Папярэдняя старонка: Мемуары

Аўтар: Кабылянская Зофія,
Дадана: 03-03-2014,
Крыніца: Летапісец 4(64)-2014.

Пераклад Станіслава Судніка

27 траўня 2013 года споўнілася 70 гадоў ад хвілі, калі пад камандаваннем Баляслава Пясецкага вырушыла ў поле галоўнае згрупаванне Ударных кадравых батальёнаў (УКБ) - вайсковых фармаванняў Канфедэрацыі народа (КН), каб на землях на ўсход ад Буга весці барацьбу з немцамі.

У 1988 годзе Выдавецкі інстытут "Рах" у Варшаве выдаў кнігу Зофіі Кабылянскай [1] "З успамінаў санітаркі Ударных кадравых батальёнаў" з прадмовай Ежы Гагмаера, першы вялікі твор, які датычыцца фрагментаў гісторыі Ударных кадравых батальёнаў. Ніхто з пазасталых у жывых таварышаў па зброі Баляслава Пясецкага не спадобіўся на напісанне гісторыі Канфедэрацыі народа або ўласных успамінаў. Усе яны засталіся даўжнікамі каменданта і арганізацыі, якой прысвяцілі найлепшыя гады сваёй маладосці.

З ПРАДМОВЫ

У 1949 годзе маладая партызанка, санітарка Зофія Кабылянская ("Зося") запісала свае ўспаміны з перыяду баёў УКБ на тэрыторыі Лідчыны і Віленшчыны ў 1943-1944 гадах. Habent sua fata scripta! Праляжалі яны амаль 40 гадоў на выдавецкіх паліцах, не гледзячы на свае бясспрэчныя літаратурныя якасці і гістарычную вартасць успамінаў, якія датычацца адносна малавядомых баёў на Крэсах даўняй Рэчы Паспалітай. "Зося" проста і без прэтэнзій, але так праймальна малюе вобраз жаўнерскай працы, радасці поспехаў, горычы няўдач і трагізму партызанскіх смерцяў. Рэч відавочная, што ў сваіх успамінах Кабылянская не паказвае цэльнасці спраў, якія датычацца Канфедэрацыі народа, не высвятляе, чаму на адлеглых усходніх рубяжах аказаліся хлопцы з Варшавы. Аднак варта хоць бы ў вельмі агульным акрэсе прыпомніць гісторыю КН, тым больш, што па-за фрагментарнымі ўспамінамі, якія з'яўляюцца на старонках паксаўскай прэсы ці палемік з аўтарамі, якія скажаюць яе гісторыю, тэма гэтая мала вядомая, неаднакратна фальшаваная абвінавачваннямі Канфедэрацыі ў фашызме і таталітарызме.

Яшчэ ў час ваенных дзеянняў вераснёвай кампаніі (1939 г., рэд.) генерал Міхал Карашэвіч-Такарэўскі на падставе мандата маршала Эдварда Рыдз-Сміглага арганізаваў Службу для перамогі Польшчы, якая мела працягваць у канспірацыі барацьбу з немцамі. Непасрэдна пасля заканчэння кампаніі пачалі паўставаць ва ўсёй Польшчы, а ў асаблівасці ў Варшаве шматлікія падпольныя арганізацыі, значная частка якіх недаверліва і нават варожа адносілася да СПП. Баяліся таго, што будзе гэта працягам санацыйнага лагера, адказнага за знішчэнне праўнасці ў Польшчы паслятравенскай і перш за ўсё за паразу вераснёвую.

З ініцыятывы маёра Яна Уладаркевіча (ТАП), мецэната Вітольда Расцішэўскага ("Пабудка") і Баляслава Пясецкага ў ліпені 1940 года распачаліся перамовы, якія датычылі ўзамадзеяння некаторых арганізацый, што крытычна ацэньвалі Службу перамозе Польшчы. У выніку тых перамоў 28 верасня 1940 года паўстала арганізаыя, якая ўзяла назву Канфедэрацыя народа і неўзабаве апавясціла ідэйную дэкларацыю. Супольнай плоскасцю груповак, якія стваралі новую арганізацыю быў каталіцызм, нацыянальная ідэалогія і радыкалізм праграмы гаспадарчай, грамадскай і культурнай. "Жаўнерскі бюлетэнь" са снежня 1940 года змяшчае такія самаакрэсленні: "Ідэя Канфедэрацыі вырасла з духу польскага народа. Заўсёды, калі наступалі паразы, і вораг нішчыў край, народ, веручы ў Божую дапамогу, ставаў як адзін чалавек да бою са злом і зрываў путы няволі. Адтуль галоўныя лозунгі: "Адзінства - Свабода - Бог".

У слад КН увайшлі: Тайная армія Польшчы (ТАП), Гвардыя нацыянальнай абароны (ГНА), Саюз збройнага чыну (СЗЧ), "Пабудка", "Вавель", "Знак". Старшынём прэзідыюму Канфедэрацыі народа быў выбраны 28 студзеня маёр Ян Уладаркевіч. Неўзабаве прынята рашэнне падзяліць КН на вертыкаль вайсковую і палітычную. У вайсковую вертыкаль увайшлі ўсе аддзелы сканфедэраваных арганізацый, і яна атрымала назву Збройнай канфедэрацыі, кіраўніком якой застаўся маёр Уладаркевіч. Палітычная вертыкаль захавала назву Канфедэрацыі народа, і кіраўніцтва яе прыняў Баляслаў Пясецкі.

Тым часам у падпольнай дзяржаве адбываліся важныя змены. Па загадзе ген. Уладзіслава Сікорскага Служба перамозе Польшчы была пераўтворана ў Саюз збройнай барацьбы, адзіная прызнаная Вярхоўным галоўнакамандуючым вайсковая арганізацыя ў краі. Камандуючы СЗБ, ген. "Грот" - Равецкі выдаў загад, які сцвярджаў, што дэмабілізацыя не праводзілася, паводле чаго вайскоўцы дзейнай службы, якія не падпарадкуюцца загадам Камандуючага Ўзброеных Сілаў у краі будуць адказваць паводле артыкулаў вайсковага карнага кодэксу. Яшчэ перад адданнем гэтага загаду кіраўнік Збройнай канфедэрацыі правёў шэраг перамоў з прадстаўніком Галоўнага Камандавання СЗБ - падпалкоўнікам Антоніем Санойцам ("Кортум"). У іх выніку былі ўзгоднены ўмовы ўваходу Збройнай канфедэрацыі ў СЗБ. Трывалі яны ад лістапада 1941 г. да траўня 1942 г. Маёр Ян Уладаркевіч быў прызначаны камандуючым "Вахляжа" ("Веера") і накіраваны ў Львоў, дзе памёр (у сакавіку 1942 г.) пры дакладна не вядомых акалічнасцях. На фоне адносін да СЗБ і да дэлегатуры ўраду дайшло ў Канфедэрацыі народа да рознародных канфрантацый, у выніку якіх шмат асобаў і арганізацый пакінула яе шэрагі. Пясецкі здалеў, аднак, затармазіць распад Канфедэрацыі, якая паволі пачала вяртаць страчаную сілу. Менш-больш ад ліпеня 1942 года была ўладкована новая арганізацыйная структура. Галоўным камендантам быў Баляслаў Пясецкі ("Саблеўскі"), які пакінуў сабе непасрэднае кіраўніцтва "Ўдарам". Кіраўніцтва новапаўсталай Краёвай арганізацыі прыняў Ян Машынскі ("Мяльніцкі"). У Краёвай арганізацыі за вертыкаль палітычна-прапагандысцкую быў адказны Ўладзімір Петрак ("Балк"), за эканамічную - Аляксандр Ялавіцкі ("Лавіцкі"), культурную - Браніслаў Ануфры Капчынскі ("Адам"), славянскую - Станіслаў Гнядзевіч ("Альгерд"), справай працы з жанчынамі займалася Марыя Іваніцкая ("Малгажата"), моладзі - Ежы Цыбіхоўскі ("Смаленскі"), а потым Мечыслаў Куржына ("Ліпінскі"), секцыю турэмную ўзначальвала Гелена Ямант ("Вашыцкая"). Акрамя таго ў кіраўніцтва КН уваходзілі: Дамінік Гарадынскі ("Віленскі"), Ежы Шлюбоўскі ("Шары"), Войцах Кантржынскі ("Ваўкавыскі"), Адольф Рэўт ("Веланоўскі"), пасля вызвалення з Павяка - Ежы Гагмаер ("Кейстут"), нарэшце, прызначаны на спецыяльныя заданні, Станіслаў Брэсемейстар ("Кавальскі") і капелан езуіт а. Юзаф Варшаўскі ("Айцец Павел"). (З той групы загінулі ў канцэнтрацыйных лагерах: Машынскі, Ялавіцкі і Капчынскі; палеглі ў партызанцы: Гнядзевіч, Іваніцкі, Шлюбоўскі; у Варшаўскім паўстанні - Петрак і Ямант; трагічнай смерцю ў памяшканні акружаным гестапа загінуў Цыбіхоўскі.)

Канферэнцыя народа ў сваім новым кшталце не была ані ідэалагічна, ані кадрава працягам руху нацыянальна-радыкальнага, як сцвярджаюць некаторыя гістарычныя ці публіцыстычныя даследванні, перакананыя тым фактам, што абедзвюмя арганізацыямі кіраваў Баляслаў Пясецкі. Думка ідэйна-палітычная КН пазбаўлена была характэрных для так зв. Фалангі таталітарных канцэпцый і антысемітызму, бо персанальна звязана з рухам нацыянальна-радыкальным была меншасць новага кіраўніцтва, не гаворачы ўжо пра ўсю арганізацыю, у якой падобны падход абмяжоўваўся нікчэмным працэнтам.

Пясецкі прыдаваў велізарнае значэнне філасофскім і ідэалагічным разважанням, калі ўяўлялі яны неабходныя для стварэння праграмы арганізацыі інтэлектуальныя падставы. Тым больш, што выдадзеная яшчэ ў 1940 годзе (пад псеўданімам Леан Цалка) брашура яго аўтарства - "Вялікая ідэалогія народа польскага" выканала ўжо сваю ролю, і закладзены ў яе змест вымагаў новых абагульненняў. Пад кіраўніцтвам айца Юзафа Варшаўскага ("Айца Паўла") была паклікана да жыцця супольнасць, якая прадыскутавала тэзісы стваранай "Айцом Паўлам" філасофскай сістэмы. Канцэпцыю тую Юзаф Варшаўскі назваў універсалізмам, нарысам нацыянальнай грамадскай філасофіі.

Аўтар зрабіў спробу стварэння сістэмы норм і правілаў, якія датычылі паняццяў часткі і цэльнасці. Паняцці тыя служылі акрэсленню адносін асоба - грамадства і грамадства - асоба. Адносіны тыя ў сваім праграмным вымярэнні павінны быць абапёртыя на моцных фундаментах канкрэтнай філасофіі і дасканалым веданні гісторыі.

Праблемы культуры, закранутыя ва ўніверсалізме былі прадметам творчых дыскусій рэдакцыйнай суполкі месячніка "Мастацтва і народ". Асобу аўтара і іншых сутворцаў універсалізму характарызуе адсылка да думкі Станіслава Любамірскага: "Ні адна справа не ёсць добра пачатай на практыцы, калі яна да гэтага не закончана ў думцы", ці Норвіда: "Да паўстання з мячом патрэбна паўстанне сілай думкі". Ва ўступе да свайго даследвання "Айцец Павел" піша між іншым: "Чын без думкі ёсць чын бяздумны. А чын дзейны мусіць быць папярэджаны дзеямі выраслай думкі. Думка ўсеаб'емная. Яна сягае да асноў і фундаментаў". Правядзенне больш глыбокага аналізу ўсёй сістэмы ўніверсалізму не мажлівае ў рамках акрэсленых памерамі гэтага тэксту. Варта аднак на фоне абвінавачванняў КН у ідэалогіі фашысцка-таталітарнай прадставіць аўтэнтычную ацэнку таталітарнасці рэпрэзантаваную арганізацыяй: "Памылкай ёсць (...) падкрэсліванне дзяржавы і грамадства аж да адмаўлення асобы; памылкай ёсць лозунг "Die Еinzelne ist nichts, die Nation ist alles" ("Асоба нішто, нацыя ўсё"), памылка - усялякае ўвасабленне дзяржавы; памылка - абагаўлення дзяржавы; памылка раўнанне ў ёй усяго да нізу; памылка - брутальная машынізацыя асобы; памылка памяшчэнне ўласцівай яму рэчаіснасці выключна ў ідэі, міфе, без погляду на змест..."

Супрацьпастаўлючыся прыросту індывідуалізму і таталітарызму аўтар прапануе альтэрнатыўную, усебаковую філасофію - універсалізм.

Галоўнай светапоглядавай асновай КН была аксіёма, якая сцвярджала, што Бог - апошняя мэта чалавека, таму імкненне да яго выражаецца ў тварэнні маральных і цывілізацыйных вартасцяў у свеце, які застаў чалавек, а таксама ў развіцці ўласнай асабовасці. Кансеквенцыяй гэтых тэзісаў было глыбокае перакананне сяброў Канфедэрацыі пра неабходнасць чыннай пазіцыі ў адносінах да праблем, якія стаяць перад Польшчай і палякамі. Польшча павінна быць вялікай, справядлівай, рэфармаванай гаспадарча, палітычна і культурна. Праграма КН бачыла вялікасць Рэчы Паспалітай у Імперыі, якая абдымала б сваімі межамі землі пястаўскія і Польшчы Ягелонаў і адыгрывала б ролю гегемона супольнасці народаў паміж Балтыкай, Чорным морам і Адрыятыкай. Справядлівасць у радыкальна перабудаванай нацыянальнай гаспадарцы мела забяспечыць нацыяналізацыя буйной прамысловасці, банкаў, шахтаў; рэформа сельскагаспадарчая, якая б распаўсюджвала самастойныя, непадзельныя, самадастатковыя мужыцкія гаспадаркі. На той базе пастулявалася развіццё прамысловасці, гандлю і сельскай гаспадаркі, вялікія фінансавыя ўклады ў культуру, асвету, ахову здароўя і грамадскую бяспеку. Дасягненне закладзеных мэтаў мела быць магчымым толькі тады, калі палякі зразумеюць неабходнасць і важнасць чыну. Чын той ва ўмовах акупацыйных меўся выражаць жаўнерскую ахвярную гатоўнасць пралівання ўласнай крыві ў барацьбе за незалежнасць, а пасля яе вяртання - барацьба за вялікасць Польшчы і поўная прысвечанасць службе ў адбудове і перабудове краю.

Распаўсюджванню ідэалогіі і прапагандзе дзейнасці служыла выдаваная Канфедэрацыяй народа прэса і шматлікія брашуры. Галоўным органам была "Новая Польшча", рэдактарам якой быў Ян Машынскі ("Мяльніцкі"), а пасля яго арышту - Уладзімір Петрак ("Балк"). Гаспадарчым пытанням былі прысвечаны: "Новая гаспадарчая Польшча" (рэдактар Войцах Залескі - "Шарэцкі"), "Новая Польшча - новая вёска" (рэдактар Ежы Шлюбоўскі - "Шары"). Для жаўнераў "Удару" прызначана было выданне "Да зброі" (рэдактар Адольф Рэўт - "Веланоўскі"). Славянскі аддзел выдаваў "Славянскі бюлетэнь" (рэдактар Войцах Вінклер - "Вільчэўскі") і справамі моладзі займаліся выданні "Моладзь імперыі" і "Іскра" (рэдактар Мечыслаў Куржына - "Ліпінскі").

Уладзімір Петрак быў не толькі рэдактарам галоўнага аргана КН, а задаваў таксама кірунак культурнай працы арганізацыі. Аднак галоўным актывізатарам той дзейнасці быў выпускнік Варшаўскай кансерваторыі, кампазітар і публіцыст Браніслаў Ануфры Капчынскі. З яго ініцыятывы ўзнік штомесячнік "Мастацтва і народ", якога ён быў першым рэдактарам. Сабраў ён вакол выдання групу выбітных паэтаў, празаікаў і культуралагічных публіцыстаў. Суполка тая сцякла крывёю ў барацьбе з акупантам, а яе творчасць перайшла да гісторыі польскай літаратуры. Капчынскі загінуў у Майданаку, яго наступнік - Вацлаў Чарнота Баярскі памёр у шпіталі "Дзіцятка Езус" ад агнястрэльнай раны ў жывот, атрыманай падчас ускладання кветак пад помнік Каперніку. Выпадкова арыштаваны чарговы рэдактар штомесячніка Андрэй Тшабінскі быў расстраляны пры публічнай экзекуцыі на Новым Свеце, яго наступнік - Тадэвуш Гайцы і сурэдактары Здзіслаў Страінскі і Войцах Мэнцаль палеглі ў Варшаўскім паўстанні.

Паралельна з дзейнасцю філасофскай, ідэалагічнай, культурнай і палітычнай Пясецкі інтэнсіўна будаваў вайсковую вертыкаль Канфедэрацыі народа, мэтай якой была канцэпцыя "Ўдару". Ідэя тая выходзіла з палажэння, што ў палітыцы той пераможа, хто атакуе, хто робіць, а не той, хто чакае на міжнародныя меркаванні, плебісцыты і да т.п. "Польшчу незалежную атрымаем, Польшчу вялікую мусім заваяваць самі", таму вайсковыя канспірацыйныя аддзелы не павінны стаяць са зброяй ля нагі, але павінны быць кінуты ў партызанскую барацьбу.

Ударныя кадравыя батальёны мелі быць накіраваны на густа заселеныя забужскія тэрыторыі, каб фармаваць там сведчанне пра польскасць тых зямель створанымі партызанскімі аддзеламі. Яны мусілі праводзіць дыверсійныя акцыі ў тылах Вермахту, дэманструючы перад саюзнікамі чынную, бесперапынную барацьбу палякаў з немцамі. Стваралі б яны нарэшце прыстанішча для "спаленых" у так званым Генерал-губернатарстве дзеячаў падполля. Невымерна важнай рысай сяброў КН і жаўнераў УКБ было іх глыбокае перакананне, што новай Польшчы будуць патрэбныя людзі, характар якіх выпрацавалі не толькі філасофія і ідэалогія, але таксама і жаўнерскі чын.

Намерам кіраўніцтва Канфедэрацыі была такая арганізацыя дзейнасці ўсіх вертыкаляў, каб стваралі яны адзінства, якое служыла б канцэпцыі "Ўдару" цераз павелічэнне колькасці і ўдасканалення вайсковай і ідэалагічнай падрыхтоўкі аддзелаў УКБ. Характэрным для атмасферы, якая панавала ў КН ёсць Загад №3, выдадзены Галоўным камендантам: "Звяртаю ўвагу, што ў Канфедэрацыі народа не існуе спраў арганізацыі палітычнай і спраў арганізацыі вайсковай, паколькі ўвесь рух ёсць ідэйны і змілітарызаваны. Сурова рэкамендую асцерагацца вышэй названых паняццяў - Б".

У палове кастрычніка 1942 г. у Стэрдынскіх лясах была праведзена канцэнтрацыя 1 УКБ, які пазней меў фарсіраваць Буг і дабрацца да Белавежскай пушчы. Там павінна быць створана тэрыторыя для прыняцця наступных аддзелаў "Удару". Канцэнтрацыя агаліла памылкі кіраўніцтва: шмат жаўнераў прыбыло ў вопратцы не прыдатнай для дзейнасці ў партызанах (адсутнасць уваходнага кантролю), наяўная зброя аказалася ў значнай ступені няспраўнай, і, наогул, было яе замала, бракавала боепрыпасаў. У гэтай сітуацыі камандзір 1 УКБ - маёр "Дуб" загадаў каля 80 чалавекам вярнуцца на месца жыхарства, сам жа з 30 партызанамі перайшоў Буг. Адсылка некалькіх дзясяткаў чалавек без забеспячэння іх правадніком і без указання маршруту вяртання аказалася фатальнай памылкай "Дуба", бо каля 20 чалавек было злоўлена жандармерыяй на розных станцыях Падлесся. Пасля двухтыднёвага маршу цераз забужскія лясы, "Дуб" распарадзіўся вярнуцца ў Варшаву. Акрамя злоўленых жандармерыяй аддзел страціў 2 забітых і меў 2 параненых. Фатальная няўдача 1 УКБ прымусіла Галоўнага каменданта КН да правядзення персанальных змен у афіцэрскіх кадрах, рэарганізацыі навучання і разбудавання інтэнданцкіх служб, якія павінны былі забяспечыць патрэбу ў зброі, боепрыпасах, медыкаментах і асноўных элементах абмундзіравання. Пясецкі планаваў выйсці ў поле разам з галоўным згрупаваннем УКБ вясной 1943 года. Для гэтага ўжо ў снежні 42 г. ён выслаў на тэрыторыю некалькі маладых, поўных запалу афіцэраў, заданнем якіх была падрыхтоўка на працягу некалькіх месяцаў пераходу згрупаваня цераз Падлессе, Беластоцкае ваяводства і далейшыя тэрыторыі за Бугам, а таксама завязванне кантактаў з мясцовай люднасцю з мэтай забеспячэння кватэр, харчавання і будучага наплыву дабраахвотнікаў. Важнай мэтай іх побыту на тэрыторыі было разведка размяшчэння нямецкіх аддзелаў.

Позна восенню 1942 г. распачаліся афіцыйныя перамовы кіраўніцтва КН з прадстаўнікамі Галоўнага камандавання АК. Зразумела, што поспех канцэпцыі "Ўдару" залежаў у велізарнай меры ад адносінаў да яе кіраўніцтва афіцыйнай, якая дзейнічала з мандата Галоўнакамандуючага, вайсковай арганізацыі. Спачатку перамоўцам з боку АК быў п/п-к "Картум" (інж. Антоні Санойца), пазней п/п-к "Валігара" (Рэміг Грахольскі), нарэшце п/п-к "Сэмп" (Ян Мазуркевіч), пазнейшы слынны п-к "Радаслаў" (памерлы нядаўна ў званні генерала брыгады). З боку КН першым яе прадстаўніком у перамовах быў "Аркан" (Адольф Рэўт), пазней Баляслаў Пясецкі і "Кейстут" (Ежы Гагмаер). У выніку праведзенага гандлю вайсковыя аддзелы КН былі ў перыяд ад сакавіка да ліпеня 1943 года падпарадкаваныя Краёвым збройным сілам (АК), захоўваючы пэўнага роду аўтаномію ў сферы спраў ідэйна-палітычных, кадравай палітыкі і наменклатуры вайсковых званняў для ўнутранага ўжытку УКБ. Але перш за ўсё была прызнана канцэпцыя партызанскай барацьбы на ўсходніх рубяжах.

Выхад УКБ у траўні 1943 пад кіраўніцтвам Баляслава Пясецкага быў узгоднены ГК АК, якое адобрыла яго мэту, а таксама маршрут і будучае месца дыслакацыі.

17 жніўня 1943 года выйшаў загад генерала "Бора", камандуючана Ўзброеных сіл у Краі, які датычыўся падпарадкавання вайсковых аддзелаў КН камандаванню Арміі Краёвай. Загад той утрымоўвае акрамя іншага рашэнне ген. "Бора" ўзнагародзіць 7 афіцэраў Крыжам Валечных у першы раз, павысіць да афіцэрскага звання 5 падхарунжых (сяржантаў) і да звання падхарунжых - 22 жаўнераў.

Узначаленае Пясецкім згрупаванне УКБ дабралася пасля некалькіх сутычак з немцамі да раёна Ліды. Камандзір Наваградскай акругі АК п-к "Барсук", даручыў Пясецкаму перафармаванне падначаленага яму аддзела ў ІІІ батальён 77 пяхотнага палка. Тым батальёнам Пясецкі камандаваў да канца эпапеі брыгад паўночна-ўсходняга абшару АК, якім была крывавая бітва за Вільню. Неўзабаве пасля ўзяцця Вільні (Чырвонай Арміяй, рэд.) эпапея змянілася на драму раззбраення частак Арміі Краёвай і іх наступнага туляння пратаптанымі бацькамі і прабацькамі шляхамі.

Пасля выхаду аддзела Пясецкага Канфедэрацыя народа вяла на на тэрыторыі Цэнтральнай Польшчы ўсебаковую дзейнасць палітычную, культурную і вайсковую. Пры падтрымцы базы "Старт - ІІІ" (камандзір маёр "Борак", на самай справе п-к Тамаш Зан) накіроўвалася папаўненне ў 77 полк, а таксама быў перададзены плутон (паўзвяза, рэд) жаўнераў у распараджэння 82 пп 30 дывізіі АК, якая дзейнічала на Палессі.

Набліжаўся тэрмін выбуху Паўстання. Кіраўніцтва Канфедэрацыі было супраць ідэі паўстанцкага рыўка, не верачы ў ніякую лагічную дапамогу ані Ўсходу, ані Захаду. Звярталіся да найвышэйшых уладаў падпольнай Польшчы, пры пасярэдніцтве слыннага "Цэльта" пераслалі эміграцыйнаму ўраду мемарыял аўтарства Петрака супраць канцэпцыі паўстання. На жаль, значэнне Канфедэрацыі народа было вельмі малое, каб магло паўплываць на канчатковае рашэнне. У той сітуацыі былі змабілізаваны ўсе кадры арганізацыі і перададзены ў распараджэнне п-ка "Радаслава" плутоны "Мядзведзі" і "Мечыкаў", некалькі аддзяленняў баявых сувязных і санітарак, а таксама звыш дзесятка чалавек для дапаможнай службы. У суме было гэта каля 200 мужчын і жанчын. Канфедэрацыя народу растапілася ў партызанскіх аддзелах і паўстанчых батальёнах і пасля ўпадку паўстання не аднавіла сваёй дзейнасці.

Гісторыя Канфедэрацыя народа складаная і неадназначная. У сваёй дзейнасці і ў ідэалогіі не пазбегла яна памылак. Гаворачы пра іх, належыць перш за ўсё назваць нацыяналістычны экстрэмізм, які выражаўся ў канцэпцыі імперыі. Але трэба памятаць, што ў міжваенныя гады і ў часе вайны большасць польскага грамадства (і КН таксама) прапагандавала тэорыі двух ворагаў Польшчы. Такія перакананні прымушалі ўсё ж да пошуку рашэнняў, якія, адкідваючы мажлівасць саюзу з Савецкім Саюзам, гарантавалі б існаванне паміж "Двума ворагамі" самастойнага дзяржаўнага арганізму, зарганізаванага пад кіраўніцтвам Польшчы абшару Міжмор'я. Гэта была тая выпеставаная вялікасць Польшчы, рэалізатарам якой меў быць "Удар", які ствараў у справе межаў закончаныя факты.

Развіццё сітуацыі ваеннай і міжнароднай змушала аднак да эвалюцыі поглядаў. У канцавой фазе партызанкі сам Пясецкі тлумачыў жаўнерам, як піша ў сваіх успамінах Зофія Кабылянская, што гістарычнай неабходнасцю ёсць паразуменне з Савецкім Саюзам. Абвешчаныя ў 150-я ўгодкі Касцюшкаўскага паўстання (24 сакавіка 1944 года) "Праграмныя тэзісы новай Польшчы", ужо больш спакойна фармулююць пастулат, які датычыцца Міжмор'я: "Польшча, як край сярэднееўрапейскі і славянскі, павінна імкнуцца да ўзнікнення сярэднееўрапейскай супольнасці ў імя супольнасці задач цывілізацыйных і палітычных", і параграф 25, які замыкае тэзісы, гучыць: "Польшча імкнецца ўсе свае мэты дасягнуць мірным шляхам. Вайна ёсць катаклізм маральны і матэрыяльны. Польшча не адступіць ніколі ад абароны сваіх інтарэсаў і свайго гонару".

Памылкай палітычнай і ідэалагічнай КН была таксама адсутнасць разумення патрыятызму польскай левіцы і яе слушных ацэнак міжнароднай сітуацыі і спосабу ўладкавання паваеннай Польшчы. Называючы памылкі, належыць аднак памятаць пра цікавы і вартасны філасофскі даробак КН і яе цікавыя прапановы, якія датычыліся будовы новай Польшчы. Але перш за ўсё нельга забываць глыбокую ідэйнасць, рэлігійнасць і ахвярнасць сяброў Канфедэрацыі. Іхнія перакананні, як гатоўнасць пралівання ўласнай крыві ёсць сцвярджэнне вартасці чалавека. Перакананні, пацверджаныя смерцю больш за 700 палеглых жаўнераў Канфедэрацыі народа і Ударных кадравых батальёнаў.

Расстраляны немцамі Анджэй Тшабінскі ў пазасталай пасля яго паэтычнай спадчыне пакінуў такое пасланне:

Жаўнеры,
не булаву, а ідэі нясе кожны ў ранцы.
Плынь падзей - гэта струмені нашай крыві,
Не бойся,
калі пурпуровыя струмені рвуцца
ўздоўж хуткаплыні.
Не слёзы,
не плач
мае нас праводзіць.
Падымем лёс - няхай крывёй
плывуць здзяйсненні.
Кроў звяжа нас з гісторыяй,
як найкаштоўнейшы шнур.
Жаўнеры, якія вераць у кроў,
няхай
кроў
ліецца.
У гісторыю трэба рвацца,
як у атаку.
Ежы Гагмаер.

Найважнейшыя баі УКБ (КН) паводле апрацавання Збігнева Лакінскага ("Градняка").

1. Стардынскія лясы, 20.Х.1942 г.

2. Штабін, 1.V.1943 г.

3. Далекія-Тшцянка, 28.V.1943 г.

4. Няскуш, 30.V.1943 г.

5. Паўлы - Цялушкі, 11.VI.1943 г.

6. Завады, 21.VI.1943 г.

7. Кабылін, 21.VI.1943 г.

8. Жандзяны, 21-22.VI.1943 г.

9. Ціхаволя, 9.VII.1943 г.

10. Каралёў Мост, 14-15.VII.1943 г.

11. Зубры, 17.VII.1943 г.

12. Акулак, 12.VIII.1943 г.

13. Мітэнгайдэ-Крумэнгайдэ, 15-16.VIII.1943 г.

14. Козі Рынак, 16.VIII.1943 г.

15. Стрыюўка - Віланаў - Арэхвічы, 20.ІХ.1943 г.

16. Плябанішкі Пятрыкоўскія, 26.ІХ.1943 г.

17. Ляйпуны, 5.Х.1943 г.

18. Крылатка, 7.Х.1943 г.

19. Старое Грабава, 30.ХІ.1943 г.

20. Бурносы, 8.ХІІ.1943 г.

21. Смалярня, 2.ІІ.1944 г.

22. Ліда (казармы арг. ТОДТ), 7.ІV.1944 г.

23. Кена (казармы арг. ТОДТ), 23.ІV.1944 г.

