у Беластоцкім касцёле, і з'елі святочны сняданак на чамаданах, пакрытых белым абрусам. Мама нават купіла ў цукерні сапраўдны святочны куліч. Ванда, якая прыехала з намі з Ліды і прабыла ў нас кароткі адрэзак часу, спала - памятаю - у нейкім калідоры, на складным ложку.
Што было далей? Таварышы майго таты ўгаварылі яго застацца ў Беластоку - не хапала лекараў, абяцалі хуткую дапамогу з жыллём. А акрамя таго гэта былі Крэсы, а не далёкі Кракаў ці Любартаў, з вялікай колькасцю пытальнікаў. Тата прыняў рашэнне - застаўся ў Беластоку. Як пасля аказалася - ужо на ўсё жыццё. А працу лекара атрымаў адразу.
А як склаўся лёс мамы? Працавала і пражыла да 1989 года. Гэта значыць ажно 44 гады пасля выезду з Ліды. Быў гэта прыгожы лік гадоў, а таксама прыгожае і годнае жыццё. Эпілог аднак будзе сціслы і згорнуты па часе. Усе ўспаміны лідзянкі я змясціла толькі ў Лідзе і ў часах, з ёй звязаных. У свой родны горад і на свае, тыя Крэсы мая мама не вярнулася ўжо ніколі. Ці магла пачувацца некалі чужой ва ўласнай Айчыне, калі вырасла на карэнях з-над Лідзейкі, Дзітвы і Нёмана? Не ведаю, але беластоцка-варшаўскія ўспаміны ўжо пісаць не буду. Тая эпоха - разлеглая ў часе і ў яе перажываннях ужо канчаткова закрытая.
Эпілог
Пасля таго, як мы аселі ў Беластоку, мая мама адразу ж вырашыла пачаць працаваць, найахвотней па сваёй спецыяльнасці, настаўніцай батанікі ў сярэдняй школе. Але аказалася, што ўсе штаты ў гэтай вобласці ўжо былі занятыя. Маме прапанавалі працу на санітарна-эпідэміялагічнай станцыі пасля сканчэння двухмесячных курсаў у Варшаве. Мама адважылася на выезд з Беластока, хоць цяжкасці існавалі: дагляд за намі, за Янакам і мною - паколькі тата быў заняты з рання да вечара. Дадам, што Ванда ўжо ў гэты час выехала ў так званыя вернутыя землі. Мама, пасля вучобы прапрацавала на санэпідэмстанцыі некалькі год.
Пазней, калі ў Беластоку пачала арганізоўвацца Медыцынская Акадэмія пад кіраўніцтвам прафесара, доктара медыцынскіх навук Тадэвуша Келяноўскага, нанава прызначаны рэктар мусіў стварыць адміністрацыйную секцыю. Ён запрасіў на працу маю маму. Яна такім чынам стала першым работнікам Беластоцкай медыцынскай вучэльні. Пра тое забыта, а ўсё ж варта адсланіць тую белую пляму, запоўніўшы яе прозвішчам Марыі Стасевіч, сціплага працаўніка з 1949 года.
Пасля стварэння Медыцынскай Акадэміі ў Беластоку паўстала неабходнасць стварэння бібліятэкі медыцынска-прыродазнаўчага профілю - мая мама стала яе арганізатарам і ў першы перыяд дырэктарам: неўзабаве на яе месца ўзялі лекара - доктара медыцынскіх навук Берту Шайкоўскую. Як захавальніца фондаў бібліятэкі мама заставалася ў той інстытуцыі ажно да выхаду на пенсію ў 1972 годзе. У Медыцынскай Акадэміі правяла амаль чвэрць стагоддзя, расставалася з жалем. Яна хацела працаваць далей, бо адчувала і фактычна была ў бібліятэцы патрэбнай. Але з адбіццём пенсійным гадзіннікам 70 гадоў мусіла сысці.
У Беластоку мама асвяжыла кантакты са знаёмымі з універсітэта Стэфана Баторыя: прафесар доктар Вітольд Славінскі выкладаў у Беластоцкай Медыцынскай Акадэміі батаніку. З той жа віленскай альма матар спаткалася мама з таварышкай - паняй магістрам Янінай Ганткевіч, якая выкладала батаніку ў ліцэі.
Бабулю Паўліну, якая адважылася пакінуць Ліду і пасяліцца ў маіх бацькоў у Беластоку, некалькі разоў адведваў яе лідскі "палавіначнік" - пан Бенька. Дадам, што з Сібіры вярнулася бабуля Стэфанія - мама таты, якая жыла таксама ў нас, у доме бацькоў.
Якою засталася мама ў маёй памяці? Была сумленнаю, незвычайна адказнаю, амбітнаю, з вялікім пачуццём годнасці - таксама і ў адносінах да сям'і; вельмі чулая; завязвала непасрэдны кантакты, у той жа час без ценю фамільярнасці, без пранікнення ва ўласнае жыццё. Беручы пад увагу асабістыя якасці маёй мамы, яе інтэлегентнасць і выбітныя здольнасці да навукі, - чаму доказам яе захаваныя пасведчанні і дыпломы - лічу, што была яна недаацэненаю - вельмі сціплаю і незалежнаю.
* * *
Адыйшла яна 26 снежня 1989 года, у другі дзень Свята Божага Нараджэння. Спачывае на Беластоцкіх каталіцкіх могілках каля магіл яе мужа - Вітольда Стасевіча і яе мамы - Паўліны Стасевіч - самых найбліжэйшых для яе людзей. А Беласток - ён таксама красовы, не такі далёкі ад Ліды.
Пераклад з польскай Кірыла Сыцько і Наталлі Шышкінай (Здымкі з архіву Ірэны Стасевіч-Ясюковай перадаў Аляксандр Колышка.)
[1] Стасевіч Ян. Гастраэнтэролаг. Доктар медыцынскіх навук. Прафесар.