24. Віндзюны, 16.V.1944 г.

25. Дворышча, 28.V.1944 г.

26. Вікшняны, 17.VI.1944 г.

27. Бакшышкі, 30.VI.1944 г.

28. Трабы, 1.VII.1944 г.

29. Вільня, 7.VII.1944 г.

30. Выжары, 19.VII.1944 г.

31. Вілянова, 20-21.VII.1944 г.

32. Варшаўскае паўстанне, 1.VIII - 2.X.1944 г.

Асабовы склад ІІІ батальёна 77 пп на 6.VII.1944 г.

17 афіцэраў, 37 падафіцэраў (старэйшы сяржанцкі склад), 65 падхарунжых (малодшы сяржанцкі склад), 580 стральцоў - разам 699 вайскоўцаў.

Страты КН у 1942 - 1944 гадах:

Расстраляных - 30.

Замардаваных у канцэнтрацыйных лагерах - 27.

Дыверсійныя акцыі ў Варшаве - 15.

Партызанскія баі - 550.

Варшаўскае паўстанне - 90.

Разам - 712.

Вось такія людзі, з такой ідэалогіяй прыйшлі ў Беларусь 70 гадоў назад, восенню 1943 года, каб засведчыць польскасць гэтай зямлі. Вось такія іхнія лёсы.

Самі ўспаміны Зофіі Кабылянскай мы падаём, пачынаючы з ХІ раздзела, з моманту пераходу Ударнага кадравага батальёна Баляслава Пясецкага мяжы генеральнай акругі "Беларусь".

У сувязі з тым, што аўтарка карыстаецца ў сваіх успамінах галоўным чынам псеўданімамі асобаў, для аблягчэння чытачам арыентацыі падаём спіс. Псеўданімы пададзены ў двукоссі ў алфавітным парадку. У некаторых выпадках, калі нейкая асоба насіла больш, чым адзін псеўданім, як першы падаём часцей ужываны ў тэксце.

"Адась", "Новак" - Адам Сікорскі.

"Айцец" - Генрык Івашкевіч.

"Айцец Павел" - а. Юзаф Варшаўскі.

"Акулярнік" - невядомы.

"Альгерд" - Станіслаў Гнядзевіч.

"Альтко" - Альфрэд Бакуноўскі.

"Альшына" - Рышард Церляк.

"Аня" - Ганна Домбская.

"Антоні" - Ян Барэвіч.

"Антось" - невядомы.

"Астоя" - Баямір Твашыянскі.

"Астроўскі" - Ежы Білінскі.

"Асэсар" - Антоні Цішэўскі.

"Атаман" - Ежы Гумкоўскі.

"Бабініч" - Раманоўскі

"Бальк" - Уладзімір Петрак.

"Бася" - Барбара Садоўская.

"Бася" - Зофія Пагарэльская-Матусэвіч.

"Беднарак" - Збігнеў Новак.

"Белы" ("Бялы") - Стэфан Тэадаровіч.

"Багуслаў" - Багуслаў Нэрынг.

"Борак" - Томаш Зан.

"Барсук" - Януш Праўдзіц-Шляскі.

"Барута" - Уладзіслаў Бандроўскі.

"Баяр" - Анджэй Красінскі.

"Бжэзняк" - невядомы.

"Бжэхва" - Тэадор Казлоўскі.

"Бронак" - Браніслаў Смігель.

"Бронка" - Яніна Гофман.

"Бруна" - Стэфан Ліпінскі.

"Буль" - Ян Швыкоўскі.

"Бульба" - невядомы.

"Бяроза" ("Бжоза") - Юзаф Сульжынскі.

"Валерык" - невядомы.

"Варта" - Станіслаў Сэндзяк.

"Ваўкавыскі" - Войцех Кэнтжынскі.

"Вікторыя" - Марыя Борчык - Бурмайстар (Борчыкуўна - Бурмайстар).

"Вір" - Конрад Бардашэўскі.

"Вірэцкі" - Люцыян Лапінскі.

"Віхар" - Пётр Касінскі.

"Войскі" - невядомы.

"Воўк" ("Вільк") - Аляксандр Крыжаноўскі (Кжыжаноўскі).

"Вронскі" - Ян Вышамірскі.

"Вужык" ("Вэнжык") - невядомы.

"Вусік" ("Вонсік") - Вацлаў Ляскоўскі.

"Гадула" - Мечыслаў Хайноўскі.

"Галіят" - Браніслаў Камот.

"Ганка" - Ганна Заржыцкая - Альшэўская.

"Гапа" - Цітус Пудла.

"Гара" ("Гура") - Адольф Пільх.

"Гервазы" - Тадэвуш Хомка.

"Горны" ("Гурны") - Людвік Пашкевіч.

"Грабя" - Казімір Асіпяк.

"Грабя" - Лехаслаў Станіслаўскі.

"Градняк" - Збігнеў Лакінскі.

"Грот" - Адам Сасноўскі.

"Грот" - Станіслаў Стшэляц.

"Грубы Бартак" - Войцех Ступула.

"Гураль" - Раман Борак.

"Давейка" - Зыгмунт Мачульскі.

"Дамейка" - Станіслаў Бака.

"Дан" - Ян Уладзімір Сядлецкі.

"Данка" - Данута Жалапінска.

"Джэк" - Генрык Енчык.

"Длускі" - Збігнеў Грушчынскі.

"Дуб" ("Домб") - невядомы.

"Дуб" (Домб"), "Тапорскі" - Ігнацы Тэляхун.

"Дуброва" ("Дамброва") - Станіслаў Базінскі.

"Дэман" - Браніслаў Ашмян.

"Ендрыеўскі" - Міхал Шаэн.

"Жагота" - Марак Календа.

"Жбік" - Яўген Рытэль.

"Жвірскі" - Веслаў Лянгевіч.

"Завада" - Ян Кайсерберг.

"Завіруха" - невядомы.

"Завіша" - Генрык Крашэўскі.

"Зарэмба" - Пётр Цялецкі.

"Збых" - Збігнеў Даткевіч.

"Здрой" - Здзіслаў Балаховіч.

"Зімак", "Кшых" - Зімаслаў Кшышкоўскі.

"Зося" - Зофія Кабылянская.

"Зоя" - Зофія Лаўрэнцева.

"Зых" - Уладзіслаў Жагло.

"Ірад" ("Герад") - Зыгмунт Марак Луцына.

"Ірмус" - Януш Зялінскі.

"Кавальскі" - Станіслаў Брасемэйстар.

"Кайтэк", "Збжыч" - Каятан Гужны.

"Канеўка" - Чэслаў Гжыбоўскі.

"Карскі" - Анджэй Макс.

"Квяткоўскі" - Яўген Дамброўскі.

"Квяткоўскі" - Зянон Дабашынскі.

"Кінг" - Ян Валіцкі.

"Кміціц" - невядомы.

"Кміціц" - Канстанты Касінскі.

"Кнышыняк" - Ян Нядзеля.

"Козак" - невядомы.

"Козіц" - Станіслаў Алексяк.

"Котвіч" - Мацей Калянкевіч.

"Краўчак" - Багдан Багуміл Кляйбор.

"Крэчатаў" - Стэфан Гаебель.

"Крапідла" - Леанард Баршчэўскі.

"Крук" - Антоні Касінскі.

"Крыся" - Ян Барысевіч.

"Крэмень" - Чэслаў Грудскі (Грондзкі).

"Кубала" - Мацей Славамір Хржаноўскі.

"Курпскі" - Ежы Ўрублеўскі.

"Кшыштаф" - Багдан Смалярскі.

"Ламжак" - Тадэвуш Краеўскі.

"Лех" - Юзаф Свіда.

"Лілька" - Людміла Ліпко.

"Лісбор" - Тэадор Лесэ.

"Людвік" - Эдвард Азембла.

"Ляжанскі" - Ежы Казімерскі.

"Максім" - Максім ле Фаржэ.

"Малгажата" - Марыя Іваніцкая.

"Марак" - Марак Шацкі.

"Маруда" - Станіслаў Войцех Браткоўскі.

"Марыя" - невядомая.

"Мастовіч" - невядомы.

"Мацек", "Сатыр" - Мечыслаў Ліпко.

"Мацек" - Яўген Завістоўскі.

"Метак", "Жбік" - Мечыслаў Дабрылка.

"Міхал" - Казімір Бабінскі.

"Міцкевіч" - Казімір Кобус.

"Момус" - Вацлаў Жмігродскі.

"Мора" - Лех Збігнеў Брымора.

"Мушкецёр" - Стэван Віткоўскі.

"Мыга" - Ян Дылеўскі.

"Мыслібор" - Ігнацы Коц.

"Мэн" - Мечыслаў Мядніцкі.

"Мядзведзь" - Рышард Дамрош.

"Нась" - Анджэй Гадульскі.

"Невядомы" ("Нязнаны") - невядомы.

"Ніна" - Яніна Вайніцкая.

"Ніна" - Яніна Выляжынская.

"Онкель" - невядомы.

"Ора" - кс. Мечыслаў Сувала.

"Орлік" - невядомы.

"Орліч" - Тадэвуш Кроляк.

"Павісляк" - невядомы.

"Падгорскі" ("Падгурскі") - Генрык Сінярскі.

"Паланецкі" - Станіслаў Арлікоўскі.

"Паль" - Станіслаў Дэдэліс.

"Паморак" ("Паможак") - Чэслаў Бражаеўскі.

"Пануры" - Ян Піўнік.

"Папай" - Зянон Савіцкі.

"Прага" - Кшыштаф Лех Кшыштафовіч.

"Пратазы" - Станіслаў Мазур.

"Паўль" - невядомы.

"Паўлоўскі", "Стэфан Паўлоўскі" - Тадэвуш Юльян Ягадзінскі.

"П-8" - Леан Сушынскі.

"Пепж" - Генрык Сэпэта.

"Пэся" - Гэнавэфа Колач.

"Пярун" - Аляксандр Сафарын.

"Равіта" - Ежы Ўрублеўскі.

"Равіч" - Яўген Раманскі.

"Рагнер" - Чэслаў Заянчкоўскі.

"Радэцкі" - Станіслаў Пецюль.

"Раман" - Ежы Штайнэрт.

"Раманоўскі" - Лешак Костак-Бярнацкі.

"Рамантык" - Анджэй Фабіноўскі.

"Рафал" - Зыгмунт Артых.

"Роберт" - Роберт Сэрвэ.

"Розга" - Юльян Віткоўскі.

"Рэент" - Станіслаў Чапскі.

"Саблеўскі" - Баляслаў Пясецкі.

"Сак" - невядомы.

"Саламон" - Мечыслаў Кавальчык.

"Самбор" - Тадэвуш Анджаеўскі.

"Сапёр" - невядомы.

"Саўка" - Казімір Догіль.

"Славік" ("Славэк") - Баляслаў Лісоўскі.

"Смаленскі" - Ежы Цыбіноўскі.

"Сокал" - Ян Лапінскі.

"Сарока" - невядомы.

"Сверк" - Баляслаў Місюра.

"Свіст" - невядомы.

"Снежыца" - Станіслаў Гнась.

"Спад" - Ян Францішак Марак.

"Старжа" - Касмоўскі.

"Суліма" - Збігнеў Федаровіч.

"Султанка" - невядомы.

"Сум" - Збігнеў Анджэй Кабылянскі.

"Сыльвія" - Ванда Ляскоўская.

"Сэнп" - Антоні Калішэўскі.

"Табар" - Ежы Ляскоўскі.

"Тарэза" - Данута Мацеевіч.

"Тарлецкі" - Ян Малышка.

"Тжаска" - Людамір Вылежынскі.

"Тжаска" - Генрык Краеўскі.

"Тшцянка" - Антонт Ляшчынскі.

"Тыгрыс" - Баляслаў Штукоўскі.

"Уладак" "("Влодэк") - Уладзіслаў Масціцкі.

"Уршуля" - Браніслава Ручынская-Кужыніна.

"Цыдзік" - Станіслаў Матушэўскі.

"Чарскі" - невядомы.

"Чорная Ганка" - Ганна Пяндоўская.

"Чорны" - невядомы.

"Чорны" - Збігнеў Чарноцкі.

"Шары" - Славамір Шлюбоўскі.

"Шчэнсны" - Станіслаў Каралькевіч.

"Шэршань" - невядомы.

"Эрык" - Эрык Барч.

"Юзаф" - Зыгмунт Дзярмага - Дзялынскі.

"Юр" - Генрык Кляйбор.

"Яблонскі" - Браніслаў Мілеўскі.

"Ямёла" - Зыгмунт Казімір Вазьніца.

"Янка" - Яніна Чарнецкая.

"Ярак" - Яраслаў Каранкевіч.

"Ярскі" - Казімір Ахрамовіч.

"Ястраб" - Мар'ян Бяднарскі.

"Ястрабец" - Уладзіслаў Масакоўскі.

"Яся" - Яніна Календа.

"Яцак" - Рышард Рэйф.

З успамінаў санітаркі...

ХІ

Пад канец кастрычніка мы перайшлі граніцу Остлянда. Трохі дроту, і нічога больш, абышлося без клопатаў. Першая кватэра на тэрыторыі "Цыранкі" падалася нам нечым зусім незвычайным. Захоўваючы ўсе сродкі асцярожнасці мы закватаравалі ў дзвюх суседніх сядзібах, адасабёных ад астатніх. Гасціннасць прыёму была ўражвальная. Людзі не баяліся нашай прысутнасці, багацце яды пераходзіла нашыя найсмялейшыя мары.

У каморы стаяла бочка салёнага сала. Цэлая бочка! - у гэта не верылася. Цішком пракрадваючыся туды мы адразалі па кавалку тога выпешчанага ў марах сала, хаваючы яго асцярожна ў кішэню разам з некалькімі "здабытымі" ў капцы бульбінамі. Хавалі не ў заплечнік, а ў кішэню, якая - калі не была дзіравая - станавілася найбяспечнейшай схованкаю. Заплечнік лягчэй было згубіць.

На другі дзень скандал. Мужык прыбег са скаргай да "Шчэнснага" - бочку сала яму раскралі! Не прызнаўся ніхто. "Шчэнсны" і камендант добра ведалі, што свеціць. Мелі грошы - заплацілі. Быў карны рапарт "опэр", але мы выслухалі ўсё спакойна - сала ў кішэнях, і гэта было найважней.

Пасля некалькіх дзён некурэння дарваліся так-сама да самасаду. Частаваў ім гаспадар. Спрагнёныя кідаліся мы на самакруткі з большаю, мабыць, прагаю, чым на яду. Здзіўленыя нашым агаладаннем мужыкі не шкадавалі прыгожых тытунёвых лісцяў. У гумне гаспадар раздаваў іх шырокай рукой. Былі выдатныя светлааранжавыя. Хлопцы скручвалі з іх тоўстыя "казіныя ножкі".

Абрадаваная, што нарэшце пасля доўгага посту я змагу закурыць, узяла ад Тадзіка "Гервазага" тоўсты скрутак, падобны да цыгары.

- Не зацягвайся, бо моцны, як халера... - пачула.

Не прыслухалася да перасцярогі. Задыхнулася. Убачыла прабабку... Тытунь быў немагчыма моцны, або гэта мы былі такія слабыя, што, не гледзячы на асцярожнае зацягванне, у лбах круцілася, як пасля наймацнейшага бімбару (самагонкі).

На чацвёрты ці пяты дзень нашага побыту ў Шчучынскім павеце здарыўся прыкры выпадак. Неспадзяваная сутычка з мясцовым аддзелам ротмістра "Леха". Мы кватаравалі ў некалькіх хатах, здаецца, у Савічках. Ахова была расстаўлена так, як у Беластоцкім павеце, г.зн. палова жаўнераў ахоўвала, палова адпачывала. Тут перад світаннем да нашых пастоў наблізіўся нейкі аддзел. Не ведаў паролю, рэакцыя стаяўшага на варце была правільная - стрэліў. Адбыўся кароткі абмен агнём. Праз хвілю аказалася, што гэта аддзел "Леха", які вяртаўся на тую тэрыторыю, вырваўшыся з аблавы ў Нацкай пушчы. Вынікі няведання паролю былі плачэўныя. Сяржант "Бульба" быў цяжка паранены. Не дапамагла неадкладная лекарская дапамога, праз два дні памёр. Мы ўсе моцна перажывалі гэты інцыдэнт. Такое першае спатканне з мясцовай партызанкай было невымерна прыкрае як для аднаго, так і для другога боку.

Пасля спаткання з аддзелам "Леха" мы рушылі далей разам. Са здзіўленнем мы назіралі іхнія паводзіны на мясцовасці. Ішлі днём, не толькі не хаваючыся, але нават голасна спяваючы, займалі на пастой цэлыя вёскі, амаль цалкам не выстаўляючы аховы. Рухаліся пераважна на вазах або конна. Мы прыглядваліся да іх з цікавасцю. Яны мелі добрыя боты, былі добра апранутыя, наетыя і ўпэўненыя ў сабе. Пры іх мы выглядалі, як недарэкі. Але, не гледзячы на наш плачэўны выгляд, ішла пагалоска: "варшавякі" голыя і босыя, але зброю маюць першасортную, і самі баявыя.

У тым выказванні было ўсё. Сотні кіламетраў мы неслі выпешчаную, добра дагледжаную зброю зброю, у заплечніках заміж запасаў былі боепрыпасы, у кішэнях пара ўкрадзеных з поля бульбін, а на спінах лахі. Ногі часта абкручаны анучамі, якія прытрымлівалі рэшткі ботаў... З зайздрасцю глядзелі мы на прыгожыя мундзіры і кажушкі таварышаў з мясцовай партызанкі.

На Ўсе Святыя мы кватаравалі ў адным з "гарадкоў" - так мясцовыя называлі шматлікія, раскіданыя па абшары маленькія фальваркі. Вярнуўся з патруля Збышак "Градняк". Прывёў з сабой сувязнога - Анджэя "Баяра", які прывёз загады і данясенні з Варшавы, а таксама вестку аб арышце "Ясі", якая мела далучыцца да нас у Аўгустоўскай пушчы, везучы з Варшавы ў верасні паведамленні для каменданта. На жаль, была злоўлена на мяжы, пасаджана ў Павяку, а потым у Асвенцыме.

Дзень Задушны. Вечарам на абшырным падворку адбылася пераклічка палеглых. Спісак быў доўгі. Колькасць страт гнятлівая. Пасля пераклічкі прачыталі загад. Якраз тады "Шчэнсны" ўжо афіцыйна быў прызначаны камандзірам групы, якая складалася з яго жаўнераў, аддзела "Астроўскага" і "Градняка". Асобным жаўнерам былі прысвоены вайсковыя званні.

Затым гаварыў камендант, дзякуючы жаўнерам за папярэднюю службу, за вытрываласць і мужнасць. Аддаючы пашану палеглым, заклікаў нас не паддавацца песімізму, паказваў аптымістычнае бачанне будучыні. Гаварыў пра тое, што "Ўдар" - гэта заняцце дзейнай пазіцыі супраць кожнай праблемы, што ёсць нішчэннем зла там, дзе яно з'яўляецца, бо Канфедэрацыя народа ёсць рух, які абвяшчае бунт супраць ранейшай маласці нашага народа, нашай слабасці і пасіўнасці. Канфедэрацыя народа - гэта служба Айчыне пры любой патрэбе. Чынам трэба пацвярджаць тое, што гаворыш словамі. Менавіта гэтая ахвяра найлепшых сыноў нашага народа пацвярджае тую згоднасць слоў і дзеянняў. Калі б мы не займалі такой пазіцыі жыццёвай, прыгожыя слова, праграма і лозунгі павіслі б у пустэчы, былі б без пацвярджэння. З пасеву крыві мусіць вырасці новая Польшча.

Слухаючы тую прамову каменданта, кожны з нас думаў пра тых, якія палеглі, кожны з нас верыў у сэнс сваёй прысутнасці ў тым адлеглым ад Варшавы "гарадку", верыў у сэнс свайго жаўнерскага, вайсковага, партызанскага абавязку.

У тым гарадку стаялі пару дзён. Вельмі павольна вярталіся да нейкіх сілаў. Мусілі перайсці на зусім іншыя варункі побыту. Кіраўніцтва наша старалася пазавязваць кантакты з мясцовымі ўладамі АК.

Потым мы перабраліся ў раён Васілішак, дзе затрымаліся трохі даўжэй. Шмат таварышаў было да гэтага ў полі ўжо з год - гэта не былі жарты ані звычайны турызм. Хлопцы былі парадкам змучаныя. Належала адпачыць, пачысціць зброю, прывесці ў парадак абмундзіраванне, арганізаваць нейкі абутак, цёплую вопратку. Аддзел наш ужо тады налічваў каля ста чалавек і вымагаў рэарганізацыі. Быў падзелены нанава на плутоны і аддзяленні. Нашае кіраўніцтва завязвала стасункі з мясцовай канспірацыяй і кантакты, вызначаныя кіраўніцтвам Акругі АК. Трэба таксама было ўстанавіць умовы супрацоўніцтва і паразумення з мясцовымі, найчасцей толькі цяпер узнікаўшымі партызанскімі аддзеламі.

На пачатку лістапада мы атрымалі загад перайсці на другі бок Нёмана ў ваколіцы Нагародавіч. Заданнем нашым было вывучэнне тэрыторыі і пераняцце паўставаўшай там "безгаспадарчай" роты мясцовай партызанкі. Мясцовасць, на якую нас пасылалі, ляжала паблізу Ліпічанскай пушчы, дзе дзейнічала савецкая партызанка. Справа ішла пра завязванне з ёй нейкіх больш блізкіх кантактаў. Да таго часу мы іх не мелі. Наогул, у той час мы не мелі магчымасці паразумецца з імі. Стасункі ўзнікалі ад выпадку да выпадку...

Мы пакінулі раён Васілішак, перайшлі цераз рэчку Лебяду і накіраваліся да Пескаўцаў, каб перайсці Нёман. Па прыкладу мясцовых партызанаў мы пачалі рухацца днём, ночы спакойна праводзячы на кватэрах.

Набліжаючыся ўжо да ракі мы наткнуліся на нейкі патруль, які не ведаў паролю. Адбылася кароткая перастрэлка. Тыя адступілі, мы пайшлі далей.

Падчас той нядоўгай, зрэшты, перастрэлкі мы з Ганкай ляжалі за прыдадзеным нам камандаваннем Акругі доктарам "Крэчатавым" (у тых мясцінах часта былі расейскія псеўданімы). Мы неяк спецыяльна не ўнікалі, што кулькі свішчуць над галовамі, а калі ўбачылі, што ў доктара ногі скачуць, як у ліхаманцы, пачалі смяяцца. Мабыць тая несвоечасовая весялосць добра яго да нас не настроіла, але і ён у нашых вачах не здабыў аўтарытэту. Таму, калі неўзабаве потым пачаў мне аддаваць загады (меў, зрэшты, для таго, прызнаемся шчыра, поўнае права, будучы лекарам), спаткаўся з гвалтоўным супрацівам. Прыгода вынікла вельмі хутка. Калі ён зажадаў, каб я аддала свой "паратус" (шпрыц у металічным чахле, напоўнены спіртам, куплены за абручальны пярсцёнак маёй мамы) я адчула сябе як жаўнер, у якога хочуць адабраць карабін. Сказала, што не дам, што як ішоў у аддзел, то павінен быў у Вільні пастарацца пра прылады працы, і што я не маю намеру выконваць функцыі яго ганца.

Справу неяк залагодзіў камендант, функцыі нашыя былі раздзелены. "Крэчатаў" атрымаў прыпіску да штаба, я засталася пры роце. У той час мы былі ўжо перайменаваны з аддзела ў складзе VІІІ УКБ у 1 роту ІІІ батальёна 77 пп (пяхотнага палка) АК.

Перад пераходам цераз Нёман мы затрымаліся ў самотна стаяўшым на беразе ракі фальварку. Вялікі дом быў цалкам вымерлы. Абшырныя пакоі свіціліся пустатой. У адным з іх надта сюррэалістычна выглядаўшае ў тым атачэнні велізарнае чорнае фартэпіяна. "Раман" пачаў на ім брэнкаць, у каміне распалілі агонь...

Я прыступіла, як звычайна да правядзення перавязак. Хлопцы, хоць ужо неяк так аджыўшыя і адпачыўшыя, не пазбыліся ані ўшывасці, ані скулаў. Пры працэдурах надалей адбываліся дантаўскія сцэны. Падзявалі мяне, прыдурваліся, клялі на перагонкі, хто даўжэй патрапіць.

Калі агледзела ўжо ўсіх пацыентаў, мусіла заняцца сабой. Скалечаны палец, заражаны падчас працэдур, нарываў. Трэба было рэзаць. Схавалася ў нейкі пусты пакой у надзеі, што не будуць мне перашкаджаць, але гэта была сонная мара. Паласнула скальпелем, слёзы цурком плылі мне з вачэй, а вакол мяне стаяла групка "любімых хлопцаў", якія паўтаралі: "А, бачыш, як гэта баліць? Няхай і табе пабаліць! Добра табе так..."

Скончыла, забінтавала палец, а калі таварышы не перасталі мяне даймаць, не стрымалася - адказала на іхнія прычэпкі "лацінскай" мовай. Сама была здзіўленая наборам выразаў, якімі сыпнула. Яны былі таксама захоплены знянацку. Да канца дня мела спакой.

Той перыяд быў для мяне ў агуле паскудны. Да таго часу добрыя стасункі з хлопцамі змяніліся, увайшлі ў фазу безперапыннай вайны. Яны ніколі не былі анёламі, часта залівалі мне сала за шкуру, але характар тых дакучлівасцяў быў таварыскі. Я агрызалася, і неяк ішло. У грунце рэчаў былі да мяне добрымі. Цяпер усяліўся ў іх нейкі д'ябал. Хвілямі падавалася мне, што найвялікшым злом ёсць у іх разуменні само маё існаванне. Фізічна адчувала сябе фатальна, была жудасна змучаная. Таму з цяжкасцю выносіла настроі таварышаў.

Шостага лістапада мы перайшлі Нёман у Пескаўцах, адзінаццатага дабраліся да Нагародавічаў, дзе з нагоды свята 11 лістапада мясцовы ксёндз адправіў святую імшу. Стаялі там яшчэ два дні. Мясцовасць была апустошаная, людзі пахаваліся ў ваколічных лясах або ў склепах. Цяпер, калі пераканаліся, што мы не маем у адносінах да іх злых намераў, выходзілі са схованак. А калі ўжо выйшлі, віталі нас вельмі сардэчна і прымалі, чым толькі маглі.

Былі гэта пераважна беларусы. Тут мы абсалютна не адчувалі з іх боку ніякай варожасці, а радасць, што нарэшце бачаць польскае войска, што было раўнаначна для іх з Арміяй Краёвай (назвы той нават не ведалі), бо іншых польскіх партызанскіх фармацый на той тэрыторыі не было. Прасілі, каб мы не адходзілі, бо нарэшце адчуваюць сябе бяспечна. Баяліся "чырвонай" партызанкі.

З Нагародавічаў мы памаршыравалі на поўдзень, але да Здзецела (Дзятлава), не гледзячы на тое, што ён меў быць мэтай нашай вандроўкі, не дабраліся. Па дарозе высветлілася, што рота, якую мелі прыняць, ёсць цяпер у поўным россыпе, а гатова будзе навесну (сапраўды, выйшлі ў поле ў сакавіку наступнага года). Мы не мелі больш чаго сядзець у той мясцовасці, асабліва, што наваколле не было прыемным. Збяднелыя, застрашаныя людзі і апусцелыя вёскі рабілі агульнае вельмі прыкрае ўражанне. Таму мы з прыемнасцю пераправіліся назад на правы бераг Нёмана і памаршыравалі ў раён Жалудка. Кватаравалі мы ў Баярах, Папераўцах, Чэхаўшчыне, Малышах...

Паволі мы асвойваліся з новымі ўмовамі, як жа адрознымі ад тых у Беластоцкім павеце, дзе што крок можна было наткнуцца на нямецкі патруль. Скончыліся бівакі ў лесе - мы затрымліваліся ў вёсках, па прыкладу мясцовых партызан займаючы столькі кватэр, колькі нам было патрэбна. Яды было па бораду. Перасталі насіць у кішэнях хлеб ці бульбу. Аб'ядаліся аладкамі, печанымі на трыногах у хлебнай печы. Аладкі былі моцна акрашаныя салам або смятанай. Нарэшце споўніліся мары з галодных дзён на Чырвоных балотах - на стол паступіла птушка ўсякага роду, якая заспакоіла найвялікшыя апетыты.

Падзеленыя на плутоны і аддзяленні мы займалі найлепшыя хаты, кожнае аддзяленне вяло цяпер уласную кухню, толькі забеспячэннем займаўся камандзір роты. Шчыравалі ў падрыхтоўцы прысмакаў "Эрык" і "Раман".

Я са здзіўленнем аглядала хаты, у якіх кватаравалі. Мураваных не было амаль зусім, да рэдкіх належалі хаты з падлогай. Гліняны ток, вялікая печ - "печка" - утваралі цэнтр жыцця дома, пабуджалі да смутных рэфлексій. Там спала ўся сям'я, там зімой цэлы дзень сядзелі дзеці і старыя. Ад мужыцкіх адрозніваліся трохі вёскі шляхецкія - гаспадары мелі амбіцыі, каб іхнія домікі выглядалі, як малыя дворыкі, яны былі лепш дагледжаныя, але такія ж бедныя.

Усюды віднеліся тут сляды вайны. Газавыя лямпы сталі бяздзейнымі - Нават свечак не было - для асвятлення служылі лучыны. Толькі яды не бракавала. Мужыкі шчаслівыя, што не пастаўляюць дзяржаўных паставак - немцы на тую тэрыторыю не пранікалі вельмі часта, таму не маглі забіраць - не шкадавалі харчоў, за якія, зрэшты, партызаны плацілі жывымі наяўнымі грашыма.

Я была прыпісана да ЦКМ-аў (кулямётчыкаў), быў гэта, мабыць, кульмінацыйны момант маёй "вайны" з таварышамі. Аднаго вечара ў Моцевічах я не вытрымала атмасферы, бомба ўзарвалася, дала па мордзе аднаму з хлопцаў, другога пакрыла "па-латыні", забрала свае рэчы і ўцякла з кватэры. Раз'юшаная, пакрыўджаная стаяла непрыкаяная на вуліцы, якая ішла цераз вёску, не ведаючы што далей рабіць. У начальніка штаба яшчэ гарэла святло.

Увалілася туды. Начальнік штаба і "Раман" сядзелі за чаркамі бімбру (самагонкі). Запрасілі і мяне, я ўжо навучаная папярэднім досведам, не вельмі верыла іхняй зычлівасці, але была ім удзячная за гасціннасць. Пасля шклянкі самагонкі свет неяк праясніўся... Вырашыла, што назаўтра буду прасіцца ў "Шчэнснага" ў іншае падраздзяленне.

Рана была выклікана да каменданта. Меркавала, што гэта мае нейкую сувязь з учарашняй прыгодай у ЦКМ-ах. А можа справа ў той самагонцы? Ішла туды неахвотна. Акрамя "Янкі", якая парадкавала штабную кухню, амаль што нікога там лепей не ведала. Штаб быў уладай, а афіцэры, якія атачалі каменданта, былі такія важныя, што кожны кантакт з імі пагружаў мяне ў комплекс ніжэйшасці. Зрэшты, у той перыяд я наогул была ўнутрана натапыраная і расчараваная. Найахвотней бы ні з кім не размаўляла, а ўжо асабліва з камендантам. Бо чаго ўласна ён мог хацець?

У такім настроі ўвайшла на кухню, дзе "Янка" нешта рыхтавала. Пры стале сядзеў "Вронскі" - нешта мне там гаварыў, але "Янка" яго перапыніла:

- Камендант чакае паню, ён у пакоі.

Села на паказанае крэсла і чакала, што скажа. Раздражнёная і расчараваная ў жыцці і людзях не вельмі была ў стане сабрацца з думкамі, з цяжкасцю да маёй свядомасці даходзілі сказаныя словы. Камендант гаварыў, пытаўся. Гэта была сапраўды першая нашая размова, што праўда, некалькі разоў пасля больш інтэнсіўных маршаў выклікалі мяне да каменданта, каб перавязала яму натомленую ногу (вынік знаходжання ў Бярозе, меў пашкоджаную костку), але на той час кантакт наш абмяжоўвася неабходнымі лекарскімі справамі.

Я не належала да людзей надта смелых ці гаваркіх. Цяпер я атрымала ўражанне, што хоць камендант не гаворыць наўпрост пра мае клопаты, стараецца дадаць мне адвагі, хоча мне дапамагчы. Была захоплена той нечаканай зычлівасцю. Праз момант хацела ўжо выкінуць з сябе ўсе смутныя думкі, хацела паскардзіцца на тое, як мне цяпер кепска і цяжка, мабыць нешта пачала на тую тэму гаварыць, але нясмеласць узяла верх - замоўкла. Не патрафіла, баялася, што буду высмеяна. Не сумела таксама выціснуць просьбу пра вяртанне ў Варшаву, на якое была ў той час амаль вырашыла.

Зблытаныя думкі кіпелі мне ў беднай лабаціне, але я не магла выказаць нічога талковага. Не гледзячы на гэта, вярнулася на кватэру з трохі прыўзнятым настроем.

Атмасфера бяздзеяння, пераскок з папярэдняга такога суровага жыцця ва ўмовы ў нашым разуменні амаль цяплічныя, расшэйдалі трохі дысцыпліну ў аддзеле. Было шмат яды, яшчэ больш самагонкі. У кожнай вёсцы гналі бімбар. Хлопцы пачалі "някепска" сабе выпіваць. Я складала кампанію ў тым "бімбраванні" без спецыяльнага супраціву, хоць самагонка мне не падабалася. Але хваля п'янства ў аддзеле скончылася вельмі хутка.

Мы стаялі тады, мабыць, у Моцевічах. Якраз заселі з начальнікам штаба і "Раманам" да перакускі і бімбру. Размаўлялі - як гаварыў Раман - "пра старых палякаў". Быў вечар. Частка таварышаў ужо спала ў суседнім пакоі, калі ў кухню, у якой мы сядзелі ўвайшоў "Шчэнсны". Гулянка была перапынена, мае кампаньёны расстаўлены па кутках, я атрымала загад перайсці ў аддзяленне пры камандзіры роты. "Шчэнсны" абвясціў бой алкаголю. Распачаліся суровыя пакаранні за п'янства. Карны загад і стойка з цаглінамі ў ранцы ў месцах найбольш людных складалі адзін з выхаваўчых метадаў.

Пад канец лістапада мы кватаравалі ў Моцевічах. Была можа гадзіна дзесятая, можа трохі пазней, я ішла якраз вуліцай, якая вяла цераз вёску, калі з дарогі, што вяла ў кірунку Нёмана, выскачыла галопам пару вершнікаў - жаўнераў І батальёна, адстрэльваўшыхся ад людзей, якія ехалі на тачанцы. Сярод шуму выстралаў вершнікі крычалі: "Чырвоныя ідуць да Нёмана!"

У вёсцы зрабіўся рух. Трывога!

У першы раз падчас нашага побыту тут мелі мы сутыкнуцца з "чырвонай партызанкай"... Аднак мы не прынялі з імі бою. Адстрэльваючыся, хутка адступаем, пакідаючы ідучым доступ да берагоў Нёмана. Быў гэта вялікі аддзел "чырвонай" партызанкі, які - як потым аказалася - прыціснуты моцна немцамі, адступаў з-пад Ражанкі і накіроўваўся да броду, які знайходзіўся ў ваколіцы Моцевіч, якраз у месцы нашага пастою. Мы неспадзявана аказаліся на яго дарозе.

Пад густым абстрэлам мы беглі цераз поле ў бок віднога ўдалечыні лесу. Хлопцы з ЦКМ-амі і РКМ-амі забяспечваюць наш адход. Адступаем. Моцна абстрэльваныя - не застаёмся віннымі - востра адказваем. "Крапідла" грае на сваім "Сокале", акампануе яму "Козіц" і іншыя з РКМ-аў і аўтаматаў. Кулькі бзыкаюць... У пэўны момант бачу, як бегшая полем "Янка" падае. Думаю, што яна паранена, падбягаю да яе - круціць галавой.

- Змучылася ад бегу, - гаворыць - зараз адпачну і пайду далей. Нічога са мной не сталася.

Наўючаная манаткамі "Янка" падымаецца і, трымаючы ў руках ружанец, не кланяючыся кулям, якія сыпаліся вакол, як бы хтосьці сеяў гарох, зноў ідзе хуткім крокам.

Бягу далей. Страляніна няслабая, а камендант ідзе сабе такім крокам, як бы ішоў на шпацыр. Ці думае, што кулі яго не дастануць? А параненыя ўжо ёсць. "Вронскі" яшчэ ў вёсцы атрымаў у руку. На дарозе пад лесам куля дагнала Сташка "Паланецкага" - паранены ў галаву. Перавязваюць яго два лекары, якія з намі - "Крэчатаў" і "Дэман" (называны жартаўліва "Ямнікам")...

Яшчэ доўга даходзіў да нас водгук страляніны - цягнуўшыхся да броду "чырвоных" заатакаваў з флангу "Рагнер". Ён меў потым да нас прэтэнзіі, што мы замест таго, каб адрэзаць ішоўшым доступ да ракі, адступілі...

Пасля нашага адходу з-пад Моцевіч у аддзеле распачаліся ажыўленыя размовы - не маглі зразумець, што мы заатакаваныя не адказалі контратакай, а адступілі.

Падобна, што рэха тых размоў дайшло да каменданта, бо неўзабаве ў час "гутаркі" (так называліся яго размовы з намі) крануўся ён справы нашых стасункаў з "чырвонай" партызанкай і, наогул, палітычнай сітуацыі. Гаварыў, што савецкія войскі ідуць гвалтоўна наперад, на захад. Праз незадоўга акажуцца на польскіх тэрыторыях, што мы сёння саюзнікі па антыгітлераўскай кааліцыі, і ў сувязі з гэтым належыць імкнуцца да завязвання з імі прыязных стасункаў. Гэта неабходнасць, якая вынікае з развіцця палітычнай сітуацыі, і таму ёсць памылкай атакаваць іх. Мы слухалі тое, што ён гаварыў, але не ўсе былі перакананыя... Асабліва хлопцы з Забужжа, якія памяталі досвед з 1938 і 1940 гадоў, мелі вельмі шмат недаверу.

ХІІ

У першыя дні снежня "Шчэнсны" захварэў на запаленне лёгкіх. Меў высокую тэмпературу, і трэба было яго адвезці на "маліну". Камендант даў мне загад адтранспартаваць яго пад Лебяду, на "маліну", дзе лячыўся ўжо "Паланецкі". Я мела там застацца да таго часу, пакуль у "Шчэнснага" не спадзе гарачка. Мы размясціліся ў абшырным, асобна стаяўшым доме, стаяўшым тут жа, над Лебядой. За домам цягнулася поле. З левага боку на адлегласці можа кіламетра - паўтара, быў лес, у якім знайходзіліся Бурносы - хутар з некалькіх дамоў.

Аддзел круціўся па суседніх вёсках. Не было вечару, каб нехта з хлопцаў нас не адведаў. Прыходзілі, распавядалі пра ўсё, што дзе робіцца, спявалі і вярталіся на месца пастою. Разам з "падлясякамі" з'яўляліся таксама новыя таварышы, якіх мы прыцягнулі ўжо ў тых краях. Гэтыя мясцовыя, і перш за ўсё "Антось", прыгожа спявалі расейскія песенькі - мы слухалі іх з прыемнасцю...

9 снежня як звычайна адведалі нас некалькі хлопцаў - рота кватаравала ў недалёкіх Бурносах. Паспявалі, пагаварылі і пайшлі. "Шчэнсны" пачуваўся ўжо значна лепей. Пасля расстання з гасцямі мы паклаліся спаць. Аднак нам не дадзена было пераспаць той ночы.

Каля паўночы разбудзілі нас выстралы. Сілай навыку на працягу пару хвілін мы былі апранутыя і гатовыя да выйсця. Выстралы даходзілі з боку Бурносаў. Пылалі ракеты, ляцелі асвятляльныя кулі. Страляніна набірала сілу. Над заснежаным лесам (у той вечар выпаў першы снег) чорнае неба рассвятлілася, як калядная ёлка. Нашы б'юцца, гэта не выклікала сумнення, але з кім? Хто іх заспеў у тых спакойных мясцінах, у якія немцы не заглядвалі?

У пэўную хвілю на белым снезе мы ўбачылі чорныя сілуэты бегшых людзей. Праз колькі секунд пазналі іх - гэта нашыя хлопцы: Марак "Жэгота", "Эрык", Адам, Багдан і яшчэ пару. Затрымаліся на пэўнай адлегласці пры гумне, да нас прыбег Марак і далажыў:

- Немцы заспелі нас у хатах, падышлі ў белых плашчах пад самыя пасты. "Жбік", які стаяў на варце, калі іх заўважыў, здалеў адно ўбегчы ў хату і крыкнуць: "Немцы!". Тыя ўлазілі ўжо на падворак. Нашыя былі параспранатыя. Кожны хапаў, што мог і скакаў праз акно. Стралялі ў нас, як у качак. Аддзел адступаў. Немцы пайшлі за імі. Праўдападобна, што ў хатах пазаставаліся параненыя. Камендант таксама, мабыць, атрымаў. Прыбеглі вас папярэдзіць, а цяпер трэба ісці нашым на паратунак.

Перш яшчэ, чым Марак скончыў апавядаць, мы выйшлі на двор перад домам. Тады далучыліся астатнія хлопцы. Да Бурносаў было каля паўтара кіламетраў. Мы хутка перайшлі поле і заглыбіліся ў рэдкі лес, перад палянай, на якой стаялі тры хаты, "Шчэнсны" раскідаў нас у лацуг. У сядзібах панавала цішыня. Падавалася, што там няма жывой душы. Уздоўж плоту мы прыбліжаемся да першай сядзібы. Нехта шэпча:

- Няма нікога...

Як бы ў адказ раздалася адна чарга, другая, з-за вугла рэжа аўтамат. Адам адказвае чаргой са свайго. Аўтамат замаўкае. Потым, аднак, адзываецца другі. На паляне робіцца светла, як удзень. "Шчэнсны" камандуе:

- Адступаць у лес.

Багдан паранены ў руку. Перавязваю яго ў святле ракет. Агонь то прыціхае, то ўзмацняецца. Разбягаемся ў двух кірунках: адны проста перад сабой у лес, іншыя - і я з імі - убок.

Зусім відно. Палымяныя ракеты падаюць на зямлю, трэба іх пераскакваць. Страляніна аглушальная. У пэўную хвілю куляюся казлянём і падаю ў вялікую яму ад бульбы, вырываюся, выграбаюся з выкапу. Бягу далей. Нарэшце лес. Нас тут чацвёра. Марак камандуе. "Шчэнсны" пабег у іншым кірунку, за ім астатнія. Яшчэ чуваць залпы, яшчэ ракеты асвятляюць лес. Ідзём наперад. Марак цвердзіць, што тады за адступаўшым аддзелам пайшла нямецкая пагоня. Трэба зважаць, каб на іх не наткнуцца, пятляем досыць доўга. Мы страшна змучаныя, гняце нас думка, што з астатнімі, дзе іх шукаць? Нарэшце перад намі нейкая вёска - Бялоўцы.

- Стой! Хто ідзе?

Дык гэта ж нашы... Хлопцы пытаюцца, дзе "Шчэнсны"? Дзе астатнія - Багдан, Адам? Не ведаю. Сядаю на лаву. Здымаю шкураны пас, на якім мела прымацаваны пас з бінтамі. Няма яго... Нехта кажа:

- Падстрэлілі цябе...

Сягаю у кішэню - дзіравая. Талісманчык - малы дзяціны негрыцёнак - разбіты ўдрызг.

- Мела шчасце, што гэта лялька атрымала, а не ты, - сказаў нехта.

Хлопцы аглядаюць мой малы "вальтар". Страляла? Прысаромленая прызнаюся - так.

Патруль выбіраецца на пошукі. Дзень доўжыцца, ніякіх вестак. Вечарам ёсць - нарэшце, не ўсе вярнуліся. Багдан забіты, дагнала яго куля, на гэты раз смяртэльная. Адам забіты. Сваімі выстраламі супакоіў нямецкага кулямётчыка, на жаль у самога патрапіў іншы. Бачачы, што робіцца, "Шчэнсны" адступіў у лес, але не адходзіў далёка. Чакаў, што зробяць немцы. Яны збіралі сваіх параненых і забітых. Можна дапусціць, што яны думалі, што наша групка ёсць дазор нейкага большага аддзела, таму спешна адступілі. Толькі дзякуючы гэтаму ацалелі нашыя параненыя. На полі бою засталіся Багдан і Адам. У кустах знайшлі вельмі цяжка параненага (ў ногу) "Цыдзіка", якому ўдалося выкавыляць з РКМ-мам з поля бачання непрыяцеля і схавацца ў кустах. Там самлеў. Казік "Грабя", не гледзячы на 12 кулявых раненняў, перайшоў уброд Лебяду і схаваўся. Паранены былі камендант і "Самбор". "Крэчатаў" страціў вока. Каля хаты, дзе стаяў кулямёт, ляжала сцірта гільз. У яме ад бульбы знайшлі мой пас з бінтамі. Хлопцы падумалі, што тады, калі я кульнулася, была забітая, шукалі цяпер маё цела.

Смутны гэта быў дзень. Два забітыя, пяць параненых - на адносна невялікі аддзел гэта залішне шмат. Немцы, не гледзячы на тое, што былі бокам нападаўшым, таксама панеслі вялікія страты, падобна, значна большыя за нашыя - была мова пра дзесяць параненых і забітых. Нашыя мясцовыя прыяцелі сцвярджалі, што такога роду нямецкая акцыя была тут нечым неспатыканым. Гаварылі, што нехта мусіў іх на нас наслаць. Ці была гэта праўда? Цяжка сказаць...

Камендант выехаў у Варшаву, астатнія параненыя лячыліся на "малінах". Пры найцяжэй падстрэленым "Цыдзіку" засталася "Янка". Усе былі пад добрай лекарскай апекай. Мая дапамога не была ім патрэбная, таму адведвала я іх даволі рэдка.

Распачаўся цяпер перыяд досыць нудны і манатонны. Прыбывалі жаўнеры. З'яўляліся варшавякі, якім удалося ўцячы з работ, далучаліся мясцовыя. Пачалася вучоба. "Ляж, устань, паварот налева, паварот направа". Вось такая звычайная жаўнерская муштра. Змагаліся з вошамі, якія не гледзячы на лазні, не гледзячы на пране і прасаванне вопраткі і бялізны горача нас палюбілі і зусім не мелі намеру пакідаць. Што ж, кватаравалі мы ў вёсках, спалі пераважна ў бруднай пасцелі. Было холадна, таму накрываліся мясцовымі кажухамі, якія таксама не грашылі чысцінёй.

Не гледзячы на лепшае харчаванне, скулы не давалі хлопцам спакою, да гэтага далучыўся сверб. Я мела шмат клопатаў з тымі іхнімі балячкамі. Хоць я атрымала ўжо з мясцовай секцыі АК трохі лекаў, аднак усяго было замала. На жаль, я не мела лекаў, якія б з месца і радыкальна выздараўлялі. Я выслухвала пастаянныя нараканні на тую недалэнгу санітарку, якая патрапляе рабіць боль пры ўколах і перавязках, заміж таго, каб цудоўным чынам вылечыць.

Санітарка давала сульфанаміды. Спачатку, пакуль не прызвычаіліся да каляровых рэакцый, якія выклікалі таблеткі прантасілу ці таксама нейкага спецыфіку, злучанага з метыленблаў, узнікалі розныя гісторыі. Лечаныя пачыналі сікаць калярова. Гэта ўжо пераходзіла межы іхняга цярпення. Упадалі ў паніку. Санітарка нас патруціла! Шмат трэба было часу і цярпення, пакуль вытлумачыла, што так павінна быць. Потым ужо адзін другога папярэджваў...

Мы вандравалі па ўсёй тэрыторыі, вызначанай нам камандаваннем акругі. Выпаў снег. Для перамяшчэння прымянялі цяпер сані. "Шчэнсны" ад часу хваробы ездзіў конна. Паволі паўставала таксама пры роце конная выведка. Мы браліся ў пер'е. Хлопцы камбінавалі мундзіры, кажушкі.

На Каляды і я атрымала новыя боты, праўда на пару нумароў завялікія - трэба было ў іх напхаць шмат саломы, каб не ляталі па ступнях, але нарэшце было цёпла і суха ў ногі. Атрымала таксама вайсковы плашч. Ахвярадаўцам быў паручнік "Міхал" (з аддзела ротмістра "Леха"), які сказаў, што "такі малы плашч будзе пасаваць той вашай санітарцы. Яна такая абадраная". У роце было яшчэ шмат гаворак на тэму таго, што "з бабамі так заўсёды, забіраюць добрыя рэчы, а можна б з яго зрабіць выдатны фрэнч...", але плашч застаўся ўсё ж пры мне.

Зіма ў тых краях была ўжо ва ўсёй паўнаце. Шмат снегу і прыгожая санная дарога. "Рагнер" націскаў на нас, каб мы разам пайшлі на Дакудава, дзе дзейнічала савецкая партызанка, нам аднак гэта не вельмі падходзіла, мы не залазілі ў тыя краі, аддаючы перавагу хутчэй якой-небудзь "прывычнай" акцыі супраць немцаў. Але пры тым "Шчэнсны" хацеў лепей вывучыць мясцовасць.

Набліжаліся Каляды, усе чакалі тых святаў з нецярпеннем. Хлопцы цешыліся, як малыя дзеці ёлкай і куцёй. Святы мы мелі правесці ў наваколлі Няцечы. На куццю пайшлі ў Клюкавічы. Быў снег і мароз. Майстры кухні асобных плутонаў мелі поўныя рукі работы. Пяклі печыва, мяса, птушку. Рыхтавалі не слабыя святы.

У мясцовых краўцоў у навакольных вёсках панаваў тлум. Усе хацелі быць элегантамі. Мы кватаравалі ў вёсках і засценках, а там усюды было шмат дзяўчат. "Варшавякі" хацелі паказаць шык. Трэба прызнаць аб'ектыўна, што ім гэта ў прынцыпе ўдавалася.

Куцця адбывалася ў найбольшым дворыку. Настрой быў урачысты. Прыехаў дыслакаваны паблізу ротмістр "Лех" са сваім штабам. Пасля куцці пайшлі ў Няцеч на набажэнства. Пад ботамі скрыпеў снег, іскрылася зоркамі неба, коні весела фыркалі. Малы Няцецкі касцёлік напоўніўся па краі. У першы раз пасля выхаду ў поле мы афіцыйна як аддзел аказаліся ў касцёле. Гэта было вялікае перажыванне. Гукнулі пад страпілы драўлянага касцёліка поўнымі грудзямі спяваныя калядкі. Хлопцы як бы выказвалі ў тых калядках усю сваю журбу па доме, сям'і - многія з іх ужо з год перамервалі лясныя прасекі і гразкія палявыя дарогі. Хто ж быў бы ў стане апісаць, што адчувалі і што хавалася ў найпатаемнейшых закаморках душы спяваўшых жаўнераў? Былі ўзрушаны, перажывалі тое набажэнства, а словы ксендза, які гаварыў пра Нованароджанага, які прынёс свету любоў, пранікалі глыбей, чым здавалася на выгляд, да зацвярдзелых у баях і працы партызанскіх сэрцаў.

Не памятаю, як шмат з жарсна маліўшыхся жаўнераў прыступала да стала Божага. Я сядзела скурчыўшыся ў куце лаўкі, думкамі адбягала далёка ў "край гадоў дзяціных". Было мне вельмі, вельмі журботна. Можа першы раз у жыцці падумала пра тое, што перажываю. Што будзе далей? Тыя думкі былі аднак хутка стлумлены. Гучна заспявалі "Сярод начной цішы" - і вось мы вярнуліся да цвёрдай партызанскай рэчаіснасці... На дварэ мароз, снег скрыпіць пад нагамі. Адны выходзяць з касцёла сканцэнтраваныя, яшчэ далёкія думкамі, іншыя - як бы хацелі скінуць з сябе непакоіўшыя іх узрушэнні - голасна смеючыся і ўспамінаючы ўзаемна.

У Беліцы пад Няцеччу кватараваў у той час штаб Наваградскай акругі з палкоўнікам "Барсуком" на чале. У кватэры кіраўніцтва таксама гучна адзначалі куццю. Падчас набажэнства з'явіўся ў касцёле "Ваўкавыскі" з Варшавы і "Градняк", які прыехаў з Гародні. Пасля куцці ў "Барсука" абодва дабраліся да Няцечы. "Градняк" так газануў, што нельга было яго потым разбудзіць у касцёле.

"Ваўкавыскі" прывёз для "Шчэнснага" і "Кнышыняка" паведамленне аб узнагароджанні Крыжам Валечных, для мяне ліст ад Тоська і серыю жартаў на тэму яго рапартоў...

"Градняк" прывёз мне выдатны падарунак: густы, металічны грэбень для валасоў.

- Жалезны, каб быў моцны, - сказаў.

Падарунак сапраўды быў узрушальны і вельмі своечасовы.

Святы мінулі хутка. Асобныя плутоны па чарзе арганізоўвалі ў сябе прыёмы пры ёлцы, спаборнічаючы адзін з другім у харчовых прысмаках.

Новы Год мы правялі ў Шаўдзінях над Нёманам. Была гэта прыгожая, вялікая, чыстая вёска, размешчаная на высокім беразе ракі. На другім баку святкавалі "чырвоныя". Нёман быў напалову замёрзлы. Мы бачылі адны адных вельмі добра, пасылаючы наўзаем "стралецкія віншаванні". Перастрэлка з берага на бераг не перапынялася нават ноччу, бо брацця трохі падпіла. Кулі бзыкалі, але на шчасце нікому крыўды не рабілі. З абодвух берагоў разлягаліся песні. Мы спявалі пра Наталію і выхад "Удару", пра ноч, якую шкада змарнаваць, яны пасылалі нам сумныя песні пра партызан, якія жывуць у лясах...

З Шаўдзінёў мы паехалі саньмі ў Орлю, суседнюю наднёманскую вёску. Той выпад, калі б не баявое забеспячэнне (да канца нашага побыту ў той мясцовасці "Шчэнсны" не адмаўляўся ад забеспячэння), можна было б трактаваць, як прыгожае катанне на санках. Потым мы ўжо стаялі наводдаль ад Нёмана. Мы змянялі месцы кожныя два-тры дні з двух прычын: па-першае, каб аддзел быў у пастаянным руху і не заседзеўся, па-другое - з поглядаў правіянтавых.

Пад час аднаго пастою ў начы трывога. Дэзерціравала цэлая пачка, каля 15 чалавек, якія разам з "Мэнам" далучыліся да нас пад Гародняй. Перайшлі ў роту, якой камандаваў капітан "Зых", даўні іхні камандзір. Былі гэта жаўнеры пераважна ўжо пасля рэгулярнай вайсковай перападрыхтоўкі. "Зых", афіцэр з гарадзенскага палка пяхоты, напэўна быў ім бліжэйшы, чым "варшавякі". Прычын таму можна было знайсці шмат. Фактам ёсць аднак, што форма адходу была далёкая ад ганаровай. Аддзел страціў зброю, з якой адышлі (потым зброю, якую ад нас атрымалі, вярнулі), і зменшылася яго сіла агню. Акрамя таго, што тут гаварыць, рота страціла дасведчаных жаўнераў. Горыч падману, які ўчынілі, стала яшчэ большай, калі потым даведаліся, што зрабілі гэта з ціхай згоды нашага названага прыяцеля ротмістра "Леха". Наступная горкая пігулка пасля Бурносаў. Прычын непрыязні "Леха" да нас можа было больш, пра адну ведалі ўсе - быў гэта перыяд флірту "Рагнера" з немцамі, свайго роду перамір'е. Мы з такой пазіцыяй не згаджаліся...

Недабор людзей быў хутка папоўнены. Ужо ў час святаў Божага нараджэння прыехалі з "Ваўкавыскім" два афіцэры БІП-у: паручнік "Людвік" і падхарунжы "Барута". Прыпісаныя да аддзела часова, не хацелі з намі расставацца. "Людвік" застаўся на пастаянна. "Барута", якога звалі таксама "Рудым Выйцам", атрымаў загад перайсці ў І батальён. Прыпісалі да нас таксама некалькі падхарунжых, прыбылых з Варшавы, у т.л. "Зарэмбу", прыйшло некалькі "варшавякаў", якія ўцяклі з работ, далучаліся мясцовыя. Штат павялічыўся.

Мы мелі шмат цяжкасцяў з боепрыпасамі. Ад акцыі на Саенка, дзе іх трохі здабылі, і ад побыту ў Аўгустоўскай пушчы, дзе ад Гарасімовіча атрымалі вялікі запас боепрыпасаў (зрэшты, не заўсёды надзейных, таму што захоўваліся ў зямлі без ніякай засцярогі), не здабылі нічога больш, а тым не менш усцяж іх трацілі. Мелі па некалькі штук набоек да карабіна, да кулямёта таксама не шмат, дастаткова было толькі гранат, але гэта справы не развязвала. Хлопцы аглядалі сваіх "Марысь", "Кась", "Ясь" са спачувальнымі мінамі; калі набліжаўся "Шчэнсны", яны дэманстратыўна заглядвалі ў пустыя рулі. Жаўнеры нудзіліся, наракалі на спакой...

Мы вандравалі ад вёскі да вёскі. Я неспадзявана для сябе мела шмат працы, не звязанай з партызанкай. "Аддзел з дзяўчынай", як называлася наша рота, карыстаўся вялікай папулярнасцю сярод люднасці. Дзяўчына, якую вельмі часта прымалі за хлопца і толькі пазней гаварылі: "Паглядзі, гэта дзяўчына...", - лячыла, давала парады, нават часам давала лякарствы. Потым, як толькі мы з'яўляліся ў вёсцы, у якой нас ужо ведалі, адразу на кватэру, дзе я жыла, сунуліся бабы з дзецьмі. Прыносілі свае болі і хваробы і з надзеяй чакалі дапамогі. Пытанні, якія мне задавалі, часта выходзілі за межы маіх ведаў. Не раз была не ў стане нават добра іх зразумець. Аднак, як магла, дапамагала. Таму часта на кватэры падымаўся такі піск і гвалт, як на рынку.

Нарэшце неяк "Шчэнсны" разнерваваўся і выгнаў мяне ў асобную кватэру з усёй "практыкай", якая была ўжо вельі шырокая. Заняткі тыя не дастаўлялі мне прыкрасці, мяртвілі мяне аднак меншаўшыя запасы лекаў. На шчасце ў асобных вёсках не стаялі доўга. У супраціўным выпадку не толькі было б банкруцтва з лекамі, але змушана была б выконваць яшчэ адну функцыю - знахара. А была б кепскім знахарам, таму што пра многа хвароб наогул не мела паняцця, а мусіла нешта парадзіць. Адсыланне ў горад да лекара ці ў шпіталь не шмат давала. Аднолькава паспяхова магла б прапанаваць маім пацыентам падарожжа на месяц - вынік быў бы той самы. Жанчыны слухалі , уздыхалі, гаварылі: "Добра, добра", - і прасілі: "Але, паненка, залацінка, сёння яшчэ парадзьце... толькі цяпер...". Так мінуў студзень.

ХІІІ

У апошнія дні студзеня "Шчэнсны" атрымаў ад камандавання акругі загад хуткага перасоўвання ў кірунку шашы Ліда-Шчучын. Мелі там перавозіць вязняў, якіх належала адбіць. Марш быў хуткі і фарсаваны. Хлопцы цешыліся, што нарэшце будзе бойка, нарэшце скончыцца нуда і безпрацоўе. Перайшлі чыгуначную каляю, але ў кантактным пункце аказалася, што вязняў павезлі іншай дарогай. З акцыі нічога. "Шчэнсны" не захацеў быць абыграным. Меў звесткі ад мясцовай канспірацыйнай ячэйкі, што той шашой раз на тыдзень аўтамабілі вязуць з Ліды ў Шчучын узбраенне і боепрыпасы для тамтэйшага аддзела СС. Гэта было вельмі прывабна. Нарэшце надаралася аказія не толькі правядзення добрай акцыі, перарывання адпачынкавай пасіўнасці, але і здабыцця так недастаючых боепрыпасаў.

2 лютага якраз павінен быў праязджаць такі транспарт.

Пасоўваемся хуткім маршам да шашы ў ваколіцы Смалярні. Сонца прыгравае моцна, як для зімы. Снег растае, ствараючы жудасную гразюку. Хлопцы брыдуць па мокрым, брудным снезе, скачуць цераз лужыны. У першую хвілю "Зарэмба" паслізнуўся і навярнуўся пасярод вялікай лужыны. Агульны смех. Настрой радасны, як быццам бы ішлі на вяселле, а не на бой.

Ідзём без абозу, які звыкла нас у той час суправаджаў. Начальнік штаба разам з кухарам і нашымі рэчамі застаўся ў тылах вёскі, у якой прызначаны збор для тых, хто згубіцца. Толькі адзін воз ехаў за намі - быў гэта воз "санітарны". У першы раз я мела нешта такое для сваёй дыспазіцыі.

Нарэшце мы дабраліся на месца. Быў яшчэ ясны дзень, калі мы занялі пазіцыі уздоўж шашы, за сажнямі дроў. Нямецкі канвой меў праехаць каля чацвёртай - так прынамсі цвярдзіў наш мясцовы праваднік. Чакаем. Разгорнутыя ў доўгую лінію на колькі сот метраў, круціліся нецерпяліва на нашых пазіцыях. З другога боку шашы расцягнулася балота. Нямецкая калона павінна пад'ехаць з левага боку. Першы выстрал павінен быць дадзены толькі тады, калі ўсе аўтамабілі акажуцца ў полі абстрэлу.

Час цягнуўся. Сцямнела. Нярвовае напружанне не дазваляла ўседзець спакойна. Курылі папяросы, хлопцы апавядалі сальныя гісторыі. Немцы не прыязджалі. "Шчэнсны", дапускаючы, што тым днём транспарту зусім не будзе, ужо хацеў скамандаваць збор і вяртанне на нашае месца пастою, калі пастаўлены на горку пост даў знаць: "Едуць".

Сапраўды шум матораў станавіўся што раз выразнейшым. Мы замерлі за сажнямі дроў. На лініі запанавала ідэальная ціша. Аўтамабілі былі што раз бліжэй. Ужо відаць першы, другі, наступны. Гружаныя, цяжка пасоўваліся да нашых апошніх разлікаў. Нарэшце гучыць стрэл. Адзін, другі, чэргі з кулямётаў і аўтаматаў. Хлопцы б'юць па колах і рухавіках, робячы немцам немажлівымі ўцёкі. Страляніна па ўсёй лініі. Аўтамабілі стаяць нерухомыя. Выскакваюць з іх немцы і ўкраінцы, якія хочуць арганізаваць абарону. Чуваць крыкі: "Давай бамбамёт". Немцы менш баявыя. Адны стараюцца ўцячы на другі бок шашы і там гразнуць у балоце, іншыя бароняцца з-за аўтамабіляў. Шчыльны агонь. Сярод стрэлаў чуваць крыкі: "Не страляйце! Мой Бог! Не страляйце!"

Завязваецца рукапашны бой. "Крапідла" і іншыя ўрываюцца на аўтамабілі. Немцы выстрэльваюць ракеты, просячы дапамогі. Крыкі, праклёны, енкі, усё тое пераплялося з сабой і залпамі.

У адпаведную хвілю чую крык:

- Санітарка! Санітарка!

Бягу ў той бок - гэта "Бжазняк" прышчыпнуў сабе руку замком - бінтую.

- Санітарка! - зноў разлягаецца па лініі. Не гледзячы на вечар, ад асвятляльных куляў і ракет светла, як днём. Бягу ў другі канец, адкуль клічуць:

- "Пратазы" паранены - атрымаў па нырках.

Рана сур'ёзная. Перавязка. Цягну яго ў бок санітарнага воза, не мае сілаў ісці, мушу яго амаль несці на плячах. Нарэшце трапляецца пад руку "Эрык" - спрабуем удваіх, але воза няма. Фурман пры першых стрэлах выцяў каня і знік. Паскудна. Трэба вынесці "Пратазага" ў месца недасягальнае для агню. Цяжкі.

На шашы бой працягваецца. Мы паволі пасоўваемся наперад. Раптам перад намі пачынаюць разрывацца гранаты. Паварочваем убок. Каб дайсці да якой хаціны, адтуль ужо неяк дабяромся да зборнага пункта. Перад намі і за намі стрэлы. Кружачы па лесе выходзім нарэшце на поле. Здалёк відны пабудовы. У хаце плач і скрыгатанне зубоў, мужык ані чуць не хоча, каб нас адвезці. Пад пагрозай пісталета запрагае. Едзем. Ноч. Здалёку чуваць стрэлы. Ранены енчыць. Дарога цягнецца.

- Стой, хто ідзе? - чуем нарэшце. - Ах гэта вы! Зося? Бяжы хутчэй на кватэру, там ідуць вас адбіваць.

На кватэры рух, збор.

- Зося трапіла, пэўна, у палон, або недзе там згубілася, трэба яе адбіць..., адшукаць - чуеце.

Хачу яшчэ секунду паслухаць, што гавораць, але нехта мяне заўважае і верашчыць:

- Зося!

І так, як да гэтага часу са смуткам і зычлівасцю гаварылі пра мяне, так у тую хвілю ўсё змянілася. Кожны мяне паддзявае - выгружае на мяне злосць за неспакой, прычынай якога я была.

Аказваецца, што нядаўна вярнуліся. Прынеслі гранатамёты, скрыні гранатаў, боепрыпасаў. У адным аўтамабілі знайшлі дамскую бялізну - "Гэрвазы" ўручае яе мне ўрачыста. Гэта выклікае харавы выбух смеху. Мусіла я атрымаць не менш за 40 кг, але гэта былі карункі. Для чаго? Для тых портак?

Акрамя "Пратазага" ранены "Градняк" - меў увесь твар у асколках. Ужо ўсе. Мусім ісці. Адход углыб мясцовасці. На шашы светла. Немцы не шкадуюць ракет і боепрыпасаў. Лупяць у пусты лес. Асвятляюць шашу - напэўна збіраюць параненых. Зрэшты, яшчэ праз пару дзён збіралі памерзлых таварышаў, якія ўцяклі ў балота. Неўзабаве потым уздоўж шашы высеклі дрэвы, ствараючы адкрытую паласу, па якой у час наступных транспартаў рухалася іхняя ахова.

Задаволеныя, аглядаем здабытую зброю, боепрыпасы, вопратку, абутак. Прыдасца яшчэ як. Абадраныя "варшавякі", не гледзячы на старанні пра свой туалет, заставаліся яшчэ далёка ззаду за мясцовымі элегантамі.

Каля поўначы мы на новай кватэры. Змучаная валюся спаць, як з-за сцяны даходзяць да мяне абураныя галасы таварышаў.

- Гляньце, легла спаць, як бы не было параненых, - чую, як "Віхар" гаворыць з абурэннем.

"Градняк" супакойвае іх.

- Няма чаго тут сядзець, бо нічым нам не дапаможа.

- Яно так, але павінна тут быць.

Не вытрымліваю, устаю і з запытаннем, у чым справа, уваходжу ў пакой.

- Што за санітарка, - чую, - ніколькі яе паране-ныя не хвалююць.

- У чым справа? - паўтараю.

- У тым, каб апекавалася параненымі, сядзела пры іх, - адказвае "Віхар".

Іду да параненых, пытаюся:

- Даць табе што? Патрэбна табе што?

- Нічога мне не трэба, - чую адказ.

Вяртаюся на сваю пасцель.

- Яна заўсёды такая, без сэрца, - чую за сабой.

- А што б ты хацеў, каб зрабіла? - раздаецца нечае пытанне.

- Ну, каб сядзела пры іх, і каб нічога ім не балела, - гучыць адказ.

Не слухаю ўжо той размовы, накрываю галаву блюзкай і засынаю. Нічога новага не даведаюся. Зычлівасць праяўлялася ў момант, калі цвярдзілі, што загінула і калі збіраліся ісці мяне адбіваць. Цяпер мусяць адрабіць нядоімку.

Было трохі крыку за тую акцыю. Што не ўзгоднена, што для чаго дражніць немцаў... Мы не рэагавалі. У роце настрой быў баявы. Хлопцы планавалі ўжо наступнае...

"Пратазага" перавезлі на "маліну", да пані Бужынскай у Ліскове, дзе ўжо ляжаў "Цыдзік". Праз пару дзён знаходзіўся там таксама "Градняк". Мы перамясціліся ў раён Вавёркі і Астрыны на ахову месца скідвання грузаў і радыёстанцыі. Таўкліся там амаль увесь люты. Штодзень чакалі песенькі, якая будучы перададзенай радыё Лондана, мела быць сігналам, што да нас ляцяць самалёты. На жаль, не дачакаліся. Ні цяпер, ні потым.

Мы былі расчараваныя, бо часта чулі пра скідванне зброі і боепрыпасаў для польскай партызанкі ў іншых мясцовасцях, не гаворачы ўжо пра савецкія скідванні для "чырвонай" партызанкі. Не раз мы з зайздрасцю назіралі машыны, якія кружыліся над Ліпічанскай пушчай, яны мелі дапамогу ад сваіх, а мы? Мы былі пакінутыя на ўласныя сілы і магчымасці. Уся зброя і боепрыпасы, якую мы мелі, была або здабытая ў баях з немцамі, або паходзіла са сховаў 1939 года. У дадатак, наогул, яна неадпаведна захоўвалася - не заўсёды гадзілася да ўжытку.

У той час мы часта кватаравалі ў Шляхтоўшчыне. Хлопцы вельмі гэта любілі. У пана Воўк-Ланеўскага жылі мілыя і прыгожыя панны. А гаспадар быў вельмі гасцінны. Наогул, мясцовая люднасць вельмі нам дапамагала, без іх патрымкі мы не выжылі б, гэта былі не толькі кватэры, але і харчы, за якія мы не заўсёды маглі заплаціць. Гэта была сапраўды велізарная зычлівасць і спагада.

Час ад часу "Шчэнсны" высылаў малыя патрулі для разведкі мясцовасці ці з якімі іншымі мэтамі. Справа заключалася ў тым, каб жаўнеры не выйшлі з падпарадкавання. З тых вылазак хлопцы прыносілі не раз запасы бімбру, які потым з калегамі выпівалі. "Шчэнсны" аднак не глядзеў на гэта скрозь пальцы. Неяк - ішлі якраз у Шляхтоўшчыну - Казік "Грабя" ("Граф") недзе падзгубіўся. Дагнаў нас ужо на месцы, добра ўрэзаўшым. Пакаранне за гэта меў страшнае. Стаяў гадзіну ці нават даўжэй, з цаглінамі ў ранцы, па стойцы на "Зважай" на перакрыжаванні дарог. На грудзях меў плакат, напісаны вялікімі літарамі: "Гэта вынік піцця гарэлкі". Не ведаю, ці гэта канкрэтна дапамагло, але праблема п'янства амаль знікла.

Мы вандравалі па ўсёй прызначанай тэрыторыі.

Мелі вёскі чыстыя і прыемныя. Былі таксама вёскі брудныя і занядбаныя. Найгоршыя там былі прусакі, якія выраблялі з намі агідныя штукі. Ад часу да часу, калі вярталіся з патруля познім вечарам, кожны вельмі галодны пудам ляцеў да гаршка з пакінутай вячэрай. У хаце свяцілася толькі тлеўшая жоўтым агнём лучына. Пры такім асвятленні не вельмі было відаць, што ясі. Часам на зубах пачыналі трашчаць скваркі. Калі была адна, дзве, усё ў парадку, але калі было іх вельмі шмат, аж густа, гучала пытанне: "Нешта столькі скварак навалілі?" І тады чалавек даведваўся, што ніякіх скварак сёння не было... Набліжаў тады лучыну да гаршка. Ахвяра "скварак" пудам выбягала на двор... Хата трэслася ад смеху астатніх. Пасля такіх дасведчанняў ужо ніхто не квапіўся на скваркі і вельмі ўважліва аглядаў пакінутую таварышамі яду.

Ахова месца выкідвання грузаў і радыёстанцыі была нудная і пакутлівая, хаця таксама быў перыяд, калі мы мелі бесперапынна самых розных гасцей. Размяшчаліся ў нас "Саўка" з братам - былі на рэабілітацыі пасля раненняў, а цяпер - як знаўцы мясцовасці (паходзілі з тых краёў) - "арганізоўвалі" розныя дробныя вылазкі і акцыі. Пад нашай аховай фармаваўся таксама аддзел "Антонія". Адным словам на кватэрах панаваў рух і галас, але з улікам на бяспеку радыёстанцыі нельга было праводзіць ніякіх акцый. Хлопцы нецярплівіліся. Зноў дэманстратыўна заглядвалі ў рулі карабінаў сцвярджаючы, што ржавеюць. З улікам гэтага "Шчэнсны" адважыўся на далёкія вылазкі асобных плутонаў.

Першым пайшоў "Градняк" з дваццаццю чалавекамі, з ім акрамя іншых пайшлі "Юр", "Козіц", "Міцкевіч", а таксама "Барута" з фатаграфічным апаратам. Кідок быў даволі далёкі, бо аж пад Шчучын. Мясцовая канспірацыя данесла, што ў лес, адлеглы на некалькі кіламетраў ад горада, штодзённа прывозілі аддзяленне добра ўзброеных калмыкаў, якія пільнавалі мужыкоў, што працавалі пры высечцы лесу і вывазе дрэва. Тая лясная ахова складалася пераважна з 11 чалавек. Мелі РКМ (ручны кулямёт), аўтамат і карабіны. "Градняк" вырашыў на іх выцяць. Зброя патрэбна была нам для новых жаўнераў, акрамя таго належала трохі пашумець на тэрыторыі, каб немцы не пачуваліся лішне ўпэўненымі.

Раннім ранкам нашыя дабраліся да месца і занялі пазіцыі на ўскрайку лесу. Аддзяленні "Міцкевіча" і "Юра" былі так расстаўлены, каб уваходзіўшых у лес калмыкаў узяць пад перакрыжаваны агонь. Чакалі не доўга. Неўзабаве пачулі вольна гучаўшыя галасы, пошчакі зброі і пілаў. Праз хвіліну яны паказаліся на дарозе. "Градняк" выстраліў. Адразу падтрымалі яго астатнія. Паляцелі гранаты. Нямецкія жаўнеры былі захоплены знянацку. Мелі параненых і забітых, астатнія здаліся. Нашыя хутка забіралі зброю, боепрыпася і адходзілі. Акцыя мусіла быць бліскавічнай, бо ад Шчучына аддзяляла іх ледзьве пару кіламетраў.

Вярнуліся на другі дзень задаволеныя і поўныя аптымізму. Прынеслі кулямёт, аўтамат, 9 карабінаў і боепрыпасы. Паручнік "Людвік", які браў удзел у засадзе як назіральнік, вярнуўся з рашэннем, што застанецца з намі. Так і сталася. "Барута" парабіў здымкі, якія адаслалі ў Варшаву.

Зіма была цяжкая. Мне было дрэнна. Прастуда, якую атрымала яшчэ на пачатку снежня ходзячы ў дзіравых ботах, не мінала. На праўду было што раз горш. Мела гарачку, нічога не магла есці. Не дапамагалі старанні "Розгі", які пастаянна здабываў нейкія прысмакі і прымушаў мяне есці.

- Няхай пані есць, - падсоўваў мне аладкі і кубак смятаны, - толькі, калі ласка, еш, не аддавай нікому. Вецер паню панясе, як так далей будзе, - паўтараў стоячы нада мной, пакуль іх не праглынала.

Канешне была невыказна худая, але голаду зусім не адчувала. Калі б не "Розга", праўдападобна наогул бы не ела. Нарэшце дайшла да такога стану, што не заставалася нічога іншага, толькі ісці на "маліну".

Адвезлі мяне да пань Бужынскіх у Ліскаў, дзе мной заняліся вельмі сардэчна. Адна з пань сабрала мяне да лекара ў Шчучын. Прыбраная ў спадніцу амаль да зямлі, у велізарны кажух, я нічым не адрознівалася ад мясцовых баб, прыехаўшых у мястэчка на кірмаш. А дзень быў якраз гандлёвы. Круцілася шмат немцаў, мы праехалі аднак не распазнаныя. Лекар аглядаў мяне, ківаў галавой.

- З такімі сіламі ў партызанцы? У ложак, а не ў партызанку. Такога вычарпанага арганізму даўно не бачыў...

Вярнулася зноў у ложак з нейкімі мікстурамі і з невясёлымі думкамі. Пані мяне суцяшалі, што як трохі ад'емся і адпачну, то сілы вернуцца. Канешне паволі я акрыёўвала. На "маліну" прыехаў паранены ў нейкай сутычцы "Завіша", я перабралася на іншае месца, бліжэйшае да месца пастою нашага аддзела.

Праз тыдзень атрымала распараджэнне каменданта (які вярнуўся з Варшавы), што мушу неадкладна ўставаць, таму што прыехала 2-я рота, і я патрэбная. Загад ёсць загад. Я пачувалася, зрэшты, ужо значна лепей. Праз паўгадзіны сядзела на санях. Ледзьве рушылі, як над галовамі нам пачалі свістаць кулі. Кладзёмся ў санях, коні пераходзяць у галоп. Праскакваем дарогай за гумнамі. Ля выхаду з вёскі, у якой кватаравала рота, спатыкаем патруль, які ідзе на выведку.

- Добра, што цябе не застрэлілі, - сказаў нехта.

Яно, можа, і добра... Неўзабаве высветлілася, што прычынай трывогі былі "Ірад" ("Герад") і "Джэк" з 2-ой роты, якія сабе добра падпілі і стралялі "на віват" (рабілі салют).

Пасля дакладу камандзіру пайшла ў 2-ю роту. Раненых на шчасце яны не мелі, перавязкі, якія я мусіла парабіць, былі тыповыя - нацёртыя пасля доўгага маршу ногі і скулы. Хутка ўправілася з работай і пабегла пабачыцца з "Мацькам" ("Сатырам") і з "Яцкам". Ад іх саміх хацела пачуць пра іхні фантастычны шлях з Варшавы. Проста цяжка мне было паверыць, што прыехалі па-просту на нямецкім цягніку, у мундзірах арганізацыі ТОДТ-а, а да таго прывезлі з сабой зброю і без ніякіх праблем аказаліся сярод нас. Хлопцы з 1-й роты трохі здзіўляліся. У грунце рэчаў аднак трохі зайздросцілі вялікай прыгодзе і ганарыліся вычынам "варшавякаў". А прыгода была прыгожая, хоць небяспечная...

Пасля нашага выхаду з "Цыранкі", на тэрыторыі Беластоцкага і Варшаўскага ваяводстваў засталося трохі жаўнераў, якія хварэлі або былі параненыя. Было іх больш за трыццаць. Прыпіску згодна з загадам Галоўнага камандавання АК мелі ў Наваградскім ваяводстве. Таму яны мусілі далучыцца да нас. Марш зімой перасягаў чалавечую вытрымку. Дасведчанні папярэдніх груп былі найлепшым таму довадам. А калі зіма суровая і марозная... Калі яны наогул мелі знайсціся ў "Цыранцы", трэба было арганізаваць іхняе перакідванне іначай.

Старанні "Яцка", адказнага за дастаўку аддзела на месца, супалі з патрабаваннем камандавання Наваградскай акругі. Паўсюль тут ствараліся шматлікія партызанскія аддзелы, але не хапала афіцэраў і падафіцэраў. Заданне згрупавання на той тэрыторыі адпаведнага кадру даверана было маёру "Борку" - шэфу так званага "Старту ІІІ". Завязалі кантакт з ім і з шэфам усёй арганізацыі "Старт" палкоўнікам "Тшаскам". Хлопцы закончылі арганізаваную яшчэ палкоўнікам "Тшаскам" школу падхарунжых і ў лютым, пасля многіх нарадаў ў камандавання "Кедыва", было прынята рашэнне - маёр "Борак" здзейсніць перакідванне гэтым разам цэлага аддзела УКБ так, як да таго часу рабіў паадзінкава для 19-й дывізіі АК і матэрыяльнага забеспячэння. Разам з 28 чалавекамі УКБ будуць перакінуты 25 камандасаў (дыверсантаў).

Былі гэта афіцэры і падхарунжыя, якія мелі за сабой значны стаж дыверсійна-канспірацыйнай дзейнасці ў "Вахляжы", "Башце" або "Кедыве", а цяпер - "спаленыя" на сваіх тэрыторыях - мусілі самаліквідавацца "ў лес". Цяпер яны мусілі ўзмацніць іншыя аддзелы наваградскай партызанкі. Рашэнне было выканана. Выезд прызначаны на 21 лютага. Кіраўніком перакідвання прызначылі маёра "Борка", яго намеснікам - "Яцка", кіраўніком групы УКБ - "Мацка" ("Сатыра"), кіраўніком камандас - "Ястрэмбца".

Прыбраныя ў не заўсёды камплектныя мундзіры арганізацыі ТОДТ-а, спакавалі ўсю доўгую зброю ў пакункі з піламі, рыдлёўкамі і сякерамі. Абвешаныя яшчэ пакункамі з гранатамі з'явіліся на Ўсходнім вакзале. Цягнік, т.зв. "Адпускны цягнік", меў толькі адзін вагон для іншых пасажыраў. Пад'ехаў з гадзінным спазненнем, у ім ужо сядзелі камандасы, якія селі на вакзалах Заходнім і Галоўным. Цяпер селі нашы. З імі былі таксама "Борак" і "Онкель" - інжынер з Руды Шлёнскай, былы жаўнер нямецкай арміі з часоў І Сусветнай вайны, які за мужнасць і адвагу, паказаныя пад Вердэнам, быў адзначаны кайзерам Вільгельмам рознымі ордэнамі, і перш за ўсё Жалезным Крыжам І класу. У гадах 1919 і 1920 браў удзел у Шлёнскім паўстанні, змагаўся на гары Святой Ганны, у бітве той страціў сына. Той з крыві і косці паляк і вялікі патрыёт быў неацэнны ў кантактах з немцамі. Яго ўзнагароды, упэўненасць у сабе і дасканалае веданне нямецкай мовы звычайна залагоджвалі ўсялякія цяжкасці з жандармерыяй ці нават і з гестапа.

Нарэшце цягнік рушыў. "Тодтаўцы" сядзяць стлумлена або стаяць у калідоры. "Онкель" папівае для куражу, частуе кандуктараў. Нацягнуты настрой захоўваецца. Трэба мінуць Малкіну, у якой адбываецца дакладна праверка. Сапраўды, калі цягнік пад'ехаў да станцыі, на перон вывальваецца хмара "чорных". Пачынаюць правяраць паперы. "Онкель" ужо добра падпіты хутка з імі дамаўляецца. Не заглядваюць ва ўпакоўкі - Малкіну ўдалося праскочыць. Атмасфера трохі паправілася. Чакае яшчэ Беласток і перасадка на іншы цягнік, паколькі гэты не спыняецца ў Гародні. Там трэба будзе перасесці на бакавую лінію, якая вядзе да Парэчча і Рыбніцы, дзе павінен быць канец чыгуначнаму падарожжу.

Нарэшце цягнік набліжаецца да Беластока. "Яцак" цераз вокны вагона бачыць, што на вакзале раіцца ад гестапаўцаў. Усе думаюць пра адно: нас "засыпалі". Напруга расце. Хлопцы сціскаюць у руках запакаваную зброю... Што далей? Высаджваюцца і здзіўляюцца. Гестапа не звяртае на іх увагі. Уваходзяць у пачакальню, але адтуль выганяюць іх крыкам: "Raus!" Сітуацыя пікавая.Кожны вырашае, куды біць у выпадку бою. "Борак" з "Онкелем" рызыкуюць, падходзяць да пакрыкваючых немцаў і пачынаюць размову. Жандармы загадваюць ім, каб сваіх падначаленых паставілі з рэчамі пад сценамі. Ніхто не ведае, у чым уласна справа. Мінаюць хвілі. Пад'язджае цягнік, і выходзіць з яго сам Эрых Кох. Справа праяснілася. Аўтамабіль з саноўнікам і аховай ад'язджае - на вакзал вяртаецца спакой...

"Борак" мае прадуктовыя карткі ў жаўнерскую сталоўку. Дае хлопцам. Ідуць на гарохавы суп...

- Ешце суп, не піце гарэлкі... - "Борак" амаль упрошвае. - Потым вам дазволю, цяпер гэта пагражае правалам...

Нарэшце падходзіць цягнік на Гародню. Каб трапіць на перон, трэба прайсці праз кантроль. Цяжка сказаць, якім цудам прапускаюць "тодтаўцаў", не заўважаючы руляў карабінаў, якія вытыркаюцца з-пад падзёртага паперу паміж піл. Удалося...

Да Гародні прыехалі ў змроку. На адпраўку да Парэчча не мусілі чакаць лішне доўга. Размясціліся без ускладненняў. Настрой выдатны. Рыбніца - хлопцы выгружаюцца з вагона. Падаецца, што ўжо па турботах.

Ага! З другога боку станцыйкі нямецкі бункер і да ліха ўзброеных немцаў. Можа быць бой. Партызаны хутка, як толькі можна, каб не звярнуць на сябе ўвагу, адходзяць ад станцыі і яшчэ больш спешна распакоўваюць зброю. Праз пару хвілін ўяўляюць ужо больш-менш узброены аддзел. Немцы, не гледзячы на тое, што маюць нейкае падазрэнне да высаджванага аддзела, бегаюць неспакойна па станцыі, але за яе не выходзяць. Як потым аказалася, яны паднялі па трывозе іншыя пастарункі, якія на працягу наступных дзён намагаліся схапіць нашых у сетку аблавы.

У Рыбніцы, а дакладней у яе ваколіцах меў быць "Градняк" з патрулём, каб прывесці новапрыбылых. "Борак" змяніў аднак устаноўлены маршрут - у выніку чаго патруль не сустрэў. Аддзел кіруецца да лясоў Астрыны. Пераходзіць цераз возера Белае, на шчасце замерзлае. Мусіць пятляць, каб абмінуць шукаўшыя іх нямецкія патрулі. Нарэшце, праз пару дзён дабраліся ў раён Шчучына - каля Шляхтоўшчыны спаткаў іх "Шчэнсны" з ротай, прыбранай у белыя накідкі, якія выклікалі вялікае здзіўленне. (Наша рота насіла іх ад часу Бурносаў.)

Прывітанне было вельмі сардэчным. Тады толькі высветлілася, чаму "Градняк" з імі не спаткаўся. Акрамя таго, што "Борак" змяніў маршрут, абодва аддзелы захоўвалі прадпісаную асцярожнасць. Вынік быў такі, што размінуліся. "Градняк" вярнуўся на месца пастою нашай роты і далажыў у штабе, што, здаецца, не прыехалі - неўзабаве пасля яго атрымалі вестку, што яны ўжо блізка...

Радасць ад спаткання сяброў і ад аповядаў пра перажыванні засланілі іншыя весткі, прывезеныя "Мацькам". Расстрэл Лількі быў ужо дакладны, таксама смерць Тоська і арышт Зосі (сястры "Мацька"). Пра правал Тоська мы ведалі ўжо перад тым, але неяк не вельмі верылі, што загінуў. Цяпер "Мацек" пацвердзіў тую інфармацыю, апавядаючы, як тое адбылося.

У першыя дні студзеня Тосек атрымаў загад перавезці зброю недзе са Служэўца ў Цэнтр. Здаецца, гэта было апошняе заданне, якое меў выканаць перад паўторным выхадам у поле. Зброю меў транспартаваць на брычцы. Перад паезкай дакладна распрацаваў маршрут. Вывучыў на памяць нумары дамоў з прахаднымі дварамі, якімі ў час правалу можна ўцячы. У дапамогу ўзяў сабе добра знаёмую дзяўчыну, якая не падазравала нічога. Калі ехалі з упакоўкамі па вуліцы Пулаўскай, затрымаў іх нямецкі патруль. Паперы - адкрыць валізкі. Не маючы выхаду, Тосек пачаў уцякаць. На жаль, з-за нярвовасці памыліўся брамай. Убег у суседнюю, непрахадную. Быў схоплены. Арыштаваная была і яго таварышка - Веся.

Тосек жыў і быў прапісаны ў пані Ліпко, таму праз колькі гадзін пасля яго арышту гестапа прыйшло да яе дадому. Зрабілі ператрус, забралі на Павяк Зосю Ліпко. У рэчах Тоська знайшлі лісты ад мяне - падазравалі, што аўтаркай іх была Зося Ліпко. Не памятаю ўжо, што пісала, але, на жаль, за тое маё пісанне бедалага абарвала яшчэ дадаткова. Тоська змардавалі пад час допытаў на Алеі Шуха, потым забралі з яго кроў і з загіпсованым ротам расстралялі пры масавай экзекуцыі на вуліцы Гарчэўскай. Зосю і Весю пасля цяжкіх допытаў на Шуха і побыце на Павяку вывезлі ў Равенсбрук.

Так вось з нашай радзыньскай пачкі засталося толькі нас двое - "Мацек" і я. Усведамленне гэтага будзіла смутныя перажыванні. Доўга яшчэ "Мацек" апавядаў пра справы варшаўскія і беластоцкія. Адтуль таксама весткі былі не найлепшыя - у час бою пад Гарбавам загінуў "Зімак". Меў з 2-й ротай прыехаць сюды на "Цыранку" - на жаль, амаль уся іх група, больш за дзесяць хлопцаў, загінула акружаная нямецкай аблавай.

ХІV

Праз колькі дзён пасля прыезду 2-й роты мы перайшлі ў Войкавічы паблізу ад Шчучына. Роля наша была досыць прыкрая, мы мелі арганізаваць ахову Камандавання Акругі АК падчас суду над ротмістрам "Лехам", "Рагнерам" і "Грубым (Тоўстым) Барткам".

Прыехаў маёр "Котвіч", падпалкоўнік "Барсук", паручнік "Пануры" (які два тыдні знаходзіўся ў нашай роце). У склад палявога суду ўвайшлі: паручнік "Астоя" і паручнік "Пануры", абвіняў капітан "Варта", сакратаром быў "Ваўкавыскі", а старшынём суду быў наш камендант "Саблеўскі". (Прызначэнне Галоўным камандаваннем АК нашага каменданта на старшыню суду не вынікала толькі з факту, што быў адзіным праўнікам (юрыстам) у той кампаніі, але перш за ўсё з пазіцыі, якую рэпрэзентаваў у час праведзеных перамоў з Галоўным камандаваннем АК у Варшаве пра неабходнасць шукання паразумення з савецкім бокам і ўзмацнення акцый супраць немцаў.)

У паседжннях суда браў таксама ўдзел як дэлегат ГК АК маёр "Котвіч".

Суд выдаў вырак на смерць ротмістра "Леха" з тым, што выкананне выраку было адкладзена маёрам "Котвічам" у сілу паўнамоцтваў, нададзеных яму ГК АК. Суд складаўся з людзей не звязаных персанальна з той тэрыторыяй. Палкоўнік "Барсук" браў у ім удзел, як назіральнік. Справа была вельмі непрыемная. І раней даходзілі да нас часам "пантофлевай поштай", часам трохі выразней звесткі на тэму флірту "Рагнера" з немцамі ("Рагнер" быў камандзірам роты ў батальёне "Леха"). Цяпер тыя плёткі пацвердзіліся. Галоўнае камандаванне АК і Камандаванне акругі АК паставілі пад суд ініцыятараў таго роду пачынанняў. "Лех", "Рагнер" і "Грубы Бартак" прыехалі па выкліку ў суправаджэнні плутона кавалерыі. Нашым заданнем было забяспечыць суд. Паседжанне цягнулася вельмі доўга. "Лех" узяў на сябе ўсю віну. "Рагнер", дзякуючы пазіцыі "Леха", пазбег наступстваў, хаця гаварылі, што "Бартак Грубы" і ён былі галоўнымі дзеячамі ўсёй афёры.

Пасля той справы пры каменданце засталася частка 1-й і 2-я роты. "Шчэнсны" з двума плутонамі "Віхра" і "Пратазага" пайшоў пад Іўе, над Гаўю. Былі гэта мясціны азначаныя камандаваннем Наваградскай акругі як "нашыя". Належала правесці выведку. Таму "Шчэнсны" мусіў адмовіцца ад падрыхтаванай "Саўкам" і яго братам акцыі на Пілоўцы (быў гэта нямецкі штутцпункт пры чыгуначнай каляі).

Па прыбыцці пад Іўе мы атрымалі данясенне, што на лініі вузкакалейнай чыгункі, якая злучала Іўе са станцыяй Гаўя пакінуты транспарты зброі і боепрыпасаў пад канвоем уласаўцаў. У Іўі размяшчаўся вялікі нямецка-ўласаўскі гарнізон, які даўзбройвалі з Маладзечна. "Шчэнсны" вырашыў зрабіць пры аказіі засаду на такі транспарт. Гадзіны і дні праезду былі вядомы мясцовым канспірацыйным пляцоўкам. Абапіраючыся на іхнія звесткі мы памаршыравалі на чыгунку.

Быў яшчэ добры снег і досыць марозна. Пасля абеду мы ціха падцягнуліся да каляі і заселі ў блізкім лесе, а хутчэй загайніку. Мы ляжалі на снезе досыць доўга. Гадзіны цягнуліся. Трэба было захоўваць абсалютную цішыню. Цягнік не прыходзіў. Холад пранікаў пад вопратку, нельга было сагрэцца, мы паволі пачыналі касцянець з халадэчы. Цягніка ані следу. Бачачы, што мы прамерзлі да касцей і ў выпадку бою не вельмі будзем да яго здольныя, "Шчэнсны" загадаў адступаць. Злыя, змерзлыя падымаліся мы з нашых пазіцый, калі раптам бакавая варта сігналізуе: немцы і ўласаўцы побач.

Падрыхтаваная засада аказалася засадай для нас. Нехта мусіў здрадзіць. Спачатку завязалася досыць лянівая перастрэлка. Уласаўцы таксама былі перамерзлыя. Але, калі агонь набіраў сілу, удалося пачуць шыпенне надходзячага паравоза. Трэба было хутка знікаць - не ведалі, ці цягніком не пад'язджае падмацаванне. Маршрут адступлення быў вельмі нязручны, праходзіў цераз высечаны лес. Карчы і вываратні абцяжарвалі бег. У пэўны момант я падвярнула нагу і перакулілася. Хлопцы пабеглі наперад, маё падзенне заўважыў толькі "Альшына". Уласаўцы былі недалёка. "Альшына" вярнуўся і вынес мяне на руках. Страляніна на хвілю ўзмацнілася, але не цягнулася доўга. Злыя і змардаваныя мы вярнуліся на нашае месца пастою ў Шаптунах.

Было ясна, што Іўю было паведамлена пра планаваную акцыю. Папярэджаныя ўласаўцы зрабілі на нас засаду, але мы тым разам захоўвалі такую асцярожнасць, што яны не заўважылі нашага падходу. Так мы і ляжалі - можна б сказаць - плячо да пляча, не ведаючы адны пра адных...

Не гледзячы на тое, што акцыя была няўдачная, тым не менш яна дадала нам бадзёрасці. Пастралялі, нарэшце хоць якая справа! З Шаптуноў рушылі далей. "Шчэнсны" нічога не меў у планах, хіба каб што само надарылася, але хацеў лепей вывучыць мясцовасць і трохі нас паганяць, прыпомніці часы беластоцкіх маршаў. Рушылі на Дзясевічы, Дзямонты, Сантакі, Хвасты, Бардукі.

Пры пераходзе цераз замерзлую рэчку праламаўся пад намі лёд. У групе "выбраных" аказалася і я. Марш у дубянеўшай вопратцы і мокрых ботах не належаў да найпрыемнейшых, але падсушыліся трохі на кватэры, трохі высахла на людзях, і неяк там было.

Мы адчувалі сябе, як вучні на канікулах. Апошнія месяцы былі вельмі нудныя з-за сваёй стабільнасці і пастаяннай аховы некага або нечага. Цяпер мы маглі пагуляць. Вандравалі па нічэйнай зямлі. Кіравалі тут усе, таму польская люднасць вітала нас з распасцёртымі рукамі. Абдымалі нас сардэчна, частавалі, чым маглі. Мы перажывалі ўзрушальныя моманты, мясцовыя людзі амаль што цалавалі зямлю, па якой мы ступалі. Упрошвалі нас усімі святымі, каб мы не адходзілі, а баранілі іх ад уласаўцаў і немцаў. Пару разоў мы мелі з апошнімі нейкія дробныя сутычкі, што вельмі пазітыўна ўплывала на самаадчуванне людзей. Але трэба было вяртацца.

Мы падышлі бліжэй да Суботнікаў. У сакавіку жаўнеры пачалі хварэць на сыпны тыф. Не было нічога, каб сапраўды перамагчы вошай - бараніліся лазнямі і выпарваннем вопраткі ў печах. Спалі па хатах, карыстаючыся цёплымі пакрыццямі і кажухамі, у якіх "мясцовыя" паразіты развіваліся выдатна, таму радыкальна пазбыцца ад іх было не магчыма.

Спачатку падавалася, што хлопцы прастудзіліся. Першым захварэў "Давейка", пасля яго другі, трэці даставаў гарачку... Працуючы доўга ў шпіталі ў Радзыні я вельмі добра ведала сімптомы сыпнога тыфу, каб не сумела распазнаць пачатковай стадыі. Трэба было хворых ізаляваць, завезці ў шпіталь.

Шпіталь у Суботніках трымаў доктар (прозвішча на жаль не памятаю) ², які дапамагаў партызанам. Яго жонка была сястрой палкоўніка ³ Балаховіча, слаўнага наезніка з гадоў Першай сусветнай вайны, і цётка "Здроя" ⁴ - камандзіра роты з батальёна "Паля". Сын вывучаў медыцыну і дапамагаў бацьку... Калі я прывезла хлопцаў, старэйшы пан доктар сардэчна імі заапекаваўся, але мой дыягназ прыняў з недаверам. Тым не менш, хворых пакінуў у шпіталі.

Праз тыдзень я выбралася да іх з "Раманам". Было цудоўнае сонечнае надвор'е, не гледзячы на сакавік, яшчэ добрая санная дарога. Доктар прыняў нас вельмі міла, паведаміўшы, што хворых будзе можна забраць праз якія 10 дзён, Аказалася, што ўсё ж мелі тыф і таму ляжалі ў заразным аддзяленні.

Пасля адведзінаў у шпіталі мы былі запрошаны жонкай доктара на абед. Уявіце - абрус, сурвэткі, сталовыя прыборы, кілішкі, срэбра, закускі, суп, печыва, дэсерт. Адным словам - нармальны абед у досыць заможным, культурным доме. Гаварылі весела, раптам пасля супу, запала няёмкае маўчанне. Бачу, што "Раман" неяк дзіўна на мяне паглядае, гаспадыня дому ненатуральным голасам пачынае нешта распавядаць. Што такое? У чым справа? З'явілася служанка, хоча збіраць талеркі, пані зрываецца, гаворыць з заклапочанасцю: "Я гэта сама зраблю".

І раптам прыходзіць да мяне асяненне. Гледзячы на стол, бачу, што на маёй талерцы няма лыжкі. Арыентуюся, што тырчыць яна за халявай майго бота. Украла лыжку. Робіцца мне горача з сораму, але не застаецца нічога іншага, як раскласці тую ідыёцкую сітуацыю. Выцягваю няшчасную лыжку і кладу на талерку, адначасова перапрашаю гаспадыню. "Раман" выдыхнуў з палёгкай. Усе пачынаюць сардэчна смяяцца. Расказваюць, як пасля супу я аблізала лыжку і схавала яе ў бот. Атмасфера раз'ясняецца. Усе цудоўна забаўляюцца, хаця мне па-праўдзе кажучы зусім не да смеху. Адчуваю сябе надзвычай дурнавата пасля такой кампраментацыі.

Пасля абеду і пакупак (першай справай былі выдатныя сметанкавыя ірыскі) сядаем у сані і едзем дадому.

- Думаў, што правалюся пад зямлю з сораму, калі ўбачыў, як ты хаваеш тую лыжку, - сказаў "Раман".

Вяртаемся ў выдатным настроі. У пэўную хвілю з-пад каня вырваўся заяц, не доўга думаючы я выцягнула нядаўна атрыманы "парабелум" і пульнула раз, другі! "Раман" не застаўся ззаду. Шарака ўжо даўно не было, але нам тая кананада шалёна спадабалася. Стралялі ў цэль, у што давядзецца. Было гэта ўжо недалёка ад нашага месца пастою. Калі пад'ехалі бліжай, перад вёскай наткнуліся на стралковы ланцуг - мала бракавала, і ўрэзалі б па нас. Абарвалі салідна. "Шчэнсны" ў пакаранне хацеў забраць у мяне парабелум, але неяк абаранілася. Справа прыціхла, а я, каб адцягнуць увагу ад маёй асобы, абвясціла прышчапленне ахоўнай прышчэпкі, прысланай з Варшавы.

Я нават не дапушчала, які гэта выкліча перапалох сярод таварышаў. Да нешматлікіх выключэнняў належалі тыя, якія прынялі гэта нармальна. Колькі напрасілася, колькі навыдумлялася, каб іх угаварыць. Хлопцы, якія не баяліся рукапашнага бою, якія мелі за спіной шматмесячны побыт у партызанцы, трупянелі са страху перад уколам іголкі. Енкі, праклёны, просьбы, грозьбы - каб толькі не балела, каб толькі не бачыць, як іншых калю, каб трохі менш па знаёмству - не ўзрушалі мяне. Калола прышчэпку - на іх насах паказваліся кропелькі поту, бялелі твары - найгорш было, калі млелі. Яшчэ перад уколам голкі самлеў велізарны "Розга" - з-за панікі, якая агарнула прысутных, я мусіла перапыніць пачынанне. Потым грымнуўся "Гервазы".

Прышчапленне, якое можна было правесці на працягу некалькіх гадзін, цягнулася два ці тры дні, бо баявыя жаўнеры пры выглядзе іголкі змываліся, і трэба было іх сілай прыводзіць. Не ведаю, ці то дзякуючы прышчэпкам, але ў будучым выпадкаў тыфу не было.

Неўзабаве мы мелі перамахнуць цераз чыгунку. Забраныя са шпіталя хворыя мусілі застацца пад нечай апекай - "Шчэнсны" вырашыў, што гэта будзе "Аня", якая пад Божае Нараджэнне была адкамандзіравана на нейкі час да "Рагнера". Трэба было дамовіцца пра тую справу, таму мы конна паехалі ў яго аддзел.

На кватэры мы засталі шмат афіцэраў, паміж іншымі паручніка "Міхала", якога я ўжо ведала, бо ён часта адведваў нашую роту. Я засталася з імі, "Шчэнсны" ў другім пакоі размаўляў з "Рагнерам". "Міхал" чысціў нейкую свежа здабытую "дзясятку" ці "ражон". Маніпуляваў ім ва ўсе бокі, заклініўшы замок не хацеў рушыцца. Нехта звярнуў увагу, каб быў больш асцярожны, бо ў рулі можа быць набой. "Міхал" не звяртаў на тое ўвагі. У пэўны момант, калі руля была нацэлена ў мой бок, замок адпусціў - ружжо стрэліла, патрапіўшы ў нейкі абразак на сцяне, тут жа над маёй галавой. Зрабіўся страшны гвалт, усе зрываюцца, бягуць да мяне. З суседняга пакоя выскакваюць іншыя афіцэры. "Міхал" стаіць са зброяй і гаворыць трохі дрыгуткім голасам:

- Дзякуй Богу... Так перапужаўся...

"Аня" неўзабаве вярнулася ў аддзел і засталася з ачуняўцамі.

Пасля прыезду роты "Яцка" група нашая выдатна павялічылася. Што праўда, адышлі камандасы, прызначаныя ў іншыя аддзелы, тым не менш мы складалі вялікую сілу. Зжыванне дзвюх рот праходзіла паволі і з пэўнымі цяжкасцямі. 1-я рота пачувалася трохі так, як старэйшая сястра, якой бацькі падарылі меншага брата. Сям'я пабольшала. Трэба было тое ці іншае аддаць або ўступіць.

Косткай нязгоды былі аўтаматы.

"Шчэнсны" не хацеў чуць, каб аддаць хоць які, "Яцак" хацеў падзелу. Меў, зрэшты, сваю рацыю "Шчэнсны", меў сваю "Яцак". Для "Шчэнснага" адданне хоць бы адной штукі было выдзіраннем яе з-пад сэрца, а адданне РКМ-у было змяншэннем сілы агню роты (якой ён слушна ганарыўся). "Яцак" жа дамагаўся раскладу той сілы на ўсіх, гэта значыць на абедзве роты, хацеў таксама вярнуць зброю, якая папярэдне належала некаторым яго людзям. Бо быў такі звычай, што калі хто паранены ці хворы ішоў на "маліну", магчыма, выязджаў у Варшаву, то аддаваў сваю зброю таварышам, якія заставаліся ў полі. Так сталася са зброяй некаторых хлопцаў, вярнуўшыхся цяпер з Варшавы. Дамагаліся па-просту "сваёй" зброі. Тыя, хто яе насіў, трактаваў яе, як "сваю" - "Вронскі", напрыклад, насіў ППД "Мацька" і за ніякія скарбы не хацеў з ім расстацца. Даходзіла часамі да вострага абмену погдядамі на тую тэму. Як часта мы забывалі, што складаем адно цэлае. Нарэшце, калі справа набрыняла так, што "Яцак" і "Шчэнсны" схапіліся ў прысутнасці каменданта, той страціў цярпенне, урэзаў кулаком па стале і крыкнуў:

- Досыць таго, да халеры!

Ніхто з нас да таго часу не чуў ні павышанага голасу, ні лаянкі з вуснаў каменданта, таму вынік быў раптоўны. Апаненты змоўклі і ўжо спакойна пачалі дыскутаваць над разумным развязваннем праблемы.

Спрэчка была распарадкавана саламонава. Мы "пазычаем" зброю 2-й роце, а калі яны здабудуць сабе новую , вяртаюць нам - гэта значыць 1-й роце - нашую.

Яшчэ доўга потым акрэслівалі час: "Ведаеш, гэта было перад тым (або пасля таго), як камендант дайшоў да халер".

2-я рота пачала жыць на свой кошт. Мы адносна рэдка камунікавалі паміж сабой. Дыслакаваліся ў розных, не раз досыць аддаленых мясцовасцях. Камендант са штабам застаўся з намі.

У лютым прыехалі з Варшавы разам з камендантам "Ваўкавыскі", "Альгерд" і "Кавальскі". Якое ж было нашае ўзаемнае здзіўленне, калі аказалася, што з "Альгердам" мы знаёмыя даўно. Спатканне было такое неспадзяванае і ў такіх нечаканых акалічнасцях, што я амаль ператварылася ў слуп солі. Каго - каго, але Стаська г.зн. "Альгерда" ніколі б не западозрыла ў тым, што акажацца ў полі. Таго арыстакратычнага, спакойнага інтэлектуаліста я зусім не ўяўляла сабе ва ўмовах партызанкі. Для "Альгерда" мая прысутнасць у аддзеле была таксама свайго роду нечаканасцю.

"Ваўкавыскі" прывёз мне прэзент ад варшавянак, які прыслалі сёе-тое для партызанкі. Мая пачатковая радасць была роўная пазнейшаму расчараванню. Усё, што я атрымала, было разлічана на кабету адпаведнай паўнаты і росту. Вынік быў такі, што "Гервазы" красаваўся потым ў шаўковых жаночых трусах, бо толькі на яго падышлі (быў адным з наймажнейшых хлопцаў). Боты былі прыгожыя, іх я не аддала. Напакавала саломы і хадзіла ганарова, як кот у ботах.

У канцы сакавіка пачала стварацца 3-я рота. Камандзірам яе стаў "Альгерд", намеснікам - "Баяр". Перайшлі ў яе "Юр", Марак "Жэгота" і "Эрык". Кватаравалі ў Малышах і ў Голдаве, дзе размяшчаўся партызанскі вучэбны цэнтр згрупавання "Наднёманскае" пад кіраўніцтвам "Панурага". У той час нашае месца пастою досыць доўга знайходзілася ў Альхоўцах. Рота праводзіла рэгулярныя вучэнні. Мы вялі нуднае, амаль казармавае жыццё. Разнастайнасць, зрэшты досыць бачнасная, стваралася папераменнай нашай і 2-й роты вартавой службай і аховай вучэбнага цэнтра.

Хлопцы скардзіліся, што зброя ржавее, вырываліся на акцыю, але на той час быў спакой. Рыхтаваліся да вясенняй, больш шырока спланаванай дзейнасці. Належала вывучыць новых жаўнераў і даўзброіць іх. Разам з узнікненнем 3-й роты справа здабыцця большага запасу зброі станавілася пякучай. Тым больш, што і ў нас прыбывала жаўнераў. Па загаду камандавання Акругі адбываўся амаль рэгулярны прызыў. Прымалі маладых, здаровых хлопцаў з навакольных вёсак. Ішлі ахвотна, часам прыносілі з сабой зброю і боепрыпасы, часам паказвалі, дзе ляжыць схаваная. Не гледзячы на гэта, было яе пастаянна за мала.

У той час мяне паслалі ў Няцеч у палявы партызанскі шпіталь, у якім камандаваў доктар "Дэман" або "Ямнік". Мела адтуль атрымаць забеспячэнне аптэчак. Якое ж было маё здзіўленне, калі ў дзяўчыне, якая выдавала мне тыя медыкаменты, я пазнала Ізу - таварышку з Замосця. Ад яе даведалася, што папярэдне яна была ў "Віра", які апераваў са сваім аддзелам ў Замойскіх і Звежынецкіх лясах, а таксама ў Сольскай пушчы. "Вір" быў нашым старэйшым таварышам з Замойскай гімназіі. Тое, што пайшоў у партызаны, было для мяне нечаканасцю, ніколі не рабіў уражання баяра...

Доўга сястра "Марыя" - іначай Іза - апавядала мне пра баі на тэрыторыі Замойшчыны, пра праведзеныя акцыі. Гаварыла пра незвычайную мужнасць і адвагу "Віра", як цяжка паранены ў нагу не пакінуў аддзела, пакуль не вывеў яго з цяжкай баявой сітуацыі. Успамінала цяжкія баі, якія вялі партызаны Любельшчыны, і як не раз мусіла раненых выносіць на плячах з-пад абстрэлу. Пахвалілася, што адзначылі яе Крыжам Валечных. Пэўна, даведалася б ад яе яшчэ шмат цікавых рэчаў, каб не "Раман", які перапыніў нашую размову, падганяючы мяне да вяртання. Развіталіся, абяцаючы сабе, што будзем старацца яшчэ ўбачыцца, але гэтае спатканне было першае і апошняе.

ХV

Пасля першых міжротных трэнняў узаемныя стасункі пачалі складвацца неяк лепей. Пераломным момантам былі імяніны "Яцка" - Рышарда - 3 красавіка. 2-я рота прастаўлялася. "Максім" (Француз - начальнік штаба роты) падрыхтаваў прыём, што "муха не сядзе". Лёд буў растоплены, наступіла поўнае расслабленне.

Праз два дні "Мацек", "Момус", "Збых", "Тшаска" і "Пепж" паехалі на акцыю ў Ліду. Была яна падрыхтавана і запланавана Стэфанам "Белым" і "Пеп-жам". Мэтай было здабыццё зброі, якой 2-я рота мела замала, у асноўным з-за наплыву новых людзей. Справа ішла перш за ўсё пра зброю аўтаматычную і доўгую. Таварышы, перапранутыся ў мужыкоў, сустрэліся ў Шчучыне (выязджалі з ваколіц Голдава, дзе ў той час кватаравала 2-я рота) са Стэфанам "Белым", які забяспечыў іх дакументамі, што дазвалялі на "легальнае" з'яўленне ў Лідзе. Мелі пры сабе толькі зброю кароткую (па два пісталеты) і па дзве гранаты.

Заданнем было "зрабіць" камендатуру арганізацыі ТОДТ-а, у якой размяшчаўся падручны склад зброі. Домік стаяў асобна, жыў у ім і кіраваў камендант і яго сакратарка "Зоя", якая таксама належала да падполля. Будыначак быў размешчаны на рагу вузкай вулачкі. Насупраць яго знайходзілася брама, якая вяла да казармаў арганізацыі ТОДТ-а. І каля яе вартоўня. Планавалася, што "Мацек", Стэфан і "Пепж" з дапамогай "Зоі" ўвойдуць усярэдзіну. А з другога боку пад вокны падручнага склада зброі пад'едуць дзве фурманкі. Паколькі там няма вартавога, будуць загружаны цераз акно. "Тшаска" і "Збых" былі перапрануты ў фурманаў.

Дату акцыі прызначылі на Вялікую пятніцу (7 красавіка), паколькі вядома было, што евангелісты спецыяльна той дзень святкуюць. Пад вечар Стэфан у мундзіры арганізацыі ТОДТ-а, а з ім "Мацек" і "Пепж" карыстаючыся з таго, што сядзеўшая за бюро "Зоя" не замкнула дзвярэй, увайшлі ў памяшканне каменданта, царскага немца, які добра размаўляў па-польску, можа нават былога польскага афіцэра. Той, схоплены, быў хутка раззброены і звязаны. "Зою" для выгляду таксама звязалі. Камендант выдаў ключы ад склада, але дрыжучы спытаў, як збіраемся вывезці зброю, канешне, мы не прадбачылі, што знутры акяніцы замкнёныя, і стаіць там вартавы.

Трэба было дзейнічаць іначай. Стэфан захацеў, каб камендант адклікаў жаўнера, а потым сам вывеў партызан. Немец з вялікім супрацівам пад пагрозаю пісталета нарэшце згадзіўся. Вартавы, выцяты прыкладам па галаве, быў абясскоджаны. "Пепж", хутка перапрануты ў яго мундзір, выйшаў паведаміць "Збыху", каб пад'ехаў толькі сваёй фурманкай, паколькі не магло быць мовы пра пагрузку вазоў, хоць на складзе было шмат добрай, новай зброі і боепрыпасаў ды гранатаў. Пасля выхаду "Пепжа" ў дом пачалі рвацца два п'яныя нямецкія афіцэры. Трэба было ўпусціць іх у сярэдзіну, бо іначай можна было нарвацца на якія-небудзь дадатковыя ўскладненні. Увайшлі, не абышлося без гвалту, паколькі яны бараніліся і не даваліся сябе звязаць. Аднак увайшоў "Пепж", і ўтраіх хлопцы далі ім рады. Цяпер ужо і "Мацек" перапрануўся ў нямецкі мундзір. Каля сёмай пад'ехала фурманка. Змяркалася. Мяхі са зброяй былі ўжо падрыхтаваныя.

Пагрузка адбывалася на вачах вартавых, якія здалёк прыглядваліся да свайго каненданта, што зялёны тросся каля воза. Той выгляд выклікаў у вартоўні пэўны неспакой. Каля вартавога пачалі церціся чатыры жаўнеры. Яшчэ адзін мех, другі, і фурманка ад'язджае. А за ёй ідзе блізкі да самлення камендант. Перад брамай сабралася ўжо больш за дзесяць немцаў. Не аглядаючыся, нашы - усе ўжо перапранутыя ў мундзіры, бо нават "Збых" прыбраўся ў нейкі тодтаўскі плашч, рушылі. "Мацек" злёгку папіхаў каменданта аўтаматам ніжэй плеч.

Атмасфера ў момант ад'езду асабліва напружаная, бо была баязнь, што, не гледзячы на страх за жыццё, шваб выдасць, што захоплены. Але неяк удаецца. Ад'ехалі. Не так, аднак, далёка, каб не чуць крыкаў немцаў, якія зарыентаваліся, што нешта не ў парадку, тым хутчэй, што адзін з п'яных афіцэраў - слаба закляплены - пачаў крычаць.

Калі распачалася трывога, фурманка здолела аддаліцца можа на паўкіламетра. Паблізу чыгуначнай каляі сустрэлі патруль жандармерыі. Салютуюць узаемна. Воз, чым хутчэй зварочвае ў нейкі завулак. Амаль у тую самую хвілю дарогай, якой да таго часу ехалі, прамчаліся даганяўшыя іх аўтамабілі. Пагоня памчалася ў іншым кірунку. Яшчэ было трохі эмоцый пры пераездзе чыгункі, якую, мусіць, дзякуючы Вялікай пятніцы, не ахоўвалі. Едучы палямі, група дабралася нарэшце да нейкага хутара. Там пакінула звязанага і схаванага ў гумне пад саломай каменданта, які ўвесь час іх "суправаджаў".

Адтуль Стэфан вярнуўся па "Тжаску" і "Момуса". Ідучы ноччу ўжо разам з "Тжаскам" (хворы "Момус" застаўся на "маліне") сустрэлі каменданта пастарунка, якога гаспадар пасля адходу партызан вызваліў. Звязалі яго нанава і ўсадзілі ў яму ад бульбы. Праседзеў там да паловы наступнага дня, яго вяртанне ў Ліду не ўяўляла ўжо тады небяспекі для нашых, бо не мог ужо выдаць тых, якія паехалі - былі далёка.

Гісторыя скончылася арыштам каменданта і "Зоі". Адбыўся працэс. Яна была вызвалена і, выкарыстаўшы аказію, чым найхутчэй уцякла. Гэта дазволіла каменданту ўсю віну перакласці на яе, не прызнаючыся, аднак, якім спосабам дапамог партызанам. Прыгавораны да разжалавання і выезду на Ўсходні фронт, пасля ўцёкаў "Зоі" даказаў сваю "невінаватасць" і вярнуў вайсковае званне. Але на фронт і так паехаў.

У Вялікую суботу да радасці абедзвюх рот "Мацек", "Тжаска", "Збых" і "Пенж", а таксама Стэфан "Белы" далучыліся да роты, якая стаяла ў Альхоўцах.

Велікоднае свята мы правялі на маршы. Абедзве роты ішлі ў той раз разам. У аддзеле пры штабе мы мелі ў той час ужо "ўласнага" капелана - ксендза "Ора", які прыбыў да нас з партызанскага аддзела "Гары" ў Налібоках. Хоць шмат апавядаў пра сваіх даўніх калегаў, відаць было, што сумуе па іх, хутка аднак завязаліся паміж намі сардэчныя, прыяцельскія стасункі.

Карыстаючыся яго прысутнасцю камандзір арганізаваў агульную велікодную споведзь. Ксёндз "Ора" слухаў яе ў хаце, падчас прагулкі, як ўдавалася..., хлопцы спавядаліся, білі сябе ў грудзі і абяцалі паправіцца, але з тым было трохі горай. Бо ўжо на першы дзень Вялікадня пачалі распускацца, што гэй! Найперш у надзелю рана прыйшла з плачам нейкая кабета - скардзілася на двух жаўнераў, якія хацелі яе згвалціць. Скандал з той нагоды быў касмічны!

Я не была яго сведкам, бо "Шчэнсны" расправіўся з вінаватымі ў шэсць вачэй. А чутка ішла, што размова была вельмі далёкай ад сяброўскай гутаркі.

Хоць свята адзначылі ў сакавіку, але адбылося супольнае снеданне. Мы кватаравалі ў Плябанаўцах, у вёсцы, у якой да таго часу яшчэ не былі. Ляжала яна тут жа каля Ліды, вельмі блізка ад нямецкага аэрадрома. У сувязі з тым падчас снедання, якое не гледзячы на неспрыяльныя ўмовы было цалкам не кепскае, нельга было выпіць больш, чым кілішак. Тая адна чарка гарэлкі, а дакладней самагонкі, была аднак вельмі вялікая і вельмі моцная. Хлопцы добра ўрэзалі, а потым згодна з велікоднай традыцыяй пачалі страляць салют.

Сітуацыя стала небяспечнай. Пальба магла нам справадзіць на галаву размешчаных паблізу немцаў. "Шчэнсны" з-за тых скандалаў ашалеў. Закамандаваў збор і карныя вучэнні. Ганяў хлопцаў па гразі. "Легчы! Устаць!" - адразу іх тое працверазіла. І на шчасце, бо ў другі канец вёскі пад'ехаў нямецкі аўтамабіль, а ў ім чатыры нямецкія авіятары. Нашы захоўвалі поўны спакой. Немцы праехалі - або нас не бачылі, або прыйшлі да высновы, што лепш нас не заўважыць. Ва ўсякім разе да страляніны не дайшло. Момант, аднак, быў непрыемны. Маглі мець прыгожыя святы.

Па Вялікадні мы круціліся па "нашай" тэрыторыі Ліда-Іўе. Зноў цераз Сантакі, Дзяшэвічы, Шаптуны завандравалі аж да Лелюкоў. Зноў мясцовая людскасць вітала нас хлебам і соллю і плакала, калі мы адходзілі. Але гэта не былі тыя ваколіцы, дзе б мы маглі ўтрымацца, асабліва пасля гісторыі з паліцыянтамі з Бердаўкі, якія ўцяклі да нас са зброяй.

Мы кватаравалі адтуль па простай лініі праз нейкія 5-6 км. Уначы чуем страшную страляніну, ракеты. "Шчэнсны" абвяшчае трывогу. Стаім гатовыя да бою, але нічога не адбываецца. З-за гэтага трывога была адменена, але захоўвалася высокая гатоўнасць. Узмоцнена пільнасць. Праз пару гадзін прыйшлі да нас пяць паліцыянтаў - палякаў, прыцягнулі мінамёт, аўтамат, кулямёт, кучу гранат і боепрыпасаў.

Калі яны даведаліся, што паблізу размяшчаецца партызанскі аддзел - нашай прысутнасці ўсё ж не ўдалося схаваць, таму што праходзілі паблізу Бердаўкі - яны прыйшлі да высновы, што ўжо досыць мусілі навыслужвацца немцам, цяпер, калі ёсць аказія, трэба ўцякаць. Уцячы паціху ім не ўдалося - дайшло да моцнай страляніны з пазасталымі нямецкімі паліцыянтамі. Але план свой выканалі: на світанні былі ўжо ў нас. Мы былі задаволены, што яны прынеслі шмат зброі і боепрыпасаў, але мусілі хутка знікнуць з той мясцовасці, бо можна было чакаць, што жандармерыя не спусціць іх уцёкаў проста так. Тады мы перайшлі чыгунку Ліда-Маладзечна і пачалі круціцца ў ваколіцах Суботнікаў.

Асобныя батальёны распачалі дробныя акцыі - зачэпкі немцаў. Атакавалі чыгуначныя патрулі і пастарункі. У выніку тых выпадаў была здабыта зброя, якой у нашым разуменні мы заўсёды мелі за мала. Нашай марай было ўзбраенне ўсяго батальёна аўтаматнай зброяй: ручнымі кулямётамі і аўтаматамі.

Камандзіры плутонаў і іхнія падначаленыя даслоўна былі "хворыя" на тыя кулямёты і аўтаматы. Калі нехта прыйшоў са здабычай, наступны стараўся адразу яго перасягнуць. На жаль, не абышлося без стратаў. Падчас адной з такіх выпраў загінуў "Альшына", а "Розга" быў паранены ў руку, хоць "Альшына" быў адносна коратка ў аддзеле, зыскаў сабе вялікія сімпатыі - хлопец быў не кепскі, таму ўсе яго сардэчна шкадавалі. Быў пахаваны на могілках у Трабах.

Рана "Розгі" не была сур'ёзнай, таму ён не хацеў ісці на "маліну".

- Няхай мне пані зробіць перавязку, - сказаў, - неяк прыемней быць разам са сваімі, шкада часу на ляжанне.

Я не была захоплена яго рашэннем, добра памятала, як ён самлеў падчас прывіўкі. Але на маё здзіўленне "Розга" спакойна і без крывення прыглядаўся, калі я рабіла яму перавязкі і зусім не меў намеру млець. Куля, а потым пінцэт былі для яго нічым у параўнанні з іголкай і шпрыцом. Іголкі баяўся.

У той перыяд разбалеліся страшна мне зубы. Нылі ўжо з часу першага выпаду пад Іўе і купелі ў Гаўі. Цяпер аднак боль дасягнуў свайго верхняга пункта. Жыла парашкамі, якія, калі дакладна сказаць, зусім мне не дапамагалі. Неяк добра заправілася нейкімі пігулкамі і да здзіўлення таварышаў самлела. Ачнулася ўся злітая халоднай вадой. Вырашылі, што як толькі больш наблізімся да Суботнікаў адразу пайду да дантыста...

Аднак перш, чым туды выбралася, пайшла ў патруль з аддзяленнем, у якім было шмат новых жаўнераў, не вельмі яшчэ абстраляных. У ходзе абмену агнём адзін з хлопцаў упаў за мной з аўтаматам. За хвілю да таго я адчула над галавой моцны павеў і пачула гук. Аўтаматычна прытулілася да зямлі. Амаль адразу пачула, што нехта хапае мяне за карк і адначасова крычыць:

- Ідыёт! Забіў!

Шчасліва не забіў, толькі аглушыў. Пару дзён нічога не чула, але зубы перасталі балець. Аказалася, што гэта балелі не зубы, а вуха. Лячэнне было, хоць досыць радыкальнае, але эфектыўнае.

Частка нашых, пад камандаваннем Ваўкавыскага павандравала далей на поўнач. "Яцак" быў хворы і з некалькімі хлопцамі застаўся ў Гудзелях. Мы круціліся па тэрыторыі на паўночны ўсход ад Ліды, пастаянна маючы ў перспектыве вярнуцца ў раён Іўя, пад Гаўе, з якога адступілі, і якое надалей згодна з загадам камандуючага Наваградскай акругі палкоўніка "Барсука" мела стаць нашай базай. Аднак гэта была тэрыторыя цяжкая для ўтрымання вялікага польскага партызанскага аддзела. У дадатак аддзела не мясцовага. Камандзір хацеў перайсці з усім батальёнам на тэрыторыю Віленскай акругі, да ген. "Ваўка", таму што ў яго акрузе мы маглі б лепш акліматызавацца...

На свайго роду разведку пайшоў якраз "Ваўкавыскі" з 2-й ротай пад камандаваннем "Мацька" і з плутонам 1-й роты пад камандаваннем "Баяра". Група пасунулася моцна на поўнач у бок Вільні. 22 красавіка далучыліся да іх пасланцы "Юзафа" з Вільні - "Дуб" і "Ніна". Пры іх дапамозе быў завязаны кантакт з мясцовай канспірацыйнай сеткай. Мясцовыя дзеячы прапанавалі правесці акцыю супраць "тодтаўскага" гарнізона ў мясцовасці Кена.

Гарнізон складаўся з узброеых немцаў, што пільнавалі, палонных, якія былі тут на прымусовых роботах. Былі гэта палякі, французы, расейцы, галандцы, бельгійцы. Працавалі яны на мясцовым тартаку, на будаўніцтве і ў лесе. У тартаку кватаравала некалькі немцаў, рэшта жыла ў адлеглых за паўкіламетра казармах. Былі гэта два баракі, акружаныя трайным, трохметровай вышыні плотам з калючага дроту, узмоцненым засекамі. Уздоўж плота ішлі акопы, злучаныя з будынкамі хадамі зносін. Усё прыкрывалі два кулямётныя гнязды. З боку чыгункі знайходзілася падвойная брама, удзень адчыненая, уначы забарыкадаваная іспанскімі казламі.

Спачатку планавалася выцяць на казармы ноччу, аднак пасля правядзення разведкі праект разваліўся. Была б гэта атака самазабойцы. Таму вырашана было атакаваць удзень. Каб трапіць унутр цераз браму, трэба было прайсці ўздоўж акопаў і дратоў, але гэта можна было зрабіць заспеўшы ворага знянацку. Казармы знайходзіліся на адлегласці кіламетра ад бункера на станцыі, дзе стаяла каля 60 салдат Вермахту, а ў мястэчку адлеглым на нейкія два км. на дапаможным аэрадроме знайходзілася 120 авіятараў. Таму акцыю мелася праводзіць некалькімі групамі, а іх дзеянні мусілі быць скаардынаванымі.

Акцыя распачалася каля пятай пасля паўдня.

Плутон 3-й роты заняў тартак, раззброіў тамтэйшых немцаў і з узгорка блакаваў ЦКМ-ам станцыю вузкакалейнай дарогі, якой маглі пад'ехаць авіятары. Аддзяленне, складзенае з жаўнераў абедзвюх рот з "Саламонам" на чале перайшла на другі бок каляі і абстрэльвала з РКМ-а авіятараў, перашкаджаючы ім выйсці. "Ваўкавыскі" заняў на суседнім узгорку пазіцыю кіраўніцтва і адтуль назіраў і кіраваў усім з дапамогай умоўных ракетных знакаў.

Нечаканы ўдар праводзіў з двума плутонамі 2-й роты "Мацек". Адно яго аддзяленне пад кіраўніцтвам "Збыха" імітавала фарсаванне дратоў з боку чыгункі. Заданнем іх было адцягненне ўвагі знаходзіўшыхся ў казармах немцаў ад галоўнага нападу. У момант, калі трывожная група дабралася да чыгункі і пачала бегчы ўздоўж яе, на станцыю ўехаў цягнік, які вёз жаўнераў-адпускнікоў. Быў паўнюткі. На шчасце паехаў далей, не затрымаўшыся.

500 метраў бегу - гэта пераходзіла мажлівасці звычайных жаўнераў. Не вытрымлівалі, не шмат бракавала да таго, што ў браме пападалі б. На шчасце перапужаны вартавы напэўна страціў галаву і, не раздумваючы, уцёк у барак, у якім усё адразу закіпела. Адзіночныя людзі выскаквалі і адразу хаваліся ў дом. Гэта дазволіла нашым трохі аддыхацца. З боку "Збыха" раздаліся выстралы. Падворак быў пусты, падавалася, што вымер. Аддзел "Мацька" ўбег туды без перашкод. Тым часам немцы бакавым выхадам выбраліся ў акопы і пачалі рыхтавацца да адбіцця атакі аддзялення "Збыха". Захапіў іх знянацку бегшы з групай "Мацька" з супрацьлеглага боку "Ястраб". Не спадзяваліся на ўдар - аслупянелі - у першую хвілю не зрэагавалі на яго крыкі: "Хэндэ хох!", - потым аднак заміж таго, каб падымаць рукі ўверх, пачалі рыхтавацца да стральбы. "Ястраб" апярэдзіў іх, шаснуў з аўтамата, паклаўшы на месцы некалькі. Бачачы, што акружаныя, немцы капітулявалі.

У другім бараку яшчэ абараняўся камендант, але, паранены, неўзабаве таксама здаўся. Як пазней аказалася, быў гэта рэнегат - былы польскі афіцэр з Памор'я, называўся Сасной - мясцовая арганізацыя ўжо даўно выдала на яго прыгавор смерці за павешанне больш за дзесяць мужыкоў, якія адмовіліся даваць фурманкі. Пасля бою быў перададзены мясцовай канспірацыйнай ячэйцы, якая вырак выканала.

З вакзала, з бункераў пачалі сыпацца густыя стрэлы. З-за гэтага, хочучы аблегчыць сабе задачу падрыхтоўкі вяртання з досыць багатай здабычай (ЛКМ, два РКМ-ы, дваццаць з нечым карабінаў, шмат гранат, боепрыпасы, аўтамат, і шмат кароткай збоі) партызаны распранулі да бялізны сваіх палонных і паставілі іх уздоўж плоту з боку вакзала. Гэта прыпыніла агонь, паколькі вермахт не хацеў страляць у сваіх. Група, якая імітавала ўдар на мястэчка і аэрадром, таксама пастраляла, але аэрадромная служба не хацела ўступаць у непасрэдны бой, адстрэльваючыся толькі з аўтаматаў.

Уся акцыя працягвалася можа з паўгадзіны. На падрыхтаваныя фурманкі хутка ўклалі не толькі зброю і баепрыпасы, але таксама мундзіры, абутак і харчы. Сабралася разам з імі больш за дзесяць палякаў і расейцаў. Пасля таго, як прайшлі разам пару кіламетраў, частка з іх адышла ў Вільню, маючы надзею дабрацца да сваіх дамоў, толькі трое вырашылі застацца ў аддзеле. Баракі падпалілі, у тартаку знішчылі абсталяванне. Праз дзесяць з лішнім хвілін на станцыю прыйшоў бронецягнік абстрэльваючы з гармат лес, у які адступілі нашыя. Снарады не зрабілі аднак ніякай шкоды. аддзел адашоў у паўночным кірунку на Вілію, Буйвіды.

Акцыя, хоць рызыкоўная, была праведзена спраўна і бліскавічна і была вельмі ўдалай. Мы не мелі ніякіх уласных стратаў. Здабылі ўказаную колькасць узбраення, якое дапамагло даўзброіць 2-ю роту і амаль цэлы плутон 3-й. Мясцовыя жыхары не пацярпелі, рэпрэсій ніякіх не было. Задаволеныя перамогай абедзве роты дабраліся да Віліі і затрымаліся на тыднёвы адпачанак у маёнтку Пунжаны.

На жаль не ўсё далей складвалася так удала, як дагэтуль. Пры пераходзе шашы Падбродзе-Вільня каля Сантакаў, дайшло да незапланаванай сутычкі: Шашу прыкрывалі маладыя, недасведчаныя хлопцы з 3-й роты. Запозна далі сігнал пераходзіўшаму цераз шашу аддзелу пра набліжаўшуюся калону сапёрных аўтамабіляў. Дайшло да перастрэлкі. Загінуў "Пепж".

Потым наступіла другая "праруха". Роты ўвайшлі на тэрыторыю размешчаную недалёка ад даўняй мяжы польска-літоўскай. Раён быў моцна забіты войскамі Пляхавічыюса. Да нашых далучыўся мясцовы аддзел "Старжы", які прапанаваў акцыю па зброю, што мела быць недзе там схаваная. "Альгерд", які прыняў тады камандаванне 3-й ротай, згадзіўся на прапанову. ("Ваўкавыскі" ў той час ад'ехаў на патруль з "Тжаскам" і яшчэ двума чалавекамі з мэтай устанаўлення кантакту з кіраўніцтвам батальёна). Паслаў дванаццаць чалавек у патруль. Дайшлі да месца, дзе мела быць схаваная зброя, але не знайшлі яе. Наткнуліся заміж гэтага на шаўлісаў - завязаўся бой. Акружаныя хлопцы мужна бараніліся, але перавага атакаваўшых была вельмі вялікая - палеглі. Восем чалавек былі забітыя, камандзір патруля сярж. "Шэршань" ранены ў жывот, неўзабаве потым памёр. "Прага", цяжка паранены ў руку, быў потым адпраўлены ў шпіталь. Водгалас бою дайшоў да 2-й роты, якая паспяшыла на дапамогу. На жаль, было за позна.

Шаўлісы ўцяклі, пакінуўшы замучаных нашых параненых і забітых.

"Ваўкавыскі" вярнуўся ад каменданта з загадам вярнуцца на месца пастою батальёна. У час маршу на поўдзень аддзел затрымаўся на пастой недалёка ад Мураванай Ашмянкі ў вёсцы Віндзюны, дзе дайшло да сутычкі з немцамі.

Было гэта 16 траўня. Абедзве роты размясціліся, займаючы цэлую вёску. На адлегласці некалькі сотняў метраў знаходзілася малая калонія (хутар).

Яшчэ жаўнеры добра не растасаваліся, калі якраз з таго боку раздаліся стрэлы. У адказ камандзір 1-га плутона 2-й роты "Грот" разгарнуў у ланцуг сваіх жаўнераў, кіруючыся на хутар. "Мацек" схаваў 2-гі плутон і загадаў яму абысці немцаў з тылу. Сам бег да плутона "Грота", хочучы іх затрымаць. Не адбег далёка. Агонь аўтаматаў прыціснуў ланцуг да зямлі, а адна з куляў трапіла яму ў калена. Нехта з жаўнераў меў прастрэленыя абодва калены. Немцы па хвілю прыпынілі агонь, мусілі бараніцца ад атакаваўшых з тылу.

Увесь той бой быў паскудным збегам акалічнасцяў. У тым раёне апераваў аддзел "Бацькі" ("Айца"). Немцы палявалі на яго. Нашы былі атакаваны з хутара патрулём вялікай групоўкі, якая шукала польскіх партызан. Калі за адступаўшым нямецкім патрулём пайшла ў пагоню 3-я рота і частка другой, рэшта, пакінутая ў вёсцы разам з абозамі і параненымі, была неспадзявана атакаваная дзвюмя нямецкімі ротамі. На шчасце нашыя мелі ЦКМ і хутка зрэагавалі. Пад прыкрыццём ЦКМ-аў пайшлі ў атаку. Немцы мелі, аднак, перавагу. На наш агонь адказалі з гранатамётаў. Трэба было адступаць, як найспешней. Ляжаўшы на возе паранены "Мацек" загадаў адступаць. Немцы лупілі без перапынку, стараючыся адначасова атакаваць узгорак, папярэдне заняты нашымі. Калі ўцякаўшыя фурманкі з польскімі партызанамі дасягнулі другога пад'ёму, сітуацыя паправілася, пачалі падцягвацца пазасталаыя плутоны абедзвюх рот, падцягнуўся таксама "Айцец" са сваімі жаўнерамі. Немцы, бачачы вялікае партызанскае згрупаванне затрымаліся, а потым пачалі павольна адступаць. Пакінулі на полі 24 забітых і некалькі дзясяткаў параненых, галоўным чынам пасля абстрэлу нашага ЦКМ-а.

Нашы мелі двух забітых і трох параненых.

ХVІ

Калі 2-я і 3-я роты памаршыравалі на поўнач, 1-я рота 1 траўня досыць фарсаваным маршам таксама памаршыравала на тэрыторыю Віленшчыны. Закватаравалі ў Малынічах, размешчаных адносна блізка ад Вільні. Камендант хацеў завязаць непасрэдны кантакт з кіраўніцтвам Віленскай акругі АК. Аднак пераход наш на тую тэрыторыю не быў узгоднены ні з палкоўнікам "Барсуком", ні з генералам "Ваўком". У сувязі з гэтым выбухнуў скандал, які трэба было праясніць і залагодзіць. Неўзабаве, аднак, удалося нам атрымаць новае прызначэнне. Мы перайшлі пад камандаванне зычлівага да нас генерала "Ваўка", якому Наваградская акруга аказалася падпарадкаваная.

Гэта наступіла трохі пазней, а тым часам 3 траўня ў Малынічы з'ехалася шмат людзей з Вільні, сярод іх быў "Юзаф". Адбыўся вялікі прыём, падчас якога я мусіла выконваць роль гаспадыні (ці кельнеркі). Гасцей не ведала, была злая, што мушу круціцца каля іх у той час, як праз некалькі хат хлопцы наладзілі з нагоды 3 траўня забаву. Нарэшце вырвалася.

У вялікай хаце танцавалі, аж з падлогі трэскі ляцелі. Некатары з хлопцаў рэзаў на акардэоне, здабытым у немцаў у час засады на шашы Ліда-Шчучын і быўшым прадметам зайздрасці 2-й роты, асабліва "Мядзведзя", які самааддана граў на ім, калі толькі мы знайходзіліся па суседству.

Дзеўкі лёталі ў паветры, хлопцы шалелі. Полькі і абэркі паўтараліся да бясконцасці. Патанцавала і я.

Пасля спаткання з віленцамі трэба было зноў вярнуцца на тэрыторыю Наваградскай акругі. Перайшлі зноў у раён Суботнікаў. Кватаравалі тады ў Гудэлях, Пагавянах, Жэмайтуках, Дабраўлянах. У той час таксама пару разоў адведваў нас "Юзаф" у кампаніі сваёй сувязной "Ніны".

У аддзел вярнуліся "тыфознікі". "Аня", якая амаль праз увесь час апекавалася хворымі, таксама прыйшла ў аддзел. Была прыпісана да плутона сувязі, якім камандаваў Стэфан "Белы". Пасля перыяду самастойнай дзейнасці Аня шалёна змянілася. Набралася ўпэўненасці ў сабе, стала вельмі зараднай і прадпрымальнай. Цяпер распачала вандроўкі ў Вільню і назад. Калі з'яўлялася, хлопцы віталі яе сардэчна, хоць і не змянілі сваіх адносін да яе і дакучалі надалей, але хутчэй ужо з прынцыпу, а не са зласлівасці. Зрэшты трэба прызнаць, што "Аня" таксама навучылася агрызацца, і мабыць менш імі праймалася.

Не абышлося пры тым без забаўных інцыдэнтаў. "Аня" заўсёды ўсё ўспрымала сур'ёзна, хлопцаў гэта забаўляла - абманвалі, але часам самі станавіліся ахвярамі сваіх жартаў. Неяк "Ірад" з 2-й роты, хлопец вясёлы і відны, доўга ёй уталкоўваў: "Аня, паслухай, як табе пачынаюць дакучаць і наогул, то ты бі ў морду..." "Аня" спакойна выслухала параду зычлівага прыяцеля і праз пару хвілін, калі той, забыўшыся пра сваю навуку, бесцырымонна абмяркоўваў суразмоўцу, яна не доўга думаючы правяла яе ў жыццё - дала яму ў "морду". "Ірад" аслупянеў.

- Але ж я табе не гаварыў, каб і мяне лупіла.

- А што ты інакшы? - пачуў.

"Ірад" уласна мог бы ўзяць любую тэму для апавядання. Нязвыкла інтэлегентны варшаўскі спрытнюга меў небывалую фантазію і пачуццё гумару. Прымяняў іх зрэшты, дзе ўдавалася. Асабліва любіў выцягнуць на гутарку ксендза "Ору".

- Няхай ксёндз сабе ўявіць, ідзе ксёндз па Новіку, ну і ... - тут прыцішае голас.

- Ну і што? - пытаецца ксёндз "Ора".

- Ну і глядзіць ксёндз, а тут перад ім ... - "Ірад" зноў таямніча моўкне.

- Што? - чуецца пытанне.

- Перад ім голая жанчына. І што ксёндз на тое?

- Што я маю на тое? - бурчыць ксёндз "Ора", адчуваючы што даўся злавіць сяб на жарт.

- Эт, - "Ірад" махае рукой з пагардай, - што там ксёндз ведае - Новік, голая жанчына...

- А табе па галаве толькі глупствы ходзяць, - нярвуецца ксёндз.

Такіх і падобных гутарак было без ліку.

Пад Суботнікамі спыніліся ў вёсках, размешчаных па абодвых баках малой рэчкі, у катлавіне сярод лясоў. Былі гэта Гудэлі і Пагавяны. Абодва берагі злучала вузкая кладка, перакінутая паблізу старога млына. У адной вёсцы кватаравала 1-я рота, у другой - штаб і жаўнеры 2-й і 3-й роты, якія не пайшлі з "Ваўкавыскім" на поўнач.

Прыблізна ў гэты час Стэфан "Белы" і "Славік" з плутонам "Градняка" зрабілі акцыю на банк у Лідзе. Прывезлі пару мяшкоў грошай. На тым самым возе прыехаў касір банка з сям'ёй, якімі пасля акцыі трэба было апекавацца.

Грошы былі розныя: рублі, ост-маркі, маркі, у тым ліку шмат дробных. Частка была перададзена камандаванню Акругі, частка - у Варшаву, дробнымі выплацілі нам жалаванне. Радасць была нямераная. Размяшчаючыся каля Суботнікаў, у якіх мы маглі бываць без боязні правалу, амаль усё мы патрацілі на слодычы і папяросы. Найвялікшым прысмакам былі "кароўкі".

Мы тады часта ездзілі ў Суботнікі. Прыемна было адведаць сям'ю доктара Я., правесці ў іхнім доме некалькі хвілін, якія вярталі нас у даўні, сёння ўжо не рэальны свет. Акрамя візіту да іх я заходзіла ва ўсе крамы, купляючы ўсё, што толькі ўдавалася з яды. Крамнікі прапаноўвалі розныя слодычы, у першую чаргу натуральна ўлюбёныя намі "кароўкі". Мы папаўнялі ўсялякія недахопы ў рацыёне, папаўнялі недахоп цукру ў арганізмах.

У першай палове траўня ў батальён прыйшоў "Буль". Быў студэнтам медыцыны, але ў нас быў намінаваны на доктара. Быў прыпісаны да штаба. Я была вельмі задаволена з яго прыбыцця. Нарэшце скончылася пакутная і для мяне, і для хлопцаў сітуацыя. Калі я, абсалютна не маючы паняцця пра "мужчынскія" хваробы, часта мусіла "паглядзець, што з ім" і ставіць дыягназ: хворы-здаровы, з'яўленне лекара-мужчыны было прывітана з агульнай палёгкай і ўхвалай. У супрацьлегласць да "Крэчатава" адносіны паміж намі склаліся з мейсца на грунце "пакту ўзаемнай дапамогі і неўмяшальніцтва".

15 траўня спаткала мяне неспадзяванка. Хлопцы не толькі памяталі пра мае імяніны, але і гучна іх падрыхтавалі. Узлятала ў паветра падкіданая без літасці, "каб добра сабе запомніла, якія мела імяніны". Потым быў выдатны, можна нават сказаць, раскошны абед з куранятамі, салатай з агуркоў і "аэрабімбрам", прыгатаваным у некалькіх вёдрах. Майстрамі цырымоніі былі "Кавальскі" і "Раман". Закускі і напіткі былі цудоўныя - таму настроі былі таксама выдатныя. Доўга разлягаліся па вёсцы нашыя партызанскія песенькі, адбіваючыся рэхам ад зялёнай сцяны лесу. Найгалосней запяваў наш ротны запявала "Мацек" (РКМ-іст). Нарэшце скончыліся песні, скончыўся бімбар, тады "Атаман" - камандзір коннай выведкі - крыкнуў да свайго прыбліжанага: "Валерык, за мной!", - сеў на каня і абавязкова хацеў яго прымусіць прайсці па вузкай кладцы на рэчцы. Конь рашуча не меў ахвоты, у выніку чаго перабраліся цераз рэчку, "як уланам належыць" - уплаў.

"Ірад" намагаўся давесці "Ані" свае гарачыя пачуцці скачучы з млынавага кола ў раку. Вада была досыць мелкая, і скок амаль не скончыўся разбіццём галавы, але каханне было задакументавана. Як "Аня" зрэагавала на тое - не ведаю. Аддзелавыя плёткі маўчаць на тую тэму.

Жыццё ішло пагоднае. Хвілямі чалавек нават забываў пра вайну. Час быў прыгожы. Ксёндз "Ора" пад прыдарожным крыжам адпраўляў травеньскае набажэнства. Рэха несла далёка па лугах і палях: "Хваліце лугі ўмаёныя...". У нядзелю ксёндз "Ора" гаварыў падчас святой імшы казанне. Гэта нічога, што ў запале красамоўства партрафіў сказаць пра святога Андрэя Баболю: "І адрэзалі яму рукі, а ён нічога, і адрэзалі яму галаву, а ён нічога!" Апусціўшы тыя аратарскія ляпсусы, якія будзілі сярод жаўнерскай браціі шмат радасці, ксёндз "Ора" гаварыў ад сэрца да сэрца. Узрушаў. Гэта было вельмі патрэбна ў суровым, прымітыўным свеце, у якім мы жылі. Важна было, што нехта згадваў пра справы духу. Мала мелі на іх часу, але, дзякуючы ксендзу "Ору", гвалтам прарываліся яны ў нашыя сэрцы.

Каля 20 траўня вярнулася з Віленскага рэйду 2-я рота. Не прыйшоў аднак з імі "Мацек" - паранены ў нагу, застаўся ў шпіталі.

27 траўня, угодкі бітвы пад Далекім, стала нашым батальённым святам. Год. Так мала і так многа. Мімаволі большасць тых, хто прыйшоў яшчэ з-за Буга, аглядалася назад, лічачы, хто застаўся. Цяжкая і крывавая была нашая дарога на Віленшчыне. Аднак акрамя ўспамінаў пра палеглых сяброў і таварышаў мы жылі сённяшняй хвіляй. Перш за ўсё так лёгка зарабіць "у лоб". Прыказка "Сёння жывеш, заўтра гніеш" была сярод нас роўна і папулярнай, і праўдзівай. Але мы не хацелі тым пранікацца. Маладосць не верыць у смерць. Калі спатыкаешся з ёй лішне часта, пачынаеш па-просту не моцна на яе зважаць.

Год партызанкі, для многіх маіх таварышаў з роты болей. Зрэшты справа не ішла пра прабыты час, а пра тое, што мінуў яшчэ адзін год, што пачынаўся наступны. Які будзе? Ці хутка скончыцца вайна? Як скончыцца? Як пойдзе нашае жыццё, калі выжывем? Поўныя веры і надзеі, былі перакананыя, што вернемся ў Варшаву, а там "алеямі рад за радам пройдзем слаўным парадам...". Будуць нас вітаць сардэчна, будзе шмат радасці...

26 траўня рушылі ў Сурвілішкі. Размясціліся ў вялікай, прыгожай школе, а таксама ў некалькіх суседніх дамах. Ужо вечарам таго дня пачалі да нас сцягвацца госці з Вільні і сяброўскіх аддзелаў.

Назаўтра рана адбылася палявая імша, адпраўленая ксендзам "Орам", які прамовіў поўнае жару, патрыятычнае казанне. У час святой імшы хлопцы спявалі. Пакуль былі гэта касцельныя песні, усе стаялі спакойна, але калі з грудзей шасцісот чалавек, пастаўленых чатырохвугольнікам, паплыла свежа прывезеная песня "О, Божа, каторы ёсць на небе... да вольнай Польшчы нам вярнуцца дай...", а потым, калі разлеглася: "Божа, штось Польшча", сярод гасцей пачаўся рух, па многіх тварах пацяклі слёзы, чуваць быў плач. Нейкая пані млее, нехта іншы хапаецца за сэрца. Я бегаю паміж імі, падношу кроплі, ратую. Узрушэнне надзвычай моцнае, пераскок з акупаванай Вільні ў партызанскую рэспубліку раптоўны і звыш нечаканы. Даўно ўжо скончылася святая імша, даўно адгучала палымянае казанне ксендза "Оры", а многія віленцы ўсё не маглі супакоіцца.

Потым распачаўся парад батальёна. Прымаў яго камендант разам з гасцямі. Прайшла наша рота са "Шчэнсным" на чале - замыкаў яе плутон ЦКМ-аў з Сіўкам, які вёз на тачанцы "максіма"; прайшла 2-я рота "Яцка", 3-я рота "Альгерда", конная выведка пад камандаваннем "Атамана" і сувязь пад камандай Стэфана "Белага" - пару соцень узброеных на славу хлопцаў. Было на што паглядзець.

Пазней адбыўся ў лесе ўрачысты абед. Падымалі тосты, спявалі, рабілі здымкі на памяць. Настрой быў пагодны, і мы былі поўныя надзеі. Немцы атрымоўвалі ў косці...

Вечарам штаб, камандзіры рот, афіцэры і віленскія госці былі на багатай вячэры ў блізкім Жэмаславе.

Праз пару дзён кватаравалі мы ў Трабах. Гэта была ўжо не вёска, а дастаткова вялікае, размешчанае ў катлавіне паміж узгоркамі мястэчка. Стаялі там пару дзён, гасцінна прыманыя жыхарамі.

У першыя дні чэрвеня 3-я рота мела атрымаць баявое хрышчэнне. Пайшлі на Вікшняны, каб выцяць на нямецкі пастарунак. Мы мелі іх прыкрываць. Сталі перад чыгункай ў невялікім дворыку і чакалі на магчымы сігнал уступлення ў акцыю. Працавалі сувязныя. У доме быў патэфон і пласцінкі. "Градняк" арганізаваў танцы, мы абстаўленыя дазорамі і прыкрытыя 3-й ротай, танцавалі.

Нарэшце прыйшла вестка: б'юцца. Нярвовая напруга не дазваляла сядзець спакойна. Адны стаялі на ганку, углядаючыся ў "сінюю даль", як бы цераз лес маглі ўбачыць, што там робіцца, іншыя кружылі па садзе, пару чалавек танцавала. Неўзабаве трывога. Ідуць.

Акцыя, безумоўна, удалася. Немцы не даліся застаць сябе знянацку, як спадзяваліся, але разгубленасць была. Толькі "Баяр" паранены. Поўныя бадзёрасці, задаволеныя са зробленай немцам "неспадзяванкі" ішлі жаўнеры 3-й роты пры возе "Баяра", які не траціў аптымізму. Санітарка "Бася" таксама круцілася каля яго. "Баяр" крывіўся, што так ідуць за возам, як за катафалкам. Кажа спяваць. Далучаецца плутон "Градняка". З месца пачынаюць: "Зелянеюць Саскія кушчы", прыходзяць "Ночы, якіх шкада змарнаваць", нарэшце разлягаецца "Гімн" плутона, які з погляду на прысутнасць жанчын амаль цалкам спяваўся мармытаннем.

Хлопцы, гарлапанячы адзін перад другім, выбіраюць што раз больш непрыстойныя песенькі - то "Мікалаек", то "Чэрвень", то нарэшце "Я кахаю Лявонка". "Баяр" задаволены - усе развесяліліся. Здаецца, ніхто не памятае, што яшчэ гадзіну назад кулі свісталі ім над галовамі, што маглі ў любую хвіліну атрымаць у лоб. Што тут, зрэшты, гаварыць - тое, што пасля цяжкіх хвіляў патрафлялі спяваць і выдурняцца, было нашай сілай.

ХVІІ

Пасля Вікшнякоў паступіў кароткі перыяд цішыні. Усе тры роты выкарыстоўвалі яе на падрыхтоўку людзей і матэрыяльнай часткі да новых спраў. У той час роты кватаравалі недалёка адна ад другой. У першай палове чэрвеня з'явілася прапанова правесці акцыю, якая б дазволіла канчаткова даўзброіць увесь батальён. Вырашылі выцяць на так зв. шутцпункт у Дворышчы, які кантраляваў рух па дарозе паміж Лідай і Вільняй. Пастарунак быў добра ўмацаваны, яго залога налічвала каля пяцідзесяці добра ўзброеных жаўнераў. Над навакольнай мясцовасцю панавала высокая назіральная вежа з кулямётным "гняздом". Быў гэта вельмі дакучлівы пункт як для мясцовай люднасці, так і для кружыўшых у ваколіцы партызанскіх аддзелаў. Каб выцяць днём, патрэбны былі аўтамабілі і нямецкае абмундзіраванне.

З тым апошнім не было лішняга клопату. У роце знайходзілася шмат розных частак абмундзіравання, з якіх можна было скамплектаваць патрэбную вопратку. Горш уяўлялася справа з аўтамабілямі. Іх здабыццём меў заняцца "Славік" з плутона сувязі, які добра ведаў ваколіцы Ліды. Заданне выканалі два патрулі пад яго кіраўніцтвам - нямецкія аўтамабілі прыгналі ў батальён. Адзін з іх безперашкодна праехаў нават цераз усю Ліду і амаль не стаў з усім экіпажам ахвярай нашага добра ахоўванага аддзела. Пост 1-й роты, бачачы пад'язджаючы нямецкі аўтамабіль, прыняў яго выстраламі. На шчасце не было ахвяр, толькі трохі страху, а потым смеху.

Былі ўжо два аўтамабілі, былі мундзіры. Неўзабаве паступіў вынік выведкі праведзенай Стэфанам "Белым" з пасярэдніцтвам "Зоі", уладкаванай на кухню пастарунка ў Дворышчы ў якасці памочніцы кухаркі. Для акцыі быў прызначаны плутон "Пратазага" з 1-й роты, а таксама па адным плутоне з 2-й роты, і 3-й роты. Акрамя таго некалькі чалавек вызвалася на ахвотніка. Усім камандаваў "Яцак". Меў у распараджэнні сорак чалавек. Палова мела аўтаматычную зброю.

Нядзельнай раніцай тры аўтамабілі, якімі кіравалі "Славік", "Мядзведзь" і "Эрык" у нямецкіх мундзірах (з боку ад іх сядзелі "Папай" і француз "Роберт" - таксама пераапранутыя ў немцаў) спакойна і без перашкод заехалі пад шутцпункт. У аўтамабілях жаўнеры 1-й і 2-й роты. Аўтамабіль Эрыка з 3-й роты недзе ўграз па дарозе і ў час не прыехаў. Меў прыкрываць, чакаць на іх было немагчыма - "Яцак" вырашыў праводзіць акцыю без баявога забеспячэння.

Аўтамабілі спыніліся памылкова не перад галоўнымі варотамі, а перад вузкім праходам. Вартавыя пры браме не рэагуюць на іх прыезд, перакананыя, што гэта свае. Але яшчэ трэба пранікнуць унутр. У той момант з праходу паказваецца камендант шутц-пункта з нейкім жаўнерам - нашы карыстаюцца з сітуацыі, раззбройваюць іх і ўрываюцца праз праход унутр вартоўні. Нечаканасць поўная. Немцы зусім здэарыентаваныя.

Нашы пачынаюць дзейнічаць згодна з устаноўленым планам. "Тжаска" і "Кнышыняк" бягуць да вартавой вежы. "Ямёля" ўзбіраеццца на плот і пераразае тэлефонныя драты. "Віхар", "Пратазы" і "Розга" абстрэльваюць вокны будынка. Немцы пачынаюць арганізоўваць абарону. Вартавы, які стаіць на вежы, не гледзячы на тое, што бачыць, што робіцца, не можа зрэагаваць, паколькі атакоўцы залішне блізка, а значыць па-за зонай абстрэлу. Хутка забягае туды "Тжаска" і раззбройвае яго. У дадатак - згодна з традыцыяй - загадвае яму распрануцца да гала.

На падворак галоўнага будынка праз праход ва ўмацаваннях ускаквае рэшта партызанаў. У тую самую хвілю немцы пачынаюць абстрэльваць нашых з вакон другога паверха. Сітуацыя робіцца крытычнай. Жаўнеры хаваюцца, падаюць на зямлю, "Дамброва" кідае гранату праз акно ўнутр будынка. Немцы адкідваюць яе проста пад ногі "Збыха", які б'е яе, як футбольны мяч, кіруючы ў бок дзвярэй, што вядуць углыб будынка. Граната ўзрываецца. Дзверы часткова вывалены, з-за іх выглядае руля ЦКМ-а. Нашы захоплены знянацку - выведка гаварыла толькі пра адзін (потым справа высветлілася - другі ЦКМ прывезлі за дзень да таго з Ліды). З'яўляецца апасенне, што трапяць пад яго абстрэл.

Тым часам "Маруда" прабіраецца пад сцяну і цераз акно зноў укідвае гранату і адначасова "Пратазы" ўрываецца ў будынак і, забегшы страляўшым у тыл, абяшкоджвае іх. З замяшання, выкліканага гранатай "Маруды" і чэргамі "Пратазага", карыстаюцца астатнія партызаны, якія ўжо без цяжкасці пранікаюць унутр. Яшчэ кароткая перастрэлка, і немцы здаюцца. Выведзеныя на двор, мусяць палегчы покатам у два рады тварамі ў зямлю. Пільнуюць іх два жаўнеры. Рэшта займаецца праверкай і падрыхтоўкай здабычы да транспарціроўкі.

У той самы час аддзяленне "Момуса" захоплівае гаспадарчыя пабудовы. Тут таксама не адбываецца без кароткай перастрэлкі, але жандармы хутка адмаўляюцца ад абароны і здаюцца.

Уся акцыя трывала максімум 25 хвілін, значна даўжэй укладвалі на аўтамабілі здабытую зброю і правіянт. А найдаўжэй прымушалі рухацца транспарт са здабычай. Апрача тых, якімі прыехала група "Яцка", нашы мелі яшчэ аўтамабілі і матацыкл, здабытыя ў Дворышчы. Нарэшце калона паволі рушыла. Можа, праз паўгадзіны над галовамі нашых завурчаў выведвальны самалёт. Належала чакаць пагоні. Трэба было ўжо ехаць асцярожней, а адначасова старацца адысці ў тыя мясціны, куды немцы неахвотна заглядвалі, ведаючы, што можна наткнуцца на вялікія партызанскія сілы. Пад вечар калона насуперак усім апасенням без перашкод дабралася да Сурвілішак.

Наступным ранкам "Яцак" з "Марудам" прыехалі ў штаб, які кватараваў разам з намі, далажыць пра выканане задання. Потым далучыліся астатнія таварышы.

Захоп Дворышча і раззбраенне яго залогі нарабіла шмат шуму: адны гаварылі пра тое з захапленнем спраўнасцю і баявым запалам "варшавякаў", іншыя зайздросцілі іхняму вычыну. Немцы адразу ўзмацнілі свае пазасталыя пастарункі. Усе былі задаволены той акцыяй - мы не мелі ніякіх уласных страт, затое шмат здабычы, перш за ўсё боепрыпасаў, якіх заўсёды было замала. Мы таксама вельмі ганарыліся здабытымі аўтамабілямі:

Камендант пачаў цяпер ездзіць на "лазіку".

На працягу найбліжэйшых дзён нашыя роты зноў расцерушыліся па розных мясцовасцях. Мы павандравалі ў бок Суботнікаў. Кватэры занялі ў Жамайтуках.

Хлопцаў агарнуў баявы запал. Дзень у дзень у розныя мясціны выходзілі патрулі, маючы на мэце перш за ўсё здабыванне аўтаматычнай зброі.

Чыгункі пастаянна патруляваліся немцамі, якія ахоўвалі бяспеку транспартаў. Тыя ўласна, добра ўзброеныя падраздзяленні, сталіся мэтай вылазак спецыяльных аддзяленняў. Асабліва спецыялізаваўся на тых вылазках "Градняк". За яго прыкладам пайшлі іншыя, таксама паручнік "Людвік". Той афіцэр БІП-у, прысланы ў нас на кароткі побыт, цалкам зрадніўся з нашай ротай. Мы ўсе яго вельмі любілі. І я любіла з ім пагаварыць, асабліва, калі дагаварыліся, што адначасова былі ў Радзыню - "Людвік" быў звязаны з тамтэйшым падполлем.

Ад яго я даведалася, што гэта якраз яму падначаленая ячэйка АК атакавала вязніцу ў Радзыню ў наступную ноч пасля сутычкі пад Тлусцем, у якой загінуў Збышак. Расказаў мне таксама, што мясцовыя ўлады АК правялі дазнанне ў справе даносу пра прыезд "Мацька", Адама і Збышка. Як вядома, закончылася гэта боем з нямецкімі авіятарамі і смерцю Збышка. Авіятараў наслаў на іх солтыс з Лукавіскаў, які выракам суду Падпольнай Польшчы быў прыгавораны на пакаранне смерцю. У баі з трыма хлопцамі загінулі тры авіятары, а пару было паранена. "Людвік" распавёў таксама пра вырак выкананы адносна фольксдойча Дыкофе, аднаго з найгоршых катаў гестапаўскіх у Радзыню, які быў застрэлены мясцовай экзекуцыйнай ячэйкай АК пад час праезду аўтамабілем.

Калі "Людвік" з "Віхрам" і сваім плутонам пайшлі на чыгунку, знерваваныя нашымі пастаяннымі вылазкамі немцы падрыхтавалі засаду. Завязаўся бой. Адзін з нямецкіх жаўнераў кінуў гранату. На жаль, трапна. Асколкі патрапілі ў "Людвіка" і забілі яго. Папярэднія вылазкі праходзілі так безбалезненна, што бой і смерць "Людвіка" сталіся для нас усіх нечаканасцю. Былі ўражаны. Людвік быў пахаваны ў Суботніках. Як адзін з нямногіх меў прыгоджае партызанскае пахаванне. Удзельнічалі ў ім таксама мясцовыя людзі. Але якая яму з таго карысць? Лепш бы жыў. Смутна было без "Людвіка", без яго лагоднай усмешкі і жартаўлівых заўваг.

Пасля смерці "Людвіка" на пэўны час спынілі вылазкі на чыгунку. Вандравалі на "нашай" тэрыторыі. Было прыгожае, сонечнае лета. Прыемна было кватараваць над рэчкамі, ляжаць на лузе і загараць. Але перыяд адпачынку і бяздзеяння трываў коратка. Рух нямецкіх войскаў станавіўся што раз больш ажыўленым. Ліквідавалі пастарункі - усе немцы ехалі на фронт. Па чыгуначны каляях днём і ноччу дуднілі цяжка нагружаныя цягнікі. Чыгуначныя і шашэйныя дарогі цяпер што раз мацней ахоўваліся. Шашэйнымі дарогамі на ўсход і захад ішлі вялікія калоны аўтамабіляў. На іх таксама канцэнтраваліся ўсе нашыя інтарэсы.

Мы круціліся, бесперапынна змяняючы месца пастою, па тэрыторыі паміж Ліпнішкамі, Трабамі, Суботнікамі і Сурвілішкамі. 30 чэрвеня кіраўніцтва атрымала вестку, што ў Бакшышках, адносна недалёка ад месца нашага пастою, затрымаўся ў дарозе на Юрацішкі нямецкі аддзел - рота жандармаў разам з абозамі. Мы атрымалі загад на хуткі марш. 1-я рота наносіла ўдар на левым крыле. 2-я рота напірала на вёску з другога боку. Не гледзячы на тое, што выцялі днём, немцы не хацелі прымаць бою. Пачалі адступаць у бок Юрацішак, пакідаючы частку абозаў разам з рыштункам.

Дайшло аднак да перастрэлкі, у час якой "Ямёла" быў паранены ў нагу. Зачапіла костку. Перавязанага памясцілі на трафейны воз, забіраючы яго з зоны абстрэлу. Бой, зрэшты, трываў вельмі коратка. Мы не даганялі ўцекачоў. Адно толькі "Атаман" са сваёй коннай выведкай узяў каля дваццаці немцаў у палон. У вялікім гумне мы знайшлі прыгожа паўкладаныя ранцы са змесцівам, ад якога нам вочы разбегліся! Брызентавыя прашчпалаткі, камуфляжныя курткі. Сеткі ад камароў, папяросы, шакалад, кансервы і да таго падобныя прысмакі. Мы былі захоплены тым нечаканым дадаткам да правіянту.

Разам са здабычай мы адступілі з Бакшышак у бок Трабаў. Мы былі, мабыць, недалёка ад будучага месца пастою, калі прыйшло паведамленне, што Трабы занялі немцы. Былі гэта дзве роты ягдкаманды, якія ішлі з Гальшан у Юрацішкі, каб там сесці на цягнік. Тут затрымаліся толькі на ноч. Вестка пра заняцце "нашага" мястэчка выклікала агульны пад'ём. Паміж нашым кіраўніцтвам і кіраўніцтвамі іншых паблізу размешчаных батальёнаў пачалі кружыць верхавыя ганцы. Рашэнне на атаку непрыяцеля прыйшло хутка.

ХVIІІ

Удар 1 ліпеня на размешчаныя ў Трабах войскі быў сур'ёзнай акцыяй. Меліся сутыкнуцца з жаўнерам франтавым, спецыяльна абучаным для барацьбы з партызанамі. Былі яны добра ўзброены, ведалі, што знайходзяцца на тэрыторыі, апанаванай польскімі партызанскімі аддзеламі, таму належала разлічваць, што выставяць моцную ахову. Трабы ляжаць у катлавіне паміж узгоркамі па абодух берагах рэчкі Клявы. Немцы, займаючы мястэчка, устанавілі на пануючых над ваколіцай узгорках пасты, узброеныя цяжкімі кулямётамі.

У атацы на Трабы мелі ўзяць удзел акрамя нашых трох рот - адна рота "Здроя" з VІ батальёна 77 пп АК і рота "Бартка" з I батальёна 77 пп АК.

Акцыя мела распачацца ноччу. Не гледзячы на стому пасля сутычкі ў Бакшышках, ніхто не думаў пра адпачынак. Хлопцы старанна рыхтаваліся да бою. Чысцілі зброю, перавязвалі ногі перад доўгім маршам. Настрой узрушэння не дазваляў нікому прыплюшчыць вока. У штабе таксама панаваў рух. Афіцэры дэбатавалі над найлепшым правядзеннем бою.

Фактам было, што немцы мелі вельмі добрыя пазіцыі, што ўстаноўленыя на узгорку кулямёты дасканала іх прыкрывалі, таму атаку належала праводзіць хутка і безпамылкова. Наносіць удар павінна была нашая, г. зн. 1-я рота. 2-я рота павінна была абысці дугой Трабы і прыкрываць нас з боку Юрацішак, у якіх размяшчаўся вялікі нямецкі гарнізон. 3-я рота і конная выведка мелі застацца ў рэзерве. 1-я рота "Бартка" з 1-га батальёна "Зыха" мела падтрымаць агнём мінамётаў удар нашай 1-й роты. "Здрой" з 1-й ротай з батальёна "Паля" (VІ батальён 77 пп АК) меў падтрымаць акцыю з усходу на нямецкіх тылах і ў залежнасці ад ходу бою ўключыцца ў справу.

Каля першай гадзіны наша рота заняла зыходнае становішча: на левым крыле плутон "Градняка", пасярэдзіне плутон "Пратазага", на правым крыле плутон "Віхра". Плутон ручных кулямётаў з "Раманам" і "Крапідлам" меў прыкрываць з боку Гальшан і ўвайсці ў акцыю ў другім эшалоне. Штаб з камандзірам на чале стаяў на недалёкім узгорку, адкуль меў добрую зону агляду.

За акцыю адказны быў "Шчэнсны", бо на нашай роце ляжаў увець цяжар удару, праводзімага, зрэшты, паводле плану "Шчэнскага".

Пасля разведкі "Шчэнсны" загадаў вызначаным плутонам як найцішэй падцягнуцца пад мястэчка. Справа ішла пра тое, каб аказацца як найбліжэй да нямецкіх пазіцый без выклікання заўчаснай трывогі, якая зрабіла б немажлівай нечаканасць. Цемра ночы была нашым саюзнікам.

Частка плутона "Градняка" - пад кіраўніцтвам "П-8" - мела націскаць з боку забудоваў да касцёла, другая - з "Градняком" - мела прайсці цераз русла Клявы і выцяць на немцаў з боку.

Плутон "Пратазага" атакаваў пасярэдзіне. "Шчэнсны" ішоў з імі. "Віхар" са сваім плутонам, ідучы на правым баку, меў узмацняць удар "Пратазага" і адначасова нішчыць па дарозе магчымыя нямецкія пасты. Ліквідацыяй кулямётнага гнязда, якое знайходзілася на ўзгорку, мела заняцца аддзяленне "Бронка" з плутона "Пратазага".

Жаўнеры ў цішыні выконвалі заданне "Градняк" са сваімі людзьмі двухкратна перайшоў уплаў Кляву. "Пратазы" і "Віхар" пасоўваліся што раз бліжэй да могілак і ў кірунку касцёла. Неспадзявана за дзесяць хвілін перад устаноўленым часам атакі раздаўся стрэл. "Дамейка" пры пералазе цераз плот зачапіўся за спуск "самазарадкі" і выпаліў. Гэта сталася сігналам да акцыі.

На ўсёй лініі разлегліся стрэлы, і адначасова ўсе крыкнулі: "Гура". Тут жа раздаліся глухія выбухі мін з мінамётаў. Рота пайшла ў атаку. Разшалеўся агонь. Бо немцы, не гледзячы на нечаканасць, з месца арганізавалі абарону.

Калі прагучалі першыя стрэлы, я стаяла на ўзгорку пры плутоне "Рамана", чакаючы на загад уваходу ў акцыю другога эшалона. Перад вачыма ў мяне разгаралася феерыя рознакаляровых агнёў - гэта асвятляльныя ракеты рысавалі на небе найдзіўнейшыя зігзагі. Гук станавіўся што раз мацнейшым. У першую хвіліну "Раман", "Крапідла", "Яблонскі" і "Мацек" падхопліваюцца і бягуць уніз да тых, хто вядзе бой. Я бягу таксама. Пруць аднак вельмі хутка, я не паспяваю за імі, застаюся ззаду.

Унізе, каля касцёла віруе бой. Ужо занятыя могілкі, ужо ўзрываюцца гранаты ў доме арганіста, які гарыць, асвятляючы бліжэйшыя збудаванні і касцёл ясным бляскам. "Козіц" з "Зарэмбам" захопліваюць гарматку.

Наймацнейшы супраціў немцы арганізуюць пры касцёле, адстрэльваючыся вельмі густа з адхону, які знаходзіцца на правым баку дарогі, трохі за касцёлам. У пэўную хвілю пёршы наперад плутон "Віхра" мусіць затрымацца - рота "Здроя", якая аб-стрэльвала з ЦКМ-аў абараняўшыхся немцаў, адначасова затрымвае і атакуе польскіх жаўнераў. Праз некаторы час сітуацыя праясняецца, і нашы могуць пайсці ў атаку.

Адбывалася гэта ў незвычайным сугуччы выстралаў, крыкаў, праклёнаў. У пэўную хвілю я вырашыла, што згубілася. Кожны недзе бяжыць, крычыць, страляе - а я? Зусім не ведаю, што трэба рабіць. Выпала з рытму бою.

Злая і разгубленая ў агульным віры, затрымалася і прысела на камені на пэўнай адлегласці ад касцёла і неспадзявана праз хвіліну стала назіральніцай таго, што адбывалася. А від быў фантастычны. Асвятляльныя кулі, пылаўшыя дамы, рознакаляровыя ракеты і чорныя, ашалелыя, бегаўшыя ў іхнім святле людзі стваралі карціну, якую можна было параўнаць толькі з выявай пекла.

Не ведаю, як доўга сядзела. У баі, нават, калі яго толькі назіраеш, так як я тады, час становіцца невымерным. У пэўную хвілю пачула: "Санітарка!" Не ўсвядамляючы, што гэта як раз сведчыць, што нехта паранены, а можа нават забіты, абрадавалася - нарэшце ўспомнілі пра мяне, нарэшце патрэбная. Сарвалася і пачала бегчы ў кірунку голасу. А крык станавіўся што раз больш настойлівы.

- Зоха! Зоська! Санітарка! - разляталася паміж выстраламі.

Суправаджалі гэта "вязанкі лаціны", скіраваныя ў мой адрас, якія амаль заглушалі стрэлы. Бегла, не звяртаючы ўвагі на ваяваўшых, пытаючыся па дарозе, хто паранены.

Нарэшце даведалася ад некага: "Градняк" паранены.

- Дзе?

Кожны паказваў мне ў іншы бок. Абсыпаная праклёнамі, сама клянучы на роўні з імі, прабегла падворак, шукаючы праненага. Нарэшце знайшла. Ляжаў сярод платоў, пад домам, недалёка ад рэчкі. Кленчыла пры ім пару таварышаў, намагаючыся зрабіць перавязку, была таксама пры ім "Аня" (якая ішла з яго плутонам у атаку). Укленчыла і я. Нельга было траціць часу.

Тут ужо справа ішла не пра ногі, а пра жыццё, якое разам з крывёй выцякала са Збышка. Косці на абедзвюх нагах былі патрушчаны. Абедзве нагі трымаліся на кавалках непарушанага цела. Падавалася, што хопіць большага ножыка, каб можна было адцяць тыя, матляўшыяся ва ўсе бакі крывавыя абрыўкі. Правізарская перавязка - унерухоменне на карабінах.

- Воз, воз - адразу за лінію абстэлу!

Пакуль прыехала фурманка, я налаялася, як шавец. Нарэшце ўлажылі параненага. Бой працягваўся, кулі свісталі над галовамі. Выехалі за мястэчка - Збышак шалеў, трэба было яго моцна трымаць, каб не зляцеў. На шчасце быў са мной стары, вытрыманы санітар, яшчэ з папярэдняй вайны. Ехалі, выглядваючы адпаведнае месца, для правядзення лепшай перавязкі. І - о, радасць - знаходзім свежа будаваны драўляны дом і латы, тонкія дошчачкі, Санітар падрыхтаваў лубкі - паволі, без спешкі, ужо як належыць перавязаныя ногі паклалі ў лубкі. Тут неабходны быў хірург.

Аднаго з хлопцаў паслалі на пошукі "Буля", які павінен быў знайходзіцца недалёка пры штабе. Сама я засталася з параненым, які пастаянна стагнаў, і пульс станавіўся што раз слабейшыя. Стан быў вельмі цяжкі - праз пэўны час мы спынялі воз, і я рабіла ўколы.

Нарэшце дабраліся да нейкай вёскі. Тут стаяла ў рэзерве частка роты "Здроя". Заняліся намі сардэчна, дапамаглі - я зноў паслала ганца па "Буля". Не памятаю, калі з'явіўся пры нас "Яцак" з "Робертам". Збышак то млеў, то шалеў. У пэўны час пачаў сінець і выцягвацца. Тады "Роберт", француз з 2-й роты запрапанаваў, што дасць кроў, каб зрабіць пераліванне. Але пра тое мовы быць не магло - не ведала групы крыві, і абсалютна не было ўмоваў для такога ходу пачынання. Збышак канаў, пульс наогул нельга было адчуць. Выдых? З упартасці можна было сцвярджаць, што люстэрка лёгка запацелае. У надзеі, што можа зараз з'явіцца той доўгачаканы лекар, я рабіла ўміраўшаму ўсялякія ўколы, якія можна было ў такім выпадку прымяніць.

"Яцак", "Роберт" і яшчэ нехта трэці ўцяклі.

- Дай ужо спакой, ён памёр, - пачула.

Нехта пачаў адгаворваць малітву за памерлых.

- Здровась Марыя...

Раблю яшчэ адзін укол. Гэта ўжо апошні. І раптам цела канаўшага пачало траціць сваю выцягнутасць. Пачало вяртацца дыханне. Вяртаўся пульс. Праз пару гадзін змагання жыццё перамагло. Ніякі лекар не прыехаў. Але пакуль Збышак жыў. Вечарам паклалі яго на воз і рушылі ў Сурвілішкі, дзе кватараваў батальён. Пасля прыезду я зрабіла пякельны скандал "Булю", так, як бы гэта магло дапамагчы "Градняку", Ноччу пранены быў дастаўлены ў шпіталь ў Дзевінішках, потым перавезлі яго ў Вільню.

Бой у Трабах працягваўся далей. Яшчэ трэба было здабыць вышыню, з якой адстрэльваліся немцы, "Шчэнсны" скіраваў туды ўдар роты. Зноў разлеглася гучнае: "Гура!". "Віхар" на чале свайго плутона дасягнуў вяршыні пагорка. Немцы здаюцца. Выходзяць з імправізаваных акопаў. Некаторыя толькі ў бялізне. Без ботаў, так, як уцяклі з кватэр. У палон узяты камандзір батальёна - капітан і 152 жаўнеры. Частка карыстаючыся цемнатой, вырвалася за мяжу бітвы, частка спрабавала адступіць з мястэчка, але дарогу ім заступіла рота "Яцка". Забітых і параненых з ягд-каманды было дзевяноста і некалькі. Уся акцыя ішла каля гадзіны.

Перамога нашая была бясспрэчная. Страты, як на такі бой, мінімальныя: адзін забіты ў часе атакі - "Чарскі" з плутона "Градняка", цяжка паранены "Градняк" і два лёгка параненыя - "Віхар" у вуха і "Козіц" у руку.

Здабыта: 1 гарматка супрацьтанкавая, 2 ЦКМ-ы, 4 мінамёты, 5 супрацьтанкавых ружжаў, 10 РКМ-аў, 8 аўтаматаў, каля 160 карабінаў, 60 пісталетаў, 20 скрынь гранат, 21 скрыня боепрыпасаў, абозныя вазы, нагружаныя харчамі і іншай вайсковай маёмасцю, як мундзіры, бялізна, боты.

На другі дзень у Сурвілішкі прыехаў камандуючы Акругі генерал "Воўк", які правёў агляд батальёна і павіншаваў камандаванне і жаўнераў з выдатнай акцыяй, адной з найбуйнейшых і з найспраўней праведзеных на абшары, яму падначаленым.

Такой колькасці трафейнай зброі і боепрыпасаў мы не мелі ніколі, хаця частку трэба было аддаць іншым аддзелам. Нарэшце прыйшоў даўно чаканы момант, можна было зброю выбіраць. Купаліся ў лішку здабычы.

Не ведалі, што рабіць з палоннымі. Хаця немцы з намі ніколі не цырымоніліся, аднак думка пра расстрэл безабаронных была не да прыняцця. З клопату выбавіў нас камандуючы Акругі - узятых у палон загадаў перадаць бліжэй да Ліды для абмену на палітычных вязняў - прыдаліся ўсё ж.

На вызначанае месца адвёў іх "Мацек", які якраз той ноччу вярнуўся са шпіталя з Вільні.

Наступныя дні прысвяцілі на трэніроўку ў стралянні са здабытай гарматкі і на "прывыканне" да новай аўтаматычнай зброі.

ХІХ

Немцы адступалі ўжо добра - фронт прыбліжаўся. Ноччу, калі прылажыць вуха да зямлі, чуваць быў глухі гул гармат. Чорнае неба праціналі частыя бліскі далёкіх снарадаў, усход гарэў рознакаляровымі жырандолямі ракет, зарывамі пажараў. На дарогах што раз часцей паказваліся вялікія драбіны, накладзеныя па берагі дабром уцякаўшых ад фронту мужыкоў. За фурманкамі панура цягнуліся каровы, прывязаныя на пастронках, кудахталі ўвязнёныя ў клетках куры. Пры вазах ішлі змучаныя, перапужаныя людзі. Куды? Дзе меў быць канец іхняй вандроўкі?

Мы размяшчаліся ў раёне Трабы-Юрацішкі, калі прыйшоў загад Акругі АК перакінуць аддзел "чырвоных" партызан, якія з боку Рудніцкай пушчы перамяшчаўся ў кірунку фронту. Праходзілі з нашымі праваднікамі, абадраныя, брудныя, зарослыя - выглядалі так сама, як мы пасля прыходу з тэрыторыі "Цыранкі".

Загад камандавання Акругі АК аб аказанні дапамогі "чырвоным" партызанскім аддзелам пры пераходзе цераз занятыя намі тэрыторыі вынікаў з неабходнасці прыкрыцця іх ад магчымых нямецкіх засад, а таксама для пазбягання канфрантацыі з непапярэджанымі пра той загад польскімі аддзеламі.

Пераход той выклікаў бясконцыя размовы і каментары. Справа ўзаемных стасункаў польска-савецкіх стала цяпер, у хвілю набліжэння фронту прадметам шматлікіх абмеркаванняў. Мы не ведалі, як яно будзе. Некаторыя думалі, што мы атрымаем загад на барацьбу з расейцамі, іншыя цвярдзілі, што прымусова забяруць нас у савецкая войска і кінуць на першую лінію, як штрафныя батальёны. Яшчэ іншыя меркавалі, што вывязуць нас проста ў Сібір, так як рабілі ў 1939 і 1940 гадах. Дапушчэнняў было без ліку, самых розных і самых фантастычных. Але як тое будзе сапраўды? Пра адно ведалі: біцца з расейцамі ніхто не меў ахвоты - яны таксама ваявалі з немцамі - Таму як? Перашкаджаць ім у тым? Ісці з імі? Такая магчымасць перасягала мяжу ўяўлення. Не было традыцыі сяброўства паміж намі. Антысавецкі комплекс быў укарэнены вельмі моцна, а весткі, якія даходзілі да нас з Налібок, або з далёкай Валыні паглыблялі яго, не напаўнялі даверам.

Камендант у час размоў з намі стараўся ўталкаваць раз не вядома каторы, што ёсць неабходнасць паразумення з савецкім бокам, што гэта вынікае з сітуацыі, у якой мы апынуліся, што праўдай ёсць і тое, што не заўсёды тое жаданне паразумення знойдзе зразуменне з там таго боку, але такая пазіцыя Камандавання АК, такая нашая нацыянальная праўда. Мы слухалі тое, што гаварыў камандзір і, не гледзячы на вялікі давер, які мелі да яго, мабыць, не ўсе былі перакананыя.

Прапускаючы міма вушэй аднак тыя ці іншыя настаўленні, наогул ніхто не хацеў паварочваць сваю зброю супраць набліжаўшыхся войскаў. Прагнулі адысці на Падлессе. А там? Там то ўжо неяк будзе... Можа захаваўшы самастойнасць і незалежнасць разам пойдзем супраць немцаў?

Што дзень ішлі такія і таму падобныя размовы. Чакалі на рашэнне каменданта, а ён не мог яго прыняць сам - быў падпарадкаваны ўладам Акругі АК. Нарэшце прыйшло зусім неспадзяванае рашэнне, якое напружаную, поўную неспакою і разладу атмасферу сярод жаўнераў давяло да стану кіпення. Быў гэта загад на марш і ўдар па Вільні разам з іншымі партызанскімі аддзеламі. Дзесяць тысяч чалавек мелі здабыць горад і задакументаваць сваю прысутнасць.

Не раз і не два марылі мы пра вялікую бітву за той горад. Пасля бою ў Трабах, якая па нашым паняцці ўяўлялала сабой свайго роду праверку баявой гатоўнасці, наступленне і бітва за Вільню не падаваліся нам нерэальнымі. Адчувалі сябе ў сілах змагацца і перамагчы. Але цяпер фронт быў тут жа. Немцы канцэнтравалі свае сілы ў Вільні, да якой падходзіла ўжо савецкае войска. Належала прадбачыць, што неўзабаве разыграецца бітва паміж рэгулярнай арміяй нямецкай савецкай, наш удар, які папярэджваў тое сутыкненне быў для многіх зусім незразумелым. Дадумваючыся да прычын рашэння, многія з нас адначасова не згаджаліся з ім. Хутчэй падсвядома, чым свядома мы адчувалі яго абсурднасць. У аддзеле панавала вялікае знерваванне і ўзрушэнне. Рыхтаваліся да выхаду і бітвы са змешанымі пачуццямі. Хацелі змагацца, а адначасова прыгнятала нас свядомасць бессэнсовасці таго рыўка. Але загад быў аддадзены. Адмова была раўназначна дэзерцірству. Жаўнеры "Ўдару" не дэзерціруюць. Загад трэба выконваць.

Распачаўся фарсаваны марш - з Сурвілішак да Вільні шмат кіламетраў. Трэба было іх пераадолець на працягу некалькіх дзён. Пасля першага ажыўлення і дыскусій, выкліканых загадам, у аддзеле запанавала ціша. Тыя, якія мелі сумненне, замоўклі, тыя, якія іх не мелі, цешыліся з "вялікай бойкі".

Мы маршыравалі па Чорным тракце. Не былі адны, паблізу рухаліся іншыя партызанскія аддзелы, мы спатыкаліся з імі на пастоях, разміналіся. Ліпеньскае сонца моцна прыгравала. Уначы на ўсходзе відаць было што раз большае зарыва. У вёсках людзі з неспакоем паглядалі на нашую калону, цешыліся, што "столькі польскага войска!". Віталі і праводзілі смеючыся і плачучы. Гаварылі пра свой неспакой і апасенні. Мы былі што раз бліжэй да фронту, пастаянна сустракалі на дарогах вазы з эвакуяванай люднасцю... Нярвовы настрой чакання бою ўзмацняўся. 6 ліпеня мы затрымаліся пад лесам, ноччу мелі адтуль выцяць.

Быў цёплы, пагодны вечар. Збор. Батальён стае ў дзве шарэнгі. Падцягваюцца да нас яшчэ іншыя два аддзелы. Стаём у падкову, пасярэдзіне ксёндз "Ора". Абвяшчае генеральнае адпушчэнне грахоў перад бітвай. Кленчым.

Ксёндз крэсліць над нашымі галовамі знак крыжа і ўзрушаным голасам вымаўляе словы адпушчэння грахоў. Схіляем галовы. Рукі, прывычныя да зброі, цяпер пакорна ўдараюць у грудзі, а губы шэпчуць:

- Божа, будзь літасцівы...

Ці будзе?

Ксёндз "Ора" скончыў, усе яшчэ кленчаць. Моляцца. Паглядаю на тыя пахіленыя галовы, робіцца мне страшна смутна. Хоць Бог і міласэрны, аднак не ўсе вернуцца з бою. Такое жудаснае права вайны.

Маршыравалі доўга ў поўным маўчанні. Толькі бразгала зброя, стукалі колы тачанак, пырхаў Сіўка. Я ішла ў перадавым падраздзяленні з плутонам "Пратазага"; быў ён выразна знерваваны. Успамінаў Падлессе, вяртаўся думкай да нарачонай, неяк незвычайна палагаднеў. Не пазнавала яго.

- Застанься пры "Пратазым", - шапнуў мне нехта з таварышаў. - Заўсёды гэта лепей, калі санітарка пад рукой, чалавек больш пэўна пачуваецца ў выпадку чаго...

Раптам: "Стой!". Выстралы. Ланцуг наперад - гэта нямецкія абозы. На вазах шмат папярос і цудоўны шакалад.

Маршыруем далей. Ноч. А другой мусім пачаць... Маем загад выцяць з боку вёскі Гара, якая пераходзіць у вуліцу Субач ужо ў Вільні. Быў гэта адрэзак, размешчаны паміж чыгуначнымі каляямі і Ашмянскай шашой. З нашага левага боку атакаваў Наваградскі батальён, з правага - "Шчарбец".

1-я рота ідзе першай, за намі ідзе 2-я рота, 3-я рота прыкрывае з тылу.

Другая па паўночы. Уваходзім у Гару, дарога раздваілася, абдымаючы глінішча і высокі адхон. Налева ад дарогі на ўзгорку насупраць адхону малыя могілкі. Адхон парос пажоўклым ужо збожжам. Паводле перададзеных разведзвестак на немцаў мы павінны наткнуцца толькі пасля ўваходу ў Вільню. Тым часам, калі толькі мы аказаліся ў вёсцы, гучаць першыя выстралы. Значыць разведзвесткі памылковыя. На адхоне ў збожжы ёсць нямецкія ўмацаванні: бункеры і акопы. У адказ на стрэлы гучыць загад: "Ланцуг!".

Хлопцы рассыпаліся, бягуць да адхона. ЦКМ-ы і гарматку "Рамана" падцягваюць на ўзгорак могілак, адкуль добрае поле абстрэлу. Можна адтуль накрыць агнём схаваныя ў жыце нямецкія бункеры, у якіх знаходзяцца гнёзды ЦКМ-аў. На правым крыле разгортваецца 2-я рота. Удар на бункеры ідзе з двух бакоў. Частка 1-й роты ўдарае з боку глінішча.

Немцы густа адстрэльваюцца. "Орлік" паранены ў нагу, ляжыць на ўзбоччы адхона. Рана не цяжкая - пасля перавязкі хлопец паволі ссоўваецца і ўласнымі сіламі адходзіць у тыл, я пнуся ўверх. Калі маю ўжо стаць на край, нехта падцінае мне ногі. Выкручваюся, злосна кідаю "вязанку лаціны" на тэму дурных жартаў. У адказ чую:

- Вар'ятка, у лоб хочаш? То ідзі...

Сапраўды, калі хто-небудзь высунецца над краем, адразу гучаць стрэлы. "Козіцу" зрывае шапку. На шчасце галава цэлая. Кулі сыплюцца, як кінуты галубам гарох. Рэшта 1-й роты ўдарае збоку на адхон і бункеры ды збудаванні, якія там знаходзяцца. З правага боку 2-я рота атакуе акопы, злучаныя з бункерамі. Немцы густа адстрэльваюцца. Нашы напіраюць што раз мацней. Хочуць дабрацца да бункераў і акопаў, кідаюць гранаты. Пасярод гулу бою здалёк з правага боку чуваць стрэлы. Гэта "Шчарбец" атакуе з боку Віленскай Калоніі...

Усіх ахоплівае шаленства бою. Крычаць, клянуць, бягуць, падаюць, страляюць, кідаюць гранаты. Робіцца пекла. Што раз больш параненых. Адносім іх у тыл, дзе ў гумне распараджаецца "Буль", "Ніна" і ксёндз "Ора".

Камендант стаіць пад дрэвамі, каля яго "Вронскі", "Ваўкавыскі" і іншыя. Са сваёй пазіцыі можа назіраць усю лінію. "Ваўкавыскі", каб мець лепшыя звесткі, бяжыць на ўзгорак могілак каля гарматкі і адтуль назірае бой, а потым высылае ганца з данясеннем да камандзіра.

Я курсую, як аўтамат, паміж байцамі і санітарным пунктам. Што раз больш параненых. Перавязваю нейкую сувязную ці санітарку, якая ўжо перад нашым ударам на Вільню прыйшла ў 2-ю роту. Мае прастрэленую грудную клетку. Другая, таксама блізка мне не знаёмая, параненая. У пралёце сустракаю "Султанку", санітарку 2-й роты - таксама мае поўныя рукі работы. Размінаемся з "Данкай" з 2-й роты - нешта мне крычыць, не чую што, бачу толькі што паказвае на адхон... Бягу туды.

Да бункераў падпаўзае са сваім плутонам "Кнышыняк". Жаўнеры ўрываюцца ўсярэдзіну. "Козіцу" ўдалося ўзабрацца на дах аднаго з іх і адтуль кінуць унутр гранату. Цяпер б'юцца ўжо пры бункерах і ў бункерах. Нямецкія абозы, якія стаяць пры хатах паблізу ўмацаванняў ужо ў нашых руках. Фрыцы з аховы абозаў здаюцца. Але бункеры і акопы бароняцца заядла. У першую хвілю чую крык:

- Зоська! Зоська! Санітарка! "Розга" паранены!

Пру да бункераў. Каля хаты, пры якой стаяць некалькі нямецкіх палонных пад аховай нашых, ляжыць "Розга". Мае разарваныя ўсе грудзі, і добра відно сэрца. Сочыцца кроў. Пачынаю перавязваць.

- Няхай мяне пані даб'е, - шэпча, - дабі мяне. У кішэні фатаграфіі, партманэ, забяры, аддай сям'і, дабі...

Некалькі таварышаў стаяць над галавой і роспачна паўтараюць:

- Ратуй яго, ён не можа памерці.

Нажаль, я ведаю, што не толькі можа, але мусіць памерці. Не дапамогуць яму мае найклапатліўшыя перавязкі. Нясём яго ўніз да санітарнага пункта. Там ёсць лекары, ёсць таксама "Буль" і "Ніна" - перавязваюць параненых і адсылаюць іх далей. "Розга" просіць: "Дабі". Не магу, не патрафлю дабіць таго сябра, пераўзыходзіць гэта мае сілы. Пакідаю яго "Булю".

- Дайце морфію, - яшчэ чую нечы голас.

Як ашалелая бягу назад. Па дарозе чую:

- "Пратазы" паранены!

Імчуся - за позна. Памёр, атрымаў у галаву...

Аглушаная стрэламі, выбухамі гранат, крыкамі, круцілася сярод баяроў, перавязвала на месцы лягчэйшыя раненні або пры дапамозе таварышаў адносіла цяжэй параненых за лінію агню. З тых хвілін засталося ў мяне сёння ў памяці адно ўражанне нейкай вялікай кругаверці, велізарных высілкаў нярвовых і фізічных. Памятаю, як што раз некага перавязвала, але каго? Не ведаю. Усё злілося мне ў вобраз нейкага страшнага расшалелага звера - твары параненых у адзін твар роспачна-пакутны твар канаючага "Розгі" і разбітай снарадам галавы "Пратазага". Цяжкае агнястрэльнае раненне ў шыю ў Янка "Кнышняка". Калі я падбегла, перавязвала яго ўжо "Султанка". Француз "Роберт", які яшчэ нядаўна ахвяраваў сваю кроў для ратавання "Градняка", ляжыць цяпер на адхоне заліты крывёю. Безнадзейна паранены ў жывот. Канае.

Нарэшце бункеры ўзяты. Частка немцаў здаецца, частка адходзіць са сваіх пазіцый не выходзячы з бою. Жудасная калатнеча пры акопах

Світае. У небе паказваюцца выведвальныя самалёты. Не страляюць. Вызначаюць цэлі для артылерыі. Адляцелі. Праз хвілю пачынаюць масавы абстрэл з гармат самаходак. Кладуць агонь тут жа за нашымі пазіцыямі на пазіцыі 2-й роты. Няма перад імі абароны - мы ўяўляем выдатную цэль. Сітуацыя становіцца што раз цяжэйшай.

Адносячы некаторага з параненых мінаю па дарозе ляжачых на скрыжаванні дарог "Самбара" і "Заваду", бягу далей да санітарнага пункта. Па дарозе назад праходжу каля пазіцыі камандавання. Над нашымі галовамі кружацца самалёты. Цераз іхні шум чую апошнія словы дакладу, пераказанага каменданту ганцом: "Сітуацыя безнадзейная, калі не адступім, нас выб'юць...". Хвіліна цішыні, а потым: "Не маю загаду на адступленне...".

"Розга" мёртвы, "Пратазы" мёртвы, столькі забітых і параненых. Там віруе бой. Не, гэта без сэнсу чакаць! Не спыняюся - кідаюся да каменданта, "як ваўчыца, у якой забіраюць шчанят" (так потым акрэсліў гэта "Буль"). Падаюць шалёныя, несправядлівыя словы - хачу, угаворваю аддаць загад на адступленне людзей. Адказу няма.

Пакліканая некім вяртаюся зноў на лінію. Калі пераскакваю цераз шашу, чую свіст снарада. Пакуль зразумела, што гэта значыць, перакулілася ў паветры і ўпала некалькі метраў далей. Сарвалася з зямлі і пачала непрытомна ўцякаць пад хаты. Засмяяўся ў паветры другі снарад, трэці. Цяпер па нас стралялі з бронецягніка. Самалёты правялі выведку і накіравалі гарматы бронецягніка, цяпер зноў кружацца над намі, абстрэльваюць. Супраць самалётаў і артылерыі мы бяссільныя.

Ужо відно, увайсці ў Вільню ў гэты час немагчыма. Раней справа ішла пра тое, каб пад прыкрыццем ночы пранікнуць у горад і там разгарнуць бітву з немцамі. 1-шы Наваградскі батальён "Зыха" пачаў адступаць, выйшлі на яго нямецкія войскі. "Шчарбец" таксама адступае з Бяльмонта - трапіў пад агонь бронецягніка. Загінуў "Айцец" і шмат жаўнераў.

Сонца было ўжо высока, калі каля гадзіны сёмай-восьмай раніцы прышоў загад адходзіць. Пачынаем адступаць. Апрытомнеўшы трохі, чую, што "Самбар" і "Завада", ад якіх я знайходзілася дакладна за 2-3 метры ў хвілю, калі ўдарыў снарад, паранены. Хачу бегчы да іх, але стрымлівае мяне "Віхар".

- Куды? Адступаем, яны ўжо перавязаны.

Пачалася жудасная дарога. Быў ужо дзень. Спала ранішняя імгла, сонца свяціла, як бы на злосць, асвятляючы кожны закавулак, кожны выгін зямлі. Самалёты кружыліся над намі, секлі з кулямётаў і ўладаваных гарматак - падалі сцятыя чэргамі выстралаў дрэвы, адзіночна стаяўшыя ў полі, падалі людзі, якія шукалі пад імі схованкі. Бязлесыя, з рэдка парослымі кустамі ўзгоркі не давалі ніякага сховішча. Самалёты кружыліся так нізка, што хвілямі падавалася, вось-вось зачэпіць жыватом за вяршыню ўзгорка, за нашыя галовы. Лётчыкі атакавалі кожнага заўважанага чалавека. Я ішла каля "Віхра" - абы наперад, абы дабрацца да лесу. Упала са стомы.

На межах сярод жыта і на дарогах нашыя. Самалёты кружацца, як крумкачы. Гіне "Юр", гіне шмат іншых. Зямля ўслана гільзамі. Што хвіля падаем і як аўтаматы ўскакваем, калі самалёт адлятае, ідзём далей - і зноў самалёт, і зноў чалавек прытуляе твар да шэрай зямлі. Цяпер ніхто не крычыць. У маўчанні прабіраемся межамі сярод пажоўклых збожавых - за тое самалёты выюць, урчаць, пырскаюць агнём.

Праскочылі малы лясок, заўзята абстрэльваны лётчыкамі, удалося нам перайсці цераз вялікае голае поле, ужо відаць здалёк лес. Яшчэ толькі падмоклы луг.

Былі пасярэдзіне, калі зноў паказаўся самалёт. Ляцеў нізка, выглядаючы ахвяр на адкрытай мясцовасці.

Набліжаецца. За некалькі дзясяткаў метраў перад намі гумно - робім стамятроўку - пілот бачыць нас, але мы ўжо, ужо пры гумне. У тую хвілю самалёт кладзецца на крыло. Чарга з РКМ-а доўгай гарызантальнай паласой працінае сцяну. Чарга прыцэльная, там дзе яна праходзіць, павінны быць якраз людскія галовы, якія немец намерваўся адцяць. Засталіся яны аднак некранутымі, бо іхнія ўладальнікі здалелі перамясціцца ў супрацьлеглы бок гумна.

Ужо без спецыяльных перашкод дабраліся да лесу і да стаяўшых там рэзерваў групы "Шчарбца". Над галовамі пастаянна гулі самалёты, але не абстрэльвалі нас, цяпер яны біліся з савецкімі самалётамі. Савецкія войскі былі ўжо на прадполлях Вільні. Ляснымі дарогамі на ўспененых невысокіх конях гналі галопам савецкія выведнікі ў зялёных "палатках", з аўтаматамі гатовымі да стральбы.

ХХ

"Шчэнсны" конна аб'язджаў ваколіцы, збіраючы параненых і раскіданых. Знайшоў і нас. Падаў месца збору і памчаўся далей. Быў вечар, калі мы ўваходзілі ў вёску, дзе ўжо знайходзілася шмат нашых таварышаў. Першы дазор паведаміў мне:

- Бяжы хутчэй, ёсць параненыя, паўгадзіны таму здарылася няшчасце.

Праз хвілю была на месцы. Нядаўна прыехала грузавіком частка 3-й роты. Пры высадцы Марак "Жэгота" зачапіўся прывешанай да паса гранатай за борт аўтамабіля. Граната адарвалася. Жадаючы не дапусціць няшчасця, Марак падхапіў яе ў паветры, але - на жаль - з вырваным кольцам разарвалася ў руках. Вынік трагічны. Адарвана рука, жудасна паранены твар. Асколкі гранаты і трэскі з рамы ўтамабіля забіваюць "Альгерда", ён проста нашпігованы імі. Паранены "Баяр".

Марка ўжо перавязваюць. Я не патрэбная. Трэба яшчэ перавязаць "Баяра". Іду да яго, на шчасце пачуваецца добра. Застаюся на ноч пры непрытомным Марку. Раніцай адходзім на поўдзень. Адпачываем пасля бою. Кватаруем у Раканьцах і суседніх вёсках. Настрой пануры. Столькі хлопцаў загінула... Цякуць дні. Што будзе далей?

Прыехаў ганец з загадам кіраўніцтва Акругі да каменданта, каб пачынаў адпраўку. Перамяшчаемся бліжэй да вызначанага месца. Камендант высылае "Кавальскага" з ксендзам "Орам" на правядзенне выведкі. Мы затрымліваемся на ўзгорку каля Ваўкарабішак. У даліне бачым іншыя партызанскія аддзелы... А вакол іх замыкаецца кальцо савецкіх войскаў.

Глядзім на тое з уражаннем. Чаму?.. Камендант застаўся з батальёнам. Адступаем у кірунку Рудніцкай пушчы. Вяртанне дадому - няволя? Не... Яшчэ не вельмі разумеем, якая сітуацыя. Праз пару дзён даведваемся, што ген. "Воўк" са штабам быў у Вільні 17 ліпеня арыштаваны. Затрымана таксама пазасталая частка штаба з Богуш. Захопленыя партызанскія аддзелы інтэрнаваны.

Хуткім маршам стараемся дабрацца да Рудніцкай пушчы. Аднак жа савецкія войскі акружылі пушчу. Жадаючы здачы акаўскіх аддзелаў, раззбройваюць іх. У той жа час камандзір нашага 77 пп АК маёр "Котвіч" склікаў нараду камандзіраў частак, якія знайходзіліся на тэрыторыі пушчы. На нарадзе той пастанавілі сабраным даць вольныя рукі ў прыняцці далейшых рашэнняў. Мы ідзём на захад. Наш камендант на той нарадзе сказаў, што мы выканалі дадзены нам Галоўным камандаваннем АК загад і цяпер будзем старацца вярнуцца туды, адкуль прыйшлі - у Варшаву...

Самалёты кружацца над лесам, бронемашыны прарываюцца ў пушчу. Кідаем абозы. Умовы што раз цяжэйшыя. Мы не хочам ні ваяваць, ні здавацца ў палон. Ноччу пераходзім цераз Моўчадзь. У пэўную хвілю пры пераправе правальваецца мне нага, перапужаная верашчу ў цішы ночы:

- Ратунку!

Пасля выхаду на бераг "Шчэнсны" крые мяне, як толькі можна сабе ўявіць. За пару кіламетраў ад нас ідзе нейкі бой. Не рэагуем. Ідзём далей.

Раздзяляемся на дзве, а дакладней, на тры групы - "Шчэнснага", "Яцка" і мясцовых, якія вяртаюцца да сябе. Настрой фатальны. Усе выведзены з раўнавагі. Пакідаем наш гонар, здабытыя ў немцаў ЦКМ-ы (гарматка засталася пад Вільняй). Горкая, як палын, свабода. Умовы што раз горшыя, вяртаюцца цяжкасці часоў беластоцкай партызанкі. Усе думаюць пра адно: прарвацца як найхутчэй на захад, на Падлессе, у Варшаву.

Але ад той упрагнёнай Варшавы аддзяляюць нас сотні кіламетраў, лінія фронту і савецкае войска, якое не верыць нам - ачышчае свае тылы, таму і нас мусіць зліквідаваць. Родзяцца новыя крыўды. Дасягненне сталіцы падаецца нейкім універсальным лякарствам ад нашай драматычнай сітуацыі. Але гэта так далёка...

Фарсаванымі маршамі прарываемся на паўднёвы захад. Але расейцы гэта - не немцы, лесу не баяцца. У хвіліну, калі здавалася, што адарваліся, што можам адпачыць, затрымацца на пастой у толькі што разбітым лагеры, на ўзгорку паказваюцца зялёныя сілуэты.

- Кідай зброю, буду страляць!

"Кідай зброю", - раздалося яшчэ раз.

Разбуджаная ада сну хапаю аптэчку і шчупаком кідаюся ў кусты. Не! Усё лепш, чым палон і вандроўка на ўсход. Уцякаю - зрэшты бачу, што таварышы мае робяць тое самае. Праз пару хвілін шалёнага бегу страціла дыханне, упала пад кустом. Дыханне вярталася, а з ім і пытанне. Ну, добра. Але што далей? Я зусім адна, зусім не ведаю, дзе знаходжуся. Заміж мяшка, дзе мела трохі яды, маю з сабой аптэчку, у тую хвілю ўжо не патрэбную.

Ішла, разглядаючыся перад сабой. З розных бакоў даляталі далёкія стрэлы, але вакол мяне панавала ціша. Уражвальная і разам з тым супакойвальная. Уражвальная, таму што я была згубленая ў велізарным лесе, супакойвальная - паколькі пакуль не пагражала мне няволя.

Пушча ўсё ж мае канец - суцяшала сябе - неяк з яе выберуся... У пэўную хвілю пачула чалавечыя крокі. Скочыла за куст. Крокі сціхлі. Рушыла далей. Нехта аднак ідзе. Я ў кусты, той нехта таксама. Нарэшце цераз галіны разгледзела Казіка "Міцкевіча". Потым наткнуліся на "Янку". Утраіх ужо было хутчэй.

Праз нейкі час зноў гульня ў кошку і мышку, тым разам з камендантам, "Вронскім" і "Кавальскім". Нарэшце распазнаёмся. Ну цяпер ужо будзем ведаць, куды ісці - ёсць мапа. Але няма нічога есці. Два дні кружымся па лесе, нарэшце выходзім з пушчы. На ўскрайку, у нейкай хаце натыкаемся на сляды групы "Яцка", пазней даведваемся, што праходзіў тут таксама "Шчэнсны".

Мы кіруемся ў бок Гародні. Пад Новай Рудой камендант высылае мяне на выведку - іду, у вёсцы поўна людзей. Прызыў. Мужык ад майго выгляду баранее, але дапамогу арганізоўвае хутка. Размяшчаюць нас у сваіх лясных бункерах. Тут мяняем вопратку. Ісці ў мундзіры - гэта ўлазіць у пашчу льву. Зрэшты - хто мы цяпер ёсць?

Горыч залівае нам сэрцы. У маўчанні здаём нашую зброю. Камендант пасылае мяне яшчэ да ксендза. Дамовіліся з "Ваўкавыскім" і іншымі, што там будуць пакідаць весткі. "Ваўкавыскі" ўжо тут быў і пайшоў далей. Ёсць яшчэ "Шчэнсны" і "Атаман" - да канца жыцця буду памятаць тыя клопаты з правядзеннем іх да каменданта. Выйшла з лесу з аднаго боку, вярнулася з іншага - адшуканне квартала, у якім знайходзіўся бункер, стала праблемай. Трапіла выпадкова. Але што пачула, тое пачула.

Пачалася безнадзейная вандроўка "здэмабілізаваных" партызан. Мы не мелі ніякіх дакументаў - у кожную хвіліну маглі быць арыштаваныя і пасаджаны за шпіянаж.

Наступленне пасунулася наперад, што ноч на заходнім баку чорнага неба завісалі рознакаляровыя, прыгожыя жырандолі ракет, што ноч былі чутны цяжкія выбухі бомб.

Нарэшце прыйшла ўпрагнёная хвіля - немцы адступалі, пакідалі нашыя вёскі і гарады - ішла свабода. Але - о парадокс польскага жыцця - тая чаканая свабода ішла ў савецкім мундзіры, які для нас значыў прымусовае падарожжа на ўсход. Мы мелі інфармацыю, што "Тжаска" пайшоў у патруль і не вярнуўся, што ўзятыя 27 ліпеня пад Парэччам у палон "Яцак" і "Мацек" і іншыя ўжо туды паехалі. Хоць потым інфармацыя пра "Яцка" і "Мацька" аказалася непраўдзівай, бо абодва ўцяклі з транспарту, але інфармацыя пра астатніх была праўдзівая. Разам з іншымі на ўсход павандравала і "Аня". Так вось амаль два гады жыцця поўнага цяжкасцяў і самаахвярнасці, столькі найбліжэйшых чалавечых жыццяў, адданых у барацьбе за свабоду, пайшлі на марна.

Цяжкае гэта было вяртанне, балючыя думкі.

З некалькімі таварышамі мы засталіся на Падлессі, а калі наступленне перайшло цераз Буг, рушылі ў Сакалова і тут рассталіся - яны пайшлі, я засталася, чакаючы на нейкі сродак руху, які павёз бы мяне далей. Куды? Я не мела дому. Не мела нікога, хто б чакаў на маё вяртанне. Пад'ехаў нейкі грузавік.

- Хочаш ехаць?

Кіўнула галавой.

- То сядай.

Даехала да Сядляца. Сядлец, а недалёка Радзынь. У горад увайшла ўдзень, сустракала людзей добра знаёмых, міналі мяне абыякава, не пазнавалі. Пазваніла ў дом, у якім жыў мой дзядзька. Дзверы адчыніла цётка. Паглядзела і буркнуўшы: "Зноў жабрачка", - увапхнула мне ў руку нейкія грошы. Здубела, не магла выціснуць слова пасля такога прыёму. Толькі, калі цётка зачыняла дзверы, я апомнілася.

- Цёця! - закрычала.

Яна адчыніла шырэй дзверы, уважліва прыгледзелася да госці.

- Цёця! - закрычала я ў другі раз.

З недаверам глядзела на мяне.

- Гэта я, Зося.

- Зоська?

Калі пасля прывітанняў я пайшла ў ванную трохі прывесці сябе ў парадак і паглядзела ў люстэрка, зразумела, чаму ніхто мяне не пазнаваў. Цяжка мне было пазнаць сябе самую.

Напісана ў 1949 г.

---

[1] Зофія Кабылянскаяў час апошняй вайны належала да вайсковага падполля Канфедэрацыі народа (КН). У траўні 1943 года аказалася ў партызанскім аддзеле і як санітарка перайшла разам з ім з Падлесся цераз Беласточчыну аж да Вільні. З 1-й ротай VІІІ Ударнага кадравага батальёна (УКБ) брала ўдзел у акцыі "Бура" на Віленшчыне. Пасля няўдачнай атакі на Вільню (7 ліпеня 1944 г.) і заняцця горада савецкімі войскамі мусіла з рэштаю аддзела перабрацца зноў на Падлессе. Пасля вайны была звязана з Таварыствам "Рах", працавала журналістам у "Сёння і заўтра", "Слове паўшэхным", "ВТК", "Католіку". Была шматгадовым галоўным рэдактарам "Зары", ад 1981 г. на пенсіі.

Успаміны былі напісаны ў 1949 годзе. Зофія Кабылянская не старалася пісаць гістарычнай манаграфіі. Паказала ваенныя лёсы партызанскага аддзела (VІІІ УКБ) і карціну нялёгкага ў ім жыцця дваццацігадовай дзяўчыны. Прапанаваная справаздача - гэта па-просту запіс бачаных яе вачыма здарэнняў, якія мелі месца на Беласточчыне, Лідчыне і Віленшчыне ў 1943-1944 гг. Ці з-за самацэнзуры, ці з-за цэнзуры пры друку, але ва ўспамінах вельмі мала ёсць пра баі і сутычкі з чырвонымі партызанамі, хоць з іншых крыніц вядома, што такія баі і сутычкі мелі месца і не адзін раз. Кнігу перадаў у рэдакцыю Анатоль Кулеш.

 

Top